Ευρετήριο

Ευχαριστίες .............................................................................................................................5
Πρόλογος ................................................................................................................................6
Η κατάσταση στην Άρτα στον όψιμο μεσαίωνα μέχρι το 1449 .....................................................8
Η πόλης της Άρτας................................................................................................................. 12
Η Άρτα «τουρκεύει» ............................................................................................................... 14
Περί Φαΐκ πασά ..................................................................................................................... 15
Το γαιοκτητικό καθεστώς – Ο κάμπος της Άρτας Χάσι της Βαλιδέ Χανούμ και του καπουδάν πασά.
............................................................................................................................................. 18
KΙOΥΛΙΓΙΕ – Külliye ............................................................................................................. 18
ΤΑ ΙΜΑΡΕΤ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΗΓΗ ΤΟΥ 1551 .................................................................... 21
Περι της λειτουργίας των Ιμαρέτ ............................................................................................. 21
Τι προσωπικό απασχολούσε ένα Ιμαρέτ.................................................................................... 21
H ίδρυση του Κουλιγιέ σαν βακούφι ......................................................................................... 23
Η ιδρυτική πράξη του Κουλιγιέ - Βακουφιού ............................................................................ 23
Προσωπικό και διαχειριστές του Βακουφιού του Φαΐκ πασά ..................................................... 26
ΚΟΥΛΙΓΙΕ - ΙΜΑΡΕΤ ΑΡΤΑΣ ................................................................................................. 30
Το τζαμί του Φαΐκ πασά.......................................................................................................... 30
Το τζαμί, δομή και τοποθεσία .................................................................................................. 30
Η Ανέγερση και το υλικό. Ιστορία ή μύθος; .............................................................................. 32
Η επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδο .............................................................................. 34
Οι τάφοι και οι τουρμπέδες ..................................................................................................... 35
Το Ιμαρέτ (Πτοχωκομείο) ....................................................................................................... 36
Προσωπικό στα Ιμαρέτ .......................................................................................................... 39
Το χαμάμ στο Κουλιγιέ της Άρτας ........................................................................................ 40
Το κτήριο .............................................................................................................................. 40
Η κουλτούρα των λουτρών...................................................................................................... 41
Οι αίθουσες στο χαμάμ του Κουλιγιέ Άρτας .............................................................................. 42
Η λειτουργία του χαμάμ .......................................................................................................... 44
Ο Μεντρεσές.......................................................................................................................... 46
Παραπέρα πληροφορίες για τον Μεντρεσέ ............................................................................... 47
Το Χάνι του Ιμαρέτ................................................................................................................. 49
Το Ιμαρέτ μέσα από διάφορες γραπτές πληροφορίες ................................................................. 51
Ο Εβλιγιά Τσελεμπί στο Ιμαρέτ το 1670 ................................................................................... 51
To Ιμαρέτ στους πολέμους ..................................................................................................... 55
Η ύψωση λευκής σημαίας στο Ιμαρέτ, 06.05.1897 .................................................................... 59

1
Η Περιουσία του Βακουφιού Φαΐκ Πασά (Ιμαρέτ) το 1913 ........................................................ 60
Τι απέγιναν τα κτήρια του Κουλιγιέ;......................................................................................... 63
Η Πυρκαγιά του 1842 στον Μεντρεσέ ...................................................................................... 63
Ενας γερμανός, η γέφυρα και το Ιμαρέτ ................................................................................... 64
Ποιος γκρέμισε τα Οθωμανικά κτήρια στην Σαλαώρα; ............................................................. 65
Ιμαρέτ: Περί διακηρύξεως διατηρητέων ιστορικών μνημείων, 20.01.1938 ................................. 66
Η κατάσταση σήμερα και προσπάθεια συντήρησης ! ................................................................ 67
ΦΩΤΟΦΡΑΦΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ........................................................................................... 71

2
Μια σπάνια απεικόνιση από κουζίνα Ιμαρέτ, απο βρετανικά Αρχεία

3
Τίτλος Bιβλίου: Ιμαρέτ – Αναφορά στο Koυλιγιέ της Άρτας
Συγγραφέας: Φώτης Βράκας
Επιμέλεια Κειμένων:
Σελίδες: 95
Διάσταση σελίδας: Α4
Γραμματοσειρά: Times New Roman
ISBN:xxxxxxxxxxx
Hμερομηνία εκδόσεως: 03.02.2024
Τόπος: Μόναχο
Σχέδιο εξωφύλλου: Φώτης Βράκας
Φωτογραφία: Τζαμί Φαΐκ πασά, 1927
Χαρτί:
Copyright © Φώτης Βράκας
Internet: αcademia.edu/Fotis Vrakas

4
Ευχαριστίες

Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους όσους συνέβαλαν με φωτογραφικό υλικό και

γνώσεις σε αυτό το πόνημα. Την Κατερίνα Αντωνιου, τον Νικο Πλακιά, τον Χρήστο
Γιολδάση, τον Αχμέτ Καρούλ για την επι τόπου έρευνα και το φωτογραφικό υλικό,
τον Βαγγέλη Κοντογιάννη για τις σημαντικές πληροφορίες, την Φωτεινή Χαιρέτη
για τις μεταφράσεις, την Eφορία Αρχαιοτήτων Αρτας για το συγγραφικό και
φωτογραφικό υλικό, τον Θεοχάρη Βαδιβούλη που ήταν ο πρώτος που έκανε
αναφορά στο χαμάμ και τις φωτογραφίες του, τον Αλέξη Κατεφίδη για σημαντικές
πληροφορίες γύρω από την περιουσία του Φαΐκ πασά στο Κάρλελι
(Αιτωλοακαρνανία), τον Δημήτρη Παπαρούνη για το φωτογραφικό υλικό, την Ayşe
Değerli και τον Yilmaz Büktel για την έρευνα τους με θέμα το βακούφι του Φαΐκ
πασά, τον Μπάμπη Ξυλογιάννη για τις πληροφορίες για την Σαλώρα και φυσικά τον
φίλο ζωγράφο Βαγγέλη Μπόμπορη για τα σχέδια του.
Ενα μεγάλο ευχαριστώ και σε όλους τους φίλους της διαδικτυακής ομάδας «Σώστε
το Ιμαρέτ της Άρτας – Save Imaret of Arta» που μας στήριξαν στην έρευνα.

5
Πρόλογος
Με την εξάπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 15ο και 16ο αιώνα μέλη της
σουλτανικής οικογένειας αλλά και και άλλοι αξιωματούχοι, χωρίς απ αυτούς να
απουσιάζουν και οι χριστιανοί αξιωματούχοι και άρχοντες έγιναν χορηγοί
διαφόρων κοινωφελών ιδρυμάτων και μνημείων. Δηλ. ανεγέρθηκαν
Τεμένη,πτωχοκομεία, ιεροδιδασκαλεία, Πανδοχεία (Κεραβάν σεράι ή χάνια),
Λουτρά (χαμάμ), κρήνες, γέφυρες, οχυρωματικά έργα κτλ. Οι Τούρκοι όμως
εκδιώχθηκαν και τα μνημεία έμειναν.
Αντιθέτως με τα μνημεία κάποιων άλλων επίσης κατακτητών κάποιας πιο μακρινής
εποχής, όπως των Ρωμαίων, τα οποία τα ταυτίσαμε με μας, τα μνημεία της
Οθωμανοκρατίας συμπίπτουν με μια εποχή, που στην Ευρώπη, κυριαρχεί το πνεύμα
του εθνικισμού. Ό,τι πλέον είναι ή θεωρείται διαφορετικό μπαίνει στο στόχαστρο
και καταστρέφεται. Ειδικά τα τεμένη, που συνδέονται άμεσα με την ιδεολογία του
κατακτητή. Βέβαια πολλά απ αυτά είχαν την ίδια τύχη, που είχαν και χριστιανικά
μνημεία από τους κατακτητές. Θα εθελοτυφλούσαμε αν λέγαμε, πως οι Οθωμανοί
σεβάστηκαν ό,τι βρήκαν. Όλα είναι ένας κύκλος. Έτσι και δω, κάποια απ αυτά,
χρησιμοποιήθηκαν σαν δομικό υλικό για αλλού. Πολλά απ αυτά τα μνημεία που
δεν καταστράφηκαν από ανθρώπινο χέρι , έμελλε να καταστραφούν διαφορετικά.
Μιας και δεν υπήρχε κάποιος πλέον που να τα φροντίζει, διάφορες φυσικές
καταστροφές συμπλήρωσαν την καταστροφή που έρχονταν από το ανθρώπινο χέρι.
Δεν έπαψαν όμως ποτέ να υπάρχουν φωνές τόσο στη διοίκηση του κράτους όσο και
πολίτες που πιστεύουν και θέλουν την αποκατάσταση και συντήρηση όσων
μνημείων υπάρχουν ακόμη. Από την άλλη υπάρχουν φωνές, που φωνάζουν για
Οθωμανολατρεία. Πράγμα που είναι κουταμάρα κατά την προσωπική μου άποψη.
Κάθε μνημείο είναι συνδεδεμένο με την ιστορία ενός τόπου. Όπως και να την δούμε
αυτή. Διαγράφοντας την ιστορία γιατί δεν μας αρέσει, διαγράφουμε τους ίδιους τους
προγόνους μας. Από το παρελθόν μαθαίνουμε.
Η παρούσα εργασία, η οποία εν μέρει είναι μια ανθολογία γνωστών ιστορικών
στοιχείων για το Ιμαρέτ Άρτας, έχει σκοπό να παρουσιάσει ολόκληρο το
συγκρότημα (Κουλιγιέ - külliye) του Ιμαρέτ της Άρτας δηλ του σημερινού τζαμιού
και των λοιπών κτηρίων , που ήταν κάποτε αναπόσπαστα τμήματα του
συγκροτήματος. Μέσα από την μελέτη του συγκροτήματος αυτού θα πάρουμε μια
εικόνα από την οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή του τόπου της Άρτας της
Οθωμανικής περιόδου. Θα προσπαθήσω να ρίξω ξεχωριστά λίγο φως σε κάθε ένα
από τα κτήρια και στην λειτουργία αυτού.
Απο το άλλοτε συγκρότημα, του οποίου έχουμε προς το παρών μόνο μια απεικόνιση
, συγκεκριμένα αυτή του Παναγιώτη Ζωγράφου στην μάχη της Άρτας το 1821
κατόπιν αφηγήσεων του Γιάννη Μακρυγιάννη, έχει απομείνει ακόμη το τζαμί,
κάποιοι συλημένοι τάφοι, μέρος από το χαμάμ και μέρος του τουρμπέ.

6
Το μνημείο, αν και γνωστό στην Άρτα, μετά την αποτυχημένη προσπάθεια να
λειτουργήσει σαν εκκλησία, είχε περάσει σχεδόν στη λήθη και στην παρακμή.
Την εικόνα που παρουσιάζει σήμερα θα την δούμε στο τελευταίο κεφάλαιο της
παρούσης μελέτης. Χρειάστηκε να έρθει χρόνια αργότερα ο συντοπίτης μας
συγγραφέας Γιάννης Καλπούζος και με το βιβλίο του «Ιμαρέτ - Στη σκιά του
ρολογιού» για να κινήσει το ενδιαφέρον για το μνημείο.
Έκτοτε έχουν γίνει ένα σωρό εκδηλώσεις στο χώρο αυτό. Προσπάθειες από πλευράς
αρχαιολογίας και Περιφέρειας για να διατηρηθεί το μνημείο βρίσκονται σε εξέλιξη.
Στην δεύτερη αυτή ψηφιακή έκδοση στο πορτάλ της Academia.edu παραθέτω
περισσότερα στοιχεία απο την μετάφραση της ιδρυτικής πράξης του βακουφιού,
όπως και Οθωμανικές απικονίσεις του 15ου και 16ου αιώνα που σχετίζονται με τα
κείμενα.

Το τζαμί τους Φαΐκ πασά στα 1927

7
Η κατάσταση στην Άρτα στον όψιμο μεσαίωνα μέχρι το 1449

H 24.03.1449 είναι ημερομηνία κλειδί για την πόλη της Άρτας και την περιοχή της.
Είναι η μέρα, όπου ένα μικρό τάγμα Οθωμανών στρατιωτών με επικεφαλής τον
Φαΐκ πασά φτάνει από τον Αμβρακικό κόλπο στην Άρτα και οι άρχοντες (οι
βαλιόσοι) του παραδίδουν κατόπιν συμφωνίας την πόλη. Πώς όμως φτάσαμε εδώ;
Για να δώσουμε μια απάντηση σε αυτή την ερώτηση καλό θα ήταν να δούμε λίγο τα
πράγματα από το έτος 1318 και μετά.

Ο Νικηφόρος Α΄ Άγγελος Κομνηνός Δούκας είχε παντρέψει τις κόρες1 του για
πολιτικούς λόγους με Ιταλούς άρχοντες από το γένος των Ανζού2. Δίνοντας προίκα
κάποιες πόλεις στην Ήπειρο και έτσι η φάρα αυτή πάτησε πόδι στην Ήπειρο.
Υποσχέθηκε δε στον σύζυγο της Θαμάρ τον Φίλιππα του Τάραντα την διαδοχή στο
Δεσποτάτο. Όταν όμως ο Νικηφόρος πέθανε και η σύζυγος του πλησίασε την
Κων/πολη στέφθηκε δεσπότης ο Θωμάς. Η μητέρα του φρόντισε να παντρευτεί την
κόρη3 του συναυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Οι Ανζού κυρίευσαν αρκετά
κάστρα στην Ήπειρο και Αιτωλοακαρνανία και το 1313 ο Θωμάς ήρθε από
προσωπικούς λόγους και σε ρήξη με τους Παλαιολόγους. Τότε αποφάσισε να τα
βρει με τους Ιταλούς αλλά πριν γίνει αυτό δολοφονήθηκε από τον ανιψιό του το
1318 τον Νικόλαο Ορσίνι4, ο οποίος τον διαδέχτηκε και για να ησυχάσει τους
Ηπειρώτες βαφτίστηκε ορθόδοξος. Στον καιρό της Δεσποτείας του Νικολάου θα
διαμελιστεί το Δεσποτάτο αφού το βόρειο τμήμα (περιοχή Ιωαννίνων) θα την
καταλάβουν οι Βυζαντινοί ενώ στην περιοχή της Άρτας θα παραμείνει Δεσπότης ο
Νικόλαος. Ο Κάρολος Ανζού βασιλιάς της Νάπολης βλέποντας την δύσκολη θέση
του Νικολάου ζητά να του υποταχθεί αλλά αυτός αρνείται. Πέρα από αυτό
εκμεταλλευόμενος της εσωτερικές διαμάχες των Παλαιολόγων πολιορκεί τα
Γιάννινα. Οι Γιαννιώτες όμως που δεν ήθελαν τον Νικόλαο αντιστάθηκαν5. Την
ευκαιρία άρπαξε αδελφός του Ιωάννης Ορσίνι, ο οποίος ήθελε να σφετεριστεί τον
θρόνο της Κομητείας Κεφαλλονιάς και Ζακύνθου και συνεννόηση με τους
Γιαννιώτες δολοφόνησε τον αδερφό του. Ο Ιωάννης που έφερε μια σταθερότητα
στο Δεσποτάτο δολοφονήθηκε από την σύζυγο του Άννα Αγγελίνα και τον θρόνο
πήρε ο επτάχρονος Νικηφόρος Β΄ Ορσίνι. Το διάστημα αυτό οι Βυζαντινοί
ανακατέλαβαν κτήσεις στην Ήπειρο και την Θεσσαλία. Μια αντιβυζαντινή

1
H Ƥαµάρ παντρεύτηκε τον Φίλιππα του Τάραντα και η Μαρία τον Ιωάννη Ορσίνη τον πρώτο, κόµητα της
Κεφαλονιάς
2
Οι Ανδεγαυοί προέρχονται αρχικά από το Γαλατικό βασίλειο των Ανδών (γαλλ. Andecaves), που καταλύǃηκε
µετά την κατάκτηση τους από τον Ιούλιο Καίσαρα. Την εποχή των Φράγκων µετονοµάστηκαν σε Ανζού (Γαλλ.
Anjou), και έγιναν έδρα επισκοπής. Συνόρευε στα βόρεια µε την κοµητεία του Μαιν, στα νότια µε το Πουατιέ,
ανατολικά µε την Τουραίνη και δυτικά µε την κοµητεία της Ναντς. Εδώ πρόκειται για τους Βασιλείς της Νεάπολης
της νότιας Ιταλίας. 8
3
Συζυγος του Ƥωµά ήταν η Αννα Κατακουζηνή Παλαιολογίνα
4
Γιος της αδερφής του Μαρίας και του Ιωάννη Ορσίνη κόµητα της Κεφαλονιάς
5
Αναστασία Κοντογιαννοπούλου, Τοπικά συµβούλια στις βυζαντινές πόλεις
επανάσταση στην Άρτα, Ρωγούς6 και Θωμόκαστρο απέτυχε. Εν τω μεταξύ την
περιοχή την λυμαίνονταν Αλβανικά φύλα. Ο Νικηφόρος σκοτώθηκε7 στον Αχελώο
πολεμώντας τους Αλβανούς. Στα μέσα του 14ου αιώνα θα κυριαρχήσουν στην
Ήπειρο και στο Δεσποτάτο οι Σέρβοι. Ο Συμεών δεν μπορούσε όμως να
κυριαρχήσει παντού στην Ήπειρο και Αιτωλοακαρνανία γιαυτό και έχρισε δεσπότες
στην Άρτα και Αγγελόκαστρο Αλβανούς. Στην Άρτα θα επικρατήσουν οι Λιόσια και
στο Αγγελόκαστρο οι Μπούα. Πεθαίνοντας ο Συμεών χρίστηκε Δεσπότης με έδρα
πλέον τα Ιωάννινα ο Θωμάς Πρελιούμπος, ο οποίος πολέμησε και με την βοήθεια
των Οθωμανών τους Αλβανούς. Λίγο μετά ξεκινά ο Μπούα Σπάτα από την
Ακαρνανία και με την βοήθεια του Οθωμανού Γαζή Εβρενός πασά πολιορκεί
ανεπιτυχώς την Άρτα. Στα Γιάννινα ο Θωμάς έχει διώξει τους Αλβανούς, οι οποίοι
όμως δεν λένε να ησυχάσουν. Ο Μπούα Σπάτα8 θα διαδεχτεί τον Λιόσια στην Άρτα.
Στα Γιάννενα πεθαίνοντας ο Θωμάς θα αναρριχηθεί στον θρόνο ο Ιταλός
τυχοδιώκτης και πρώην αιχμάλωτος του Θωμά ο Ησαύ Μπουεντελμόντι. Ο
Ιζάουλος, όπως τον έλεγαν προσπάθησε να λύσει με ειρηνικό τρόπο τα προβλήματα
με τους Αλβανούς και όταν ένιωσε από παντού κλεισμένος κάλεσε τους Οθωμανούς
και έτσι απέκρουσε τους Αλβανούς, οι οποίοι επιτέθηκαν στα Γιάννινα. Η διοίκηση
των Αλβανών στην Άρτα δεν φαίνεται να είχαν κάποια αποτελέσματα. Κάποια
στιγμή άρπαξε την εξουσία ο από την Αβδέλα καταγόμενος Μπογκόης9 ή Βογκόης,
ο οποίος επέβαλε δικτατορία από την Άρτα ως την Ρινιάσα. αυτόν πάλι ανέτρεψαν
με την βοήθεια των Οθωμανών οι Σπάτα. Στα Γιάννινα αφού απεβίωσε ο Ιζάουλος
οι Γιαννιώτες άρχοντες κάλεσαν για Δεσπότη τον ανιψιό του από την κομητεία της
Κεφαλλονιάς και Ζακύνθου τον Κάρολο Α΄ Τόκκο. Έτσι λοιπόν το 1411 γίνεται ο
Κάρολος Δεσπότης των Ιωαννίνων με τον τίτλο Δεσπότης Ηπείρου. Ο Μουρίκιους
Μπούα10 Σπάτα στην Άρτα αντιδρά στην τοποθέτηση του Καρόλου αλλά δεν έχει
αποτέλεσμα. Ο Μουρίκιος απεβιώνει και την κυβέρνηση της Άρτας αναλαμβάνει η
μητέρα του Ειρήνη11 και η σύζυγος Μαράτα Μπούα. Ομως αυτές ανατρέπει ο
αδελφός του Μαυρίκιου ο Ιάκωβος, ο οποίος θα κάνει μια κίνηση, η οποία θα είναι
για πολλούς μάθημα αργότερα στην Αλβανία. Θα ασπαστεί το Ισλάμ και θα
μετανομαστεί σε Γιακούμπ. Το 1416 ο Κάρολος θα πολιορκήσει την Άρτα και θα
την καταλάβει ενώ ο Γιακούμπ Μπούα θα αιχμαλωτισθεί και φονεθυεί στα
Βομπλιανά12. Έτσι ο Κάρολος θα ενώσει και πάλι το Δεσποτάτο. Ο Κάρολος
στέφεται επίσημα στο Εξαμίλι Κορίνθου από τον Μανουήλ Παλαιολόγο Δεσπότης
και έστι αναβαθμίζεται στην αυτοκρατορική ιεραρχία. Ο Κάρολος όντως έφερε μια
ειρήνη στην περιοχή και έκανε έργα. Νόμιμο γιο δεν είχε και άφησε τον τίτλο της

6
Ιωάννης Κατακουζηνός, : Ιωάννου του Καντακουζηνού Αποβασιλέως Ιστοριών Βιβλία Δ' = Joannis Cantacuzeni
Eximperatoris Historiarum

7
Φεουδαρχική Ήπειρος και Δεσποτάτο της Ελλάδας. Συµβολή στο Νέο Ελληνισµό. Ν.Γ. Ζιάγκος

8
Για τους Μπούα Σπάτα βλπ Δέδε – Μιχαήλ, Οι Αρβανίτες και Φώτης Βράκας, Οι Ξενοι Ηγεµόνες του
Ηπειρωτικου Δεσποτάτου
9
Σεραφείµ Ξενόπουλος, Ιστορικόν Δοκίµιον περι ¨αρτς και Πρεβέζης, 9
10
Για τους Μπούα Σπάτα, Δέδε-Μιχαήλ, Οι Αρβανίτες
11
Oliver Jens Scmitt, Der Balkan zwischen regionaller Herrschaftsbildung und Osmanischer Herrschaft
12
Ευστρατία Συγκέλλου και Σπύρος Ασωνίτης,Ο Αµβρακικός κόλπος στον όψιµο µεσαίωνα
Δεσποτείας στον γιο του αδερφού του τον Κάρολο Β΄ Τόκκο. Ο Κάρολος Β΄ ανέλαβε
την εξουσία το 1429 αλλά ήρθε σε σύγκρουση και με τον Σουλτάνο και με τους
νόθους γιους του Καρόλου Α΄ ειδικά με τον Μέμνονα, ο οποίος με την σειρά του
ήθελε τον τίτλο των Ιωαννίνων και επειδή ο Αυτοκράτορας δεν συναίνεσε αυτός
κατέφυγε στον Μουράτ, ο οποίος Μουράτ ήθελε να πατήσει πόδι στην Ήπειρο. Τότε
συνέβηκε κάτι ακόμη. Αφού οι Αλβανικές επιδρομές δεν σταματούσαν οι
Ζαγοριανοί έκλεισαν δικιά τους συμφωνία με τον σουλτάνο την λεγόμενη συνθήκη
του Βοϊνικου και έγιναν υποτελείς του σουλτάνου. Σε επίσκεψη του στον σουλτάνο
ο Κάρολος Β΄ αιχμαλωτίζεται και αφού πληρώθηκαν λύτρα του επιτράπηκε να
γυρίσει πίσω. Υποχρεώθηκε όμως να παραδώσει και τα Ιωάννινα. Έτσι λοιπόν το
1430/1431 φτάνει στα Ιωάννινα ο Καρά Σινάν Πασάς και κατόπιν συμφωνίας
παίρνει τα Ιωάννινα. Ο Μέμνων, ο οποίος έχει ασπαστεί το Ισλάμ και αποκαλείτε
Μαμούν σε απογοήτευση του δεν γίνεται Δεσπότης όπως πίστευε αλλά Νομάρχης
(Σαντζάκ μπέης). Ο Κάρολος Β΄ περιορίζεται τώρα στην Άρτα αλλά αφού βλέπει,
ότι ο σουλτάνος καθαρίζει τον τόπο από τους μικρούς ηγεμόνες, πάει στην Ιταλία
για να βρει βοήθεια. Εκεί πεθαίνει. Διάδοχος του είναι ο Λεονάρδος Τόκκος (ή
Λεονάρδος Γ΄) αλλά είναι μόλις 9 ετών. Την εξουσία την παίρνει η μητέρα του
Ραμοντίνα Βεντιμίλια, την οποία οι Βαλιόσοι (άρχοντες) της Άρτας είναι απρόθυμοι
να την ακολουθήσουν. Η ίδια φεύγει στην Λευκάδα. Οι άρχοντες της Άρτας
κουρασμένοι για δεκαετίες με τους πολέμους, τον ανταγωνισμό στο εμπόριο με τους
Ανζού στην Βόνιτσα, τα μηνύματα πως φέρονται οι καθολικοί στα Ιόνια νησιά στους
ορθόδοξους κτλ. βλέπουν ότι θα έβγαιναν κερδισμένοι αν έκλειναν συμφωνία
υποτέλειας με τους Οθωμανούς. Έτσι λοιπόν μια αντιπροσωπεία Αρτινών με
επικεφαλής τον Δημήτρη Χαϊκάλη13 φτάνουν στην Θεσσαλονίκη, όπου βρίσκουν τον
Σουλτάνο Μουράτ και διαπραγματεύονται την προσχώρηση της Άρτας στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία. Έτσι λοιπόν στις 24 Μαρτίου 1449 θα μπει στην πόλη
ο Φαΐκ Πασάς με μια μικρή μονάδα γεννιτσάρων.

