Biogrondstoffen

In dit nummer:
> Het kraken van suikerriet

> Afval bestaat niet
> Vliegen op algen
> Olie voor de armen
> Plastic uit mest
> Het witte goud
Redactie:
Johan Sanders, Erik Heeres,
Friso van Oranje,
Maarten Evenblij (eindredactie)
Met een voorwoord van
de voorzitter van Platform Groene
Grondstoffen, Paul Hamm
B
i
o
g
r
o
n
d
s
t
o
f
f
e
n

S
t
i
c
h
t
i
n
g

B
i
o
-
W
e
t
e
n
s
c
h
a
p
p
e
n

e
n

M
a
a
t
s
c
h
a
p
p
i
j
Bio-Wetenschappen
en Maatschappij
De moderne economie stort in zonder energie.
Deze halen we voornamelijk uit aardolie, steen-
kool en gas de fossiele brandstoffen. Die raken
op, zijn niet duurzaam en versterken het broeikas-
effect. Alternatieve energiebronnen, zoals zonne-
cellen en windmolens, kunnen niet alle behoefte
aan energie en materialen opvangen. Er zijn dus
nog andere alternatieven nodig.
Biomassa is zon alternatief. Er is een oneindige
voorraad planten dankzij de straling van de zon.
Er zijn op aarde voldoende grond en biologische
afvalstromen beschikbaar om een groot deel van
de wereldbehoefte aan energie te vervullen en zo
te komen tot een biobased economy.
Dit cahier Biogrondstoffen beschrijft de moge-
lijkheden en technieken om biomassa te verkrij-
gen en om te zetten in bruikbare en commercieel
toepasbare biogrondstoffen. Het cahier besteedt
ook aandacht aan de belemmeringen voor een
dergelijke groene economie. Een duurzame
productie van biomassa en biobrandstoffen op
grote schaal vereist goede voorwaarden, zodat de
omstandig heden van mensen in arme landen en
het milieu niet verslechteren, maar juist verbete-
ren.
Met die gedachte en gezien de ontwikkelingen
in de technologie, is de redactie van het cahier
Biogrondstoffen voorzichtig optimistisch over
de toekomst van een groene, mede op biomassa
georinteerde, economie.
Biogrondstoffen
Van fossiel naar biomassa
bi o-wetenschappen en maatschappi j kwartaal 1 2010 6,
Omslag_01.1.indd 1 09-04-2010 10:58:01

Cahier 1 | 2010 | 29
e
jaargang
Biogrondstoffen
Bio-Wetenschappen
en Maatschappij
Het cahier is een uitgave
van Stichting Bio-
Wetenschappen en
Maatschappij (BWM)
en verschijnt vier maal
per jaar.
Elk nummer is geheel
gewijd aan een thema uit
de levenswetenschappen,
speciaal met het oog op de
maatschappelijke gevolgen
ervan.
Stichting BWM is
onder gebracht bij de
Nederlandse organisatie
voor Wetenschappelijk
Onderzoek (NWO).
bestuur
Prof. dr. E. Schroten
(voorzitter),
J.F.B.C.D. van Oranje M.Sc.
MBA (vicevoorzitter),
dr. J.J.E. van Everdingen
(penningmeester),
dr. A. van der Auweraert,
prof. dr. P.R. Br,
prof. dr. J.M. van den Broek,
prof. dr. J.P.M. Geraedts,
prof. dr. J.A. Knottnerus,
prof. dr. N.M. van Straalen
redactie
Prof. dr. Johan Sanders,
prof. dr. ir. Erik Heeres,
Friso van Oranje M.Sc. MBA,
Maarten Evenblij
(eind redacteur)
bureau
drs. Saskia van Driel
beeldredactie
B en U
International
Picture Service,
Diemen
Jos van den Broek,
infographics
vormgeving
Studio Bassa,
Culemborg
druk
Groen Media Services,
Leiderdorp
informatie en
bestellingen losse
nummers
Stichting Bio-
Weten schappen
en Maatschappij
Postbus 93402
2509 AK Den Haag
telefoon: 070-34 40 781
e-mail: bwm@nwo.nl
www.biomaatschappij.nl
abonnementen
Betapress
Abonnementen Services
Postbus 97
5126 ZH Gilze
telefoon: 0161 - 45 94 67
e-mail:
cahier@betapress.audax.nl
Stichting BWM
ISBN/EAN 978-90-73196-57-5
Stichting BWM heeft
zich ingespannen om alle
rechthebbenden van de
illustraties in deze uitgave
te achterhalen. Mocht u
desondanks menen rechten
te kunnen laten gelden, dan
verzoeken wij u vriendelijk
om contact met ons op te
nemen.
BWM cahiers
worden gedrukt op
FSC-gecertificeerd
papier.
