Calka oznaczona

ANMA - INF

Ewa Stróżyna

ANMA - INF Calka oznaczona

Dana jest funkcja f : [a, b] → R.
Dla n ∈ N przez ∆n oznaczmy podzial przedzialu [a, b] taki, że
a = x0 < x1 < · · · < xn = b, ∆xk = xk − xk−1 , k = 1, . . . , n.

ANMA - INF Calka oznaczona

Dana jest funkcja f : [a, b] → R.
Dla n ∈ N przez ∆n oznaczmy podzial przedzialu [a, b] taki, że
a = x0 < x1 < · · · < xn = b, ∆xk = xk − xk−1 , k = 1, . . . , n.

Średnica podzialu: δn = max16k6n ∆xk

Mówimy, że cia̧g podzialów jest normalny ⇐⇒ limn→∞ δn = 0

ANMA - INF Calka oznaczona

Dana jest funkcja f : [a, b] → R.
Dla n ∈ N przez ∆n oznaczmy podzial przedzialu [a, b] taki, że
a = x0 < x1 < · · · < xn = b, ∆xk = xk − xk−1 , k = 1, . . . , n.

Średnica podzialu: δn = max16k6n ∆xk

Mówimy, że cia̧g podzialów jest normalny ⇐⇒ limn→∞ δn = 0

Tworzymy sumȩ calkowa̧ wybieraja̧c dowolny punkt

ξk ∈ [xk−1 , xk ], k = 1, . . . , n:
n
X
Sn = f (ξk ) · ∆xk
k=1

ANMA - INF Calka oznaczona

Definicja
Jeśli dla każdego cia̧gu normalnego podzialów przedzialu [a, b]
istnieje granica wlaściwa cia̧gu sum calkowych (Sn ), niezależna od
wyboru punktów ξk , to tȩ granicȩ nazywamy calka̧ oznaczona̧
(Riemanna) funkcji f na przedziale [a, b] i oznaczamy:
Z b
f (x) dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Definicja
Jeśli dla każdego cia̧gu normalnego podzialów przedzialu [a, b]
istnieje granica wlaściwa cia̧gu sum calkowych (Sn ), niezależna od
wyboru punktów ξk , to tȩ granicȩ nazywamy calka̧ oznaczona̧
(Riemanna) funkcji f na przedziale [a, b] i oznaczamy:
Z b
f (x) dx
a

Rb Pn
a f (x) dx = limδn →0 k=1 f (ξk ) · ∆xk

ANMA - INF Calka oznaczona

Definicja
Jeśli dla każdego cia̧gu normalnego podzialów przedzialu [a, b]
istnieje granica wlaściwa cia̧gu sum calkowych (Sn ), niezależna od
wyboru punktów ξk , to tȩ granicȩ nazywamy calka̧ oznaczona̧
(Riemanna) funkcji f na przedziale [a, b] i oznaczamy:
Z b
f (x) dx
a

Rb Pn
a f (x) dx = limδn →0 k=1 f (ξk ) · ∆xk
Rb
a f (x) dx – istnieje ⇐⇒ f – calkowalna w sensie Riemanna na
[a, b] ⇐⇒ f − R–calkowalna na [a, b] ⇐⇒ f ∈ R[a, b]
a – dolna, b – górna granica calkowania

ANMA - INF Calka oznaczona

Interpretacja geometryczna:

Jeśli f – cia̧gla, nieujemna w [a, b], to:

Z b
f (x) dx = |D|
a

gdzie |D| – pole figury ograniczonej wykresem funkcji y = f (x) i

prostymi y = 0, x = a, x = b.

ANMA - INF Calka oznaczona

Interpretacja geometryczna:

Jeśli f – cia̧gla, nieujemna w [a, b], to:

Z b
f (x) dx = |D|
a

gdzie |D| – pole figury ograniczonej wykresem funkcji y = f (x) i

prostymi y = 0, x = a, x = b.

Tw. (warunek konieczny)

Jeśli f : [a, b] → R jest nieograniczona w przedziale
Rb
[a, b] ⇒ a f (x) dx nie istnieje.

ANMA - INF Calka oznaczona

Interpretacja geometryczna:

Jeśli f – cia̧gla, nieujemna w [a, b], to:

Z b
f (x) dx = |D|
a

gdzie |D| – pole figury ograniczonej wykresem funkcji y = f (x) i

prostymi y = 0, x = a, x = b.

Tw. (warunek konieczny)

Jeśli f : [a, b] → R jest nieograniczona w przedziale
Rb
[a, b] ⇒ a f (x) dx nie istnieje.

Dowód:
Z zalożenia wynika, że dla każdego podzialu ∆n istnieje przedzial
[xr −1 , xr ], w którym funkcja jest nieograniczona.

ANMA - INF Calka oznaczona

Wybieramy punkty pośrednie z pozostalych przedzialów
ξk ∈ [xk−1 , xk ], jako ostatni wybieramy ξr ∈ [xr −1 , xr ] tak, aby
|Sn | > n.
Jest to sprzeczne z istnieniem granicy wlaściwej limδn →0 Sn
niezależnej od wyboru ξk .

ANMA - INF Calka oznaczona

Wybieramy punkty pośrednie z pozostalych przedzialów
ξk ∈ [xk−1 , xk ], jako ostatni wybieramy ξr ∈ [xr −1 , xr ] tak, aby
|Sn | > n.
Jest to sprzeczne z istnieniem granicy wlaściwej limδn →0 Sn
niezależnej od wyboru ξk .

Wniosek
Rb
a f (x) dx – istnieje ⇒ f – ograniczona w [a, b].