Μια ταλαιπωρημένη Άρτα, η οποία πάνω από 100 χρόνια βρίσκονταν σε πολέμους
και καταστροφές ήλπιζε να ανασάνει. Θα δούμε, ότι αρχικά δεν άλλαξε τίποτα.
Αντίθετα το εμπόριο έχει ανάκαμψη και η Άρτα θα συνεχίσει για αιώνες ακόμη να
είναι κέντρο εμπορίου. ενώ τώρα επίσημα και χωρίς φόβο μπορούσαν και από τα
κατώτερα στρώματα άνθρωποι ασπάζοντας το Ισλάμ να ανέβουν στρατιωτικά και
κοινωνικά. Για τους φτωχούς αγρότες, οι οποίοι και αυτοί υπέφεραν στο παρελθόν
από τους πολέμους δεν άλλαξε τίποτα. Συνέχισαν να είναι στην θέση που ήταν.
Μάλιστα αυτοί που ασπάζονταν και το Ισλάμ είχαν σύμφωνα με τον νόμο και
κάποιες φορολογικές απαλλαγές.Αντιθέτως θα δούμε όμως, πως στο χρόνο ,έσα δεν
ήταν οι φτωχοί που εξισλαμίστηκαν αλλά οι Φεουδάρχες.

Δεν διέλυσαν οι Οθωμανοί λοιπόν κάποιο ελληνικό κράτος, όπως πολλές φορές
διαβάζω, όταν έφτασαν εδώ και το κυριότερο, η Άρτα δεν κατακτήθηκε με
πολέμους, έτσι που να μπορούμε δικαίως να δώσουμε στον Φαΐκ πασά τον τίτλο
του κατακτητή, όπως εσφαλμένα του το αποδίδουν κάποιοι.
13
Σεραφείµ Ξενόπουλος, Ιστορικόν Δοκίµιον περι Άρτης και Πρεβέζης, Π. Αραβαντινός, Χρονογραφία Ηπείρου

10
11
Η πόλης της Άρτας

Ας δούμε πρώτα πως ήταν η πόλης της Άρτας τις μέρες που δήλωσε υποτέλεια στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μια συγκεκριμένη απεικόνιση της Άρτας, πως περίπου
ήταν η πόλης δεν έχουμε. Έχουμε όμως κάποιες περιγραφές , οι οποίες μας αφήνουν
να καταλάβουμε πως ήταν η πόλη της Άρτας και έχουμε αρκετές πληροφορίες για
την εμπορική κίνηση της πόλης. Σε ένα βράχο πάνω στα ερείπια των τειχών της
αρχαίας Αμβρακίας οι Αγγελοκομνηνοί -Δούκες οικοδόμησαν νέο τείχος , όπου
μέσα βρίσκονταν το παλάτι και προφανώς κάποια αρχοντικά και δύο εκκλησίες. Η
πόλης απλώνονταν εξωτερικά των τειχών προς την νοτιοδυτική πλευρά. Οι
Αγγελοκομνηνοί στόλισαν την πόλη με λαμπρούς ναούς ενώ λόγω της αγοράς η
πόλης έφερνε και το προσωνύμιο Εμποριό ή Μποριό. Με δύο σκάλες την Κόπραινα
ή Βουβός και την Σαλαγορά14 (Σαλαώρα) στον Αμβρακικό γίνεται το
διαμετακομιστικό εμπορικό κέντρο της Αδριατικής Ρωμανίας (σημ. Βορειοδυτικού
ελλαδικού χώρου). Διοικητικά η Άρτα έλεγχε με τέσσερα φρούρια την νότια Ήπειρο
ως τον Βάλτο. Τον δυτικό κάμπο μέχρι την Λάκκα τον έλεγχαν οι Ρωγοί, την περιοχή
του Ιονίου ως το στόμιο το Αμβρακικού και την Λάμαρη την έλεγχε η Ρηνιάσα, προς
βορά την περιοχή του Ξηροβουνίου και κοιλάδα του Λούρου την έλεγχαν τα
Βομπλιανά ενω νότια προς την Ακαρνανία και τον Βάλτο υπήρχε το λεγόμενο
κάστρο του Βάλτου ή Αμπρακιά. Στους τελευταίους χρόνους των Τόκκων υπήρχε
και το συμβούλιο των αρχόντων που έφερναν τον τίτλο Βαλιόσοι. Βενετσάνοι και
Ραγουζαίοι έμποροι ανταγωνίζονταν για τα προϊόντα της Άρτας Ενώ πειρατεία και
ληστεία ήταν από τα συνηθισμένα προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι
διοικητές. Ο πλούσιος κάμπος άνηκε σε γαιοκτήμονες ή ήταν κτήματα διαφόρων
μοναστηριών. Όπως της Κορωνησίας, της Παναγίας Ροδιάς, Βλαχέρνας, Κάτω
Παναγιάς κτλ. Αυτή ήταν λοιπόν εν ολίγοις η Άρτα που παρέλαβε ο Φαΐκ πασάς.

Μέρος του κάστρου της Βυζαντινής Άρτας απο το 3D video του Σύρου Φρίγκα για την
Εφορία Αρχαιοτήτων Άρτας

14
Συγκέλλου και ασωνιτης, ο Αµβρακικός στο όψιµο µεσαίωνα

12
Πάνω η Παναγία Ροδιά στη Βίγλα σε σχέδιο με μολύβι του Χρήστου Παππά και
κάτω η Μονή κάτω Παναγιάς σε σχέδιο του Barskij. Τα κτήματα της ξεπεσμένης
μονής Ροδιάς περιήλθαν σχεδόν όλα στην ιδιοκτησία του Φαΐκ πασά και έγιναν
βακούφικα του Ιμαρέτ, ενώ κάποια φαίνεται να δώρισε ο σουλτάνος Βαγιαζίτ
Β΄στην Μονή Κάτω Παναγιάς

13
Η Άρτα «τουρκεύει»

Τι ώρα και πότε ακριβώς εισήλθε ο Οθωμανικός στρατός στην πόλη δεν μας είναι
γνωστό. Ούτε γνωρίζουμε πότε ακριβώς αποβιβάστηκε ο Φαΐκ πασάς στην
Σαλαώρα. Ούτε και αυτό το γνωρίζουμε αν αποβιβάστηκε στην Σαλαώρα ή στην
Κόπραινα. Την κατάσταση στην πόλη μπορούμε να την φανταστούμε. Θα θύμιζε
κάτι από τους Βαρβάρους του Καβάφη, μόνο που εδώ ήρθαν οι βάρβαροι. Στα
άπαντα του Μάξιμου Γραικού μαθαίνουμε, ότι ο πατέρας του ήταν ένας από αυτούς
που παρέδωσαν την πόλη. Ο Χαϊκάλης και αυτός παρόν. Μια αμέσως
αντικατάσταση των φρουρών την θεωρώ αδύνατη καθότι η παλιά φρουρά της πόλης
γνώριζε τον τόπο και έτσι δεν συνέφερε τους Οθωμανούς να μην την κρατήσουν.
Θα πρέπει να υποθέσουμε, ότι ακολούθησε ίσως την επόμενη μέρα, η τελετή της
ακρόασης, όπου θα πρέπει να παρουσιάστηκαν οι άρχοντες της περιοχής να
δηλώσουν την υποταγή τους αλλά και κάποια ξενάγηση για να γνωρίσουν οι
Οθωμανοί την πόλη. Τέτοιες τελετές ήταν συνηθισμένες, όχι μόνο στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία αλλά και σε όλη την δύση. Σίγουρα κάποιοι θα είχαν τους φόβους με
αυτά είχαν ακούσει για τους Τούρκους άλλοι πάλι όχι, έβλεπαν απλά μια αλλαγή στο
πολιτικό καθεστώς. Στο κάστρο κατέβηκε το λάβαρο των Τόκκων και υψώθηκε το
μπαϊράκι των Οσμανλήδων. Η στρατιωτική και πολιτική διοίκηση πέρασε τώρα
στον Φαΐκ πασά ενώ οι υπόλοιπες κρατικές υπηρεσίες συνέχισαν να στελεχώνονται
από τους Αρτινούς. Για την εξασφάλιση της φορολογίας σίγουρα θα διεξήχθη
κάποια πληθυσμιακή στατιστική,πράγμα που έκαναν οι Οθωμανοί πάντα στις νέες
περιοχές. Παραπέρα δε οι νέοι ηγεμόνες θα έπρεπε να φροντίσουν την ασφάλεια
της περιοχής. Για να πραγματοποιηθεί αυτό, υιοθέτησαν όπως και στο βυζαντινό
ένα είδος βίγλες. Έτσι έχουμε στα παράλια του Αμβρακικού μια σειρά από φυλάκια.
Θα πρέπει να υπολογίσουμε, ότι η ένταξη της Άρτας στην Οθωμανική αυτοκρατορία
κράτησε στον ένα μήνα. Γεγονός που μπορούμε να δούμε με σειρα, πως μετά την
Άρτα ακολούθησε η προσχώρηση των Ρωγών, Βομπλιανών και το κάστρο του
Βάλτου (Αμπρακιά). Η Ρηνιάσα είναι η μόνη πόλη που χρειάστηκαν δύο πόλεμοι
για να περάσει οριστικά στην κτήση των Οθωμανών.

Κάπως έτσι θα μπορούσαμε να φανταστούμε την άφιξη του Φαϊκ πασά στην Άρτα, D.
Hodowiecki, Τürkischer Pasha und seine Reiter

14
Περί Φαΐκ πασά

Για τον πρώτο Οθωμανό κατακτητή/διοικητή της Άρτας στα 1449 λίγα γνωρίζουμε.
Μέσα απο διάφορες πηγές κατάφερα να συλλέξω κάποια πράγματα και έτσι να
σχηματίζουμε μια εικόνα ποιος ήταν ο Φαΐκ πασάς.

Πιστεύω πώς ο Φαΐκ πασάς είναι μια προσωπικότητα που κινά το ενδιαφέρουν του
ιστορικού, του ιστοριοδίφη και του φιλίστωρα. Ίσως γιατί γνωρίζουμε λίγα γι αυτόν.
Για τον άνθρωπο που αγάπησε την Άρτα, που πέταξε τα γαλόνια και τις γούνες και
τα αντικατέστησε με το καφτάνι και έγινε ιμάμης , τον άνθρωπο που δεν εκτέλεσε
την διαταγή του σουλτάνου Μωάμεθ του πορθητή να αναγείρει εντός του κάστρου
της Άρτας ισάξιο τζαμί με αυτό το δικό του ή και καλύτερο. Αν και αυτό μάλλο είναι
μύθος. Σαφώς θα πήρε εντολή αλλά όπως θα δούμε παρακάτω το σήμερα γνωστό
Φαΐκ πασά τζαμί δεν υπήρχε ακόμη. Ισως να μην άρεσε στο σουλτάνο αυτό που
έφτιαχνε. Γιαυτόν τον Φαϊκ πασά γνωρίζουμε λίγα. Που ακριβώς γεννήθηκε ή
τόπος καταγωγής, δεν υπάρχουν προς το παρόν στοιχεία και μπορούμε μόνο να
υποθέσουμε. Ας αρχίσουμε με το όνομα του. Το όνομα του είναι αραβικής
προέλευσης και δηλώνει ταλέντο, ανώτερος από άλλον, θαυμάσιος. Όνομα που
ίσως να έλαβε σαν προσωνύμιο από τον σουλτάνο. Κάτι συνηθισμένο για την εποχή
των Οθωμανών. Το σίγουρο είναι, ότι ήταν ναυτικός με το βαθμό του ναυάρχου. Ο
Φαΐκ ζει σε μια εποχή που η Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι στις δόξες της και
συνεχή αύξηση των εδαφών της εις βάρος τόσο των τουρκουμάνικων φύλων στην
Ανατολή όσο και σε βάρος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των
χριστιανικών λαών και κρατών στην Βαλκανική και Αιγαίο. Η Οθωμανική
Αυτοκρατορία στην συγκρότηση του ναυτικού της βασίστηκε στα εξισλαμισμένα
αραβικά φύλα της Μέσης Ανατολής και στο ελληνικό στοιχείο, εξισλαμισμένο και
μη. Ένας από αυτούς πρέπει να ήταν και ο Φαΐκ. Ήταν Άραβας; ήταν Έλληνας; μας
είναι προς το παρόν άγνωστο. Η Ayşe DEĞERLİ μελετώντας την υπερβολική αγάπη
του για την Άρτα τον θέλει αρτινό15 στην καταγωγή16. Ο Yilmaz Büktel δικαιολογεί
το γεγονός πως ο Φα:ικ θα μπορο΄σε να έχει καταωγή απο Κεφαλλονιά ή ακόμη
περισσότερο από την Άρτα17. Άποψη μου είναι, πως αν συνέβαινε κατι τέτοιο, θα
αναφέρονταν και σε κάπια ελληνική πηγή. Σαν ναυτικός που ήταν και προφανώς
15
Ayse Degleri «Narda ve çevresinde hayır eserleri bırakmış olması ile şehirde bir sarayının bulunması Faik
Paşa’nın aslen Nardalı olduğunu düşündürmektedir. Nitekim türbesi de Narda’da inşa ettirdiği caminin
yanındadır. – µτφ: Το γεγονός ότι άφησε φιλανǃρωπικά έργα µέσα και γύρω από τη Νάρντα και ότι είχε ένα
παλάτι στην πόλη υποδηλώνει ότι ο Φαΐκ Πασάς καταγόταν από τη Νάρντα. Μάλιστα, ο τάφος του βρίσκεται
δίπλα στο τζαµί που έχτισε στη Νάρντα.»
16
Ο Γιώργος Κοντογιώργος στο άρǃρο του στην αρτινή εφηµερίδα «Πρωϊνη» το 1996 αφήνει να εννοηǃεί πως
ήταν Σύριος
17
Yilmaz Büktel, ARTA – NARDA OSMANLI HATIRALARI «Kefalonya adası ile ilgili bir diğer bilgi,
Paşa’nın Ada’da cami yaptırması nedeniyle aslında bu Ada halkından olduğu ileri sürülür. Ada elden
çıktığında Paşa da Arta’ya yerleşmiştir ki bu nedenle kendisinin Arta’lı olduğu da ileri sürülür. Ancak bir 15
vezir olarak faaliyetleri hakkında bilgi bulabilmekzordur. Faik Paşa’dan söz eden kaynaklar aşağı yukarı aynı
verileri kaydetmektedir. Μτφ: Μια άλλη πληροφορία για το νησί της Κεφαλονιάς είναι ότι ο Πασάς έχτισε ένα
τζαµί στο νησί. Υποστηρίζεται ότι είναι από τους κατοίκους του νησιού. Όταν χάǃηκε το νησί, ο Πασάς
εγκαταστάǃηκε στην Άρτα, γι' αυτό επίσης, υποστηρίζεται ότι είναι από την Άρτα. Ωστόσο, είναι δύσκολο να βρει
κανείς πληροφορίες για τη δράση του ως βεζίρη. Είναι δύσκολο. Οι πηγές που αναφέρουν τον Φαΐκ Πασά
καταγράφουν πάνω κάτω τα ίδια στοιχεία.»
φιλόδοξος για να φτάσει στο βαθμό του ναυάρχου σίγουρα θα μιλούσε τις δύο
ναυτικές γλώσσες της εποχής της ανατολικής μεσόγειου δηλ. την Ελληνική και την
Αραβική. Βέβαια για να αναρριχηθεί και στο αξίωμα αυτό μιλούσε σίγουρα και την
τουρκική. Για τους ναυτικούς της εποχής εκείνης που έπιασαν το νόημα και
απέβλεπαν σε καριέρα κάτι συνηθισμένο.

Ο μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλο, χωρις να ξέρουμε από που αντλεί τις
πληροφορίες του, τον περιγράφει σαν δίκαιο άνθρωπο. Σε παλαιότερες έρευνες
που είχα κάνει για τον Φαΐκ πασά είχα βρει, ότι πριν έρθει στην Άρτα ήταν
εγκατεστημένος μεταξύ Θεσσαλονίκης και Σέρρες18 όπου μαζί με την παραμάνα του
Μωάμεθ του πορθητή ήταν συνιδιοκτήτης μιας λίμνης. Πέρα απ αυτά, σύμφωνα με
νεώτρερες έρευνες φαίνεται να έχει σπίτια στην Ανδριανούπολη, Σέρρες, Γιαννιτσά
και Θεσσαλονίκη τα οποία νοικιάζει. Αργότερα τα εκανε βακούφικα στο Ιμαρέτ της
Άρτας. Η Ayse Degerli19 κάνει αναφορά και για 4 χωριά που κατίχε (τιμάρια) κοντά
στη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με την ισλαμική εγκυκλοπαίδεια φαίνεται να είχε
περιουσία και στην Κεφαλλονιά την οποία χάρισε στους φτωχούς. Αν όντως αυτό
ισχύει, πρέπει να έλαβε μέρος και στην κατάληψη της Κεφαλλονιάς20 το 1479.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που υπάρχουν, εκει είχε χτίσει ενα τζαμι και ενα
μεντρεσέ και τους χάρισε κτήματα αλλα με το που ήρθαν οι Βενετοί πίσω γρέμισαν
τα κτήρια και πήραν τα κτήματα πίσω. Προηγουμένως όμως φαίνεται να έχει λάβει
μέρος και στην κατάληψη της Ναυπάκτου21 το 1477. Ιδρύοντας το κουλιγιέ της
Άρτας με το Ιμαρέτ δεν είναι , ότι πέρασε στην αθανασία, όπως γράφει ο
Ξενόπουλος, αλλά ο σεβασμός προς το προσωπό του είχε αυξηθεί. Πράγμα
σημαντικό για την εποχή εκείνη. Στα αρχεία του πανεπιστημίου της Άγκυρας[3] του
καταλογίζουν ακόμη και την γέφυρα της Άρτας. Αυτό είναι ένα θέμα που δεν έχει
αποδεχθεί μέχρι στιγμής. Ίσως όμως να έκανε κάποιες επισκευές ή να έχτισε κάποια
άλλη ξύλινη που να επικοινωνούσε από την Άρτα με το τζαμί. Παραπέρα
γνωρίζουμε, ότι μέχρι το τέλος της ζωής του παράτησε το αξίωμα του πασά και
βοεβόδα και μετά το θάνατο του Ιμαμη που είχε στο τζαμί, που υπάρχει ακόμη και
σήμερα στο Ιμαρέτ, υπηρέτησε το κουλιγιέ (το οικοδομικό σύμπλεγμα) της Άρτας.
Η περίοδος του σαν διοικητής της περιοχής δεν συνδέεται με ιδιαίτερα πολεμικά ή
πολιτικά γεγονότα. Την πτώση της καστρόπολης Ρινιάσας (Θωμόκαστρο) την
χρεώνεται άλλος πασάς ενώ αν αληθεύει η ημερομηνία θανάτου του το 1532 τότε
ήταν αιωνόβιος. Δηλ θα πρέπει σύμφωνα με τον βίο του να έζησε τουλάχιστον 120
έτη. Στην Άρτα απέφευγε να ζει μέσα στην πόλη και ειχε χτίσει θέρετρο κοντά στο
Ιμαρέτ, το οποίο αναπτύχθηκε στο χωριό Μαράτι. Όταν πέθανε ενταφιάστηκε στο
χώρο του τζαμιού, όπου υπήρχε δικός του τουρμπές-μαουσολείο. Λέγεται πως
αργότερα μεταφέρθηκε ο τάφος του στο λόφο της Μαραθιάς, οπου όντως εκει δίπλα
απο το παλιο Οθωμανικό πολυβολείο βρίσκεται ενα Μαουσολείο – Τουρμπές που
αποδίδεται στον Φαΐκ πασά. Μάλιστα κάποιοι τυμβωρύχοι και χρυσοθήρες το είχαν

18
Ισλαµικά αρχεία Κων/πολης
19
Ayşe DEĞERLİ, FATİH DEVRİ VEZİRLERİNDEN FAİK PAŞA’NIN VAKFİYESİ
20
Ayşe DEĞERLİ, FATİH DEVRİ VEZİRLERİNDEN FAİK PAŞA’NIN VAKFİYESİ
21
Παν. Αραβαντινός, Χρονογραφία Ηπείρου 16
γκρεμίσει. Αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή απο το ΥπΠο και την Εφ. Α.
Αρτας. Αν και η εκταφή στους Μουσουλμάνους δεν επιτρέπεται, ο Γιώργος
Κοντογιωργος είχε γράψει σε άρθρο του στα 1996, πως η εκταφή ήταν συμβολική,
έγινε προφανώς μετά το 1881 και εβαλαν τον πασά εκει για να βλέπει τον
Αμβρακικό, απ όπου έφτασε στην Άρτα και την Άρτα που τόσο αγάπησε.