CU-COC-805008
Omslag_01.1.indd 2 09-04-2010 10:58:01
Inhoud
Voorwoord 2
1 Vanoudfossielnaarnieuwfossiel 5
Aardolie en steenkool worden suikerriet en olifantsgras 5
2 Bronnenvanbiogrondstoffen 13
Nieuwe generaties staan te trappelen 13
Geschikte gewassen: vertrouwde en nieuwe gezichten 16
3 Denoodzaakvanbiomassa 29
Beschikbaarheid: veel blijft onbenut 29
Geen succes zonder goed beleid 34
4 Opwerkingstechniekenverrijkenbiomassa 43
Pyrolyse en torrefactie: indikken voor transport 43
Fermentatie: micro-organismen doen het werk 47
Slim gebruik biomassa: op zoek naar goud 49
5 Nietlouterrozengeurenmaneschijn 59
Voedsel als brandstof en brandhaard 59
Mensenrechten en milieu-effecten 64
Broeikasgas en energiewinst 68
6 Transitievanfossielnaarbio 75
Overtuigen, verleiden en een beetje dwang 75
Begrippenlijst 84
Geraadpleegdedeskundigen 85
Meerinformatie 87
Illustratieverantwoording 88
Opmaak_01.2.indd 1 09-04-2010 10:45:25
cahier 34 maart 2010 biogrondstoffen 2
Voorwoord
D
e zon verschaftonseenovervloedaan
energie.Hetdirect opvangendaarvan,
zoalsdoorzonnecellenenzonne
collectoren,enhetafgeleid opvangen,
zoalsviawindmolens,wordtmetsteedsgrotere
effcintiegerealiseerd.Deopslagvandieopge
vangenzonneenergieblijftechtereenmoeilijk
teoverkomenprobleem.Batterijen,waterbassins
enwaterstofcellenbijvoorbeeld,zijnnogverre
vanideaal.Erzijnvaakhogeinvesteringenmee
gemoeidenzegaandikwijlsgepaardmetveel
verliesaanrendement.
Eenoplossingkanduurzamebiomassazijn.
Biomassaisingrotehoeveelhedenbeschikbaar
opaarde,indevormvanbijvoorbeeldlandbouw
gewassen(endaninhetbijzonderdedelendieniet
voorvoedingwordengebruikt),grassen,struiken,
bomenenalgen.Bovendiencombineertbiomassa
deopvangenopwerkingvanzonneenergiemet
deopslagervan.
Het loof van suikerriet, hier
op een plantage in Brazili,
kan gebruikt worden als
biogrondstof.
Opmaak_01.2.indd 2 09-04-2010 10:45:26
Alsbijkomendgrootvoordeelbindtbiomassa
ookgrotehoeveelhedenvanhetbroeikasgasCO
2
uitdeluchtenwordennatuurlijke reststoffen,zoals
mest,omgezetingroeneverbindingen.Wekun
nenbiomassadanookwellichthetbesteaandui
denalsjong fossiel.Ditalstegenhangervanoud
fossiel,degedurendemiljoenenjarenindebodem
totsteenkool,aardolieenaardgasomgezetteres
tenvanplanten.Infeiteisbiomassadenatuurlijke
vervangingvandeoudefossielegrondstoffendie
oprakenenbovendienbijhunverbrandingextra
CO
2
vrijmakenensteedsvakerdeeluitmakenvan
geopolitiekeproblemen.
Dathetduurzaamheidsaspectbijbiomassamet
extrazorgvuldigheidmoetwordenbehandeld
spreektvoorzich.Geenweldenkendmenswil
deproductieervantenkostelatengaanvande
productievanvoedselofvandebiodiversiteitop
aarde.Alswegebruikmakenvanderestproducten
vandeagroindustrievooralwaardezealsafval
wordenafgevoerdofverbrandofvanrestproduc
tenuitbossenennatuurgebiedenvooralwaar
dezewegrottensnijdthetmesaanbeidekanten!
Eenextravoordeelvanbiomassatenopzichte
vanhetgebruikvandeoudfossielestromenligt
indeextrafunctiesdiemetbiomassakunnen
wordenbenutdoordatzevoormeergebruikt
kunnenwordendanlouterbrandstof.Endaar
meeleverenzeextrawaardeop.Datgeeftinhet
bijzondereenlandalsNederlanddemogelijkheid
omhaarkennisophetgebiedvandelandbouw
enagroindustrie,dechemie,delogistiekende
keteneffcientietotwaardetemaken.Ookten
gunstevandeveleontwikkelingslandendieniet
overoudfossielbeschikken,maarwel
duurzaamjongfossielkunnenleveren.
Biomassa:aconvenient answeropeen
Inconvenient Truthendemoeitemeerdan
waardomserieusgenomenteworden.
Ir.PaulHamm
VoorzitterPlatformGroeneGrondstoffenvan
20042009enlidvandeinterdepartementale
High Level Stuurgroep Bio Based Economy
Opmaak_01.2.indd 3 09-04-2010 10:45:26
Biomassa zal zeker op korte termijn
een bijdrage gaan leveren aan de wereld
energievoorziening. Over de grootte daarvan
is nog discussie.
Opmaak_01.2.indd 4 09-04-2010 10:45:34
1 Vanoudfossiel
naarnieuwfossiel
O
lie, kolen engasstaanalanderhalve
eeuwcentraalindewereldeconomie.