ANMA - INF Calka oznaczona

Wybieramy punkty pośrednie z pozostalych przedzialów
ξk ∈ [xk−1 , xk ], jako ostatni wybieramy ξr ∈ [xr −1 , xr ] tak, aby
|Sn | > n.
Jest to sprzeczne z istnieniem granicy wlaściwej limδn →0 Sn
niezależnej od wyboru ξk .

Wniosek
Rb
a f (x) dx – istnieje ⇒ f – ograniczona w [a, b].

Tw. (warunek wystarczaja̧cy)

Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest ograniczona w [a, b] i cia̧gla w [a, b]
Rb
z wyja̧tkiem skończonej liczby punktów ⇒ a f (x) dx istnieje.

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych
(1) f , g ∈ R[a, b] i funkcje f i g różnia̧ siȩ w skończonej liczbie
punktów, to
Z b Z b
f (x) dx = g (x) dx
a a

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych
(1) f , g ∈ R[a, b] i funkcje f i g różnia̧ siȩ w skończonej liczbie
punktów, to
Z b Z b
f (x) dx = g (x) dx
a a

(2) f , g ∈ R[a, b] i f 6 g w [a, b], to

Z b Z b
f (x) dx 6 g (x) dx
a a

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych
(1) f , g ∈ R[a, b] i funkcje f i g różnia̧ siȩ w skończonej liczbie
punktów, to
Z b Z b
f (x) dx = g (x) dx
a a

(2) f , g ∈ R[a, b] i f 6 g w [a, b], to

Z b Z b
f (x) dx 6 g (x) dx
a a

(3) f ∈ R[a, b] i c ∈ (a, b), to f ∈ R[a, c] i f ∈ R[c, b] i

Z b Z c Z b
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
a a c

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych c.d.
(4) Jeśli a > b, to
Z b Z a Z a
f (x) dx = − f (x) dx, f (x) dx = 0
a b a

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych c.d.
(4) Jeśli a > b, to
Z b Z a Z a
f (x) dx = − f (x) dx, f (x) dx = 0
a b a

(5) f , g ∈ R[a, b], k ∈ R to f ± g , f · g , k · f ∈ R[a, b] i

Z b Z b Z b
[f (x) ± g (x)] dx = f (x) dx ± g (x) dx
a a a
Z b Z b
k · f (x) dx = k f (x) dx
a a

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych c.d.
(4) Jeśli a > b, to
Z b Z a Z a
f (x) dx = − f (x) dx, f (x) dx = 0
a b a

(5) f , g ∈ R[a, b], k ∈ R to f ± g , f · g , k · f ∈ R[a, b] i

Z b Z b Z b
[f (x) ± g (x)] dx = f (x) dx ± g (x) dx
a a a
Z b Z b
k · f (x) dx = k f (x) dx
a a

Nierówność Schwarza - Buniakowskiego

Z b Z b Z b
2
f (x) · g (x) dx 6 f (x) dx · g 2 (x) dx
a a a
ANMA - INF Calka oznaczona
Wlasności calek oznaczonych c.d.
Rβ
(6) Jeśli istnieje α f (x) dx, gdzie α = min(a, b, c),
β = max(a, b, c), to niezależnie od polożenia a, b, c
Z b Z c Z b
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
a a c

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych c.d.
Rβ
(6) Jeśli istnieje α f (x) dx, gdzie α = min(a, b, c),
β = max(a, b, c), to niezależnie od polożenia a, b, c
Z b Z c Z b
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
a a c

(7) f ∈ R[a, b] ⇒ |f | ∈ R[a, b] i

Z b Z b Z b
f (x) dx 6 f (x) dx 6 |f (x)| dx 6 M · |b − a|
a a a

M = sup |f (x)|
x∈[a,b]

ANMA - INF Calka oznaczona

Wlasności calek oznaczonych c.d.
Rβ
(6) Jeśli istnieje α f (x) dx, gdzie α = min(a, b, c),
β = max(a, b, c), to niezależnie od polożenia a, b, c
Z b Z c Z b
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
a a c

(7) f ∈ R[a, b] ⇒ |f | ∈ R[a, b] i

Z b Z b Z b
f (x) dx 6 f (x) dx 6 |f (x)| dx 6 M · |b − a|
a a a

M = sup |f (x)|
x∈[a,b]

Przyklad:
Rb Rb Rb
a f (x) · g (x) dx 6= a f (x) dx · a g (x) dx :
ANMA - INF Calka oznaczona
[a, b] = [0, 2]
 
0, 0 6 x 6 1 1, 0 6 x 6 1
f (x) = g (x) =
1, 1 < x 6 2 0, 1 < x 6 2
R2
0 f (x) · g (x) dx = 0 ale
R2 R2
0 f (x) dx · 0 g (x) dx = 1 , bo
R2 R2 R2 R1
0 f (x) dx = 1 dx = 1 , 0 g (x) dx = 0 dx = 1

ANMA - INF Calka oznaczona

Funkcja górnej granicy calkowania

ANMA - INF Calka oznaczona

Funkcja górnej granicy calkowania

Twierdzenie
Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest R - calkowalna w [a, b] i α ∈ [a, b],
to funkcja F : [a, b] → R określona wzorem:
Z x
F (x) = f (t) dt
α

jest cia̧gla na [a, b].

ANMA - INF Calka oznaczona

Funkcja górnej granicy calkowania

Twierdzenie
Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest R - calkowalna w [a, b] i α ∈ [a, b],
to funkcja F : [a, b] → R określona wzorem:
Z x
F (x) = f (t) dt
α

jest cia̧gla na [a, b].