Για απογόνους γνωρίζουμε πως σύμφωνα με την Ayşe DEĞERLİ είχε τρεις γιούς
τον Μουσταφά, τον Αχμέτ και τον Μεχμέτ αλλά σύμφωνα και με άλλες πηγές είχε
και μια κόρη, η οποία ήταν παντρεμένη με τον Μπαϊρακτάρη του τον Σουλεϊμάν
Τσελεμπί (η Ayşe DEĞERLİ τον θέλει εγγονό του αλλά δεν ισχύει), του οποίου ο
τάφος βρίσκονταν στην αυλή του Φεϋζουλαχ τζαμί. Ότι η περιουσία του Ιμαρέτ
κάποια στιγμή περνά σε κρατικά χέρια, φαίνεται πως κάποια στιγμή έπαψε να
υπάρχουν απόγονοι από τον Φαΐκ πασά. Τα βακούφικα ιδρύματα, παρέμεναν στα
χέρια απογόνων των Ιδρυτών αυτών σύμφωνα με το μουσουλμανικό και
Οθωμανικό δίκαιο.

Μια απεικόνιση δεν υπάρχει και πώς άλλωστε; Πιστός στο Κοράνι δεν δέχθηκε
προφανώς να τον ζωγραφίσουν καθότι η απεικόνιση δεν γίνεται δεκτή από τους
πιστούς μουσουλμάνους.

Μέρος χάρτη απο το Deniz atlasi και που αναφέρεται μάλλον μετά το 1430 και 1449 όπου στην
Ήπειρο έχουν υψώσει το μπαϊράκι τους οι Οθωμανοί ενω βλέπουμε ακόμη βενετικές κτήσεις στα
παράλια και τα νησιά χριστιανικά

17
Το γαιοκτητικό καθεστώς – Ο κάμπος της Άρτας Χάσι της Βαλιδέ Χανούμ και
του καπουδάν πασά.

Φυσικό επακόλουθο της προσχώρησης της Άρτας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

είναι και η αλλαγή στο γαιοκτητικό καθεστώς. Σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο η
γης ανήκει στον Θεό και επομένως στον εκπρόσωπο αυτού επί της γης τον
σουλτάνο, ο οποίος έχει το δικαίωμα να την διανέμει όπως αυτός θέλει. Φυσικά
στις περιοχές που προσχώρησαν εθελοντικά στην Αυτοκρατορία δεν ήταν
διατεθειμένος, ούτε ο σουλτάνος να έρθει σε προστριβές με τους γαιοκτήμονες και
ακολουθώντας το βυζαντινό παράδειγμα της πρόνοιας άφησε σε φεουδάρχες τα
κτήματα τους με τον όρο να συλλέγουν τους φόρους και να παρέχουν στρατιωτικές
υπηρεσίες, όταν τους καλούσε ο σουλτάνος. Αυτοί σε μας μας είναι γνωστοί σαν
σπαχήδες. Παραπέρα δε ο κάμπος της Άρτας σύμφωνα με βενετικές πηγές δόθηκε
σαν χάσι στην Βαλιδέ Χανούμ αλλά και στον καπουδάν πασά. Ο Γάλλος πρόξενος
στην Άρτα Dupre22 αλλά και ο Πουκεβίλ23 αναφέρουν μόνο τον καπουδάν πασά και
ίσως εννοούν εδώ τον αρχιναύαρχο Φαΐκ πασά ενώ ο Σπύρος Αραβαντινός24 και ο
Σεραφείμ Ξενόπουλος25 μας αναφέρουν , ότι ο κάμπος ήταν χάς (χάσι) της Βαλιδέ
σουλτάνας (σουλτανομήτωρος). Γεγονός είναι μέσα από αυτές τις αλλαγές, μέρος
του κάμπου θα περάσει στα χέρια του Φαΐκ πασά, όπου θα αναγείρει το Κουλιγιέ
συγκρότημα του Ιμαρέτ της Άρτας.

KΙOΥΛΙΓΙΕ – Külliye

Αναφερόμενοι στο Τζαμί του Φαΐκ πασά της Άρτας κάνουμε λόγο για το Ιμαρέτ.
Ακόμη καμιά φορά, σήμερα λέγοντας Ιμαρέτ Άρτας εννοούμε πάλι το Τζαμί του
Φαΐκ πασά. Αναφερόμενοι πάλι στο συνολικό σύμπλεγμα χρησιμοποιούμε πάλι τον
όρο Ιμαρέτ. Τζαμί, Ιμαρέτ, χαμάμ κτλ. είναι διαφορετικά μεταξύ τους κτήρια τα και
αποτελούν μέρος ενός συμπλέγματος. Το κτιριακό αυτό Οθωμανικό συγκρότημα
της Άρτας ανήκει στα συμπλέγματα Κουλιγιέ. Πριν περάσω σε μια περιγραφή του
Κουλιγιέ – Ιμαρέτ της Άρτας θα ήθελα πρώτα να αναλύσω τι ακριβώς ήταν το
Κουλιγιέ , ποιοι το χρηματοδοτούσαν και από που ξεκίνησε. Γιατί πάλι εμείς
χρησιμοποιούμε το όρο Ιμαρέτ θα προσπαθήσω να εξηγήσω παρακάτω. Για τα
ισλαμικά τεμένη που στο συγκρότημα τους υπήρχαν και άλλα κτήρια κοινωφελούς
χαρακτήρα χρησιμοποιείται o όρος “κ ο υ λ ι γ ι έ26”. Αυτά τα κτήρια που συνήθως
βρίσκονταν στον ενιαίο αυτό χώρο , ο οποίος τις περισσότερες φορές ήταν
φραγμένος με μαντρότοιχο ,θα μπορούσαν να είναι, ιερατικά σχολεία
(μεντρεσέδες), λουτρά (χαμάμ), Πτωχοκομείο (Ιμαρέτ), βιβλιοθήκες, Χάνια για
22
Kων/να Πανάγου, Η συµβολή της Άρτας στην Ιστορία
23
F.H.L. Pouquevill, Reisen durch Griechenland
24
Aραβαντινός, Χρονογραφία Ηπείρου
25
Σ.Ξενόπουλος, Ιστορικό Δοκίµιον περί Άρτης και Πρεβέζης
26
Σύµφωνα µε τον Kiuiper στην εργασία Islamic Art, Literature, and Culture Κουλιγιέ είναι ενα 18
συγκρότηµα από κτήρια που περιτριγυρίζουν ένα ισλαµικό τέµενος
τους περαστικούς (τα λεγόμενα Καραβάν Σεράι), ουρητήρια αν αυτά τα
συγκροτήματα βρίσκονταν εντός της πόλης, κρήνες και πολλές φορές υπήρχε και
τεκές δερβισάδων ή κάποιο κλειστό παζάρι. Τα πτωχοκομεία δεν είναι μια
οθωμανική εφεύρεση αυτά υπήρχαν ήδη και στο Βυζάντιο και στην χριστιανική
δύση στα μοναστήρια. Με τους Οθωμανούς όμως αναδείχτηκαν σε ιδρύματα αν και
Ο θεσμός του Κουλιγιέ καθιερώθηκε από τους Σελτζούκους τον 14ο αιώνα στην
Μικρά Ασία και από κει επεκτάθηκε όμως και αυτού οι ρίζες του βρίσκονται στους
πρώτους καιρούς του Ισλάμ, όταν τα Τζαμιά ήταν χώροι προσευχής και κατήχησης.
Μπορεί, όπως είπαμε ο θεσμός να καθιερώθηκε από τους Σελτζούκους27 αλλά τα
πρώτα τέτοια συγκροτήματα τα κατασκεύασαν στην Ανατολή οι Ορτοκίδες28 στην
περιοχή του Ντιάρ Μπακίρ (σημ. Τρκ. Κουρδιστάν). Μετά την κατάκτηση της
Κων/πολης κτίσθηκε στην Πόλη το Φετιχιέ Τζαμί με όλο το σύμπλεγμα του. Αυτό
ήταν το “μπούμ” στην Οθωμανική αυτοκρατορία να χτίζονται τέτοια συμπλέγματα.
Αν και αρχικά το δικαίωμα αυτό να χτίζουν τέτοια ιδρύματα το είχαν μόνο οι
σουλτάνοι και μέλη της σουλτανικής οικογένειας , πασάδες, βεζίρηδες, διοικητές
περιοχών και άλλοι πλούσιοι άρχισαν να χτίζουν τέτοια ιδρύματα. Προκειμένου να
διασφαλιστεί ή λειτουργία αυτών των ιδρυμάτων οι κτήτορες φρόντιζαν να
εφοδιάσουν τα ιδρύματα αυτά με κάποιες περιουσίες29 . Στις περισσότερες φορές
πέρα από ένα χρηματικό ποσό που δίνονταν αρχικά στα ιδρύματα για το ξεκίνημα,
ήταν γαίες, τα λεγόμενα βακούφικα (Vakif).

Τα έσοδα λοιπόν αυτών των γαιών ή ακόμη η ίδια η παραγωγή κράτησε σε ζωή
αυτά τα ιδρύματα για αιώνες. Τουλάχιστον μέχρι και το πρώτο μισό του 19ου
αιώνα. Με την σειρά τους τα ιδρύματα αυτά πολλές φορές ήταν αφιερωμένα σε
ιερούς τόπους, όπως το Ιμαρέτ της Άρτας30, και αυτό έδινε μεγαλύτερη αίγλη στο
ίδρυμα καθώς και μέρος των εσόδων του ιδρύματος πήγαινε στον τόπο που ήταν
αφιερωμένο. Ο Γερμανός Βίλχελμ Μπούργκχαρτ, ο οποίος ήταν 19 χρόνια
αιχμάλωτος των Οθωμανών και έζησε την οθωμανική αυτοκρατορία μας δίνει την
παρακάτω περιγραφή για τα πτωχοκομεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
"Σχεδόν σε κάθε πόλη υπάρχει και ένα πτωχοκομείο που το αποκαλούν Ιμαρέτ και
τα έχουν φτιάξει στο παρελθόν βεζίρηδες και πασάδες και έχουν φροντίσει να έχουν
αρκετά έσοδα, που να μπορούν να ανταπεξέρχονται στις ανάγκες τους.“

27
Ο συγκεκριµένος ǃεσµος δεν ήταν άγνωστος στους χριστιανικούς πληǃυσµούς της µικράς Ασίας. Από τα χρόνια
του Μέγα Βασιλείου έχουµε τέτοια συγκροτήµατα, όπως την Βασιλειάδα, όπου είχε ορφανοτροφείο, πτοχωκοµείο,
εκκλησία, σχολείο,νοσοκοµείο, αυτόν τον ǃεσµό τον συνέχισαν στον ύστερο µεσαίωνα οι
Σελτζούκοι.Νεοφώτιστοι τυ Ισλάµ και πιστοί στην ρήτρα για τους φτωχούς προέβησαν σε τέτοια έργα.
28
Οι Ορτοκίδες ή Αρτουκίδες ήταν ογούζικο τουρκοµάνικο φύλο στην ανατολική Μικρά Ασία. Αρικά σύµµαχοι
τουυ Βυζαντίου εναντίον των Νορµαδών και αργότερα σύµµαχοι των Σελτζούκων
29
Στην περίπτωση του Ιµαρέτ Άρτας έχουµε το Βακφιέ (σύµφωνα µε τον Οǃωµανολόγο Δηµήτρη Λούπη, έγγραφο 19
που ορίζει την διαχείρηση της περιουσίας) του Φαΐκ πασά που ορίζει πως πρέπει να χειριστούν την περιουσία
τπυ ιδρύµατος.
30
To Ιµαρετ της Άρτας ήταν αφιερωµένο στην Μέκκα
Aναπαράσταση του Κουλιγιέ συγκροτήμτος Φαΐκ Πασα από τον Γερμανό Gerd
Schneider. Από αριστερά βλέπουμε το τζαμί με τουρμπέ στο πίσω μέρος και
τους τάφους των ιμάμηδων, πάνω αριστεράτο Ιμαρέτ (Πτωχοκομείο), στην
μέση βλέπουμε τον Μεντρεσέ και δεξια δίπλα το χαμάμ καθως και κάποια
σπίτια του οικισμού

20
ΤΑ ΙΜΑΡΕΤ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΗΓΗ ΤΟΥ 155131

Τα Ιμαρέτ είναι εστιατόρια ή πανδοχεία, όχι με κάποια άτακτη σειρά αλλά είναι
ωραία φτιαγμένα με μικρά δωμάτια ή μεγάλη αίθουσα. Δεν είναι μόνο για τους
Τούρκους αλλά για όλον τον κόσμο ανεξαρτήτως τι θρησκεία έχουν. Γιατί, ούτε σε
χριστιανούς, ούτε σε Εβραίους, ούτε σε πλούσιους, ούτε σε φτωχούς επιτρέπεται να
μην τους δώσουν φαγητό. Ακόμη πασάδες, αξιωματούχοι και μπέηδες
επισκέπτονται τα Ιμαρέτ, όταν είναι καθοδόν. Η τάξη στις συνήθεις των Τούρκων
προβλέπει, όποιος μπει στο Ιμαρέτ να του σερβίρουν το φαγητό τους. Όταν φτάνει
η Βραδυνή ώρα του φαγητού, έρχεται ένας υπηρέτης και φέρνει μια τεράστια πλατιά
ξύλινη γαβάθα, η οποία δείχνε απο μακριά σαν τάβλα από τραπέζι. Μέσα σε αυτή
την γαβάθα υπάρχουν άλλες μικρές γαβάθες που περιέχουν ρύζι, κριθάρι, ρεβίθια
κτλ. Δίπλα απ αυτά υπάρχουν κομμάτια με κρέας από καστράτο (ευνουχισμένο
αρνί) ή κομμάτια από μαγειρεμένο αρνάκι. Αυτό το ονομάζουν Τσορμπά. Γύρω από
τις γαβάθες αφήνουν ψωμί και κατα διαστήματα πολτό από μέλι και σουσάμι. Απ
αυτά τα φαγητά, μπορεί κανείς να πάρει και να φάει όσο θέλει. Σε ταξιδιώτες
επιτρέπεται να καθίσουν ως και τρεις μέρες να φάνε , να πιούνε χωρίς πληρωμή.
Βέβαια επικρατεί το συνήθειο να φεύγουν, όλοι στην ώρα τους. Οι μέγαλοι άρχοντες
στην Τουρκία συνηθίζουν να φδτιάχνουν με μεγάλο κόστος τέτοια κτίρια.... Oι
Έλληνες ονομάζουν αυτά τα ιδρύματα Μαράτια.

Περι της λειτουργίας των Ιμαρέτ

Μια εικόνα, πως δούλευε το σύστημα των Ιμαρέτ και πριν δούμε και το Ιμαρέτ της
Άρτας αναλυτικά, την παίρνουμε από έναν πίνακα που ειχε παρουσιάσει ο Μεχμέτ
Κοτς. Ο Κότς μας λέει, πως το πρωί σρβίρονταν ριζόσουπα και το βράδυ σούπα
απο σιτάρι. Παραπέρα καταναλώνονταν κρέας, Κρεμμύδια, Γιαούρτι, Αμύγδαλα,
Σύκα, Βούτηρο και Μέλι. Στα Ιμαρέτ μπορούσε να φάει όποιος ήθελε. Στο
σερβίρισμα υπήρχε πάντα προτερεότητα. Τελευταίοι σερβίρονταν οι φτωχοί, στους
οποίους δεν έπαιζε ρόλο το θρήσκευμα. Όπως και στους άλλους. Σαφώς μεταξύ
Μουσουλμάνου και μη μουσουλμάνου προτεραιότητα είχε ο Μουσουλμάνος.

Τι προσωπικό απασχολούσε ένα Ιμαρέτ

Γραφιάς (Katib), Διαχειριστής βιβλίων(Vekilharç), Cellerar (Kilerci), Καθαριστής

(Ferraş), Υπηρέτης (Kayyım), Υπέύθυνος για τις λάμπες (Çerağdar), Beigeordnete
(Nakib), Φρουρός της πόρτας (Bevvab), Μ’αγειρας (Aşçı), Φούρναρης (Ekmekçi),
Μεταφορέας κρεάτων (Et hamalı), Πλήστης σιταριού (Buğday Yıkayıcı), Για τα
πλήσιμο πιατών (Çanak Yıkayıcı), Φρουρός αποθήκης (İmaret Ahırına Bevvab),
Υπέυθυνος αποθήκης (Anbarcı), για τα ξύλα (Odun Hamalı), καθαριστής
τοίχων(Duvar Temizlikçisi)

31
Νuewa Chronica Türkischer Nation 1551, Εκτύπωση Φραγκφούρτη 1595,

21
Γεύμα σε κάποιο ίδρυμα ή πανδοχείο. Οθωμανική μινιατούρα του 16ου αιώνα

Οθωμανοί σε δείπνο

22
H ίδρυση του Κουλιγιέ σαν βακούφι

Την πρώτη αναφορά για τα την ίδρυση ενός Κουλιγιέ από τον Φαΐκ πασά την κάνει
ο Asik Pasazade στο έργο του Osmanogullari Tarihi, όπου αναφέρει τυς μεγάλους
και σημαντικούς βεζίρηδες. Μέσα σε αυτούς αναφέρει και τον Φαΐκ πασά. Όμως
αυτό που γράφει ο Asik Pasazade είναι πως ο Φαΐκ πασάς παίζει ακόμη με την
ιδέα να φτιάξει ένα ίδρυμα32. Ο Asik Pasazade τα γράφει αυτά γύρω στα 1477 με
1478. Άρα σωστά συμπεραίνουμε, πως το ίδρυμα και το τζαμί είναι έργα μετά το
1479. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν θέμα τιμής για κάποιον να είναι
κτήτορας κάποιου έργου. Για την ίδρυση ενος βακούφικου έργου θα μπορούσαν να
διατεθούν ακίνητες περιουσίες, χρήματα , ζώα κτλ Η προϋπόθεση ήταν να είναι
κανείς ελεύθερος, ενήλικας, και πνευματικά υγιής. Η περιουσία του Βακουφιού
ήταν αιώνια33. Δεν μπορούσε κανείς να επέμβει. Ούτε ο Σουλτάνος. Όταν λοιπόν ο
Φαΐκ πασάς αποφασίζει να φτιάξει το Κιουλιγέ σαν βακούφικο δεν έχει μόνο λόγο
να περάσει το όνομα του στην αιωνιότητα αλλά ενσωματώνοντας την περιουσία του
στο βακούφικο διασφαλίζει την περιούσια του γι αυτόν και τους απογόνους του.
Πρέπει να πω εδώ πως τα βακούφικα μπορούμε να τα βρούμε σε δύο κατηγορίες.
Σε αυτά που είναι μόνο για φιλανθρωπικούς σκοπούς και δεν μπορεί να τα
κληρονομήσει κανείς και σε αυτά που είναι ιδιωτικά και έχουν κληρονόμους ως την
εξάλειψη της γενιάς του ιδρυτή αλλά αυτά μπορούν να κληρονομηθούν και σε
άλλους παραπέρα. Άλλη μια κατηγορία επίσης σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς
είναι τα ημι-οικογενειακά βακούφικα που όπως πολύ σωστά γράφει η Σοφία Λάϊου
ο ιδρυτής όριζε τον ίδιο και τους απογόνους του ως διοικητικούς ή θρησκευτικούς
αξιωματούχους του βακουφίου, εξασφαλίζοντας έτσι μία τακτική μισθοδοσία, ενώ
και το πλεόνασμα των εσόδων διανέμονταν μεταξύ των μελών της οικογενείας του
αφιερωτή. Μια τέτοια περίπτωση φαίνεται να έχουμε και στην Άρτα με τον Φαΐκ
πασά.

Η ιδρυτική πράξη του Κουλιγιέ - Βακουφιού

Αν και βοεβόδας της περιοχής ο Φαΐκ πασάς για το έργο του έπρεπε να πάρει τις
σχετικές άδειες από τον εκπρόσωπο του σουλτάνο τον Κατή. Έτσι στα 1493
υπογράφει το ιδρυτικό ο Καζασκέρης34 (kazasker) δηλαδή ο αρχιδικαστής της

32
KEMAL YAVUZ- M. A. YEKTA SARAÇ, Aşık Pazade: Osmanogullari Tarihi... σελ 289 « Fayik Paşa'nın
eserleri: Henüz eser bırakmak niyetindedir»
33
Σοφία Λάϊου: Το δίκτυο των Βακουφιών της πόλης των Τρικάλω 15ος – 16ος αιώνας, σελ.126 «Η βακουφική
περιουσία, ǃεωρητικά, ήταν αιώνια, αναπαλλοτρίωτη και µη ανακλητή, οι δε όροι του αφιερωτηρίου εγγράφου
(vakfiye) δεν µπορούσαν να αλλάξουν. Υπήρχαν όµως περιπτώσεις που ο ιδρυτής µπορούσε να µεταβάλλει όρους
που περιέχονταν στο αφιερωτήριο έγγραφο ή ακόµα να ανταλλάξει τµήµα ή ολόκληρη την αφιερωǃείσα περιουσία
(istibdal) . εάν αυτό κρινόταν αναγκαίο για την επιβίωση του βακουφίου. Την ανταλλαγή της βακουφικής
περιουσίας επέτρεπε η χανεφίτικη σχολή δικαίου (που ίσχυε στο οǃωµανικό κράτος) , ακόµα κι αν δεν υπήρχε
σχετικός όρος στο αφιερωτήριο έγγραφο, µε την έγκριση του σουλτάνου ή του εκπροσώπου του, καδή.» 23
34
Ο Καζασκέρης (τουρκ. kadıasker) ήταν στρατιωτικός και ǃρησκευτικός τίτλος στην Οǃωµανική Αυτοκρατορία.
Είναι σύνǃετη λέξη που προέρχεται από το καδής (=ιεροδικαστής) και ασκέρ (= στρατός), και αντιστοιχεί περίπου
σε σύγχρονο ανώτατο στρατοδίκη. Στην περίοδο της σουλτανικής Τουρκίας ǃεωρούνταν ανώτατος ǃρησκευτικός
λειτουργός και κατείχε στην ιεραρχία την ενδιάµεση ǃέση µεταξύ του Σεϊχουισλάµη και των Καδήδων και ανήκε
στην ακολουǃία του σουλτάνου, τόσο στις εκστρατείες όπου συµµετείχε αυτοπροσώπως, όσο και στις διάφορες
Ρουμελίας Μουσταφά Εφέντης ενω αντίγραφο της πράξης υπογράφει και κατής
(ιεροδικαστής) της Άρτας Αχμέντ Εφέντης. Αυτό προκύπτει απο το αρχείο
Βακουφιών με αριθμό 632. Εδώ βρίσκουμε πως τον Φεβρουάριο με Μάρτιο του
1493 έπεσαν τα θεμέλια του τζαμιού και του Πτωχοκομείου – Ιμαρέτ.