Nudevoorradenuitgeputrakenende
fossielebrandstoffensterkbijdragen
aanhetbroeikaseffect,wordthettijdvoorduur
zamealternatieven.Eeneconomiedieisgebaseerd
ophetgebruikvanbiomassabiedtdaarvooreen
mogelijkheid.Vliegtuigkerosineuithuttentutof
jatropha,autobrandstofuitbietenloofofolifants
grasenplasticsuitaardappelenenwilgentenen
vormendetoekomst.Deeersteaanzettenvoorzon
biobased economyzijneral,eenvolledigeomscha
kelingvereistechternogdenodigemassagesen
experimenten.Wantzongroeneeconomiemoet
immersookduurzaamzijn.
Aardolieensteenkoolworden
suikerrietenolifantsgras
Dewereldisverrevanduurzaam.Inelkgevalniet
watzijnenergievoorzieningenvoedselvoorzie
ningbetreffen.Datwetenweinmiddelswel.Erzijn
veeldikkerapportengeschrevenoverdenegatieve
gevolgendiedemenselijkeactiviteitenhebbenop
deaardsesystemen.Sindsruimeeneeuwzijnde
groteeconomienvoorhetgrootstedeelgebaseerd
ophetgebruikvanfossielegrondstoffen,zoals
olie,kolenengas.Diefossielegrondstoffenzijn
ontstaandooreenlangdurigprocesvanomzetting
vanbomen,plantenenandereorganismeninde
bodem.Maardiefossielegrondstoffenzijneindig.
Watgedurendevelemiljoenenjarenisontstaan,is
nietgenoegvoorslechtstweeeeuwenaanenergie
diedewereldbevolkingnunodigheeft.
Bovendienzaldebehoefteaanenergiede
komendedecenniatoenemen.Sindsdetweede
wereldoorlogisdeconsumptievanenergiewereld
wijdruimzeskeerzogrootgeworden.Gemiddeld
gebruiktelkelevendezielopaardenumeerdan
tweekeerzoveelenergiealszestigjaargeleden.
DaarbijconsumeerteeninwonervandeVerenigde
Statengemiddeldruimtienkeermeerenergiedan
iemandinChina.Debehoefteaanenergiezalde
komendetwintigjaarwaarschijnlijknogeensmet
vijftigprocenttoenemen.Wantdewereldbevol
kinggroeitnaar7,5miljardmensenin2030tot
waarschijnlijkeenmaximumvanzon9miljard
in2050.Bovendienzalindietijddelevensstan
daardinminderontwikkeldelandentoenemenen
daarmeeookdeenergiebehoefte.Geschatwordt
datin2030ChinaenIndiabijnaeenderdevanhet
wereldenergiegebruikvoorhunrekeningzullen
nemen,nuisdat20procent.
Windenergie is n van de
bekendste nieuwe energie
bronnen
Opmaak_01.2.indd 5 09-04-2010 10:45:36
Broeikas en brandhaard
Daarnaastheeftdeconsumptievanfossielegrond
stoffeninvloedophetklimaat.Inhonderdenmil
joenenjarenisveelkoolstofuitplantenvastgelegd
insteenkool,olieengas.Bijhetverbrandendaar
vankomtkooldioxide(CO
2
)vrijindeatmosfeer.
CO
2
is,naastmethaan
(CH
4
)enstikstofoxide
(N
2
O),eenbroeikasgas.
Meerbroeikasgasinde
atmosfeerbewerkstel
ligtdatdewarmteiso
lerendewerkingvande
dampkringtoeneemt,
waardoordeaardeminderwarmtederuimtein
straalt.Daardoorstijgtdetemperatuuropaarde
enveranderthetklimaatsommigegebiedenop
aardezullendrogerwordenanderenatterenhet
weerwordtextremer.Ookstijgtdezeespiegel.
Meerhonger,overstromingen,grotevolksverhui
zingenenmisschienoorlogenliggendaardoor
inhetverschiet.Ookalzijnerklimaatsceptici
diedenkendathetallemaalnietzonvaartzal
lopen,hetgrootstedeelvandedeskundigenishet
erovereensdatdeopwarmingvandeaardedoor
deinvloedvandemenshetmeestwaarschijnlijke
scenariois.Hoeeenmogelijkerampvanwegedie
groteCO
2
uitstootindeatmosfeerzoukunnen
wordenvoorkomen,staatopditmomentdanook
hoogopdeagendavandeinternationalepolitieke
discussies.Hetcentralethemadaarbijisminder
gebruikmakenvanfossielebrandstoffenenmeer
aandachtvoorenergiebesparingenalternatieve
bronnenvanenergie,zoalszonnecellen,wind
molens,waterkrachtenbiomassa.