Ponadto jeśli x0 ∈ [a, b] jest punktem cia̧glości funkcji f , to funkcja
F ma w x0 pochodna̧:

F 0 (x0 ) = f (x0 )

ANMA - INF Calka oznaczona

Dowód:
Cia̧glość F wynika z równości:
R x +∆x Rx R x +∆x
F (x0 +∆x)−F (x0 ) = α 0 f (t) dt − α 0 f (t) dt = x00 f (t) dt
dla x0 , x0 + ∆x ∈ [a, b] i z ograniczoności funkcji f w [a, b].

Istnienie pochodnej F 0 (x0 ) = f (x0 ) wynika z:

F (x0 +∆x)−F (x0 )
− f (x0 ) =
1
R x0∆x
+∆x 1
R x0 +∆x
∆x x0 f (t) dt − ∆x x0 f (x0 ) dt =
1
R x0 +∆x
= ∆x x0 [f (t) − f (x0 )] dt
i z definicji cia̧glości funkcji w punkcie x0 .

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
Rx 2 2
(1) F (x) = −1 e t dt, f (t) = e t – cia̧gla ∀ t ∈ R ⇒
2
⇒ F 0 (x) = e x

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
Rx 2 2
(1) F (x) = −1 e t dt, f (t) = e t – cia̧gla ∀ t ∈ R ⇒
2
⇒ F 0 (x) = e x
R sin x 2 2
(2) F (x) = −1 e t dt, f (t) = e t – cia̧gla ∀ t ∈ R ⇒
2
⇒ F 0 (x) = e sin x · cos x

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
Rx 2 2
(1) F (x) = −1 e t dt, f (t) = e t – cia̧gla ∀ t ∈ R ⇒
2
⇒ F 0 (x) = e x
R sin x 2 2
(2) F (x) = −1 e t dt, f (t) = e t – cia̧gla ∀ t ∈ R ⇒
2
⇒ F 0 (x) = e sin x · cos x
Rx sin t
(3) Znaleźć ekstrema funkcji F (x) = 0 t dt w przedziale
(0, +∞).
sin t
f (t) = t – cia̧gla w (0, +∞)
F 0 (x) = sinx x = 0 ⇐⇒ x = nπ, n ∈ N
F 00 (x) = x cos xx−sin
2
x
⇒ F 00 (nπ) = nπ
1
· (−1)n 6= 0 ⇒
funkcja ma maksima dla n nieparzystych i minima dla n
parzystych.

ANMA - INF Calka oznaczona

Tw. (Newtona – Leibniza)
Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest cia̧gla w [a, b] i α ∈ [a, b], to:
Rx
(1) funkcja F (x) = α f (t) dt jest funkcja̧ pierwotna̧ funkcji f na
przedziale [a, b].

ANMA - INF Calka oznaczona

Tw. (Newtona – Leibniza)
Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest cia̧gla w [a, b] i α ∈ [a, b], to:
Rx
(1) funkcja F (x) = α f (t) dt jest funkcja̧ pierwotna̧ funkcji f na
przedziale [a, b].
Rb b
(2) a f (x) dx = F (x) a = F (b) − F (a)

ANMA - INF Calka oznaczona

Tw. (Newtona – Leibniza)
Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest cia̧gla w [a, b] i α ∈ [a, b], to:
Rx
(1) funkcja F (x) = α f (t) dt jest funkcja̧ pierwotna̧ funkcji f na
przedziale [a, b].
Rb b
(2) a f (x) dx = F (x) a = F (b) − F (a)

(3) Jeśli Φ jest dowolna̧ funkcja̧ pierwotna̧ funkcji f w [a, b], to

Z b
f (x) dx = Φ(b) − Φ(a)
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole obszaru ograniczonego prostymi
y = 12 x, y = 0, x = 1, x = 4.
R4 2
4
|D| = 1 12 x dx = x4 = 15
4
1

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole obszaru ograniczonego prostymi
y = 12 x, y = 0, x = 1, x = 4.
R4 2
4
|D| = 1 12 x dx = x4 = 15
4 1
π π π √
− sin x 2
R R
(2) 4
0 tg x dx = − 0
4
cos x dx = − ln | cos x| 4
0
= − ln 2

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole obszaru ograniczonego prostymi
y = 12 x, y = 0, x = 1, x = 4.
R4 2
4
|D| = 1 12 x dx = x4 = 15
4 1
π π π √
− sin x 2
R R
(2) 4
0 tg x dx = − 0
4
cos x dx = − ln | cos x| 4
0
= − ln 2
R1
(3) 0 e x dx = e x |10 = e − 1

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole obszaru ograniczonego prostymi
y = 12 x, y = 0, x = 1, x = 4.
R4 2
4
|D| = 1 12 x dx = x4 = 15
4 1
π π π √
− sin x 2
R R
(2) 4
0 tg x dx = − 0
4
cos x dx = − ln | cos x| 4
0
= − ln 2
R1
(3) 0 e x dx = e x |10 = e − 1
Rπ
(4) 0 sin x dx = − cos x|π0 = −(−1 − 1) = 2

ANMA - INF Calka oznaczona

Tw. (calkowanie przez czȩści dla calek oznaczonych)
Jeśli f , g ∈ C 1 [a, b], to
Z b Z b
0 b
f (x) · g (x) dx = f (x) · g (x) a
− f 0 (x) · g (x) dx
a a

ANMA - INF Calka oznaczona

Tw. (calkowanie przez czȩści dla calek oznaczonych)
Jeśli f , g ∈ C 1 [a, b], to
Z b Z b
0 b
f (x) · g (x) dx = f (x) · g (x) a
− f 0 (x) · g (x) dx
a a

Przyklad:
Rπ f =x g 0 = sin x
0 x sin x dx =
f 0 = 1 g = − cos x
=
π R π π
= −x cos x 0 + 0 cos x dx = π + sin x 0
=π