Σαν περιουσία για το βακούφικο ίδρυμα της Άρτας καταχωρούνται τα εξής:

1. Τα κτήματα της μονής Παναγίας Ροδιάς στη Βιγλα

2. Η περιουσία του Φαΐκ πασά στην Αδριανούπολη, Θεσσαλονίκη, Γιανιτσά και το

είσοδημα της δεκάτης από την Καλλιέργεια ρυζιού στο Σουροβίλι του Κάρλελι

3. Κάποια Ιχθυοτροφεία στο Κάρλελι (γίνεται λόγος για 9 ιχθυοτροφεία)

4. Η λίμνη της Βουλκαριάς

5. 14 καταστήματα στην πόλη της Άρτας

6. Το χαμάμ της πόλης της Άρτας

7. 50 Βόδια

8. Διάφορες εμπορικές δραστιριότητες

Οθωμανική μινιατούρα του 16ου αιώνα η οποία βρίσκεται στο Museo Correr της
Βενετίας (Codex Cicogna 1971 "Memorie Turchesche) βλέπουμε Εμπόρους
φρούτων και λαχανικών τεσσάρων εποχών

περιοδείες του στην ύπαιǃρο, προκειµένου να παρέχει συµβουλές σε διάφορα ζητήµατα που προέκυπταν. Η
ηµερήσια αµοιβή του ανερχόταν στους 500 ακτσέδες, αλλά του αναλογούσε επιπλέον το 15 τοις χιλίοις της λείας
των στρατιωτών.
24
Από διακήρυξη του Σουλεϊμάν του νομοθέτη (Σουλεϊμάν ο μεγαλοπρεπής) σχετικά
με τα βακούφικα. «Οποιοσδήποτε αν νοιάζεται για την επιβίωση των ιδρυμάτων
μας και αυξάνει το εισόδημά τους, οι πράξεις του θα είναι καλές και αποδεκτές
ενώπιον του Αλλάχ, του Παντοσυγχώρητου, και η ανταμοιβή του θα είναι
αμέτρητη και θα προστατεύεται από τις θλίψεις του κόσμου»

25
Προσωπικό και διαχειριστές του Βακουφιού του Φαΐκ πασά

ακολουθώντας το ιστορικό της ιδρύσεως του Βακουφιού του Κουλιγιέ θα βρούμε

τους πρώτους απασχολούμενους στο αρτινό σύμπλεγμα και τον μισθό poz
ελάμβαναν καθώς και διάφορςε δαπάνες για τη λειτουργία του συμπλέγματος.
Παραδόξως ο πίνακας που παρουσιάζει η Ayse Degleri σχετικά με τους μισθούς
το χρηματικό ποσό καταγράφεται με αραβικό νόμισμα ντιχράμ, που ουσιαστικά είχε
το ½ της αξίας του ακτσέ.

Tablo 1. Vakfiyeye Göre Faik Paşa Vakfı Gelirlerinin Dağılımı - Πίνακας 1:Διανοµή των
εσόδων του Ιδρύµατος Φαίκ Πασά από Καταστατικό Ιδρύµατος
Görevli/Gider – Ücreti - Kόστος Görev tanımı – Περιγραφή εργασίας
Αξιωµατούχος -
Δαπάνες
Hatip - Iεροκήρυκας günlük 6 dirhem - 6 Kur’ân’dan her gün bir cüz okumak. -
ντιρχάµ την ηµέρα Διαβάζοντας ένα µέρος του Κορανίου κάǃε
µέρα.
İmam - Ιµάµης günlük 6 dirhem - 6 Kur’ân’dan her gün bir cüz okumak.
ντιρχάµ την ηµέρα Διαβάζοντας ένα µέρος του Κορανίου κάǃε
µέρα.-
İki müezzin - Δύο günde 2'şer dirhem - 2 Günde ikişer cüz ve beş vakit ezan
Μουεζίνοι ντιρχάµ την ηµέρα okumak. - Απαγγελία του αντάν δύο και
πέντε φορές την ηµέρα.
Ferraş – Επιστάτης günlük 2 dirhem - 2 Camiyi açıp çıra ve kandillerini yakmak,
Τζαµιού ντιρχάµ την ηµέρα halılarını sermek, gerekli temizliği
yapmak ve vakti geldiğinde cami kapısını
kilitlemek. – Να ανοίγει το τζαµί, να ανάβει
το προσάναµµα και τις λάµπες, να στρώνει
τα χαλιά, να κάνει τον απαραίτητο
καǃαρισµό και κλειδώνει την πόρτα του
τζαµιού όταν έρǃει η ώρα
9 cüzhan – 9 günlük 2'şer dirhem - - Her biri her gün bir cüz okuyacak - . Ο
αναγνώστες Ζιούζ (µέρη 2 ντιρχάµ την ηµέρα καǃένας τους ǃα διαβάζει µια ζιουζ κάǃε
από το Κοράνι) µέρα.
Baş cüzhan - günlük 3 dirhem - - 3 Her gün bir cüz okumak. – Να διαβάζει µια
Αρχιαναγνώστης ντιρχάµ την ηµέρα ζιούζ την ηµέρα
Müderris -Δάσκαλος günlük 10 dirhem - 10 Şer'î ve nakli bilimlerde ders vermek – για
Μεντρεσέ ντιρχάµ την ηµέρα διαλέξεις στις ǃρησκευτικές επιστήµες
Öğrenci - µαǃητής günlük 1 dirhem - - 1
σχολείου ντιρχάµ την ηµέρα
Muallim - Δάσκαλος günlük 4 dirhem - - 4 yetim ve yoksul çocuklardan oluşan
σχολείου ντιρχάµ την ηµέρα öğrencilerine Kur'an ve ilmihal öğretmek
- Διδασκαλία του Κορανίου και της
κατήχηση σε µαǃητές που είναι ορφανά και
φτωχά παιδιά
Halife – βοηǃός günlük 2 dirhem - 4 Darüttalimdeki muallime yardım etmek –
Δασκάλου ντιρχάµ την ηµέρα βοηǃός δασκάλου στο έργο του

26
Şeyhü'l-imare – günlük 5 dirhem - 5 İmarette sabah ve akşam günde iki öğün
Επιστάτης Εστιατορίου ντιρχάµ την ηµέρα yemek çıkartılması ve idareden sorumlu. -
Ιµαρέτ Υπεύǃυνος για την παροχή και τη
χορήγηση δύο γευµάτων την ηµέρα, πρωί
και βράδυ sto Imaröet
Yardımcı - Βοηǃός günlük 3 dirhem - 3 İmarette şeyhe yardım etmek – βοηǃά τον
επιστάτη ντιρχάµ την ηµέρα επιστάτη στα καǃήκοντα του
Aşcı - Μάγειρας günlük 3 dirhem - 3
ντιρχάµ την ηµέρα
İmaret hizmetlisi – günlük 3 dirhem - 3
Υπάλληλος του ντιρχάµ την ηµέρα
Ιµαρέτ
İmaret bulaşıkçısı – günlük 3 dirhem - 3
Λαντζέρης του Ιµαρέτ ντιρχάµ την ηµέρα
İmaret mutfağının – günlük 20 dirhem - 20
Κουζίνα Ιµαρέτ ντιρχάµ την ηµέρα
et ihtiyacı – Για την
αγορά κρεάτων
İmaret mutfağının günlük 15 dirhem - 15
ekmek ihtiyacı - Ƴωµί ντιρχάµ την ηµέρα
για τις αναγκες της
κουζίνας
İmaret mutfağının günlük 10 dirhem - 10
diğer yiyecek ντιρχάµ την ηµέρα
ihtiyaçları – Άλλες
διατροφικές ανάγκες της
κουζίνας του Ιµαρέτ

İmaret için halı, sofra günlük 2 dirhem - 2

bezi ve kandil yağı – ντιρχάµ την ηµέρα
Για τα χαλιά,
τραπεζοµάντηλα και το
λάδι των φωτιστικών
Caminin halı, seccade, günlük 3 dirhem - 3
mum, kandil, yağ gibi ντιρχάµ την ηµέρα
masrafları - Έξοδα του
τζαµιού όπως χαλιά,
χαλιά προσευχής, κεριά,
λάµπες και λάδι
İki cabi – Δυο Καµπίνες günlük 6 dirhem - 6
ντιρχάµ την ηµέρα
Nazır – Επόπτης günlük 10 dirhem - 10
Ιµαρέτ ; ντιρχάµ την ηµέρα
Mütevelli – Vakıf hasılatının onda
Ƥεµατοφύλακας του biri - Το ένα δέκατο
Συµπλέγµατος των εσόδων του
ιδρύµατος

27
Το dirham , dirhem ή dirhm ( ήταν ένα ασημένιο νόμισμα και, σε ορισμένες
περιπτώσεις, εξακολουθεί να είναι μια νομισματική μονάδα σε πολλά αραβικά
κράτη . Ήταν επίσης η σχετική μονάδα μάζας. Το όνομα προέρχεται από αυτό του
αρχαίου ελληνικού νομίσματος, δραχμή . Το ντιρχάμ ήταν μια μονάδα βάρους που
χρησιμοποιήθηκε στη Βόρεια Αφρική, τη Μέση Ανατολή, την Περσία και το Ιφάτ.
αργότερα γνωστό ως Adal, με ποικίλες τιμές. την ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία
το τυπικό ντιρχάμ ήταν 3,207 g . Το οθωμανικό ντιρχάμ βασίστηκε στη δραχμή της
Σασάνιας (στα Μέση Περσική : drahm )

Ιμάμης Μουεζίνης

Χαρακτικά της Οθωμανικής περιόδου

28
Το ιδρυτικό και ρυθμιστικό του Ιμαρέτ στα 1493

29
ΚΟΥΛΙΓΙΕ - ΙΜΑΡΕΤ ΑΡΤΑΣ

Το σύμπλεγμα Κουλιγιέ της Άρτας αποτελούνταν απ ότι γνωρίζουμε από 4 κτήρια,

τα οποία θα αναλύσουμε ξεχωριστά το καθένα καθώς και την λειτουργία τους. Την
πρώτη γραπτή μαρτυρία την έχουμε από τον Οθωμανό περιηγητή Εβλιγιά35
Τσελεμπί και ακολουθεί ο Πουκεβίλ και ο Λήκ, τις οποίες περιγραφές θα αναφέρω
επίσης ξεχωριστά.

Το τζαμί του Φαΐκ πασά

Γενικά

Απορίας άξιον είναι, γιατί ο Φαΐκ πασάς δεν μετάβαλε καμία από τις δυο εκκλησίες
που βρίσκονταν μέσα στο κάστρο σε τζαμί αλλά προφανώς περιορίστηκε αρχικά
προφανώς σε κάποιο μετζίτι. Σεβασμός; Αλεβίτης; προληπτικός; Αν λάβουμε τον
χρόνο ανέγερσης του τζαμιού στο Ιμαρέτ, που μας δίνει ο μητροπολίτης Άρτας
Σεραφείμ Ξενόπουλος, σαν σωστό, τότε το τζαμί ανεγέρθηκε στο έτος 1455.
Σύμφωνα όμως με τις νεώτερες πηγές τόσο του Asik Pasa όσο και το ιδρυτικό
πρέπει να δεχτούμε τον χρόνο του 1493. Μάλιστα ο Asik Pasa γράφει, πως ο
σουλτάνος Μεχμέτ Β΄(Μωάμεθ ο πορθητής) στο Ραμαζάνι του 1478 έδωσε
χρήματα στον Φαΐκ πασά για τον σκοπό του να ιδρύσει ενα ΚΟΥΛΙΓΙΕ. Και το
σπουδαιότερο. Δεν το έκτισε μέσα στην πόλη. Μιμήθηκε εδώ του Ηπειρώτες
Δεσπότες και όπως αυτοί είχαν την Βλαχέρνα στην απέναντι του Άραχθου πλευρά
έτσι και αυτός προτίμησε να χτίσει πρώτα το τζαμί και σε συνέχεια να το μεταβάλλει
σε κουλιγιέ με τα σχετικά κτήρια μέσα σε ένα τοπίο με κήπους που θα θύμιζε έναν
επίγειο παράδεισο. Τον κήπο της Ερέμ όπως θα γράψει 200 χρόνια αργότερα ο
περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή. Έτσι δείχνει να είναι άξιος συνεχιστής των δεσποτών
της Άρτας και της παράδοσης. Βέβαια θα πρέπει να πούμε, ότι σύμφωνα με
πληροφορίες που έχουμε και αν αυτές αληθεύουν, σε αυτή την τοποθεσία όπου
ανεγέρθηκε το τζαμί υπήρχε ήδη μονή του Ιωάννη του Προδρόμου, η οποία είχε
εγκαταλειφθεί ή καταστραφεί και πάνω στα ερείπια αυτής της μονής χτίστηκε το
τζαμί. Όντως οι Οθωμανοί είχαν μία τάση ή να μεταβάλλουν ,όπου αυτό ήταν
δυνατόν, εκκλησίες σε τζαμί ή να χτίζουν πάνω σε ερείπια.

Το τζαμί, δομή και τοποθεσία

Το τζαμί και όλο το κουλιγιέ Ιμαρέτ Άρτας βρίσκεται στον οικισμό Μαράτι (το οποίο
όνομα του οικισμού είναι μια παραφθορά του ονόματος Ιμαρέτ) στον δρόμο για
Γραμμενίτσα κοντά στον λόφο της Μαραθιάς ή Μαραθοβούνι.

Το τζαμί ανήκει στον κλασικό τύπο τζαμιών , ο ποίος αποκαλείται τύπος Α και
μπορούμε να τον συναντήσουμε σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο αλλά και στην
35
Εβιγλιά Τσελεµί Οδοιπορικό, W.M. Leak Travels in northern Greece, F.H.L. Pouquevill, Reisen durch
Griechenand
30
Βαλκανική. Λέγοντας τύπο Α εννοούμε τα τεμένη που αποτελούνται από μια μεγάλη
αίθουσα προσευχής, έχουν μιναρέ και ρεβάκ. Το ρεβάκ είναι μια εξωτερική
προέκταση του ναού, η οποία στηρίζεται σε κίονες (στην κοινή γλώσσα το
αποκαλούμε εσφαλμένα και χαγιάτι) με σκεπή τρούλων και θεωρείται προέκταση
του ναού και έτσι μπορούν να προσευχηθούν πιστοί σε περίπτωση που ο εσωτερικός
χώρος θα ήταν γεμάτος ή όταν ο πιστός έφτανε αργοπορημένος. Το ρεβάκ, το οποίο
σήμερα δεν υπάρχει πλέον, μπορούμε να το δούμε σε παλιές φωτογραφίες. Θα
πρέπει να πούμε, ότι και το ρεβάκ είχε όντως προέκταση ξύλινο χαγιάτι.
Χαρακτηριστικό του κτηρίου είναι ο μιναρές μόνο με το εξώστη καθώς η κόγχη
λείπει και του οποίου η πρόσβαση γίνεται από τον εσωτερικό χώρο (χώρο της
προσευχής). Το τέμενος είναι χτισμένο κατά το βυζαντινό πρότυπο του
πλινθοπερίκλειστου συστήματος.

Οι ιδιαιτερότητες

Στον εσωτερικό του χώρο το συγκεκριμένο τζαμί παρουσιάζει κάποιες

ιδιαιτερότητες. Ιδιαιτερότητες που ίσως να έχουν να κάνουν με το το πρόσωπο του
κτήτορα. Προσεχτικά θα δούμε, ότι ο χώρος της προσευχής διατηρεί τόσο
συμβολισμούς από το ισλάμ όσο όμως και από τον χριστιανισμό. Νότια έχουμε το
μιχράμπ και ανατολικά έχουμε κόγχη τύπου εικονοστάσι. Βέβαια η μεγάλη
ιδιαιτερότητα του κτηρίου είναι, ότι συναντάμε έναν γάμο τριών ιστορικών εποχών.
Δηλ. Έχουμε έναν ισλαμικό ρυθμό χτισμένο με αρχαίο και βυζαντινό υλικό. Έτσι
μου το εξήγησε κάποιος Γερμανός ιστορικός τέχνης που τυχαία συνάντησα στον
χώρο την άνοιξη το 1997, όταν ο χώρος καλύπτονταν ακόμη από πυκνή βλάστηση

Η Θολωτή στοά (ρεβάκ) κατα μήκος

της βόρειας όψης του τζαμιού του Φαϊκ
Πασά στα 1915. Φωτογραφία του
αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου.

31
Η Ανέγερση και το υλικό. Ιστορία ή μύθος;

Το τζαμί του Φαΐκ πασά είναι ένα από τα δύο τζαμιά των 6 +1 τζαμιά της Άρτας.
Λέω 6+1 γιατί έξι τζαμιά είχε η Άρτα και ένα βρίσκονταν στο χωριό Σταρόκα (σημ.
Ρόκα Άρτας) κοντά στο Ιμαρέτ. Ο Φαΐκ πασάς πριν ακόμη προβεί σε κάποιο έργο
πρέπει να μελέτησε καλά την περιοχή. Αν υποθέσουμε, ότι ο Φαΐκ σχετίζονταν με
τον Μπεκτασίδες δηλ. ήταν Αλεβίτης τότε η περιοχή που διάλεξε ήταν ιδανική.
Καθότι ήταν ήδη αγιασμένη από τον προϋπάρχοντα ναό του Αγίου Ιωάννη Για να
ανεγερθεί λοιπόν το τζαμί χρειάζονταν υλικό. Δύσκολο δεν ήταν. Οι πόλεμοι που
είχαν προηγηθεί στους περασμένους αιώνες , οι εγκαταλείψεις πόλεων και χωριών
αλλά και μοναστηριών στην νότα Ήπειρο πρόσφεραν αυτό το υλικό και δεν
χρειάζονταν να προμηθευτεί νέο. Έτσι λοιπόν ερείπια του πρώτου ναού της
Παρηγορίτισσας , όχι του σημερινού, χαλάσματα της αρχαίας Αμβρακίας αλλά και
της Νικόπολης πρόσφεραν αυτό το υλικό. Επίσης τα ερείπια της μονής
Παντάνασσας , όπως φαίνεται από το ρεβάκ φαίνεται να συνέβαλαν και αυτά. Ο
Φαΐκ προφανώς ήθελε να φτιάξει ένα τέμενος ισάξιο των εκκλησιών της Άρτας
αλλά και οπτικά να μην φαίνεται ξένο στους ντόπιους. Πράγμα που πέτυχε. Έχω
διαβάσει διάφορα γραπτά, στα οποία αναφέρεται, ότι ο Φαΐκ πασάς άρπαξε δια της
βίας το υλικό για το χτίσιμο στο τζαμί. Ψαχουλεύοντας λίγο την ιστορία της Άρτας
μου φαίνεται λίγο αδύνατο αυτό. Η Άρτα όπως είδαμε παραπάνω είχε προσχωρήσει
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατόπιν συμφωνίας. Μια τέτοια πράξη θα ήταν
καταπάτηση της συμφωνίας. Θα αναρωτηθεί κανείς, ε, και σε ποιόν θα έδινε
αναφορά αν το έκανε αυτό; Η απάντηση είναι απλή. Η εποχή που αναγείρεται το
τζαμί είναι μόλις δύο χρόνια μετά την άλωση της Κων/πολης. Ο Σουλτάνος Μεχμέτ
Β΄ ο πορθητής έχει ήδη ιδρύσει την Ρούμ – Μιλιέτ η οποία είναι υπόλογη του
Πατριαρχείου και το οποίο Πατριαρχείο έχει ένα σωρό προνόμια. Ο Μεχμέτ Β΄ δεν
είναι διατεθειμένος να καταπατήσει χωρίς λόγο τις ιερές συμφωνίες αλλά και
προσπαθεί να εμφανιστεί σαν ο “διάδοχος” του βυζαντινού θρόνου. Άλλωστε το
νόμισμα που θα κόψει θα γράφει “αμηράς Τουρκορωμαίων” ! Ο Φαΐκ τα γνωρίζει
αυτά. Αλλά και ο ίδιος γνωρίζει καλά, ότι οι Έλληνες μπορούν να δεχτούν αρκετά
αλλά δεν θα δεχτούν να βάλει χέρι στις εκκλησίες. Εξαίρεση αποτελούν τα ερείπια
μοναστηριών ή αρχαίων πόλεων, τα οποία υπάγονται κατ ευθείαν στο κράτος
μάλλον πιο σωστά θα λέγαμε ήταν ιδιοκτησία του σουλτάνου. Όντως ο Αναστάσιος
Ορλάνδος κάνει την παρατήρηση , ότι ο Φαΐκ πασάς πήρε το μάρμαρο από την
Παρηγορίτισσα και έστρωσε το δάπεδο στο τζαμί καθώς και λευκές κολώνες. Δεν
γνωρίζω αν η παρατήρηση του Ορλάνδου έχει κάποια ιστορική βάση ή βασίζεται
στον William Martin Leak, όπου το αναφέρει κατόπιν διηγήσεων. Παραπέρα δε την
ιστορία την αναφέρει και ο μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ καθώς και ο Κώστας
Καιροφύλας που μας δίνει και την παρακάτω ιστορία:

Κατά τον Κων/νο Καιροφύλλα, ο κατακτητής της Άρτας Φαΐκ ή Φαήτ πασάς μαζί
με τα άλλα μάρμαρα και γλυπτά που αφαίρεσε απ' τα μνημεία της Αρτας - και
ιδιαίτερα απ' την Παρηγορήτισσα- για να στολίσει το τζαμί του στο Ιμαρέτ, έβαλε
τους ανθρώπους του να αποσπάσουν και τις κολώνες του ΝΔ συστήματος στήριξης.

32
Όμως γι' αυτή τους την ασέβεια τιμωρήθηκαν, διότι καθώς προσπαθούσαν να τις
αποσπάσουν, έσπασαν οι πρόβολοι και γκρεμίστηκε η μια απ' τις 2 κολώνες
καταπλακώνοντας τους, οπότε ο πασάς δεν τόλμησε να επαναλάβει την ιεροσυλία
του. Έκτοτε παραμένει το ΝΔ σύστημα με μια κολόνα για να θυμίζει τον τούρκικο
βανδαλισμό. Ωστόσο η Παρηγορίτισσα ουδέποτε μετατράπηκε σε τζαμί.

Προσωπικά η ιστορία μου φαίνεται λίγο απίστευτη γιατί οι Οθωμανοί ήταν αρκετά
προληπτικοί σε τέτοια φαινόμενα και ο Καιροφύλλας δεν αναφέρει πηγές. Έχουμε
παρόμοια ιστορία με την στήλη του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα. Με την σειρά τους
όλοι βασίζονται σε κάποιο έγγραφο του 1701 δηλ. 250 χρόνων αργότερα. Επίσης
δεν είναι γνωστό, ότι η Παρηγορίτισσα επί διοικήσεως Φαΐκ πασά να είχε
μεταβληθεί σε στάβλο. Και γιατί να είχε γίνει αυτό. Λογική εξήγηση δεν έχει. Εδώ
θα πρέπει να ανατρέξουμε σε άλλα γεγονότα. Την εποχή που χτίστηκε ή χτίζονταν
το τζαμί του Φαΐκ πασά ισχυρός σεισμός έπληξε το Ιόνιο και την Άρτα γύρο στα 7,2
ρίχτερ. Η πόλη της Άρτας υπέστη μεγάλες καταστροφές. Δεν μπορώ να πω μετά
βεβαιότητας αν και η Παρηγορίτισσα δεν υπέστη κάποιες ζημιές. Έτσι κάπως σε
σύνδεση με προλήψεις της εποχής, δεν είμαστε αφελείς να πιστεύουμε πως όλοι οι
Αρτινοί ήθελαν την προσχώρηση της Άρτας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
σίγουρα υπήρχαν και αυτοί που θα ήθελαν μια σύνδεση με την Δύση. Μια
καταστροφή τέτοια βεβαίως θα έβρισκε χώρο για να δημιουργηθούν κάποιοι
θρύλοι. Έτσι λοιπόν η παραπάνω περιγραφή της εκκλησίας ταιριάζει με την
καταστροφή από έναν σεισμό, όπως τέτοιες καταστροφές είδαμε και αλλού. Μην
τυχόν λοιπόν σε περίπτωση ανακαίνισης της εκκλησίας ο Φαΐκ πήρε και από δω
υλικό; Δυστυχώς οι μαρτυρίες της εποχής είναι σχεδόν ανύπαρκτες τουλάχιστον
προς το παρόν ή δεν μας είναι γνωστές για να μπορούμε να έχουμε μια πιο
αντικειμενική άποψη των πραγμάτων.