Daarbijkomtdatveelbronnenvanfossiele
Dertien voetbalvelden met zonnebloemen
De wereld van de
mondiale energie werkt
met grote getallen. De
eenheid van energie
is joule (symbool J,
vernoemd naar James
Prescott Joule). Een joule
is ongeveer evenveel
energie als vrijkomt als
een kleine appel van 100
gram vanaf n meter
uit een boom valt. Het
wereldenergiegebruik
wordt uitgedrukt in PJ,
petajoule, een n met 15
nullen en EJ, exajoule, een
n met 18 nullen. Tera-,
giga- en megajoules
hebben respectievelijk
12, 9 en 6 nullen. De
voedingswaarde van
levensmiddelen wordt
uitgedrukt in kilojoules
(3 nullen) en elektrische
energie meestal in
kilowattuur (kWh),
dat gelijk staat aan 3,6
megajoule. Een droge
volkoren boterham levert
ruim 200 kilojoule aan
energie. De warmte die
iemand in rust uitstraalt,
is 360 kilojoule per uur.
De elektriciteitproductie
van Togo is ongeveer 2
petajoule, de helft van
de energie die vrijkomt
bij de explosie van een
megaton TNT en bijna
eenduizendste van de
elektriciteitsproductie
van de Verenigde
Staten. Een inwoner
van Nederland gebruikt
jaarlijks gemiddeld 210
gigajoule, een inwoner
van China 25 GJ, die van
de Verenigde Staten ruim
300 GJ en de gemiddelde
wereldbewoner 59
GJ. Voor het jaarlijkse
energiegebruik van de
gemiddelde aardling zijn
bijna vier voetbalvelden
zonnebloemen (olie)
nodig of n voetbalveld
suikerriet (ethanol).
Een Nederlander zou
daarvoor 13 voetbalvelden
zonnebloemen of 3,5
voetbalvelden suikerriet
nodig hebben.
Fossielebrandstoffenzijn
vooraltevindeninpolitiek
instabielegebieden
Opmaak_01.2.indd 6 09-04-2010 10:45:41
brandstoffenzijngeconcentreerdingebiedendie
politiekinstabielzijn.Datgeldtvooralvooraard
olie.HetMiddenOostenisdaarvanhetbekendste
voorbeeld,zestigprocentvandewereldvoorraad
olieligtdaar.SaoediArabiheeftdegrootste
voorraden,gevolgddoorIran,Irak,Koeweitende
VerenigdeArabischeEmiraten.Indieregiozijn
IranenIrakpolitiekgezien,uiterstonzekerefacto
ren.AnderegrotevoorradenliggeninEurazi(de
NoordzeeenRusland),Nigeria,Venezuelaenvoor
dekustvanBrazili.OokNoordAmerikaenAzi
hebbenolie,maarhunvoorradenzijnbeperkt.
Nietalleenuitpolitiekeoverwegingenishetgoed
alsdewereldminderafhankelijkisvandeolieuit
eenhandvolregios,erisooknogdeprijsvanolie.
Deolieproducerendelandenmakenafspraken
overhoeveeloliezijopdemarktbrengenenomdat
zodevraagnaaroliehetaanbodoverstijgt,blijft
deprijsvaneenvatolierelatiefhoog.Naarmate
olieschaarserwordt,zullendeprijzenstijgen.Het
vindenvanalternatieveenergiebronnenofalter
natievebronnenvanfossielebrandstof(zoalswel
duurdereolieuitteerzandenenolieschalies)
heeftdaaromprioriteit.
People, Planet, Proft
Hetisduidelijkdaterinhethuidigetijdperk
veelaandachtisvoorduurzaamheid.Hetbegrip
duurzaamheidwordttepasenteonpasgebruikt
enverwijstnaarhetbegripsustainable development
vandeVNcommissieBrundtlanduit1987.Een
duurzameontwikkeling,zosteldedeNoorseex
premierGroHarlemBrundtland,sluitaanopde
behoeftenvanhethedenzonderhetvermogenvan
toekomstigegeneratiesominhuneigenbehoef
tentevoorzieningevaartebrengen.Datbetekent
datdeactiviteitenvanhuidigegeneratiesookmoe
tenvoorkomendathulpbronnenuitgeputraken,
hetmilieuvervuildraaktenplantenendierenop
groteschaalverdwijnen.Hetopmakenvanfossiele
brandstoffenbijvoorbeeld,isdusnietduurzaam.
Z
Door de groei van de
wereldbevolking zal het
energiegebruik de komende
twintig jaar met vijftig
procent toenemen
\
Wereldenergie gebruik per
hoofd van de bevolking.