ANMA - INF Calka oznaczona

Tw. (o zamianie zmiennej w calce oznaczonej)
Jeśli
(1) ϕ ∈ C 1 (T ), T – przedzial domkniȩty o końcach α, β,
ϕ(T ) = X ,
(2) f (x) jest cia̧gla w X ,
(3) ϕ(α) = a, ϕ(β) = b, to:

x = ϕ(t)
b β
dx = ϕ0 (t) dt
Z Z
f (x)dx = = f (ϕ(t)) · ϕ0 (t) dt
a x =a⇒t=α α
x =b⇒t=β

ANMA - INF Calka oznaczona

Dowód:
Jeśli F jest funkcja̧ pierwotna̧ f , to:
Rb
a f (x) dx = F (b) − F (a)
Rβ 0
Rβ 0 0 β
α f [ϕ(t)] · ϕ (t) dt = α F [ϕ(t)] · ϕ (t) dt = F [ϕ(t)] α
=
= F (b) − F (a)

ANMA - INF Calka oznaczona

Dowód:
Jeśli F jest funkcja̧ pierwotna̧ f , to:
Rb
a f (x) dx = F (b) − F (a)
Rβ 0
Rβ 0 0 β
α f [ϕ(t)] · ϕ (t) dt = α F [ϕ(t)] · ϕ (t) dt = F [ϕ(t)] α
=
= F (b) − F (a)

Przyklady:
x = 2 sin t
R2√ dx = 2 cos t dt
(1) 0 4 − x 2 dx = =
x =0⇒t=0
x = 2 ⇒ t = π2
R π2 p Rπ
= 0 4 − 4 sin2 t · 2 cos t dt = 4 02 | cos t| · cos t dt =
Rπ Rπ π
= 4 02 cos2 t dt = 2 02 (1 + cos 2t) dt = 2(t + 12 sin 2t) 2
0
=
= 2 · π2 = π

ANMA - INF Calka oznaczona

 √
t = 1 + 3x , x = 0 ⇐⇒ t = 1
R5 x 2
(2) 0 √1+3x dx = x = t 3−1 , x = 5 ⇐⇒ t = 4 =
2
dx = 3 t dt
 3  4
4
= 92 1 (t 2 − 1) dt = 29 t
R
3 − t =4
1

ANMA - INF Calka oznaczona

 √
t = 1 + 3x , x = 0 ⇐⇒ t = 1
R5 x 2
(2) 0 √1+3x dx = x = t 3−1 , x = 5 ⇐⇒ t = 4 =
2
dx = 3 t dt
 3  4
4
= 92 1 (t 2 − 1) dt = 29 t
R
3 − t =4
1

R ln 3 t = e x , x = ln 2 ⇐⇒ t = 2
dx
(3) ln 2 e x −e −x = x = ln t , x = ln 3 ⇐⇒ t = 3 =
dx = dtt
R3 R3 3
dt dt 1 t−1 1
= 2 t(t−t −1 ) = 2 t 2 −1
= 2 ln t+1 = 2 ln 32
2

ANMA - INF Calka oznaczona

 π
t = tg x2 , x = 0 ⇐⇒ t = 0
dx dx = 1+t 2 dt , x = π2 ⇐⇒ t = 1
2
R 2
(3) 0 2+cos x = =
2
cos x = 1−t
1+t 2
R1 1
dt √2
=2 0 t 2 +3 = 3
arctg √t3 = π
√
3 3
0

ANMA - INF Calka oznaczona

 π
t = tg x2 , x = 0 ⇐⇒ t = 0
dx dx = 1+t 2 dt , x = π2 ⇐⇒ t = 1
2
R 2
(3) 0 2+cos x = =
2
cos x = 1−t
1+t 2
R1 1
dt √2
=2 0 t 2 +3 = 3
arctg √t3 = π
√
3 3
0

Zastosowania geometryczne calki Riemanna

ANMA - INF Calka oznaczona

 π
t = tg x2 , x = 0 ⇐⇒ t = 0
dx dx = 1+t 2 dt , x = π2 ⇐⇒ t = 1
2
R 2
(3) 0 2+cos x = =
2
cos x = 1−t
1+t 2
R1 1
dt √2
=2 0 t 2 +3 = 3
arctg √t3 = π
√
3 3
0

Zastosowania geometryczne calki Riemanna

Obliczanie pola

ANMA - INF Calka oznaczona

 π
t = tg x2 , x = 0 ⇐⇒ t = 0
dx dx = 1+t 2 dt , x = π2 ⇐⇒ t = 1
2
R 2
(3) 0 2+cos x = =
2
cos x = 1−t
1+t 2
R1 1
dt √2
=2 0 t 2 +3 = 3
arctg √t3 = π
√
3 3
0

Zastosowania geometryczne calki Riemanna

Obliczanie pola

Zalóżmy, że funkcje f i g sa̧ cia̧gle w [a, b] i

∀ x ∈ [a, b] f (x) > g (x).

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole figury ograniczonej krzywymi y = f (x), y = g (x) i prostymi
x = a, x = b:
Z b
|D| = [f (x) − g (x)] dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole figury ograniczonej krzywymi y = f (x), y = g (x) i prostymi
x = a, x = b:
Z b
|D| = [f (x) − g (x)] dx
a

Jeśli nie zakladamy, że ∀ x ∈ [a, b] f (x) > g (x), to:

Z b
|D| = |f (x) − g (x)| dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole figury ograniczonej krzywymi y = f (x), y = g (x) i prostymi
x = a, x = b:
Z b
|D| = [f (x) − g (x)] dx
a

Jeśli nie zakladamy, że ∀ x ∈ [a, b] f (x) > g (x), to:

Z b
|D| = |f (x) − g (x)| dx
a

Uwaga:
(1) Pole dowolnej figury plaskiej w ukladzie wspólrzȩdnych
prostoka̧tnych można utworzyć z pól trapezów krzywoliniowych
przylegaja̧cych do osi OX lub OY .