Ό,τι και αν πούμε το γεγονός, ότι υπάρχει υλικό από τον παλαιό ναό αλλά όπως
φαίνεται και από τον νεώτερο της Παρηγορίτισσας δεν αλλάζει. Το γεγονός ότι ο
Φαΐκ πασάς μετέφερε οικοδομικό υλικό από την Νικόπολη και την Παντάνασσα,
ναι μεν σίγουρα με τα σημερινά δεδομένα είναι αρχαιοκαπηλία αλλά μιλάμε για μια
άλλη εποχή, όπου δεν υπήρχε αυτή η αντίληψη.

Αναστάσιος Ορλάνδος Κωνσταντίνος Καιροφύλας

33
Η επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδο

Πριν εισέλθουμε στην κεντρική αίθουσα πάνω από την πύλη υπάρχει μια επιγραφή,
η οποία χωρίζεται σε δύο μέρη, πάνω και κάτω και γράφει σύμφωνα με την
οθωμανολόγο Φωτεινή Χαιρέτη τα εξής:

Στο πάνω μέρος

bismillāhi r-raḥmāni r-raḥīm= στο όνομα του οικτίρμονος Αλλάχ

Η πρόταση αυτή σύμφωνα με την Φωτεινή Χαιρέτη είναι ο πρώτος στίχος της
πρώτης σούρας του Κορανίου και ονομάζεται Φατιχά.

Στο δεύτερο μέρος της επιγραφής θα διαβάσουμε το Shahada δηλ. την ομολογία της
πίστης:

lā ʾilāha ʾillā llāh muḥammadun rasūlu llāh = Δεν υπάρχει άλλος θεός από τον
Αλλάχ και ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης του.

Φράση την οποία έλεγε προφορικά κάποιος που ήθελε να εξισλαμιστεί. Κατόπιν
τούτου έπαιρνε μετά το μουσουλμάνικο όνομα και τα καινούρια ρούχα

Η επιγραφή όπως σώζεται στην είσοδο του τζαμιού

34
Οι τάφοι και οι τουρμπέδες

Οι ιμάμηδες που κατά καιρούς υπηρέτησαν το τέμενος και απεβίωσαν εδώ ήταν
φυσικά να θαφτούν στον ιερό χώρο του τζαμιού. Έτσι γύρω από το τζαμί βλέπουμε
κάποιους τάφους. Βέβαια αυτούς που βλέπουμε σήμερα δεν έχουν σχέση με τους
αρχικούς. Ποιοι εξαφάνισαν τις επιτύμβιες στήλες και γιατί είναι άγνωστο. Άγνωστο
τι απέγιναν και οι πεθαμένοι ιμάμηδες μιας και οι τάφοι είναι άδειοι. Φεύγοντας οι
Οθωμανοί να τους πήραν μαζί; λίγο δύσκολο το βλέπω γιατί η εκταφή στους
μουσουλμάνους είναι ιεροσυλία. Να προέβησαν οι Έλληνες τακτικοί και άτακτοι
του 1897 σε τέτοια ιεροσυλία δεν το πιστεύω, μιας και στους Έλληνες υπήρχε ο
σεβασμός προς τους νεκρούς. Το 1912 δεν θα προλάβαιναν να τους ξεθάψουν μιας
και έγιναν όλα τόσο γρήγορα. Οι τάφοι υπήρχαν στην περίοδο του μεσοπολέμου. Το
μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι τυμβωρύχοι. Τι όμως απέγιναν τα οστά άγνωστο.
Όπως είναι φυσικό ο δωμήτορας θα έπρεπε να έχει κάτι παραπάνω από έναν απλό
τάφο, έναν τουρμπέ. Ο τουρμπές σίγουρα βρίσκονταν μέσα στον χώρο του κουλιγιέ
αλλά λόγω ελλείψεων ανασκαφών δεν μπορούμε να πούμε που και πως. Εικάζεται,
ότι στο δεύτερο μισό του 19ο αιώνα η οθωμανική διοίκηση αποφάσισε να
“μετακομίσει” τον Φαΐκ και να τον πάει λίγο πιο πάνω στον λόφο της Μαραθιάς.
Εκεί έχτισε νέον τουρμπέ σαν αυτούς που θα συναντούσε κανείς στον Μούρτο
(Μπόλια ή Σύβοτα Θεσπρωτίας) ή στο Λιόψι (Ασπροκκλήσι Θεσπρωτίας). Οι λόγοι
γιατί η Οθωμανική διοίκηση προέβη σε εκταφή, που όπως έχω αναφέρει δεν είναι
κάτι που επικροτεί το ισλάμ μάλλον την απαγορεύει, είναι άγνωστοι. Ο τουρμπές
στην Μαραθιά δεν είναι ορατός, και σε κοντινή απόσταση του υπήρχε Οθωμανικό
φυλάκιο. Περίεργο μπορεί να μας φανεί αυτός ο τουρμπές, ο οποίος δεν θυμίζει
καθόλου οθωμανικό ρυθμό, όπως τον γνωρίζουμε και σε άλλους τουρμπέδες. Τόσο
αυτός του Φαΐκ αλλά και οι άλλοι δύο που ανέφερα , οι οποίοι και αυτοί μόνο σε
φωτογραφίες υπάρχουν πλέον, δείχνουν περισσότερο κάτι το ελληνικό ή δυτικό. Δεν
ξέρω τι μπορεί να σκεφτεί ο καθένας εδώ αλλά από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
και μετά παρατηρείται στην Ήπειρο μια αλλαγή γενικά στην αρχιτεκτονική της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έλληνες και δυτικοί αρχιτέκτονες μπαίνουν σε
δράση. Κοντινό παράδειγμα το φυλάκιο στο Γιοφύρι της Άρτας ή τα δημόσια κτήρια
που χτίζονται στα Ιωάννινα. Οι ξένοι (Ιταλοί, Γάλλοι, Αυστριακοί, Γερμανοί),
Έλληνες, Εβραίοι αλλά και Τούρκοι αρχιτέκτονες είναι προφανώς επηρεασμένοι
από τον ρυθμό που εμείς στην κοινή γλώσσα αποκαλούμε νεοκλασικό και κυριαρχεί
το ελληνικό στοιχείο. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που βρίσκονταν αυτό το
διάστημα σε ανασυγκρότηση αυτοί οι ρυθμοί ήταν ένα δώρο. Η Πύλη έδειχνε ότι
εγκαταλείπει την Ανατολή και προσεγγίζει την δύση. Στην Γερμανία υπήρχαν από
παλιά ταφικά μνημεία σε υψώματα, όπου κάποιος άρχοντας δεσπόζει πάνω από την
περιοχή που κυβερνούσε. Θέλω να πιστεύω, ότι μέσα σε αυτό το πνεύμα η
οθωμανική διοίκηση αποφάσισε να κάνει ένα στερνό δώρο στον Φαΐκ πασά,αν
πρόκειται όντως για τον Φαϊκ πασά. Αν από το τζαμί το πνεύμα του πασά είχε την
ευκαιρία να αγναντεύει την Άρτα από την Μαραθιά θα μπορούσε να αγναντεύει από
την Άρτα ως τον Αμβρακικό απ΄ όπου είχε έρθει στην Άρτα και δυτικά την δεύτερη
πόλη που κατέλαβε στην Ήπειρο τους Ρωγούς και ως την Λάμαρη και το Ιόνιο.

35
Δυστυχώς το μνημείο βρίσκεται σε ιδιωτικό χώρο, σε έναν ελαιώνα και ο ιδιοκτήτης
του με χαρά βλέπει πώς κάθε χρόνο το μνημείο μικραίνει και σε λίγο οι πέτρες του
μπορεί να είναι τοίχος κάποιας αποθήκης.

Τάφοι Ιμάμηδων στο Ιμαρέτ, αριστερά 1910, κεντρο και δεξιά 2017

Το Ιμαρέτ (Πτοχωκομείο)

Μια ακριβή περιγραφή του ίδιου του κτηρίου δεν έχουμε αλλά έχουμε μια και
μοναδική , τουλάχιστον μέχρι στιγμής, απεικόνιση του Παναγιώτη Ζωγράφου με
την μάχη της Άρτας το 1821 κατόπιν αφηγήσεως του Γιάννη Μακρυγιάννη.
Σύμφωνα με αυτή και σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής το κτήριο όπου
στεγάζονταν το Πτωχοκομείο και το οποίο παράλληλα ήταν και χάνι (ίσως και
Καραβάν σεράι) θα ήταν κτήριο τουλάχιστον διώροφο με ίσως υπερυψωμένο
πυργίσκο, όπου το πάνω μέρος ήταν κλίνες για περαστικούς που θα ήθελαν να
διανυκτερεύσουν έναντι πληρωμής και το κάτω μέρος αναγκαστικά πέρα από την
τραπεζαρία θα διέθετε χώρο στάβλο για τα ζώα που έκαναν τις μεταφορές καθώς
και χώρο για ύπνο για άπορους. Άλογα, γαϊδουράκια και μερικές φορές και βόδια.
Πέρα από αυτό το κάτω μέρος, όπως και σε πολλά χάνια, διέθετε χώρο, όπου θα
μπορούσαν να κοιμούνται περαστικοί άποροι ή γενικά άποροι. Στην τραπεζαρία
ήταν άπαντες δεκτοί. Το θρήσκευμα δεν έπαιζε ρόλο36. Έτσι, τους πρώτους αιώνες,

36
Αγνωστος Γάλλος περιηγητής δίνει το 1705 την εξής πληροφορία: Οι Τούρκοι σε αυτό είναι δίκαιοι, άποροι
χριστιανοί που βρίσκουν καταφύγιο εδώ, τους παραχωρούν την ίδια τροφή όπως και στους µουσουλµάνους.
Επειδή όµως οι χριστιανοί δεν έρχονται τακτικά εδώ σε αυτά τα ιδρύµατα, ο διαχειριστής δεν είναι υποχρεωµένος
να ανταπεξέλǃει σε αυτή την φιλοξενία. 36
πριν ακόμη στην Άρτα και στην γύρω περιοχή υπάρξει κάποια ισχυρή
μουσουλμανική κοινότητα37, η χρήση του θα έγινε περισσότερο από ντόπιους
άπορους και ίσως από κάποιους νεοφώτιστους παρά από μουσουλμάνους. Η δε
επίσκεψη στο χάνι σίγουρα θα ήταν πυκνή καθώς αυτό βρίσκονταν σε καλό σημείο,
έτσι που θα μπορούσε να το φτάσει ο καθένας αλλά διέθετε και το προσόν, ότι στο
συγκρότημα υπήρχε και λουτρό. Ειδικά για τους περαστικούς εμπόρους
πλεονέκτημα μεγάλο καθότι τα άλλα χάνια της περιοχής ίσα που διέθεταν νερό
πόσιμο και στάμνες για να πλυθούν οι επισκέπτες. Ας δούμε όμως και πάλι πως
περιγράφει ο Γερμανός Βίλχελμ Μπούργκχαρτ38 την λειτουργία ενός πτωχοκομείου.

“Αυτά τα πτωχοκομεία προσφέρουν σε διαβάτες, φτωχούς και προσκυνητές

φαγητό. Πότε προσφέρουν ρύζι και λαχανικά και πότε κρέας. Το ρύζι το ονομάζουν
Πιρινέτς τσορμπά και τα λαχανικά τα λένε Μπογκ Νταγιάς. Επίσης σερβίρουν
σιτάρι όπως τον τρώνε κατά τόπους. Με αυτά σερβίρουν επίσης ένα κομμάτι ψωμί
και για ξεδίψασμα προσφέρουν νερό. Αν θέλει κάποιος να κοιμηθεί εκεί έχουν έναν
άλλον κοινό χώρο τον οποίο ονομάζουν χαγιατσανιέρ και μπορεί κανείς να
κοιμηθεί τσάμπα. Όμως αυτός ο χώρος μοιάζει περισσότερο σαν αποθήκη ή
στάβλο, είναι χωρίς κρεβάτια και αν θέλει κάποιος να κοιμηθεί εδώ θα κοιμηθεί
μέσα στο άχυρο.”

Όπως προανέφερα τον καιρό που ανεγέρθη το Ιμαρέτ της Άρτας, δεν υπήρχε, πέραν
από τη στρατιωτική μονάδα και κάποιους δημόσιους υπαλλήλους, μουσουλμανική
κοινότητα στην Άρτα. Έτσι λοιπόν ο Φαΐκ πασάς εσκεμμένα ή όχι κάνει το Ιμαρέτ
αυτόματα χώρο προπαγάνδας για το ισλάμ θα λέγαμε σήμερα αφού με τον τρόπο
αυτό εκδηλώνει την αγάπη προς τους φτωχούς, όπως προβλέπει το Κοράνι. Και
μάλιστα είναι μια εποχή όπου η χριστιανοσύνη περνά ακόμη την κρίση ανατολής
και δύσης, τα θρησκευτικά πάθη ενωτικών και ανθενωτικών να είναι ακόμη δυνατά
με την φιλοτουρκική πολιτική των ανθενωτικών ενώ η ίδια η τοπική εκκλησία
φαίνεται να έχει περάσει σε κάποιον μαρασμό. Επίσης σύμφωνα με γερμανικές
πηγές39 τα Ιμαρέτ ενισχύονταν με τροφές για τους φτωχούς και από πλούσιους
επιφανείς Οθωμανούς. Αξιωματικούς, πασάδες, δημόσιους υπαλλήλους,
γαιοκτήμονες κτλ. Για την περιοχή της Άρτας αν λάβουμε υπόψιν την πολιτική
κατάσταση του τότε δεν πρέπει να αποκλείσουμε και τους χριστιανούς σπαχήδες της
περιοχής, οι οποίοι προκειμένου να τα έχουν καλά με τα αφεντικά τους. Θα έκαναν
κάποιες δωρεές. Μάλιστα αυτοί πολλές φορές έπρεπε να χωρίζουν τις δωρεές και
στο Ιμαρέτ αλλά και στην εκκλησία. Το μεγαλύτερο παράδειγμα το έδειξε ο ίδιος ο
Φαΐκ πασάς που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της περιουσία40 του στο Ιμαρέτ.

37
Η µουσουλµανική κοινότητα της Άρτας άρχισε να ανπτύσεται από τον 17ο αιώνα και µετά µε πρόσφυγες από
την Λευκάδα. Πρέβεζα, Βόντσα και Δερβίζαινα.
38
Ο Βίλχελµ Μπούργκχαρτ µε καταγωγή από την γερµανική Σαξωνία βρέǃηκε αιχµάλωτος στην Οǃωµανική
Αυτοκρατορία για 19 χρόνια. Περίεργο είναι πως στο έργο του δεν έχει αφήσει πληροφορίες, πως βρέǃηκε στην
αιχµαλωσία. Οι πληροφορίες του προέρχονται από το βιβλίο „Neunzehn Jahre Gefangener bei den Türken“
39
Εγκυκλοπαίδεια των Μουσών για τα Ιµαρέτ: για τους επιφανείς και πλούσιους αποτελεί ιδιαίτερη τιµή να 37
προσφέρουν τροφές στα Ιµαρέτ.Ezyklopädie der Mussen über die Imarets
40
Σεραφείµ Ξενόπουλους, Δικίµιον Ιστορικόν περί Άρτς και Πρεβέζης, περι Φαήκ Πασά
Δεν μας είναι ακόμη γνωστό πότε ακριβώς κατεδαφίστηκε το Ιμαρέτ. Ίσως στο
τέλος του 19ου αιώνα όταν αυτό με τις αλλαγές που έφερε η οθωμανική διοίκηση
αλλά και η απομάκρυνση των Οθωμανών από την Άρτα, όπως και απομάκρυνση
του από την νέα οδική41 αρτηρία Ηπείρου (Σαλαώρα – γέφυρα Καλογήρου –
Φιλιππιάδα – Γιάννινα) να του έδωσαν το οριστικό τέλος.

Οθωμανός Μάγειρας σχέδιο του Σερβιτόρος κάποιου ιδρύματος,

Γαλλοφλαμανδού Ζωγράφου Jean μινιατούρα του 16ου αιώνα
Baptiste Van Mour

Σκηνή από Οθωμανικό εστατόριο σε καραβάν σεράι

41
Το 1881 µε την προσχώρηση της Άρτας στο Ελληνικό Βασίλειο ο δρόµος Σαλαώρα – Κωαστακιοί – Αρτα –
Πεντε Πηγάδια – Ιωάννινα , όπου στο σηµείο της Μαραǃιάς ǃα µπορούσε κανείς να επισκεφǃεί το Ιµαρέτ έµεινε
εκτός καǃότι η Φιλιππιάδα, όπου είχαν εγκατασταǃεί οι µουσουλµάνοι της Άρτας εκτός αυτών του Χωριού
Σταρόκα (Ρόκα) είχε άµεση πρόσβαση µέσω γέφυρας Κολογηρου στην Σαλαώρα και άνοιξε νέος δρόµος διαµέσω
της κοιλάδας του Λούρου. 38
Προσωπικό στα Ιμαρέτ

Αριστερά βοηθοί κουζίνας μεταφέρουν το φαγητό. Δεξιά ο υπεύθυνος για ξύλα και
κάρβουνα.

Αριστερά φούρναρης και δεξιά υπεύθυνος για τον φωτισμό

39
Το χαμάμ στο Κουλιγιέ της Άρτας

Σε ένα κουλιγιέ σύμπλεγμα σαν αυτό της Άρτας φυσικά δεν μπορούσε να λείψει το
λουτρό το κοινώς λεγόμενο Χαμάμ. Μιας και δεν φαίνεται στην ιδρυτική πράξη του
βακοφιού του Ιμαρέτ, θα πρέπει να συμπεράνουμε πως το Χαμάμ και το Πανδοχείο
χτίστηκαν αργότερα. Στην ιδρυτική πράξη του βακουφιού φαίνεται μόνο, πως το
Ιμαρέτ είναι κάτοχος ενός χαμάμ στην πόλη της Άρτας. Σύμφωνα με τουρκικές
πηγές κτήτορας του Χαμάμ είναι μάλλον κάποια Αϊσέ Χανίμ42. Το χαμάμ είναι από
τα κτήρια του συγκροτήματος που σώζονται ακόμη και σήμερα, αν και σε κακή
κατάσταση. Βρίσκεται σε χώρο ιδιωτικό ,πράγμα που δυσκολεύει ακόμη
περισσότερο το έργο της αρχαιολογικής υπηρεσίας Άρτας και σε κατάσταση
ερειπωμένη. Παλιότερα το χαμάμ δεν μπορούσες να το δεις λόγω της βλάστησης
που το περιέβαλε. Προσωπικά μέχρι πριν λίγ»ο καιρό πίστευα, ότι δεν υπάρχει
πλέον. Ομολογώ, ότι τις πρώτες φωτογραφίες που είδα από το Χαμάμ είναι αυτές
που τράβηξε και κοινοποίησε στο διαδίκτυο ο Θεοχάρης Βαδιβούλης. Στις
30.08.2017 επισκέφθηκα τον χώρο με μια μικρή ομάδα από το διαδικτυακό γκρούπ
“Σώστε το Ιμαρέτ Άρτας / Save the Imaret of Arta“ και είδα για πρώτη φορά το
κτήριο που ακόμη και στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα δηλώνει, ότι κάποτε
ήταν ένα κόσμημα μέσα στο κουλιγιέ. Το χαμάμ προς στιγμήν δεν μπορεί να το
επισκεφθεί επισήμως ακόμη κανείς. Αν όμως καταφέρει να εισέλθει στο κτήριο
ακόμη και στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα, μπαίνοντας στον χώρο θα τον
ελκύσει η παλιά γοητεία και το μυστήριο της Ανατολής.

Το κτήριο

Αλλά ας έρθουμε τώρα στο ίδιο το χαμάμ. Η πρόσβαση στο κτήριο ακόμη και
σήμερα είναι δύσκολη λόγω της πυκνής βλάστησης και παρότι έχει εν μέρει
καθαριστεί από την αρχαιολογία. Το κτήριο είναι πέτρινο και ανήκει στην
κατηγορία των μικρών ή μεσαίων χαμάμ της οθωμανικής περιόδου και είναι
κλασικό δείγμα οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Αν και σχετικά μικρό σαν οίκημα
διατηρεί την κλασική μορφή με τις τρεις αίθουσες δηλ. στον ψυχρό , χλιαρό και
θερμό δώμα με τους δύο βοηθητικούς χώρους του, των οποίων την λειτουργία θα
αναλύσω πιο κάτω ξεχωριστά. Κάποτε δέσποζε ένας κεντρικός θόλος με 4 μικρούς
θόλους δορυφόρους, από τους οποίους δεν σώζεται πλέον κανείς. Σε τοιχώματα
που έχουν καταρρεύσει μπορεί ακόμη κανείς να δει του πήλινους σωλήνες, όπου
κυλούσε το νερό ενώ οι χώροι του όπως προανέφερα μας ταξιδεύουν στο πνεύμα
της ανατολή;. Δεν φαίνεται να ήταν μικτό χαμάμ δηλ. ανδρών και γυναικών, όπως
ήταν κάποια μεγάλα σε άλλες πόλεις. Ίσως πρέπει να υποθέσουμε, ότι όπως και σε
αντίστοιχες περιπτώσεις το χαμάμ λειτουργούσε κάποιες συγκεκριμένες ώρες ή
μέρες για άνδρες και κάποιες συγκεκριμένες ώρες ή μέρες για γυναίκες. Δυστυχώς

42
Αyse Digleri «Narda, yaklaşık dört buçuk asır Osmanlı idaresinde kalmış olup burada pek çok İslami
eser inşa edilmiştir. Arşiv kayıtları doğrultusunda kentte Sultan II. Mehmed (1444-1446, 1451-1481), Kılıç
Bey, Şeyh Urbani, Köseç Mehmed Paşa, Süleyman Ağa, Dizdar Mustafa Ağa, Kasabbaşı Mehmed Ağa,
Ümmühani Hatun ve Ayşe Hanım vakıfları tespit edilebilmektedir» 40
δεν είμαι αρχιτέκτονας να μπορώ να κάνω μια ακριβή ανάλυση του χώρου, πιστεύω
όμως ότι και αυτή θα την έχουμε κάποια στιγμή από τους ειδικούς συνεργάτες της
αρχαιολογίας Άρτας.