Bron:InternationalEnergyOutlook,
2001
10
8
6
4
2
0
1000 2000 3000 4000 5000 6000 0
ton olie equivalenten/hoofd/jaar
Wereldenergiegebruik
Verenigde Staten
Europa, niet OESO
Midden Oosten
Latijns-Amerika
China overig Azi
Afrika
wereldgemiddelde 1.66
andere OESO landen
voormalige Sovjet-Unie
bevolking (x miljoen)
Opmaak_01.2.indd 7 09-04-2010 10:45:44
Inmiddelsishetbegripduurzaamuitgebreidmet
sociaaleconomischeaspecten.Eenduurzame
ontwikkelingbuitgeenmensenuit,ondersteunt
hun(lokale)bronnenvanleven,gezondheiden
ontwikkelingenvoorkomthetverstorenvande
(lokale)economie.Datbetekentechternietdat
duurzameactiviteitenvanbijvoorbeeldeenbedrijf
geenwinstmogenopleveren.Sterker,econo
mischrendementenfnancilewinstvormeneen
belangrijkedrijfveervoorhetondernemenvan
activiteitenvanmensenenvoorhunontwikke
ling.Daaromwordttegenwoordigvaakhetbegrip
triple P(PPP,People, Planet, Proft)gebruiktalsmaat
voorduurzameeconomischeactiviteiten.Eenont
wikkelingisduurzaamalsdezeniettenkostegaat
vanmensenmilieuhetliefstzelfsdeomstandig
hedenvanmensenenmilieuverbetertentoch
economischvoordeeloplevert.Hetmakenvan
winstisdusnietverkeerd,maarmoetwelgepaard
gaanmeteenverbeteringvande(leef)omstandig
hedenvanmensenenvandetoestandvannatuur
enmilieu.
Brandstof en materialen
Envandealternatievenvoorhetgebruikvan
steenkool,aardolieengasisbiomassa.Overde
inzetvanbiomassaalsbronvoorbrandstoffen
enanderegrondstoffengaatditcahierBiogrond
stoffen.Biomassa,eenhernieuwbarebronvan
energieenmaterialen,isbiologischmateriaal
datafkomstigisvanlevendeofrecentgestorven
organismen.Biomassakanbestaanuitgeteelde
bomen(wilgen,eucalyptusbomen),heesters
(jatrophastruiken),granen(tarwe,mas,rijst),
oliegewassen(koolzaad,soja,oliepalm),grassen
(switchgrass,olifantsgras)enknolenwortelge
wassen(suikerbieten,aardappelen,cassave).Ook
gekweektealgenenwierenoforganischafvalvan
huishoudens,uitdebosenlandbouwofuitde
agroindustrie,zijnbiomassa.Hetisinteressant
datgemiddeldslechtsdehelftvandebiomassadie
opeenveldgroeituiteindelijkalsgeoogstproduct
verderwordtverwerkt.Beduidendminderdande
helftvandedoordezongeproduceerdegeteelde
biomassawordtnubenut.
Debeschikbarebiomassakandirectwordenver
stooktvoordeproductievanwarmteenelektrici
teitofzijkanwordenomgezettotbiobrandstoffen,
zoalsbioethanol,biodieselenbiogas,diegeschikt
zijnvoortransport,verwarmingendeopwekking
vanelektriciteit.Biomassakanookdienenals
uitgangspuntvoormaterialendienuuitaardolie
enanderefossielegrondstoffenwordengemaakt,
zoalsplasticsenbouwstenenvooruiteenlopende
chemischestoffenenmedicijnen.
Ditcahierbrengtdehuidigestandvandeweten
schap,techniekenpraktijkvanhetgebruikvan
biomassavoor(transport)brandstoffenenandere
producteninbeeld.Daarbijligtdenadrukopde
biobrandstoffenomdatopditterreindetechniek,
hetbeleidendepraktijkhetverstzijngevorderd.
Erzijnalgroteplantagesvansuikerriet,raapzaad
enoliepalmeninbedrijfenerzijnoverheidsdoel
stellingengeformuleerdomfossielebrandstof
fentevervangendoorbiobrandstoffen.Binnen
deindustriekentdechemieeentraditievanhet
gebruikvanbijvoorbeeldplantaardigeolieenzet
meel.Tienprocentvandegebruiktegrondstoffen
indechemiekomtnualuithernieuwbarebiolo
Y
In de Verenigde Staten
wordt ethanol gebruikt als
brandstof voor autos
Opmaak_01.2.indd 8 09-04-2010 10:45:49
gischebronnenenerzijninteressanteaanzetten
enexperimentenvoornieuwetoepassingen.De
techniekenvoordeverwerkingvanbiogrondstof
fenzijnindepraktijkminderverdandievoor
biobrandstoffen.Deverwachtingisdateenslim
gebruikvanbiomassade(economische)kansen
ervanalsvervangervanfossielegrondstoffen
aanzienlijkzalvergroten.Voorwaardeisdatuit
debiomassategelijkertijdzowelbrandstoffen
alsmoleculenvoorandereproductenworden
gemaakt,zoalsvoorhetvervaardigenvanbioma
terialenenvoedings
componenten(zoals
eiwitten).Dezogeheten
bioraffnage,waarbij
biomassaindiverse
fractiesuiteenwordt
gerafeld,speeltdaarbij
eenessentilerol.
Kansen en gevaren
DitcahierBiogrondstoffengeeftookdediscussie
weeroverdekansenengevarenvanhettoepassen
vanbiomassavoorbrandstoffenenproducten.