ANMA - INF Calka oznaczona

Dla trapezu przylegaja̧cego do osi OX , x ∈ [a, b]:
Z b
|D| = y dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Dla trapezu przylegaja̧cego do osi OX , x ∈ [a, b]:
Z b
|D| = y dx
a

Dla trapezu przylegaja̧cego do osi OY , y ∈ [c, d]:

Z d
|D| = x dy
c

ANMA - INF Calka oznaczona

Dla trapezu przylegaja̧cego do osi OX , x ∈ [a, b]:
Z b
|D| = y dx
a

Dla trapezu przylegaja̧cego do osi OY , y ∈ [c, d]:

Z d
|D| = x dy
c

(2) Pole każdej figury plaskiej w ukladzie wspólrzȩdnych

biegunowych można utworzyć z pól wycinków krzywoliniowych,
ϕ ∈ [α, β]
1 β 2
Z
|D| = r dϕ
2 α
(pole wycinka kolowego P = 12 r 2 ϕ).

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole obszaru D ograniczonego wykresem funkcji
y = ln x i sieczna̧ tego wykresu przechodza̧ca̧ przez punkty o
rzȩdnych −1 i 1.
Sieczna przechodza̧ca przez punkty e1 , −1 i (e, 1) ma równanie

y = 1 + e−2 1 (x − e), wiȩc

e
  
Re
|D| = 1 ln x − 1 + e−2 1 (x − e) dx =
e
 e  e
e 2
= (x ln x − x) 1 − x + (x−e) e− 1 = e2
e e 1
e

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole obszaru D ograniczonego wykresem funkcji
y = ln x i sieczna̧ tego wykresu przechodza̧ca̧ przez punkty o
rzȩdnych −1 i 1.
Sieczna przechodza̧ca przez punkty e1 , −1 i (e, 1) ma równanie

y = 1 + e−2 1 (x − e), wiȩc

e
  
Re
|D| = 1 ln x − 1 + e−2 1 (x − e) dx =
e
 e  e
e 2
= (x ln x − x) 1 − x + (x−e) e− 1 = e2
e e 1
e

(2) Obliczyć pole obszaru zawartego miȩdzy parabola̧ y 2 = 4x i

prosta̧ y = 2x − 4.
y 2 = 4x

⇒ A = (1, −2), B = (4, 4)
y = 2x − 4

ANMA - INF Calka oznaczona

 R1 √ √ R4 √
|D| = |D1 |+|D2 | = 0 [2 x−(−2 x)] dx+ 1 [2 x−(2x−4)] dx =
R1√ R4√ R4 R4
= 4 0 x dx + 2 1 x dx − 2 1 xdx + 4 1 dx = 9

ANMA - INF Calka oznaczona

 R1 √ √ R4 √
|D| = |D1 |+|D2 | = 0 [2 x−(−2 x)] dx+ 1 [2 x−(2x−4)] dx =
R1√ R4√ R4 R4
= 4 0 x dx + 2 1 x dx − 2 1 xdx + 4 1 dx = 9

(3) Obliczyć pole obszaru ograniczonego elipsa̧:

x(t) = a cos t , y (t) = b sin t , t ∈ [0, 2π].
x = a cos t
Ra dx = −a sin t dt
|D| = 4 0 y dx = =
x = 0 ⇐⇒ t = π2
x = a ⇐⇒ t = 0
R0 Rπ Rπ
= −4 π b sin t ·a sin t dt = 4ab 02 sin2 t dt = 4ab 02 1−cos
2
2t
dt =
2
R π2 π
= 2ab 0 (1 − cos 2t) dt = 2ab t − 12 sin 2t 02 = πab
 

ANMA - INF Calka oznaczona

(4) Obliczyć pole obszaru ograniczonego kardioida̧ zadana̧
równaniem r = a(1 + cos ϕ) , ϕ ∈ [0, 2π].
Jest to krzywa symetryczna, wiȩc
Rπ Rπ
|D| = 2 · 21 0 r 2 dϕ = a2 0 (1 + cos ϕ)2 dϕ =
Rπ Rπ 2 Rπ
= a2 0 dϕ + 2a2 0 cos ϕ dϕ + a2 0 (1 + cos 2ϕ) dϕ =
 π
= a2 32 ϕ + 2 sin ϕ + 41 sin 2ϕ 0 = 32 πa2


ANMA - INF Calka oznaczona

(4) Obliczyć pole obszaru ograniczonego kardioida̧ zadana̧
równaniem r = a(1 + cos ϕ) , ϕ ∈ [0, 2π].
Jest to krzywa symetryczna, wiȩc
Rπ Rπ
|D| = 2 · 21 0 r 2 dϕ = a2 0 (1 + cos ϕ)2 dϕ =
Rπ Rπ 2 Rπ
= a2 0 dϕ + 2a2 0 cos ϕ dϕ + a2 0 (1 + cos 2ϕ) dϕ =
 π
= a2 32 ϕ + 2 sin ϕ + 41 sin 2ϕ 0 = 32 πa2


Objȩtość bryly obrotowej

ANMA - INF Calka oznaczona

(4) Obliczyć pole obszaru ograniczonego kardioida̧ zadana̧
równaniem r = a(1 + cos ϕ) , ϕ ∈ [0, 2π].
Jest to krzywa symetryczna, wiȩc
Rπ Rπ
|D| = 2 · 21 0 r 2 dϕ = a2 0 (1 + cos ϕ)2 dϕ =
Rπ Rπ 2 Rπ
= a2 0 dϕ + 2a2 0 cos ϕ dϕ + a2 0 (1 + cos 2ϕ) dϕ =
 π
= a2 32 ϕ + 2 sin ϕ + 41 sin 2ϕ 0 = 32 πa2


Objȩtość bryly obrotowej

Niech funkcja f bȩdzie cia̧gla i nieujemna w [a, b].