Το χαμάμ σήμερα. Εξωτερικός χώρος , φωτγραφία του Θεοχάρη Βαδιβούλη και και
δεξιά φωτογραφία του Νίκου Πλακιά από τον εσωτερικό χώρο.

Η κουλτούρα των λουτρών

Τα λουτρά δεν ήταν άγνωστα στους Έλληνες. Η κουλτούρα του λουτρού ήταν ήδη
γνωστή στους αρχαίους Έλληνες, στους Ρωμαίους αλλά και στο Βυζάντιο. Στους
τρεις αυτούς πολιτισμούς το λουτρό ήταν κέντρο συνάντησης και κοινωνικής ζωής.
Παρόμοια αργότερα και στην μουσουλμανική κοινωνία. Βέβαια στην δύση του
μέσου και ύστερου μεσαίωνα σε αντίθεση με την ανατολή, όπου το ισλάμ συνδέεται
πολιτιστικά με το νερό όπως θα δούμε παρακάτω, τα δημόσια λουτρά άρχισαν να
χάνουν και να παραγκωνίζονται από τα ιδιωτικά ή τα κατ οίκον λουτρά. Ότι στην
αρχαία Αμβρακία υπήρχαν λουτρά μας το επιβεβαιώνει ο Δρ. Αρχαιολογίας Δ.
Μυλωνάς στην μελέτη του για το μικρό θέατρο της Αμβρακίας, λέγοντας ότι η
επίχωση για την στήριξη του κοίλου έγινε πάνω σε θεμέλια και ψηφιδωτά δάπεδα
λουτρών. Παραπέρα γνωστά λουτρά, μου είναι αυτά της αγροικίας της Ρωμαϊκής
έπαυλης στον αρχαιολογικό χώρο της Στρογγυλής Άρτας. Από τα μισά του 14ου
αιώνα, όπου το δεσποτάτο χάνει πλέον τον ελληνικό χαρακτήρα και η Άρτα
βρίσκεται συνέχεια σε πολέμους και να διοικείται από Σέρβους, Αλβανούς, τον
βλάχο Μπογκόη, τους Ορσίνι και τους Τόκκους δηλ. απ οίκους, όπου στις χώρες
τους είχε χαθεί ήδη η κουλτούρα του λουτρού δεν φαίνεται να έπαιξε ρόλο στην
καθημερινή ζωή της Άρτας το λουτρό ή να έγιναν κάποια έργα. Ο χρονογράφος των
Τόκκων υμνεί μεν τους Τόκκους για έργα οδοποιίας και κάποια άλλα, αλλά δεν
γίνεται λόγος για κάποια λουτρά.

41
Τα νέα αφεντικά του τόπου, οι Οθωμανοί ,πέρα από ότι έπαιρναν απ αυτά που τα
θεωρούσαν καλά ή αναγκαία από τον ελληνικό πολιτισμό του Βυζαντίου ή των
λαών που συναντούσαν στην επεκτατική πολιτική τους έφεραν όμως μαζί τους και
την δική τους κουλτούρα. Μέσα σε αυτή την κουλτούρα ανήκουν και τα χαμάμ.

Τα χαμάμ , είδος ατμόλοτρου, όπως και σε κάθε προηγούμενη ιστορική περίοδο

έτσι και τώρα ήταν τόπος συνάθροισης και κοινωνικής ζωής. Όμως για τους
μουσουλμάνους ήταν και τόπος σωματικού εξαγνισμού. Ο συνδυασμός με το
γειτονικό τέμενος ήταν λοιπόν τέλειος. Το χαμάμ ήταν χώρος που μπορούσε να το
επισκεφθεί κάθε εθνότητα. Αν και δεν έχω τις απαραίτητες γνώσεις για να το κρίνω,
μου φαίνεται, ότι ο χώρος δεν επέτρεπε παραπέρα χώρο με λουτήρες, έτσι που να
μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν και οι Εβραίοι, καθώς οι τελευταίοι
επισκέπτονταν χαμάμ μόνο με λουτήρες. Οι σουλτάνοι και οι κατά τόπου διοικητές
έδιναν μεγάλη βάση να υπάρχουν αυτά. Έτσι λοιπόν και ο Φαΐκ πασάς, που
αγάπησε αυτόν τον τόπο και με την ανατολίτικη κουλτούρα που έφερνε μέσα του
ήταν λογικό να προβεί στην ανέγερση ενός χαμάμ στην Άρτα.

Οι αίθουσες στο χαμάμ του Κουλιγιέ Άρτας

Αναφέρθηκα προηγουμένως στις τρεις αίθουσες του χαμάμ, τις οποίες διακρίνουμε
και σήμερα και θα προσπαθήσω να παρουσιάσω την κάθε μια ξεχωριστά.

1. O ψυχρός χώρος

Ο ψυχρός χώρος ήταν ουσιαστικά ο χώρος υποδοχής, επισκέπτης μπορούσε

να αποθέσει τα ρούχα του αλλά και εκεί όπου κρεμούσαν τις πετσέτες για
στέγνωμα.

2. Ο χλιαρός χώρος

Ο χλιαρός χώρος ήταν το σημείο προετοιμασίας για τον τρίτο χώρο. Ήταν
και το σημείο, όπου κατά την διάρκεια της αναμονής οι επισκέπτες θα
μπορούσαν να κάνουν και κάποιες συζητήσεις.

3. Ο θερμός χώρος

Ήταν ο κύριος χώρος, όπου οι επισκέπτες απολάμβαναν το λουτρό και το

μασάζ. Δίπλα υπήρχε ή αίθουσα αποτρίχωσης και κάποιος άλλος βοηθητικός
χώρος.

42
Οθωμανική μινιατούρα του 16ου αιώνα με σκηνές από ανδρικό χαμάμ

43
Η λειτουργία του χαμάμ

Όπως και στα υπόλοιπα χαμάμ της αυτοκρατορίας και σε αντίθεση με τα καπλιτζά
χαμάμ έτσι και στο χαμάμ του κουλιγιέ (Ιμαρέτ) της Άρτας και δω δεν υπήρχαν
μπανιέρες αλλά το νερό ήταν τρεχούμενο. Άλλωστε το στάσιμο νερό δεν συμβαδίζει
με την ισλαμική κουλτούρα. Ενώ για τους μη μουσουλμάνους η επίσκεψη του χαμάμ
ήταν καθαρά κοινωνικού χαρακτήρα και σωματικής καθαριότητας για τους
μουσουλμάνους επισκέπτες ήταν καθαρή ιεροτελεστία. Ο πιστός προκειμένου να
εκτελέσει το θρησκευτικό του καθήκον έπρεπε να εξαγνιστεί συμβολικά με

τρεχούμενο νερό. Χρήση του χαμάμ μπορούσε να κάνει ο καθένας ακόμη και οι
υπηρέτες. Αυτούς που απέκλειε το καταστατικό ήταν οι θερμαστές. Αυτοί έπρεπε να
πλυθούν εξωτερικά του χώρου. Έτσι λοιπόν όσους περισσότερους μπορούσε να
εξυπηρετήσει το χαμάμ τόσο μεγαλύτερη ήταν η ευεργεσία του.

Για την λειτουργία του χαμάμ ο Γερμανός ιεροκήρυκας Salomon Schweiger μας
δίνει στα 1608 μια περιγραφή από ένα χαμάμ στη Κων/πολη και πιστεύω πως
κάπως ανάλογα ήταν και στην Άρτα.

“Στο μέσο του χώρου του λουτρού βρίσκεται μια χαμηλή εστία ύψους ενός
παπουτσιού, η οποία ευθύνεται για την εφίδρωση και ακριβώς σε αυτό το σημείο η
ζέστη είναι πιο δυνατή. Μόλις ο επισκέπτης μπει στο χώρο πιάνει θέση κοντά στην
εστία. Τότε έρχεται ένας υπηρέτης και τον βουτά από το σώμα σαν να θέλει να
εισβάλει μέσα σε αυτόν και μετά αρχίζει να του τεντώνει τα χέρια και τα πόδια σαν
να θέλει να πυγμαχήσει μαζί του. ... Τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες έχουν
ξεχωριστά λουτρά. Καλύπτουν τα σώματα τους με ωραίες πετσέτες και όχι χυδαία
όπως οι Γερμανοί. Μια γαλάζια μεγάλη πετσέτα ξεκινά από την μέση και φτάνει
μέχρι το πάτωμα. Καλά θα ήταν από την ηθική και τιμιότητα αυτών των βαρβάρων
να διδαχτούμε κάποια πράγματα εμείς οι χριστιανοί.”

Παραπέρα δε τα χαμάμ ήταν και είδος κέντρου αισθητικής . Πάνω σε αυτό ο

Kresevljakovic μας δίνει την εξής πληροφορία:

“Αλλο χαρακτηριστικό από τα χαμάμ είναι, ότι το σαπούνι χρησιμοποιείται μετά

την εφίδρωση και το μασάζ αφού έχουν διασταλεί οι πόροι του δέρματος ενώ η
αποτρίχωση γίνεται στην αρχή.”

44
Πάνω: Δεξιά και αριστερά φωτογραφίες από το κτήριο του χαμάμ της Άρτας και
στο κέντρο οθωμανική μινιατούρα του 16ου αιώνα με σκηνή από χαμάμ. Κάτω
Οθωμανική μινιατούρα, 16ος αιώνας με σκηνή από ανδρικό χαμάμ.

45
Ο Μεντρεσές

Το άλλο πάλι χαμένο κτήριο του συμπλέγματος του Ιμαρέτ Άρτας είναι ο Μεντρεσές
δηλ. το ισλαμικό ιεροδιδασκαλείο. Τον μεντρεσέ πέρα από κάποια Οθωμανικά
αρχεία, που θα αναφέρω πιο κάτω, μας τον αναφέρει για πρώτη φορά ο Εβλιγιά
Τσελεμπή στο οδοιπορικό του και μετά ο μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ
Ξενόπουλος. Όμως και στον πίνακα του Παν. Ζωγράφου υπάρχει στο σύμπλεγμα
του Ιμαρέτ το 4ο κτήριο δεξιά από το τζαμί. Στο συγκρότημα της Άρτας δεν θα
μπορούμε να φανταστούμε κανένα τεράστιο πολυτελές κτήριο μιας και αρχικά ο
αριθμός μαθητών ήταν σημαντικά μικρός. Θα ήταν όμως εξοπλισμένο με τα
απαραίτητα για την διδασκαλία των λίγων μαθητών. Είναι γεγονός πως σίγουρα
μέχρι τον 18ο αιώνα πρέπει να ήταν το μοναδικό ισλαμικό σχολείο. Αργότερα απο
τον 19ο αιώνα συνατάμε και τα Οθωμανικά σχολεία της Άρτας. Ο μεντρεσές όπως
προανέφερα ήταν ιεροδιδασκαλείο στο οποίο, όπως θέλω να πιστεύω και σύμφωνα
με τους σουνιτικούς μεντρεσέδες, διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή, καλλιγραφία
φιλοσοφία, θεολογία αλλά και το κοράνι και αναλύσεις πάνω στο κοράνι. Η
λειτουργία του μαθήματος ήτα απλή. Ένας δάσκαλος, ο οποίος αποκαλούνταν
“σέιχ” με έναν βοηθό σε θέση υπερυψωμένη μάζευε τους μαθητές γύρω απ΄ αυτόν
και άρχιζε να μιλά για κάποιο θέμα στο οποίο εμβαθύνονταν οι μαθητές. Στον
μεντρεσέ δεν υπήρχε κάποιο σταθερό πρόγραμμα ούτε σταθερή διάρκεια σπουδών.
Ο μαθητής και οι δάσκαλοι έκριναν από μόνοι τους, πότε είναι ο μαθητής έτοιμος.
Πολλοί απόφοιτοι των μεντρεσέδων έφταναν σε ανώτερες διοικητικές θέσεις. Πότε
εξαφανίστηκε και αυτό το κτήριο δεν είναι γνωστό. Ίσως μετά το 1881 καθότι
φωτογραφίες από τις πρώτες δύο δεκαετίες του 1900 δεν το απεικονίζουν.

Οθωμανική μινιατούρα με ιεροδιδασκαλείο του 16ου αιώνα

46
Παραπέρα πληροφορίες για τον Μεντρεσέ43

Σκοπός του Μεντρεσέ ήταν να διδάξει την θρησκεία και την επιστήμη από
σουνιτικής πλευράς. Οι σουνίτες μουσουλμάνοι, αφού λάμβαναν εδώ την
σχετική εκπαίδευση, διορίζονταν σε ανώτερες κρατικές θέσεις. Επίσης, οι
καθηγητές τους ήταν περιζήτητοι σε νομικά θέματα. Για τον Μεντρεσέ της
Άρτας – δυστυχώς – οι πηγές είναι πενιχρές. Σαφώς είναι μια άλλη κουλτούρα
που θεωρούμε πως δεν μας αφορά, όμως σημάδεǓε την μορφή της πόλης μας
για αιώνες και ό,τι μαθαίνουμε καλό είναι να το ξέρουμε. Μέσα από ένα
Οθωμανικό αρχείο βρήκα μερικά πράγματα που μπορούν να μα δώσουν μια
εικόνα για τον 17ο αιώνα. Αν και την περίοδο που αναφέρεται το αρχείο, την
Μουσουλμανική κοινότητα Άρτας την μετρούσε κανείς στα δάχτυλα, που
σημαίνει πως είχε φοιτητές και από άλλες όμορες περιοχές. Παραδείγματος
χάρη Βόνιτσα, Κάρλελι, Ρινιάσα – Πρέβεζα και ίσως από Γιάννινα. Φαίνεται
ότι ο Μεντρεσές στον 17ο αιώνα ήταν καλά στελεχωμένος καθώς δάσκαλοί του
χρησιμοποιήθηκαν σαν κατήδες/ ιεροδιακστές. Έτσι, από αρχεία σχετικά με τα
καδιλίκια της Ρούμελης παίρνουμε τις παρακάτω πληροφορίες: Ίσως ένα από
τα σημαντικότερα καθήκοντα του κατή/ καδή στο πλαίσιο της διαδικασίας
iltizam, ήταν αυτό του επιθεωρητή και του υπουργού. Για παράδειγμα ο καδής
των Ιωαννίνων είχε καθήκοντα επιθεωρητή των μουκατάδων. Έτσι, ήταν
υπεύθυνος για τους μουκατάδες στο Καρλίλι, την Άρτα και το Ινεμπάχτι
(Ναύπακτο). Στα αρχεία του 1655 βρίσκουμε πως ένας κατής της Άρτας,
ονόματι Abdullah, απολύθηκε από τη θέση του λόγω παραπόνων/ διαφθοράς.
Στη θέση του τοποθετήθηκε ο Halici-zade Mehmed, ένας ιεροδιδάσκαλος από
τον καζά της Άρτας με 300 άσπρα (ακτσέδες). Διορίστηκε με το ίδιο ποσό του
προκάτοχου του. Στο αρχείο Balyabadra με ημερομηνία έτους 1656, φαίνεται να
έχει λήξει η θητεία κάποιου καδή Νuh (δεν αναφέρει που) και αντικαταστάθηκε
από τον Emrullah, ο οποίος ήταν ιεροδιδάσκαλος σε Άρτα και Κόρινθο
λαμβάνοντας μισθό 300 άσπρα (ακτσέδες). Επίσης, στα 1656, κάποιος
ιεροδιδάσκαλος Ιμπραήμ στον Μεντρεσέ του Φαήκ πασά, ο οποίος είχε μισθό 50
άσ- πρα (ακτσέδες), του ανατέθηκε να αντικαταστήσει κάποιον κατή με 80 άσπρα
μισθό. Σύντομα, όμως, τον αντικατέστησε κάποιος άλλος Οθωμανός από την

43
1. Mert Can ÇAL: 214/37 NUMARALI RUZNÂMÇE DEFTERİNE GÖRE RUMELİ KAZÂ
SINIRLARINDA İLHAK VE İFRAZ (1659 – 1661). 2. Yasemin Beyazıt, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde
İstihdam.
47
Άρτα, ονόματι Mawlana Emrullah. Στο συγκεκριμένο αρχείο θα βρούμε και
ανθρώπους με τίτλο καδή που φέρουν Ελληνικά επώνυμα. Όπως Κοτσοπόδης,
Βρανάς, Μεχμέτ Μιχάλης κτλ, που σημαίνει ότι σαν εξισλαμισμένος και
μορφωμένος ανέβαινες εύκολα στην ιεραρχία. Επιπλέον βλέπουμε πως ο
μισθός του ιεροδιδάσκαλου, σε σύγκριση με αυτόν του καδή, είχε τεράστια
διαφορά.

Το τι απέγινε ο Μεντρεσές θα το δούμε πιο κάτω στο κεφάλαιο, τι απέγιναν τα

κτήρια του Ιμαρέτ.

Μια εικόνα για την διδασκαλία την παίρνουμε και απο το γραπτό του Γερμανιού
Wilhelm Burghart, ο οποίος έζησε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία 19 χρόνια
αιχμάλωτος και άφησε σημαντικές πληροφορίες για την εποχή του.

«Παρόλα αυτά από μουσική και αστρονομία δεν γνωρίζουν πολλά. Και το
κοράνι τους δίνει τρελές εξηγήσεις για κάποια πράγματα, για τα οποία
φυσιολογικά σκεπτόμενοι άνθρωποι γελούν με αυτές τις εξηγήσεις. Κατά την
διάρκεια της διδασκαλίας οι δάσκαλοι κάνουν τέτοιες ωραίες κινήσεις με το
σώμα τους που θα νόμιζε κανείς, ότι θέλουν να τους ενσωματώσουν τις γνώσεις
μέσα τους. Στην Τουρκία οι δάσκαλοι τυγχάνουν μεγάλης εύνοιας και τους
προστατεύουν και ντροπιάζουν εμάς τους Γερμανούς που περιφρονούμε τους
εκπαιδευτικούς μας και τους αφήνουμε να κάνουν κακό44 στο φτωχό κοσμάκη»

Μουσουλμάνοι μαθητές διδάσκονται καλλιγραφία

44
Ο Wilhelm Burghart κατηγορεί µε αυτό το γερµανικό εκπαιδευτικό σύστηµα, όπου οι δάσκαλοι πετσόκοβαν
τα παιδια των φτωχών δια της ράβδου.
48
Το Χάνι του Ιμαρέτ

Οι Καρβασαράδες (Καραβάν Σεράι) ήταν κτήρια τα οποία χτίστηκαν απο τα

πρώτα χρόνια της Οθωμανικής επέλασης και σκόπος των χώρων αυτών ήταν
να μπορούν να βρουν ασφαλή ανάπαυση και ξεκούραση οι έμποροι και άλλοι
ταξιδιώτες και τα ζώα καθώς και ανεφοδιασμό.

Για το χάνι ή Καραβάν σεράι του Κουλιγιε της Άρτας δεν υπάρχουν οι σχετικές
πληροφορίες. Ούτε και αναφέρεται καν στο ιδρυτικό του Βακουφιού. Προφανώς
χτίστηκε αργότερα, όπως και το χαμάμ. Δηλαδή το συγκρότημα μεγάλωσε με
το χρόνο. Το παλιότερο γνωστό χάνι που γίνεται αναφορά είναι αυτό που ήταν
στο Κάστρο, γνωστό σαν το μεγάλο χάνι, όπου ήταν και στέκι των εμπόρων και
άλλων αξιωματούχων της εποχής που περνούσαν από την Άρτα. Στο
συγκρότημα του Ιμαρέτ επίσης δεν μας είναι γνωστό πότε έπαǓε να υπάρχει.
Το 1821; νωρίτερα ή μετά την επανάσταση;

Ο χώρος της αυλής σε ένα χάνι

Για το πως λειτουργούσαν τα Καραβάν Σεράι και Χάνια στην Οθωμανική

Αυτοκρατορία παρουσιάζω την περιγραφή του Γερμανού Adam Wenner από
το Crailsheim της Βυρτεμβέργης στα 1618

49
Τα Καραβάν σεράι είναι μεγάλα κτήρια όπου συναντιούνται οδοιπόροι με τα
ζώα τους (Καμήλες, Άλογα , Γαϊδούρια κτλ.) σε δρόμους που είναι επικίνδυνοι.
Οι εγκαταστάσεις αυτές έχουν αρκετό μάκρος και πλάτος. Στο κέντρο υπάρχει
χώρος για να αποθέσει ο κόσμος που μαζεύεται εδώ την πραμάτεια του. Είναι
περιτριγυρισμένα με τοίχο 3 πόδια ύǓος και 4 πόδια πλάτος. Στο κάτω μέρος
υπάρχουν μεταλλικοί κρίκοι, όπου μπορεί κανείς να δέσει τα άλογα και αντί να
υπάρχει μια κορίτα, που θα μπορούσαν να τρώνε τα ζώα, τους κρεμάνε ενα σακί
στο στόμα, όπου μπορούν να τρώνε. Στο πάνω μέρος ξαπλώνει ο κόσμος,
συνήθως σκεπάζονται με τις κάπες τους και χρησιμοποιούν την σέλα σαν
μαξιλάρι. Δεν είναι και ότι πιο μαλακό υπάρχει. Και για ύπνο δεν γίνεται
σχεδόν λόγος, καθότι δεν σε αφήνουν τα ζώα να κοιμηθείς.

Υπάρχει πάντα και ένα τζάκι, όπου μπορούν να ζεσταθούν ή να μαγειρέǓουν

κάτι. Στην αυλή συνήθως υπάρχει ένα πηγάδι χτισμένο γύρω – γύρω με πέτρα.
Περνώντας μια είσοδο υπάρχει χώρος για ύπνο για αυτούς που έχουν
οικονομική άνεση. Επίσης υπάρχουν καταστήματα, όπου μπορεί κανείς να
αγοράσει κανείς τροφή για τα ζώα καθώς και πεταλωτές. … Όπως και τα
Μετζίτια, οι εκκλησίες, τα Ιμαρέτ είναι και τα Καραβάν σεράια ιδρύματα.
Μπορείς να μείνεις σε αυτά ως τρεις μέρες τζάμπα και κανείς δεν θα σου πει
τίποτα.

Οθωμανική μινιατούρα του 16ου αιώνα που παρουσιάζει ένα Καραβάν Σεράι και
η οποία βρίσκεται στο Museo Correr της Βενετίας (Codex Cicogna 1971 "Memorie
Turchesche

50
Το Ιμαρέτ μέσα από διάφορες γραπτές πληροφορίες

Πρώτη γνωστή γραπτή αναφορά για το Ιμαρέτ της Άρτας είναι ο o οθωμανικός
βακφιές του Φαΐκ πασά που ρυθμίζει τα της κληρονομιάς και λειτουργίας. Ο
συγκεκριμένος Βακφιές δεν έχει μεταφραστεί ακόμη και βρίσκεται στο
πρωθυπουργικό αρχείο της Άγκυρας και του οποίου αντίγραφο παραθέτω εδώ.
Ελπίζω και όπως έχω πληροφορηθεί θα μεταφραστεί σύντομα. Παραπέρα άλλη
γραπτή μαρτυρία, λιγότερο για το κουλιγιέ συγκρότημα του Ιμαρέτ μα
περισσότερο για το τζαμί, είναι η πορτουλάνα του Πίρι Ρέϊς στα 1520/30 όπου
βλέπουμε τα δυο μουσουλμανικά τεμένη εκτός της πόλεως (Ιμαρέτ και
Σταρόκα). Από την συγκεκριμένη συγκεκριμένη πορτουλάνα μπορούμε να
διακρίνουμε τους μπαξέδες που περιέβαλαν το Ιμαρέτ αλλά παράλληλα και
τον πλούτο.