Wanthetgrootschaligegebruikvanbiomassavoor
transport,elektriciteitenindustrieisookomstre
den.Zoutienprocentvandetotaleenergiebe
hoefteterwereld,ofeenkwartvanallegebruikte
aardolie,wordenvervangenviabiomassauitextra
teelt,danzijndaargigantischearealengrondmee
gemoeid.Inhetgunstigstegevalzou17procent
vanalhetbeschikbarebouwlandopaarde(2,5
miljardhectare)moetenwordenvolgezetmet
suikerriet.Inhetongunstigstegeval(soja)zoudat
zelfsveelmeerdanhetbeschikbareareaalzijn.En
daarbijgaathetdanomslechtseenkwartvanhet
huidigehettotaleoliegebruik!Overigensgaathet
indezeberekeningenomdegemakkelijkwinbare
biobrandstoffen,terwijlnieuwetechniekenmeer
energieenbruikbaregrondstoffenuit(restenvan)
gewassenwetentehalen.
Eenzogrootschaligeteeltvanvoedingsgewas
senvoorbiobrandstofbetekentpotentieeleen
enormeconcurrentiemetvoeding.Ookkaner
plaatselijktekortaanwaterdoorontstaanen
misschienmoeterwelbosvoorwordengekapt.
Ommaarniettesprekenvandegroteverstoring
vande(lokale)economiediedegrootschalige
introductievandezegewassenendehandelin
biogrondstoffenzullenveroorzaken.Daarvan
zullenvooraldearmebevolkingsgroependedupe
zijn.Nietdoendus,menencritici,wantdatisniet
duurzaam.Enerzijnbeterealternatieven,zoals
derechtstreeksewinningvanenergieuitzon,
windenwater.Maarerzijnookpleitbezorgersdie
biomassajuistalseenenormekanszien.Bijvoor
beeldomvandievermaledijdeolie,kolenenhet
gasaftekomen,ietsaandeCO
2
uitstoottedoenen
omarmelandenjuistdekanstebiedenhungratis
zonneenergieomtezettenineeneconomisch
interessantproduct.
Eenvolledigevervangingvandeopfossiele
grondstoffengebaseerdeeconomiedooreeneco
nomieopbasisvanbiomassa,zietniemandals
eenoptie.Biomassazalechterzekeropkorte
termijnweleenbijdragegaanleverenaan
Ethanolfabriek in South
Dakota, Verenigde Staten
Tienprocentvandechemische
grondstoffenkomtaluit
hernieuwbarebronnen
Opmaak_01.2.indd 9 09-04-2010 10:45:52
dewereldenergievoorziening.Overdegrootte
daarvanisnogdiscussie.Deskundigendenken
datdetoekomst,vooralookvanwegedeeisenvan
duurzaamheideneenongewensteconcurrentie
metvoeding,ligtineenbioraffnageinverschil
lendefractiesvandebiomassavanvoornamelijk
restproducten.Afzonderlijkeonderdelenuitdat
raffnageproceskunnenwordengebruiktals
voedselenvoedingsmiddelen,alsveevoeren
kunstmestenalstransportbrandstoffen.Maar
Eindeloos veel energie beschikbaar
De zon levert jaarlijks
5 miljoen exajoule (een
5 met 24 nullen erach-
ter) aan het aardopper-
vlak. Van die 5 miljoen
gebruikt de mens er 450
en in totaal gebruiken
alle planten op aarde
5.000 tot 6.000 exajoule.
Dat betekent dat er nog
steeds ongeveer 5 miljoen
exajoule zonne-energie
ongebruikt blijven. De
opvang van die zonne-
energie, via zonnecellen
en windmolens, is niet
het grootste probleem.
De opslag van energie is
dat wel, want waar laat je
die energie? Al honderden
miljoenen jaren wordt
zonne-energie opgesla-
gen in biomassa. Bij die
opslag worden meststof-
fen (afval), CO2 en water
gebonden en er komt
zuurstof vrij. Biomassa,
zoals bomen, planten,
algen en kleine zee-
organismen, die miljoe-
nen jaren geleden in de
bodem terecht kwamen,
zijn in de loop der tijd
veranderd in steenkool,
aardolie en aardgas. De
erin opgeslagen zonne-
energie wordt benut
sinds de mens technieken
heeft om ze uit de bodem
te halen. Nog steeds
echter, wordt dagelijks
zonne-energie opgesla-
gen in planten. Die ener-
gie, die is opgeslagen in
suikerachtige moleculen,
kan eruit worden gehaald
en worden veranderd in
bijvoorbeeld ethanol. In
de loop der decennia zijn
technieken ontwikkeld
om dat op een slimme
manier te doen. Biomassa
is niets anders dan recent
opgeslagen zonne-ener-
gie.
Benodigde hoeveelheid
landbouwgrond om 25%
van huidig olieverbruik te
vervangen.
Bron:LouiseO.Fresco,WillemF.