ANMA - INF Calka oznaczona

Niech V bȩdzie bryla̧ ograniczona̧ powierzchnia̧ powstala̧ przez
obrót wykresu funkcji f wokól osi OX oraz plaszczyznami Pa i Pb
prostopadlymi do osi OX i takimi, że (a, 0) ∈ Pa , (b, 0) ∈ Pb .

ANMA - INF Calka oznaczona

Niech V bȩdzie bryla̧ ograniczona̧ powierzchnia̧ powstala̧ przez
obrót wykresu funkcji f wokól osi OX oraz plaszczyznami Pa i Pb
prostopadlymi do osi OX i takimi, że (a, 0) ∈ Pa , (b, 0) ∈ Pb .
∆n : a = x0 < x1 < . . . < xn = b - podzial normalny przedzialu
[a, b], tzn. limn→∞ δn = 0

ANMA - INF Calka oznaczona

Niech V bȩdzie bryla̧ ograniczona̧ powierzchnia̧ powstala̧ przez
obrót wykresu funkcji f wokól osi OX oraz plaszczyznami Pa i Pb
prostopadlymi do osi OX i takimi, że (a, 0) ∈ Pa , (b, 0) ∈ Pb .
∆n : a = x0 < x1 < . . . < xn = b - podzial normalny przedzialu
[a, b], tzn. limn→∞ δn = 0
∆xk = xk − xk−1 , ξk ∈ [xk−1 , xk ]

ANMA - INF Calka oznaczona

Niech V bȩdzie bryla̧ ograniczona̧ powierzchnia̧ powstala̧ przez
obrót wykresu funkcji f wokól osi OX oraz plaszczyznami Pa i Pb
prostopadlymi do osi OX i takimi, że (a, 0) ∈ Pa , (b, 0) ∈ Pb .
∆n : a = x0 < x1 < . . . < xn = b - podzial normalny przedzialu
[a, b], tzn. limn→∞ δn = 0
∆xk = xk − xk−1 , ξk ∈ [xk−1 , xk ]
Tworzymy sumȩ calkowa̧, która jest równa sumie objȩtości walców
o promieniach f (ξk ) i wysokościach ∆xk , k = 1, . . . , n
n
X
Sn = π · f 2 (ξk )∆xk
k=1

ANMA - INF Calka oznaczona

Niech V bȩdzie bryla̧ ograniczona̧ powierzchnia̧ powstala̧ przez
obrót wykresu funkcji f wokól osi OX oraz plaszczyznami Pa i Pb
prostopadlymi do osi OX i takimi, że (a, 0) ∈ Pa , (b, 0) ∈ Pb .
∆n : a = x0 < x1 < . . . < xn = b - podzial normalny przedzialu
[a, b], tzn. limn→∞ δn = 0
∆xk = xk − xk−1 , ξk ∈ [xk−1 , xk ]
Tworzymy sumȩ calkowa̧, która jest równa sumie objȩtości walców
o promieniach f (ξk ) i wysokościach ∆xk , k = 1, . . . , n
n
X
Sn = π · f 2 (ξk )∆xk
k=1

Nastȩpnie w sumie calkowej n → ∞

n
X Z b
2
lim π f (ξk )∆xk = π f 2 (x) dx
δn →0 a
k=1

ANMA - INF Calka oznaczona

Sta̧d objȩtość bryly obrotowej powstalej przez obrót wykresu
funkcji y = f (x) wokól osi OX wyraża siȩ wzorem:
Z b
|V | = π f 2 (x) dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Sta̧d objȩtość bryly obrotowej powstalej przez obrót wykresu
funkcji y = f (x) wokól osi OX wyraża siȩ wzorem:
Z b
|V | = π f 2 (x) dx
a

Gdy bryla obrotowa powstaje przez obrót krzywej x = f (y ) wokól

osi OY , y ∈ [c, d], to
Z d
|V | = π f 2 (y ) dy
c

ANMA - INF Calka oznaczona

Sta̧d objȩtość bryly obrotowej powstalej przez obrót wykresu
funkcji y = f (x) wokól osi OX wyraża siȩ wzorem:
Z b
|V | = π f 2 (x) dx
a

Gdy bryla obrotowa powstaje przez obrót krzywej x = f (y ) wokól

osi OY , y ∈ [c, d], to
Z d
|V | = π f 2 (y ) dy
c

Przyklady:
(1) Obliczyć objȩtość stożka ściȩtego o promieniach podstaw a i b
(0 < a < b) i wysokości h.
b−a
f (x) = h x + a, x ∈ [0, h]
ANMA - INF Calka oznaczona
 t = b−a
h x +a
h
Rh b−a 2 dx = b−a dt πh
Rb
|V | = π 0 [ h x + a] dx = = b−a a t 2 dt =
x =0⇒t=a
x =h⇒t=b
b
= πh
· t3 = 13 π b−a
h
(b 3 − a3 ) = 13 πh(a2 + ab + b 2 )
b−a 3 a

ANMA - INF Calka oznaczona

 t = b−a
h x +a
h
Rh b−a 2 dx = b−a dt πh
Rb
|V | = π 0 [ h x + a] dx = = b−a a t 2 dt =
x =0⇒t=a
x =h⇒t=b
b
= πh
· t3 = 13 π b−a
h
(b 3 − a3 ) = 13 πh(a2 + ab + b 2 )
b−a 3 a