Ο Εβλιγιά Τσελεμπί στο Ιμαρέτ το 1670

Στα 1670 φτάνει από την Πρέβεζα εδώ ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγια
Τσελεμπί. Πιστός μουσουλμάνος καθώς ήταν ο Εβλιγιά Τσελεμπή θα ήταν
αδύνατον να μην επισκέπτονταν το Ιμαρέτ και φυσικά δεν θα μπορούσε να
λείǓει από τις περιγραφές του. Την εποχή όπου ο Εβιγλιά επισκέφτηκε το Ιμαρέτ
φαίνεται, ότι είχε σχηματιστεί γύρω του ένα μικρό χωριουδάκι.

„Το χωριό Ιμαρέτ έχει 40 σπίτια με κήπους και

περιβόλια και είναι βακούφι του Φαΐκ πασά. Το χάνι,
το τζαμί, το άσυλο (πτωχοκομείο) και ο μεντρεσές
(ιερατική σχολή) είναι όλα ευεργεσίες του Φαΐκ πασά
και αποτελούν έναν σπουδαίο τόπο για περίπατο όμοιο
με εκείνον της Ερέμ (μυθικός κήπος της Αραβίας σαν
την Εδέμ). Το τζαμί και τα υπόλοιπα κτήρια είναι όλα
με κεραμοσκεπές και στο μαγειριό υπάρχουν άφθονα
φαγητά πρωί και βράδυ για κάθε περαστικό ή διαβάτη.“

Θα περάσουν άλλα 130 χρόνια για να έχουμε πάλι

κάποια περιγραφή.

51
Στα 1810 θα επισκεφθεί την περιοχή ο άγγλος στρατιωτικός και πράκτορας
Wlilliam Martin Leake, στο βιβλίο του Ταξίδι στη
βόρεια Ελλάδα (Travels in northern Greece) διαβάζουμε
τα παρακάτω:

„Αυτό το απόγευμα κατά την 6 ώρα, αφού περάσαμε την

γέφυρα της Άρτας ακολουθήσαμε την ανατολική όχθη του
ποταμού και φθάσαμε στο χωριό Μαράτι, ένα προάστιο, το
οποίο βρίσκεται απέναντι από την Μητρόπολη της Άρτας
και αποτελείται από ένα τουρκικό τζαμί με μερικά κτήρια
και κήπους. Ο Τούρκος που έχτισε το τζαμί αφαίρεσε
μάρμαρα και κολώνες από την εκκλησία της
Παρηγορίτισσας, η οποία απώλεια αντικαταστήθηκε
άτεχνα. Οι κήποι στο Μαράτι είναι πλούσιοι σε
φουντουκιές, που είναι και ένα από τα προϊόντα εξαγωγής
της Άρτας”

Ο Πουκεβίλ κάνει δύο φορές αναφορά στο χωριό Μαράτι. Την πρώτη την
βρίσκουμε στο έργο του “Ταξίδι στην Ελλάδα”, όπου στο ταξίδι του από το
χωριό Στρεβίνα προς την Άρτα περνάμε το χωριό Μαράτι που είναι
περιτριγυρισμένο απο οπωροφόρα δένδρα ενώ στην δεύτερη περιγραφή στο έργο
του “Η αναγέννηση του Ελληνικού έθνους” έχουμε την περιγραφή, την οποία
θα δούμε πιο κάτω λεπτομερώς στο κεφάλαιο “Το Ιμαρέτ των πολέμων” για το
τοπίο.

„Το χωριό Μαράτι είναι μια τοποθεσία στην

ανατολική πλευρά του ποταμού Ίναχου, όπου ο
δρόμος οδηγεί προς την γέφυρα για να μπει κανείς
στην Άρτα. Η περιοχή είναι γεμάτη με καλάμια,
λεμονιές, πορτοκαλιές και ελιές.”
Πουκεβίλ, H Αναγέννηση του Ελληνικού Έθνους, τόμος 3 Σελ 226

52
Ο Αραβαντινός στην χρονογραφία της Ηπείρου το 1856 αναφέρεται σε
υποσημείωση για τον Φαΐκ πασά και το μας δίνει
την παρακάτω περιγραφή:

„Ο ανεγέρτης του κατά το Μαράτι ή Ιμαρέτι της

Άρτης Μετζιτίου, ός τις παραιτηθείς της αξίας του
εγκατέστη είς Άρταν, και απεβίωσε μονάζων εν τω
ρηθέντι Μετζιτίω, αφιερώσας και προσκτήσας
αυτώ τα εισέτι αξιόλογα κτήματα του, άτινα
διέθεσεν, ίνα συντηρείται εκείσε ανοικτόν πάσι τοις
ξένοις και διαβάταις κατάλυμα και τροφείον.”

Στα χνάρια του Αραβαντνιού και ο μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλος

στο δέκατο πέμπτο κεφάλαιο του ιστορικού δοκιμίου περί Άρτης και Πρεβέζης
μας δίνει ουσιαστικά πληροφορίες για την αρχή και το τέλος το Ιμαρέτ.

“Το βορειοδυτικώς της πόλεως Άρτης εις το χωρίον Μαράτι τέμενος, του Φαήκ
πασά, πρώτου κατακτητού, του οποίου η ακριβής χρονολογία είναι σχεδόν
άγνωστος, εκ της επιτυμβίου όμως χρονολογίας
φέρουσης το έτος της αποβιωσεώς του (905 έτος
εγείρας) εικάζεται, ότι η οικοδομή του έγεινε κατά το
έτος 860 δηλ. ολίγα έτη μετά την κατάκτησιν. Υπάρχει
δε και παράδοσις, ότι ο ρηθείς τούτος πασάς κτήσας
το τέμενος τούτο, ού η ύλη και αι στήλαι ανήκουσιν εις
της Άρτης αρχαία κτήρια κατεδαφισθέντα και εις τον
αρχαίον ναόν της Παρηγορηθείσης και κληροδοτήσας
ως έδει, αποκατέστησεν εις αυτό και Ιμάμην, άνδραν
τινάν σεβάσμιον της εποχής εκείνης, και ότι
αποθανόντος εκείνου, και μη ευρίσκων άξιον
διάδοχον αυτού άλλον, αποσύρθη της στρατιωτικής
και πολιτικής θέσεως του και υπυρέτησεν ο ίδιος ως
ιμάμης εν αυτώ επί τεσσεράκοντα ολόκληρα έτη,
αυξηθέντως δε του προς αυτό σεβασμού του και
θέλων ίνα μείνη το όνομα του αθάνατον αφιέρωσεν επί τέλους άπασαν την κινητήν
και ακίνητον περιουσίαν του, συστήσας εν αυτώ και Ιμαρέτ (Ορφανοτροφείον). Ου
μόνον δε ζώντος τούτου, αλλά και μετά ταύτα επί πολλά έτη ετρέφοντο εν αυτώ
πλήθος ορφανών και πτωχών, ένεκα όμως της ακολούθως κακής, ως φαίνεται,
διατηρήσεως των μεταγενεστέρων, και της ελαττώσεως πλείστον
κτημάτων,αποξενοθέντων τω 1821 και συμπεριληφθέντων εις το ελληνικόν

53
έδαφος, ελήφθησαν υπο την εποπτείαν της τουρκικής κυβερνήσεως, χορηγουμένων
απάντων των αναγκαίων τοις προσερχομένοις κατά την ένοια του διαθέτου.”

Και τέλος εχουμε και από τον τον μεγάλο αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο
Αναστάσιο Ορλάνδο την παρακάτω
περιγραφή.

«Το πρώτον των σωζοµένων τζαµίων

ευρίσκεται εν τω Δυτικώς της Αρτης και επί
δεξιάς όχǃης του Αράχǃου κειµένω χωρίω
Μαράτι, όπερ ωνοµάσǃη ούτω εκ του Ιµαρέτ
ήτοι ορφανοτροφείου (σ.σ.: στην
πραγµατικότητα, είναι πτωχοκοµείο)
συσταǃέντος αυτόǃι υπ’ αυτού του κτίτορος
του τζαµίου Φαΐκ-πασσά. Ο πασσάς ούτος ήτο
εις εκ των πρώτων µετά την υπό των
Τούρκων κατάληǓιν της Αρτης (1449)
διοικητών αυτής, αποǃανών […] το έτος 1537.
Κατά ταύτα και το τζαµί […] είναι κτίσµα του τέλους του 15ου αιώνος...».
Αναστάσιος Ορλάνδος, «Αρχείον των βυζαντινών μνημείων της Ελλάδος»

Ο Γερμανός Gerd Schneider που μελέτησε τον χώρο του Ιμαρέτ μας δίνει την
παρακάτω περιγραφή

Άρτα, (Narda), Ελληνική Ήπειρος, το κουλιγιέ του Φαΐκ πασά στα 1492 είναι
ένα παράδειγμα ενός μικρού οθωμανικού ευαγή ιδρύματος και βρίσκεται
απέναντι της Ηπειρωτικής ΠρǓτεύουσας Άρτα, σαν κύτταρο μιας ισλαμικ΄γς
γειτονιάς. Το 1881 η Άρτα παραχωρήθηκε στην Ελλάδα και οι μουσουλμάνοι
κάτοικοι την εγκατέλειǓαν και έτσι το σύμπλεγμα άρχισε να ξεπέφτει. Σήμερα
μπορούμε να δούμε μόνο το τζαμι, χωρίς τον προθάλαμο (Ρεβάκ) και τα ερείπια
από το χαμάμ. Ο Μεντρεσές και το Ιμαρέτ εχουν εξαφανιστεί προ καιρού. Και
τα δύο κτήρια τα βρίσκουμε στο πρακτικό ιδρύσεως του 1493 καθώς και στα
φορολογικά κατάστιχα του 16ου αιώνα. Τα δύο κτήρια (Μεντρεσέ και Ιμαρέτ) τα
σχεδίασα υποθετικά. Πρόσφατα η αρχαιολογία Ιωαννίνων έκανε κάποια έργα
στο τζαμί για την διατήρηση του και απελευθέρωσε από μια αμαζονική ζούγκλα
θάμνων το χαμάμ.

54
To Ιμαρέτ στους πολέμους

Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα

Οι Ἕλληνες Νοτημπότσαρης, Φωτομάρας, Μαρκομπότσαρης, Δράκος, Βέικος,

Τζαβελαῖγοι κι᾿ ἄλλοι ἀξιωματικοί, τῶν Τούρκων Ἀγοβάσιαρης, ὁ Σουλεϊμάνη
Μέτος, τοῦ Μοῦρτο Τζάλιου τὸ παιδὶ κι᾿ ἄλλοι ἀξιωματικοὶ Τοῦρκοι. Ἕλληνες
ἀπὸ τὸ δώθε μέρος Γραμμενίτσας Τζερακλής, Καραϊσκάκης, Κουτελιδαῖγοι κι᾿
ἄλλοι ἀξιωματικοί. Ὅλοι αὐτεῖνοι πιάσαν τὸ Μαράτι ἀντίκρυα ἀπὸ τὴν Ἄρτα,
εἶναι ὡς ἕνα κάρτο μακρυά, εἶναι περιβόλια κι᾿ ὀλίγα σπίτια κ᾿ ἕνα τζαμὶ πολλὰ
δυνατό. Στάθηκαν εἰς Μαράτι αὐτεῖνοι ὅλοι. Ἀπὸ τὸ δώθε μέρος ἐμεῖς
συναχτήκαμεν ὅλοι ὡς χίλιοι ἄνθρωποι, πήγαμεν διὰ νυχτὸς εἰς τὸν Ἅγιον
Ἠλία πανουκέφαλα τῆς Ἄρτας, εἰς τὸ Βουνὸ ὀνομαζόμενον, ἀπὸ κάτου, τίρα
ντουφεκιά, τὸ λένε εἰς τὶς Πόρτες καὶ παρακάτου ἡ Φανερωμένη τὸ μοναστήρι
ὡς ἕνα κάρτο. Αὐτὲς τὶς θέσες ἀπὸ τὴν Ἄρτα τὶς βαστοῦσαν οἱ Τοῦρκοι οἱ
καλύτεροι, ὁ Σμαήλπασσα Πλιάσας κι᾿ ἄλλοι ἀξιωματικοὶ Τοῦρκοι. Τὸ ὅλο τῶν
Τούρκων ὁποῦ ἦταν ῾στὴν Ἄρτα (ὅλοι πασσάδες κι᾿ ἄλλοι ἀξιωματικοί) ὡς
δώδεκα χιλιάδες. Κεφαλὲς δικές μας, τῶν Ἑλλήνων ὅσοι πήγαμεν εἰς Ἀγηλιὰ
ὁ Γῶγος, ὁ Βαρνακιώτης, ὁ Ἴσκος, ὁ Τσόγκας καὶ οἱ Γριβαῖγοι (ἦρθαν ὕστερα,
ὅτι τρώγονταν ἀναμεταξύ τους) ὁ Βαλτηνός, ὁ Κατζικογιάννης), ὁ
Βλαχόπουλος κι᾿ ἄλλοι ἀξιωματικοί. Καὶ πήγαμεν τὸ ἴδιον ἔτος, τῆς 15
Νοεβρίου. Τὴν ἴδια ῾μέρα οἱ Τοῦρκοι πεζούρα καὶ καβαλλαρία πῆγαν, ἕνα
μεγάλο μέρος, ἀναντίον τῶν δικῶνε μας εἰς Μαράτι καὶ πολέμησαν οἱ Τοῦρκοι
γενναίως τοὺς δικούς μας καὶ σκότωσαν καμπόσους καὶ πληγώσανε, καὶ τοὺς
ρίξαν εἰς φυγὴ τοὺς δικούς μας. Καὶ μέσα εἰς τὸ τζαμὶ ἐκλείστη ὁ Καραϊσκάκης
κι᾿ ὁ Μάρκος καὶ πολέμησαν γενναίως τοὺς Τούρκους, καὶ γύρισαν καὶ οἱ
νικημένοι οἱ ἐδικοί μας κι᾿ ὅλοι συνφώνως μὲ τοῦ τζαμιοῦ κάμαν ἕναν μεγάλον
σκοτωμὸν τῶν Τούρκων καὶ τοὺς βάλαν εἰς τὴν Ἄρτα.

55
Σελίδα 54. Η μάχη στο Ιμαρέτ σε πίνακα του Παναγιώτη Ζωγράφου, όπως του την
διηγήθηκε ο Μακρυγιάννης.Ειναι ο μόνος πίνακας μέχρι στιγμής γνωστός που
βλέπουμε όλο το κουλιγιέ συγκρότημα του Φαΐκ πασά.

Εδώ ολόκληρος ο πίνακας με την μάχη της Άρτας και γύρω απ αυτή

56
Αραβαντινός

Ο Ανδρέας Καραίσκος υπήρχε τοποτεθειμένος εις το χωρίον Ιμερετίου, ότε 800

Οθωμανοί εξέλθοντες της πόλεως τον περιέκλεισαν εντός των οικιών[..]αλλά
ο Μάρκος Μπότζαρης επελθών επέπεσε κατ αυτών και συγχρόνως οι του
Καραίσκου εξελθόντες εκ των οικιών του χωρίου κατεδίωξαν τους
Οθωμανούς»,

Χρονογραφία της Ηπείρου, Παναγιώτης Αραβαντινός, τόμος Α,

Κώστας Δέτσικας

«Ποτέ δεν έδειξε καταφρόνια ο Καραϊσκάκης για τα τζαμιά[..]Αντάμα του κι

εγώ κι ο Μάρκος Μπότσαρης ήμασταν στο Ιμαρέτ. Δεν κιοτέǓαμε και χωθήκαμε
στο τζαμί για να σωθουμε»

Καραϊσκάκης, Κώστας Δέτσικας

Victor von Stranz

Απέναντι των Οθωμανικών δυνάμεων στήθηκαν, μια πυροβολαρχία στην

γέφυρα Άρτας, δυο πυροβολαρχίες στο Ιμαρέτ και μια πυροβολαρχία στην
Γραμμενίτσα στο ύǓωμα της Βλαχέρνας.

The Greco-Turkish War of 1897: from official sources, Viktor von Strantz, 1 Jan 1898,

Gazzetta Ufficiale del Regno d'Italia

Χτες το σύνταγμα Μπαϊρακτάρη βάδισε από την Φιλιππιάδα προς την Άρτα και
κατέλαβε το ύǓωμα45 πάνω από το Ιμαρέτ και από κει τράβηξε για την
Βλαχέρνα.

Gazzetta Ufficiale del Regno d'Italia N. 113 del 14 Maggio 1897

45
προφανώς το Οθωμανικό φυλάκιο στον τουρμπέ του Φαϊκ πασά

57
Lübecker Volksblatt

ΜΑΧΗ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΙΜΑΡΕΤ ΤΟ 1897

Στην γερμανική εφημερίδα Lübecker Volksblatt στις 18.05.1897 μπορούμε να

διαβάσουμε το παρακάτω άρθρο που αναφέρεται σε μάχη γύρω από το Ιματέτ.

Πληροφορίες από την Αρτα λένε οτι ο συνταγματάρχης Μπαιρακτάρης εδωσε

μάχη χτες στην πεpιοxή του Ιμαρέτ. Τραυματίστηκαν ενας Έλληνας
ταγματάρχης, 4 αξιωματικοί και 27 στρατιώτες. Οι Τούρκοι οπισθοχώρησαν
πλήν ενος μικρού αποσπάσματος το οποίο είναι πεpικυκλωμένοι απο τους
Ελληνες. Το σύνταγμα Γκολφινόπουλου προχώρησε και κατέλαβε τους
Χαλκιάδες και πpοχωρά τώρα να καταλάβει την σιδερένια γέφυρα στον ποταμό
Λούρο, ετσι πoυ να κάνει αδύνατη μια αντίσταση προερχόμενη από την
Πρέβεζα. Ο συνταγματάρχης Μάνος κατέλαβε το Ιμαρέτ και εγκαταστάθηκε
εκει.

Lübecker Volksblatt , 14 Mai 1897

ΣύναǓη Ειρήνης 1897

Πρωτόκολλο του ανακωχής που υπογράφηκε στην Άρτα στις 22 Μαΐου 1897 .

Οι εκπρόσωποι του γενικού αρχηγείου των οθωμανικών στρατευμάτων στην

Ήπειρο, δηλώνουν με κοινή συμφωνία ότι σύμφωνα με τα περιεχόμενα των
πρακτικών που υπεγράφησαν στο Ιμαρέτ στις 7 Μαΐου 1897, συνήǓαν μια γενική
ανακωχή τόσο στη γη όσο και στη θάλασσα και ότι οι όροι που ορίζονται από
την εν λόγω δήλωση θα τηρηθούν αυστηρώς.

Documents diplomatiques: Conflit greco-turc: Avr.- Sept., 1897

58
Η ύψωση λευκής σημαίας στο Ιμαρέτ, 06.05.1897

Στο φύλο της 10.05.1897 της εφημερίδας εμπρός διαβάζουμε, πως στις 06.05.1897
στο Ιμαρέτ υψώθηκε απο πλευράς των Τούρκων η λευκή σημαία και προχώρησαν
για διαπραγματεύσεις.

59
Η Περιουσία του Βακουφιού Φαΐκ Πασά (Ιμαρέτ) το 1913

Στα 1913 η επέκταση του Ελληνικού κράτους μετά τον νικηφόρο πρώτο
βαλκανικό πόλεμο στην Ηπειρο ανέλαβε και την καταγραφή των περιουσιών.
Φαίνεται, ότι το Ιμαρέτ ακόμη λειτουργούσε αλλά όχι πλέον σαν Κουλιγιε γιατί
στα εισοδήματα του δεν αναφέρονται το χαμάμ ούτε ο μεντρεσές και από το
χάνι μόνο η κουζίνα για τους φτωχούς. Επίσης έχει φύγει πλέον από τον αρχικό
σκοπό του Φαϊκ και φαίνεται να περιθάλπει μόνο μουσουλμάνους. Στην μελετη
του ο Κώστας Βακατσάς46 μας λμεταφέρει τα εξής:
Ο επίτροπος της Ελληνικής Διοίκησης δυσκολεύτηκε να βρει στοιχεία για το
Ιμαρέτ γιατί έλειπαν ήδη από τότε. Προφανώς να είχαν πέσει θύμα των
πυρκαγιών του 1821 όταν κάηκε το αρχείο της Άρτας κατά την διάρκεια των
συγκρούσεων Ελλήνων και Οθωμανών. Σύμφωνα με τον Επίτροπο Λ.Κ.
Λεόντιο Το βακούφι Ιμαρέτ Φαϊκ πασά είχε ως σκοπό να διαθέτει τα εισοδήματα
του «εις ευσεβείς αιτίας», δηλαδή να παρέχει σιτηρέσια και χρηματικά
βοηθήματα σε άπορους Οθωμανούς και για προικοδοτήσεις άπορων
οθωμανίδων. Η περιουσία του αποτελούνταν από ακίνητα κτήματα
προσοδοφόρα και «νεκρά», δηλ. μη προσοδοφόρα.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκαν :

11 αγροί, 5 λειβάδια, 3 ιχθυοτροφεία, ένας μύλος και ένας μικρός ελαιώνας.

«Νεκρά» ήταν τα κτήρια στο επίνειο Σαλαώρα:
οίκημα για τελωνείο με δύο αποθήκες εμπορευμάτων, δύο οικήματα για
τελωνοφύλακες, οίκημα για χρήση τηλεγραφείου, οίκημα για αποθήκευση
πετρελαίου και οινοπνεύματος, οίκημα υγειονομείου παλαιό και νέο και το
φρούριο Σαλαώρας.

Την περιουσία αυτή του βακουφιού διαχειρίζονταν μουταβελήδες μέχρι την

προσάρτηση της Αρτας στην Ελλάδα (1881). Ύστερα από αυτή, η οθωμανική
κυβέρνηση τους κατήργησε, ανέλαβε υπό τη διοίκηση και κατοχή της το βακούφι
Φαΐκ και το υπήγαγε στην κατηγορία των μαζμπουτά, δηλαδή στα άμεσα

46
Κώστας Βακατσας, Η Γενική Διοίκηση Ηπείρου, Αγροτική Ιδιοκτησία 1913-1918

60
εξαρτώμενα από το υπουργείο εβκαφίων. Αυτό ανέθεσε τη διεύθυνση σε
ειδικούς κυβερνητικούς υπαλλήλους (μουδίρη, ταμία και γραμματέα), που
ενεργούσαν με δημοπρασία τριετείς ενοικιάσεις των κτημάτων και εισέπρατταν
το μίσθωμα σε ετήσιες δόσεις

Μερικά από τα κτήρια της Σαλαώρας το 1897.