Duisenberg-lezing2006,Biomassfor
foodorfuel:Isthereadilemma?
opbrengst
(liter/ha)
opbrengst
(GJ/ha)
miljard
hectare
% van
landbouwgrond
gerst 1100 19,8 2,27 91
tarwe 2500 45 1,00 40
mais 3000 54 0,83 33
suikerbiet 5000 90 0,50 20
suikerriet 5800 104,4 0,43 17
soja 500 9 5,00 200
zonnebloem 900 16,2 2,78 111
raapzaad 1100 19,8 2,27 91
jatropha 1800 32,4 1,39 56
oliepalm 4500 81 0,56 22
De zon gezien door de
Extreme Ultraviolet Imaging
Telescope (EIT) aan boord
van de Europese satelliet
SOHO
Opmaak_01.2.indd 10 09-04-2010 10:45:55
vooralookalsbouwstenenvoorbulkproducten
indechemischeindustrieenvoorhoogwaardige
chemischestoffen.Enookalsbouwmaterialenen
voorderechtstreekseverbrandingtotwarmte.Het
opgroteschaaltoepassenvanbiobrandstoffenen
bioproductenvereistgroteveranderingeninde
samenleving.Dieisimmersalruimeeneeuwlang
volledigafgestemdophetgebruikvanfossiele
grondstoffen.Zulkegrootschaligeveranderingen
hetentransities.Dewereldisalvakerdoorzulke
transitiesgegaan,zoalsdeovergangvankolen
naarolieengasindevorigeeeuw.Transitieshoe
vengeenprobleemtezijn,maarzekunnenniet
plaatsvindenzondereenomslagindemaniervan
denkenvanbestuurders,ondernemersenbur
gers.Ooknietzonderveranderingenindeweten
regelgevingeninhetbeleidvan(internationale)
overhedenenbedrijven.Transitieskunnenook
nietplaatsvindenzonderveranderingeninhet
gedragvanconsumenten.Ookdaaraanbesteedt
ditcahierBiogrondstoffenaandacht.
Opmaak_01.2.indd 11 09-04-2010 10:46:05
Voor de productie van biodiesel in
de gematigde klimaatzone is koolzaad het
meest belovende gewas, in het mediterrane
klimaat zijn dat vooral zonnebloemen.
Opmaak_01.2.indd 12 09-04-2010 10:46:11
2 Bronnenvan
biogrondstoffen
E
r is eenoneindigpaletvanbiomassa
waaruitbiobrandstoffenenbiomaterialen
kunnenwordengewonnen.Bestaande
ennieuwteintroducerengewassenzijn
eenoptie,maarerisookeenenormgrotebron
aanorganischerestantenenafvaldieongebruikt
blijft.Nieuwetechniekenontsluitennieuwe
bronnenvanenergieenchemicalinuitoudeen
vertrouwdegewassenenreststromen.Oliepalmen
ensuikerrietkrijgenconcurrentievanafgewerkt
frituurvetenbietenpulp.Nietalleenvoorde
productievanwarmteenelektriciteitoftransport
brandstoffen,ookvoornieuweenslimmetoepas
singenindevoedingssectorendechemie.Alshet
aandetechnologenendepoliticiligt,blijft
straksgeensnippertjeplantmeerongebruikt.
Nieuwegeneratiesstaantetrappelen
Biogrondstoffenzijngrondstoffendiekunnen
wordengehaalduit(derestanten)vanlevende
wezensplanten,dierenensomsmensen.Uit
biomassadus.Voorbeeldenvanbiobrandstof
fenzijnolieuitoliepalmen,koolzaad,jatrophaof
algenenethanoluitsuikerriet,suikerbiet,tarwe
enmas.Voorbeeldenvanbioproductenzijnhout,
papierenkatoen,maarookazijnzuuruitgraan
stengels,ethyleenuitsuikerriet,citroenzuuruit
zetmeelentaxoluittaxusstruiken.Ookinsuline
uitalvleesklierenvanvarkens,penicillineuit
schimmels,immunoglobulinenuithetbloedvan
donorsofzwangerschapshormoonuitdeurine
vanzwangereMoeders voor Moederskunnen(niet
voordevoedinggebruikte)bioproductenworden
genoemd,hoeweldatnietgebruikelijkis.Delaat
stevijfzijnwelvoorbeeldenvanhettoepassenvan
biologischesystemenvoordeproductievanzeer
specialeenhoogwaardigestoffen.Hettegenover
gesteldedaarvanishetdirectverbrandenvanbio
massavoorwarmteenelektriciteit,debioenergie,
eenlaagwaardigetoepassing.Dithoofdstukgaat
vooraloverproductenmeteengrootvolume,zoals
biobrandstoffen,biodieselenethanol,enbiopro
ducten,zoalsbouwstenenvoordechemie.Inmin
deremateookoverbijzondereeiwittenenmole
culen,dieslechtsinkleinehoeveelhedenkunnen
wordengemaakt,maarrelatiefveelgeldopleveren.
Sommigevandebiogrondstoffenkunnenrecht
streeksuitdebiomassawordengehaald,vakerzijn
ereenaantaltussenstappenvoornodig.
Inhetalgemeengaathetbijdebiogrondstof
fenomdegrootschaligeproductievanbiomassa
enhetingrotehoeveelhedenvervaardigenvan
Wordt koolzaad in
Nederland de brandstof
van de toekomst?