(2) Obliczyć objȩtość bryly obrotowej powastalej przez obrót wokól

osi OX luku cykloidy
x(t) = a(t − sin t) , y (t) = a(1 − cos t) , t ∈ [0, 2π] , a > 0.
R 2πa
|V | = π 0 f 2 (x) dx =
x = a(t − sin t) , x = 0 ⇐⇒ t = 0
= dx = a(1 − cos t) dt , x = 2πa ⇐⇒ t = 2π =
f (x(t)) = y (t)
R 2π 3 R 2π
3
= π 0 a (1 − cos t)3 dt = πa3 0 2 sin2 2t dt =
R 2π Rπ
= 8πa3 0 sin6 2t dt = u = 2t = 16πa3 0 sin6 u du =
= wz. rekurencyjny = 5π 2 a3

ANMA - INF Calka oznaczona

(3) Obliczyć objȩtość bryly powstalej przez obrót elipsy
2
x2
a2
+ yb2 = 1 wokól osi OY .
Rb Rb  2

|V | = π −b x 2 dy = πa2 −b 1 − yb2 dy =
Rb 2
 h i b
y3
= 2πa2 0 1 − yb2 dy = 2πa2 y − 3b 2 = 43 πa2 b
0

ANMA - INF Calka oznaczona

(3) Obliczyć objȩtość bryly powstalej przez obrót elipsy
2
x2
a2
+ yb2 = 1 wokól osi OY .
Rb Rb  2

|V | = π −b x 2 dy = πa2 −b 1 − yb2 dy =
Rb 2
 h i b
y3
= 2πa2 0 1 − yb2 dy = 2πa2 y − 3b 2 = 43 πa2 b
0

Dlugość luku

ANMA - INF Calka oznaczona

(3) Obliczyć objȩtość bryly powstalej przez obrót elipsy
2
x2
a2
+ yb2 = 1 wokól osi OY .
Rb Rb  2

|V | = π −b x 2 dy = πa2 −b 1 − yb2 dy =
Rb 2
 h i b
y3
= 2πa2 0 1 − yb2 dy = 2πa2 y − 3b 2 = 43 πa2 b
0

Dlugość luku


x = x(t)
Dany jest luk zwykly L : , x(t), y (t) - cia̧gle na [α, β]
y = y (t)
∀ t1 , t2 ∈ (α, β) t1 6= t2 ⇒ (x(t1 ), y (t1 )) 6= (x(t2 ), y (t2 ))
(x(α), y (α)) = A 6= B = (x(β), y (β)) - luk zwykly otwarty, w
przeciwnym przypaku luk nazywamy zamkniȩtym.

ANMA - INF Calka oznaczona

Luk zwykly L nazywamy gladkim, jeśli funkcje x, y ∈ C 1 [α, β] i
∀ t ∈ [α, β] [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 > 0

ANMA - INF Calka oznaczona

Luk zwykly L nazywamy gladkim, jeśli funkcje x, y ∈ C 1 [α, β] i
∀ t ∈ [α, β] [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 > 0
∆n : α = t0 < t1 < . . . < tn = β - podzial przedzialu [α, β]
średnica podzialu: δn = max16k6n ∆tk , ∆tk = tk − tk−1
(∆n ) - podzial normalny ⇐⇒ limn→∞ δn = 0
Pk = (x(tk ), y (tk )) , k = 0, . . . , n - punkty na luku L

ANMA - INF Calka oznaczona

Luk zwykly L nazywamy gladkim, jeśli funkcje x, y ∈ C 1 [α, β] i
∀ t ∈ [α, β] [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 > 0
∆n : α = t0 < t1 < . . . < tn = β - podzial przedzialu [α, β]
średnica podzialu: δn = max16k6n ∆tk , ∆tk = tk − tk−1
(∆n ) - podzial normalny ⇐⇒ limn→∞ δn = 0
Pk = (x(tk ), y (tk )) , k = 0, . . . , n - punkty na luku L
La̧cza̧c punkty Pk na luku otrzymujemy lamana̧ ln o dlugości
n
X −−−−−→
|ln | = Pk−1 Pk
k=1

gdzie

ANMA - INF Calka oznaczona

−−−−−→ p
Pk−1 Pk = [x(tk ) − x(tk−1 )]2 + [y (tk ) − y (tk−1 )]2 =
p
= p[x 0 (ck ) · (tk − tk−1 )]2 + [y 0 (dk ) · (tk − tk−1 )]2 =
= [x 0 (ck )]2 + [y 0 (dk )]2 · ∆tk , ck , dk ∈ (tk−1 , tk )

ANMA - INF Calka oznaczona

−−−−−→ p
Pk−1 Pk = [x(tk ) − x(tk−1 )]2 + [y (tk ) − y (tk−1 )]2 =
p
= p[x 0 (ck ) · (tk − tk−1 )]2 + [y 0 (dk ) · (tk − tk−1 )]2 =
= [x 0 (ck )]2 + [y 0 (dk )]2 · ∆tk , ck , dk ∈ (tk−1 , tk )

Definicja
Jeśli dla każdego cia̧gu normalnego podzialów przedzialu [α, β]
istnieje granica wlaściwa cia̧gu (ln ) niezależna od wyboru punktów
pośrednich, to luk nazywamy prostowalnym i
Z β q
|L| = [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 dt
α