61
Απο το αρχείο της Γενικής διοίκησης Ηπείρου, η περιουσία του Ιμαρετ μεταξύ
1913 και 1927, αρχείο Λ.Κ. Λεόντιος, Κ. Βακατσάς

62
Τι απέγιναν τα κτήρια του Κουλιγιέ;

Πολλές φορές αναρωτηθήκαμε τι απέγιναν τα κτήρια του κουλιγιέ δηλ ο

Μεντρεσές και το Ιμαρέτ αλλά και τα κτήρια στην Σαλαώρα που όπως είδαμε
παραπάνω ήταν ιδικτησία του Ιμαρέτ. Ας τα πάρουμε όλα με την σειρά.

Η Πυρκαγιά του 1842 στον Μεντρεσέ

Από το Βιβλίο του Yılmaz BÜKTEL μαθαίνουμε. ότι το 1842 ξέσπασε στο
Κουλιγιέ της Άρτας πυρκαγιά που κατέστρεǓε τον Μεντρεσέ και και τον Μιναρέ
του τζαμιού. Ο Yılmaz BÜKTEL μας λέει, πως υπάρχει κάπιιο βιβλίο που
αναφέρει τις επισκευές και ο Μιναρές επισκευάστηκε στην αρχική του μορφή.
Για τον Μεντρεσέ δεν αναφέρει. Ετσι πιστεύω, ότι το κτήριο τελικά που
ανατίναξαν οι Γερμανοί το 44 πρέπει να ήταν το Ιμαρέτ (Πτοχωκομείο)

Φανταστικό σχέδιο με την πυρκαγιά του Μεντρεσέ

63
Ενας γερμανός, η γέφυρα και το Ιμαρέτ

Για το ένα τουλάχιστον εχω μια πληροφορία. ποιό απo τα δύο ήταν δεν
μπορούμε να ξέρουμε. Το 1944 ο γερμανός λοχαγός Lunick έλαβε διαταγή να
παραδόσει την πόλη της Αρτας στον ΕΔΕΣ και να ανατινάξει την γέφυρα. ο
Lunick που συνδέονταν ερωτικά με καποια κυρία της Αρτας παρέδοσε μεν την
πόλη αλλά κατα την αποχώρηση του δεν
ανατίναξε την γέφυρα αλλά ενα από τα κτήρια
του Ιμαρέτ, το οποίο το είχαν οι Γερμανοί σαν
αποθήκη πυρομαχικών. Η ανατίναξη είναι
γεγονός καθότι εχει καταγραφεί και απο τον
ΕΔΕΣ και απο τον ΕΛΑΣ. Γιατί δεν ανατίναξε
το γιοφύρι είναι άγνωστο. προσωπικά πιστεύω
λιγότερο στις ρομαντικές θεωρίες της
αρχαιολατρείας κτλ παρά στο ότι είχαν
υγρανθεί τα υλικά. βλέπουμε κaι εδω όπως και
στην Σαλαώρα τα κτήpια έπεσαν θύματα
πολεμικής στρατηγικής.

Στην φωτογραφία ο Lunick στο καφενείο

Κρυστάλλης.

64
Ποιος γκρέμισε τα Οθωμανικά κτήρια στην Σαλαώρα;

Εχω αναφερθεί στο παρελθόν κάποιες φορές στην Σαλαώρα και τα εκει
οθωμανικά κτήρια, τα οποία τα βλέπουμε μόνο σε μία φωτογραφία του 1897.
Πηγαίνοντας για Κορωνησία θα δει κανείς απoμεινάρια κτηρίων στο αριστερό
χέρι. Το τι απέγιναν όμως μας το δίνουν πληροφορίες του Ελληνικού στρατού
πιυ έφεραν στο φως οι κύριοι Σπύρος Σκλαβενίτης και Νίκος Καράμπελας στην
εργασία τους για την οχύρωση της Πρέβεζας το 1912.

"Φρούριον Σαλαχώρας

Ἡ πολίχνη Σαλαχώρας εὑρισκομένη ἐπὶ στενῆς λωρίδος γῆς σχηματιζομένης

μεταξὺ τῶν λιμνοθαλασσῶν τῆς Τουρκικῆς Ἀκτῆς τοῦ Ἀμβρακικοῦ καὶ τῶν
ἐκβολῶν τοῦ Ἀράχθου, χρησιμεύει ὡς ἐπίνειον τῶν Ἰωαννίνων. Πλησίον δὲ
τῆς Ἀκτῆς καὶ εἰς τοὺς
πρόποδας τοῦ βουνοῦ
ἐγείρεται μικρὸν
λιθόκτιστον
φρούριον,40 μὴ ἔχον
οὐδεμίαν ἀξίαν, μετ’
ἀναλόγου περιβόλου
τὸ ὁποῖον κατὰτὴν
ἔναρξιν τῶν
ἐχθροπραξιῶν ἔφερε
τέσσαρα
ἐμπροσθογεμῆ πυροβόλα Ἄρμστογ τῶν 7,5 καὶ τὸ ὁποῖον μετὰ τὴν 10 διὰ Μπάνη
εἰσβολὴν τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ ἡ τουρκικὴ φρουρὰ ἐγκατέλειπε μετὰ τῶν
πυροβόλων ὧν παρέλαβε τὰ κλεῖστρα, καὶ ἅτινα πυροβόλα μετηνέχθησαν
κατόπιν εἰς Βόνιτσαν. Μετὰ τὴν ἀποχώρησιν δὲ τῆς Στρατιωτικῆς Φρουρᾶς, ἡ
Σαλαχώρα κατελήφθη ὑπὸ ἱππέων τῆς 2ας Ταξιαρχίας ὁπότε ἐπυρπολήθησαν
καὶ τὰ ἐντὸς τοῦ Φρουρίου ὑπάρχοντα οἰκήματα καὶ ἀποθῆκαι χωρὶς ἔκτοτε νά
ἀποκατασταθῶσι. Τὸ Φρούριον τοῦτο εἶναι ἤδη ἄοπλον καὶ σχεδὸν
ἐγκαταλελειμμένον ἡ δὲ ἐκεῖσε Φρουρὰ ἀπαρτιζομένη ἐξ 6-7 ἀνδρῶν τοῦ
πεζικοῦ, παραμένει εἰς τὸ παράπηγμα ἐκτὸς τοῦ φρουρίου εὑρισκομένου"

65
Σήμερα ο λόφος Σαλαώρας είναι διάσπαρτος από ερείπια. Στη ΝΑ πλευρά
διακρίνονται ακόμη μερικές βάσεις οικημάτων πάνω και δεξιά από τη σημερινή
προβλήτα..(Φωτογραφία και παρατήρηση Μπάμπης Ξυλογιάννης)

Ιμαρέτ: Περί διακηρύξεως διατηρητέων ιστορικών μνημείων, 20.01.1938

Την ιστορική αξία του Ιμαρέτ την είχε αναγνωρίσει από νωρίς το Ελληνικό
κράτος. Παρά τους βανδαλισμούς που δέχθηκε το τζαμί από Έλληνες
Στρατιώτες το 1912/1913 το Ελληνικό κράτος είχε άλλη άποǓη για το μνημείο.
Ακόμη και οι ντόπιοι σε αντίθεση με πολλούς σήμερα , παρότι είχαν ζήσει την
Τουρκοκρατία, δεν βάλθηκαν να το γκρεμίσουν ή να το φθείρουν. Έτσι επι
Βασιλείας Γεωργίου Β και πρωθυπουργίας Ιωάννη Μεταξά με ΦΕΚ 18Α-
20.01.1938 ιστορικό και διατηρητέο. Αρα λοιπόν η απόφαση της διατήρησης δεν
είναι σημερινή. Παραπέρα δε κάθε μνημείο έχει την δική του ιστορική μνήμη.
Ασχετα πως την κρίνει ο καθένας μας.

66
Η κατάσταση σήμερα και προσπάθεια συντήρησης !

Σήμερα, όπως είναι γνωστό στους ντόπιους, σε όλο τον χώρο του πάλαι
οθωμανικού κουλιγιέ σώζεται μόνο το τζαμί. Θεωρητικά το πιο καλό
διατηρημένο τζαμί στην πόλη και την περιοχή αν λάβουμε υπόǓιν μας ότι 5
έχουν εξαφανιστεί εντελώς, το Φεϋζούλ σε κάπως καλή κατάσταση ενώ στο
χωριό Ρόκα ίσως έχουν απομείνει ακόμη κάποιες πέτρες. Εικόνες ερήμωσης και
εγκατάλειǓης δεσπόζουν τον χώρο. Οι τάφοι ίσως συλημένοι, το όμορφο πηγάδι
παρατημένο και μπαίνοντας στον εσωτερικό χώρο θα δούμε εικόνες που μόνο
αρνητική εντύπωση προκαλούν. Αν και γενικά στον ελλαδικό χώρο τα
οθωμανικά μνημεία αποτελούν για αρκετούς κόκκινα πανιά δεν συμβαίνει αυτό
στην πόλη της Άρτας. Όπως ανέφερα στον πρόλογο μετά το βιβλίο του Γιαννη
Καλπούζου “Ιμαρέτ – στη σκιά ρου Ρολογιού” οι αρτινοί έχουν δείξει ένα
ενδιαφέρον για το μνημείο ή τουλάχιστον δεν τους ενοχλεί με εξαίρεση βέβαια
κάποιους υπερπατριώτες, σύμφωνα με τους οποίους, σε αυτούς βράζει το
ελληνικό DNA. Πριν αναφερθώ στο έργο της αρχαιολογίας θα ήθελα να πω,
πως υπάρχουν συνεχώς φωνές απο διάφορους παράγοντες ή ιδιώτες για την
συντήρηση του μνημείου. Ο δημοσιογράφος Νίκος ο Κοντογιώργος έχει
αναφερθεί αρκετές φορές από παλιά στο μνημείο, Οι εφημερίδες Πρωινή παλιά,
Γνώμη ίσως και άλλες έχουν φιλοξενήσει αρκετές φορές άρθρα για το Ιμαρέτ
με αυστηρή κριτική στις τοπικές αρχές για την κατάσταση του μνημείου. Ο
κύριος Ευάγγελος Κοντογιάννης σαν φοιτητής αρχιτεκτονικής στην
διπλωματική του εργασία κάνει ωραίες προτάσεις για τουριστική αξιοποίηση
του χώρου. Ένας πανέμορφος πίνακας του Βαγγέλη Μπόμπορη με το Τζαμί
μας δίνει μια ωραία αίσθηση πως θα μπορούσε να ήταν, κτλ για να μην
μακρηγορώ. Το δύσκολο έργο βέβαια για την συντήρηση το έχει η υπεύθυνη
αρχαιολογία και στην συνέχεια ο Δήμος Αρταίων.

Απέξω πολλές φορές τα βλέπουμε όλα εύκολα και η κριτική μας φθάνει σε
βαθμό να έχει και εχθρική στάση απέναντι στην αρχαιολογία και τις δημοτικές
αρχές. Δεν γνωρίζω αν οι δημοτικές αρχές έχουν την δυνατότητα να
συμβάλουν σε κάτι και πώς και μέχρι που φτάνει η δικαιοδοσία τους, καθότι
στην Ελλάδα το σύστημα είναι κάπως μπερδεμένο όπου εμπλέκονται δήμος και
αρχαιολογία, τουλάχιστον μπερδεμένο με την λογική την δικιά μας που είμαστε
απέξω. Πάντως σε παλιό άρθρο της εφημερίδας Η ΓΝΩΜΗ συγκεκριμένα στις

67
27.06.2013 ο κύριος Κώστας Γκέτσης σε άρθρο του με τίτλο “Ξεχάστηκε το
Ιμαρέτ” γράφει τα εξής:

Ήταν το 2008, που ο τότε δήμαρχος Πάνος Οικονομίδης και οι συνεργάτες του, είχαν
αναλάβει την πρωτοβουλία ανάδειξης του μοναδικού μνημείο της περιοχής μας, του
Ιμαρέτ, στο πλαίσιο μιας συντονισμένης προσπάθειας ανάδειξης όλων των Ιμαρέτ της
χώρας μας, όπως της Καβάλας, της Κομοτηνής και άλλων πόλεων. Όμως αυτό ήταν. Η
προσπάθειαεγινε. Το μνημείο καθαρίστηκε σε συνεργασία με την αρχαιολογική υπηρεσία,
οι χώροι γύρω του έλαβαν κανονική μορφή και αντάξιοι του μνημείοι που φιλοξενούν.
Ακολούθησε μια σημαντική ελδήλωση, την οποία διοργάνωσε ο Δήμος Αρταίων, η
Αρχαιολογία και ο Σύλλογος Μακρυγιάννης

Εγώ προσωπικά καταλαβαίνω μέσα από το άρθρο, πως όλα γίνονται. Το 2017
η εφημερίδα Documento φιλοξένησε άρθρο σχετικά με το Ιμαρέτ, όπου
διαβάζουμε συνέντευξη της Κατερίνας Αντωνίου σχετικά με την συνάντηση
που είχε με την προϊσταμένη αρχαιοτήτων κυρία Βαρβάρα Παπαδοπούου για
το Ιμαρέτ. Παραθέτω μέρος του άρθρου:

«Μιλώντας με την προϊσταμένη της Εφορίας Αρχαιοτήτων Αρτας Βαρβάρα

Παπαδοπούλου, με ενημέρωσε ότι ήδη έχουν εκπονηθεί δυο μελέτες για τη διάσωση του
Ιμαρέτ: η μελέτη αναστηλωματικών εργασιών και βελτίωσης και αποκατάστασης του
οθωμανικού τεμένους και του περιβάλλοντος χώρου και η μελέτη συντήρησης καταγραφής
προβλημάτων των δομικών υλικών και διακόσμου οθωμανικού τεμένους. Οι μελέτες
αυτές βρίσκονται πλέον στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο προς έγκριση. Επιπλέον
αναμένεται να γίνουν δοκιμαστικές έρευνες για τη στατικότητα του μνημείου. Οπως
γίνεται αντιληπτό, είναι πλέον ζήτημα χρόνου να αρχίσουν οι εργασίες αναστήλωσης και
συντήρησης του Ιμαρέτ. Η αρχαιολογική υπηρεσία Αρτας, όμως, καθημερινά παλεύει με
τους βάνδαλους που βεβηλώνουν τον χώρο, μη αναγνωρίζοντας το Ιμαρέτ ως στοιχείο της
πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου. Ετσι, σε εξάρσεις υπερπατριωτισμού «χούλιγκαν
των σπρέι» γράφουν συνθήματα στους τοίχους του τζαμιού, ή, συνδυάζοντας το τερπνόν
μετά του ωφελείμου, κάνουν λαθρανασκαφές εντός και εκτός του μνημείου. Η
αρχαιολογική υπηρεσία βρίσκεται σε εγρήγορση, προσπαθώντας να προστατεύσει το

68
Ιμαρέτ όχι μόνο από τη φθορά των αιώνων, αλλά και από τις πράξεις ορισμένων
κολλημένων σε ένα παρελθόν που μόνο καταστροφές αξιολογότατων μνημείων μας
έδωσαν στην Ελλάδα».

ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ

Διάβαζα την ωραία εργασία47 του αρχιτέκτονα μηχανικού Βαγγέλη

Κοντογιάννη για το Ιμαρέτ, όπου μας μιλά για τα τζαμί και το χαμάμ και κάνει
την παρακάτω πρόταση εκμετάλλευσης την οποία μεταφέρω εδώ 1:1 !

Παράλληλα με τα υφιστάμενα κτίσματα προτείνονται δυο νέα τα οποία έρχονται να

λειτουργήσουν συμπληρωματικά με τον αρχαιολογικό χώρο αλλά με αυτόνομες
δραστηριότητες. Το πρώτο αποτελεί το μουσείο της πόλης σχετικά με την οθωμανική
περίοδο της πόλης (1449-1881) φιλοξενώντας ευρήματα από τους αντίστοιχους
αρχαιολογικούς χώρους ενώ παράλληλα να μπορεί να φιλοξενήσει και περιοδικές
εκθέσεις. Το δεύτερο κτήριο προβλέπεται να φιλοξενεί τις δραστηριότητες του κέντρου
καταγραφής και ανάδειξης της βαλκανικής μουσικής. Η θέση του κτηρίου λειτουργεί
κεντροβαρικά σε σχέση με την πόλη, το μουσικό σχολειό που φιλοξενείται στη
Γραμμενίτσα και το τμήμα λαϊκής και παραδοσιακής μουσικής του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου. Στο
χώρο αυτό προβλέπονται όλες εκείνες οι υποδομές για την καταγραφή, φύλαξη, διδαχή
και μελέτη της μουσικής της βαλκανικής χερσονήσου, η οποία έχει να παρουσιάσει μεγάλη
πολιτιστική ιστορία από τα βυζαντινά χρόνια έως σήμερα.

Μακέτα από την μελέτη – πρόταση του Βαγγέλη Κοντογιάννη

47
Διπλωµατική εργασία Ε.Μ.Π., Βαγγέλης Κοντογιάννης, «Ιµαρέτ, στη σκιά του ρολογιού» Ιµαρέτ/Φεύζουλ
επανερµηνεύοντας τα τεµένη της Άρτας

69
70
ΦΩΤΟΦΡΑΦΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ

H πορτουλάνα του Πίρι Ρέϊς, 16ος αιώνας είναι η αρχαιότερη μέχρι στιγμής απεικόνιση του
Φαϊκ πασά τζαμί αλλά και του εξαφανισμένου τζαμιού στα Ρόκα.

Το Ιμαρέτ σε μέρος από τον πίνακα του Boeresford,1854

71
To τζαμί εδώ απεικονίζεται ακόμη με τον τοίχο που το περιέβαλε και τπ Ρεβάκ (προστώο). Στον
μιναρέ φαίνονται ακόμη φρέσκα τα σημάδια της καταστροφής της μύτης του μιναρέ. Αν και την
φωτογραφία την χρονολογούν το 1910 πιστεύω, οτι είναι αργότερα αλλά της ίδιας δεκαετίας.
Ισως η αρχαιότερη μέχρι στογμής φωτογραφία με το τζαμί. Πηγή φωτογραφίας, διαδύκτιο

72
Το Φαΐκ πασά τζαμί αρχές δεκαετίας 1920. Σώζεται ακόμη το Ρεβάκ και το χαγιάτι.

Το τζαμί με φόντο την Άρτα. Φωτογραφία δεκαετίας 1920

73
Μια σπάνια φωτογραφία, η οποία είναι πρφ λίγο μετά την απελευθέρωση. Εδώ βλέπουμε ακόμη
το προστώο/ρεβάκ, το οποίο δεν υπάρχει πλέον. Η φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο της
Εφορίας Αρχαιοτήτων Αρτας, βιβλίο: Τα πεπραγμένα της Εφορίας Αρχαιοτήτων Άρτας 2014-
2020, , κεφάλαιο Ιμαρέτ

74
Ηδη από την δεκαετία του 1930 το τέμενος έχει χάσει το Ρεβάκ (προστώο)

75
Δεκαετία 40, η βλάστση άρχισε να το περτυλίγει. Η φωτογραφία είναι από το αρχείο της
Ισλαμικής εγκυκλοπαίδειας

76
Δεκαετία 70 , φωτογραφία από Ολλανδικό Ινστιτούτο, Βικαιπαίδεια

77
Η είσοδος στο τζαμί, φωτογραφία από το διαδύκτιο

Αψίδα, αρχείο Βικιπαίδεια

78
 Το τζαμί και η βλάστηση. Φωτογραφία του Δημήτρη Παπαρούνη.

Το τζαμί και αριστερά το σπίτι του παπά,όπου διέμενε ο ιερέας, όταν το τζαμί είχε μεταβληθεί
σε εκκλησία. Φωτ.αρχείο του Δημήτρη Παπαρούνη

79
Δύο φωτογραφίες από την αποτυχημένη προσπάθεια να μεταβληθεί το τέμενος σε εκκλησία.
Φωτ. αρχείο του Δημήτρη Παπαρούνη

80
Μια απο τις ιδιαιτερότητες του τζαμιού, το εικονοστάσι. Φωτ. Αρχείο του Δημήτρη Παπαρούνη

Εικόνα απο τον εσωτερικό χώρο. Φωτ. Αρχείο του Δημήτρη Παπαρούνη

81
Το Μιχράμπ, δηλ η η εσωχή που υποδικνύει στον πιστό την κατεύθυνση προς την Μέκκα
(κίμπλα)

82
Ο θόλος

83
Ο μιναρές και η σκάλα του. Φωτ. Αρχείο του Δημήτρη Παπαρούνη

84
 Βάση στήλης . Φωτογραφία,διαδύκτιο Κορφοβούνι !

Βάση στήλης , διαδύκτιο, ΑΡΤΑ Ιμαρέτ σύστημα περιήγησης !

85
Δυο φωτογραφίες με το πηγαδι που βρίσκεται στον εξωτερικό χώρο και που κάποτε εφοδίαζε το
συγκρότημα με νερό.Φωτογραφία, προσωπικό αρχείο.

86
 Το χαμάμ εδω καλυμμένο από την βλάστηση. Το χαμάμ βρίσκεται σε ιδιωτικό χώρο και
δυσκολεύει το έργο της αρχαιολογίας. Φωτογραφία από το αρχείο του Θεοχάρη Βαδιβούλη !

Παράθυρο του Χαμάμ. Φωτογραφία από το αρχείο του Θεοχάρη Βαδιβούλη !

87
 Φωτογραφία από τον εσωτερικό χώρο του χαμάμ, 2017, Φωτογραφία Νίκος Πλακιάς

Ο θόλος απο το Χαμάμ έχει πέσει προφανώς πριν αρκετά χρόνια, Φωτογραφία Νίκος Πλακιάς

88
Βάσεις από το Χαμάμ , φωτογραφία δεκαετίας 70

89
Ο τουρμπές του Φαϊκ πασά στον λόφο της Μαραθιάς, δεκαετία 90. Φωτογραφία από το
blog-spot. Αετός των Τζουμέρκων, από το άρθρο «κάτι θέλει να μας πει ο Φαΐκ πασάς»

Ο υποτιθέμενος τουρμπές του Φαϊκ πασά στον λόφο της Μαραθιάς, Αύγουστος 2017

90
 Το τζαμί του Φαΐκ πασά σε ελαιογραφία του Βαγγέλη Μπόμπορη 1999-2000

Το τζαμί του Φαΐκ πασά σε σχέδια της διπλωματικής εργασίας του Βαγγέλη
Κοντογιάννη «Ιμαρέτ, στη σκιά του ρολογιού» Ιμαρέτ/Φεύζουλ επανερμηνεύοντας
τα τεμένη της Άρτας»

91
Σχέδιο του Βαγγέλη Μπόμπορη 2017 για την μελέτη μου, Περίπατος στην Οθωμανική Άρτα

92
Copyright © Φώτης Βράκας

Η εργασία είναι μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και πάσα αναδιμοσίεσυση επί

χρημάτων απαγορεύεται…( νόμος περι Πνευματικής Ιδιοκτησίας,Ν.2121&1993, ως
ούτος έχει τροποποιηθεί)

Οι φωτογραφίες του Δημήτρη Παπαρούνη, Θεοχάρη Βαδιβούλη, Νίκο Πλακιά καθώς

και τα σχέδια των Βαγγέλη Μπόμπορη και Ευάγγελου Κοντογιάννη δημοσιεύονται
κατόπιν αδείας των και προστατεύονται με τον νόμο νόμο περι Πνευματικής
Ιδιοκτησίας,Ν.2121&1993, ως ούτος έχει τροποποιηθεί.

93
94