ANMA - INF Calka oznaczona

Uwaga:
Jeśli f ∈ C 1 ([a, b]), to wykres y = f (x) jest lukiem zwyklym
otwartym gladkim o parametryzacji x = t , y = f (t) , t ∈ [a, b],
wiȩc
Rbp Rbp
a (x 0 )2 + (y 0 )2 dt = a 1 + [f 0 (t)]2 dt
Sta̧d wzór na dlugość luku zadanego funkcyjnie
L : y = f (x), x ∈ [a, b]:
Z b q
|L| = 1 + [f 0 (x)]2 dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Uwaga:
Jeśli f ∈ C 1 ([a, b]), to wykres y = f (x) jest lukiem zwyklym
otwartym gladkim o parametryzacji x = t , y = f (t) , t ∈ [a, b],
wiȩc
Rbp Rbp
a (x 0 )2 + (y 0 )2 dt = a 1 + [f 0 (t)]2 dt
Sta̧d wzór na dlugość luku zadanego funkcyjnie
L : y = f (x), x ∈ [a, b]:
Z b q
|L| = 1 + [f 0 (x)]2 dx
a

Przyklady:
(1) Obliczyć dlugość luku paraboli y = 12 x 2 , x ∈ [0, a], a > 0.

ANMA - INF Calka oznaczona

 Raq Ra√
|L| = 0 1 + [( 21 x 2 )0 ]2 dx = 0 1 + x 2 dx =
h √ √ i a
= 21 x x 2 + 1 + 12 ln |x + x 2 + 1| =
h √ 0
√ i
= 21 a a2 + 1 + ln |a + a2 + 1

ANMA - INF Calka oznaczona

 Raq Ra√
|L| = 0 1 + [( 21 x 2 )0 ]2 dx = 0 1 + x 2 dx =
h √ √ i a
= 21 x x 2 + 1 + 12 ln |x + x 2 + 1| =
h √ 0
√ i
= 21 a a2 + 1 + ln |a + a2 + 1

(2) Obliczyć dlugość luku cykloidy

x(t) = a(t − sin t) , y (t) = a(1 − cos t) , t ∈ [0, 2π] , a > 0.
R 2π p R 2π √
|L| = 0 [a(1 − cos t)]2 + [a sin t]2 dt = a 0 2 − 2 cos t dt =
√ R 2π q R 2π
=a 2 0 2 sin2 2t dt = 2a 0 sin 2t dt =

2π
= 2a −2 cos 2t 0 = −4a(−1 − 1) = 8a

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole powierzchni obrotowej

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole powierzchni obrotowej

Pole powierzchni obrotowej powstalej przez obrót wokól osi OX

wykresu funkcji y = f (x), x ∈ [a, b] wyraża siȩ wzorem:
Z b q
|S| = 2π f (x) · 1 + [f 0 (x)]2 dx
a

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole powierzchni obrotowej

Pole powierzchni obrotowej powstalej przez obrót wokól osi OX

wykresu funkcji y = f (x), x ∈ [a, b] wyraża siȩ wzorem:
Z b q
|S| = 2π f (x) · 1 + [f 0 (x)]2 dx
a

Jeśli obracana krzywa zadana jest parametrycznie, to:

Z β q
|S| = 2π y (t) · [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 dt
α

ANMA - INF Calka oznaczona

Pole powierzchni obrotowej

Pole powierzchni obrotowej powstalej przez obrót wokól osi OX

wykresu funkcji y = f (x), x ∈ [a, b] wyraża siȩ wzorem:
Z b q
|S| = 2π f (x) · 1 + [f 0 (x)]2 dx
a

Jeśli obracana krzywa zadana jest parametrycznie, to:

Z β q
|S| = 2π y (t) · [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 dt
α

Jeśli obracamy wokól osi OY wykres funkcji x = f (y ) , y ∈ [c, d],

to: Z d q
|S| = 2π f (y ) · 1 + [f 0 (y )]2 dy
c

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole powierzchni bocznej powstalej przez obrót wokól
osi OX luku krzywej y = x 3 , x ∈ [− 32 , 23 ].
t = 1 + 9x 4
2 √ dt = 36x 3 dx
|S| = 2 · 2π 0 x 3 · 1 + 9x 4 dx =
R 3
=
x =0⇒t=1
x = 32 ⇒ t = 25 4
4π
R 259 √ π 2
h 3
i 25
9 2π 125


= 36 1 t dt = 9 · 3 t 2 = 27 27 − 1
1

ANMA - INF Calka oznaczona

Przyklady:
(1) Obliczyć pole powierzchni bocznej powstalej przez obrót wokól
osi OX luku krzywej y = x 3 , x ∈ [− 32 , 23 ].
t = 1 + 9x 4
2 √ dt = 36x 3 dx
|S| = 2 · 2π 0 x 3 · 1 + 9x 4 dx =
R 3
=
x =0⇒t=1
x = 32 ⇒ t = 25 4
4π
R 259 √ π 2
h 3
i 25
9 2π 125


= 36 1 t dt = 9 · 3 t 2 = 27 27 − 1
1

(2) Obliczyć pole powierzchni powstalej przez obrót wokól OX

asteroidy x(t) = a cos3 t , y (t) = a sin3 t , t ∈ [0, 2π].
Rπ p
|S| = 2 · 2π 02 yq(t) · [x 0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 dt =
Rπ
= 4π 02 a sin3 t (−3a cos2 t sin t)2 + (3a sin2 t cos t)2 dt =

ANMA - INF Calka oznaczona

 u = sin t
π
du = cos t dt
2 sin4 t cos t dt =
R 2
= 12πa 0 =
t = 0 ⇐⇒ u = 0
t = π2 ⇐⇒ u = 1
1
u5
R1 12
= 12πa2 0 u 4 du = 12πa2 5 0 = 5 πa
2

ANMA - INF Calka oznaczona