Opmaak_01.2.indd 13 09-04-2010 10:46:12
brandstoffenenbulkstoffen.Debiomassakanzijn
verkregendoordeteeltvangewassen,dekweek
vanalgenenwierenofhetverzamelenvanorga
nischafval.Datlaatstebijvoorbeelduitdelanden
bosbouw,vanhuishoudens,enuitindustrilepro
cessen.Diesel,ethanolenorganischezurenzijnde
belangrijksteproductendieuitbiomassavoortko
men.Maar,endatisnogvooraltoekomstmuziek,
uitbiomassakunnenookmeerspecialistische
productenwordengehaald.Diekunnenworden
gebruiktindechemischeindustrie,devoedings
industrieendefarmaceutischeindustrie.
Eerste, tweede en derde generatie biomassa
Demeestgebruikteindelingvandebiomassais
volgensdetechnologiediewordtgebruiktom
erbouwstenenuitvrijtemaken.Dezeindeling
wordtvooralgebruiktvoordeaanduidingvan
biobrandstoffen,maargeldtookvoorbioproduc
ten.Deeerste generatiebiomassaisdeleverancier
vandeklassiekebiobrandstoffenbioethanolen
biodiesel.Biodieselwordtgeproduceerddoor
defermentatievanzetmeel(zoalsinmas,tarwe
enaardappelen)ensuikers(zoalsuitsuikerriet
ensuikerbieten)enbiodieselontstaatdoorhet
persenvannotenenzaden(zoalsdievanoliepal
men,koolzaadenzonnebloemen)enbijvoorbeeld
hetom-esterenvandetriglyceridenuitdeolie
metbehulpvanloogenmethanol.Indeeerste
generatieprocessenwordendeonderdelenvande
plantgebruiktdieookalsvoedselenveevoerkun
nendienen.Dezedelenvandeplantbevattende
gemakkelijktoegankelijkesuikermoleculen(glu
cose),diedeplantzelfgebruiktalsreservevoedsel
endiekunnenwordenomgezetinethanol.Daarbij
wordenalleendezesuikermoleculeningezetvoor
deproductievanbrandstoffen.Andereonderdelen
vandeplant,dienietgeschiktzijnvoorvoeding,
zoalsstengelsenbladeren,blijvenongebruikt.
Detweede generatiebiomassawordtjuistgevormd
doordierestproducten.Ookdieonderdelenvande
plantbevattensuikers.Diegebruiktdeplantech
ternietals(reserve)voedsel,maarvoorhaarstruc
tuurenstevigheid.Inplaatsvanzetmeelbevatten
dieplantendelenvooralcelluloseenhemicellu
lose.Datzijnketenswaarindeglucosemoleculen
veelhechteraanelkaarzittendaninzetmeelof
waarinzichookanderesuikermoleculendan
glucosebevinden.Detoepassingvantweedegene
ratiebiomassamaaktgebruikvantechniekenen
enzymenwaarmeemoeilijktoegankelijkesuikers
uitbiomassaontslotenkunnenworden,dieinde
eerstegeneratietechnologieongebruiktblijven.
Ookwerkendeonderzoekersvandetweedegene
ratieaaneenvolledigeherprogrammeringvande
microorganismendiewordeningezetvoordefer
Mas is een goed voorbeeld
van eerste generatie bio
massa
vraag 1
Waarom werken onder-
zoekers aan tweede
generatie biogrondstof-
fen?
Opmaak_01.2.indd 14 09-04-2010 10:46:16
mentatievandiesuikers.Dezemicroorganismen
makenethanoluitdetypensuikermoleculendie
doorhetaloudebakkersgistnietkunnenworden
omgezet.Ookkunnendenieuwemicroorganis
mensuikersomzetteninanderemoleculendan
louterethanol.
Eenderde generatie biomassarichtzichvooralop
hetgebruikvanbiomassadienietisgebonden
aanhetgebruikvanlandbouwofbosbouwgrond,
zoalsbiomassauitalgenenwieren.Sommigen
gebruikendederdegeneratiealsverzamelnaam
voorallerleinieuwetechniekenombruikbare
stoffenuitplantenvrijtemaken.Bijvoorbeeld
lignine.Datiseen
complex,lijmachtig
polymeerdatdientals
bindmiddeltussen
celluloseenhemicel
lulose.Hetgeeftde
planteenzeergrote
bestendigheidtegen
stressenhetmolecuulsteltzichletterlijkteweer
tegenzijneigenafbraak.Huidigeplannenvoorde
tweedegeneratieprocessengaanernogvanuitdat
ligninezalwordenverbrandvoorhetopwekken
vanwarmteenelektriciteit.Lukthet,enzoveris
hetnogzekerniet,hetlignineuiteenterafelen
zonderhetvolledigaftebreken,danisdateenzeer
rijkebronvanchemischebouwstenen.Vooralvan
aromatischeverbindingen,zoalsfenol,dieinde
chemiezeergewildzijn.
Primaire, secundaire en tertiaire reststromen
Erisookeenindelingvandereststromenvan
biomassa.Deprimaireresiduenkomendirect
beschikbaarwaardezewordtgeteeld,zoalsstro,
bermgras,snoeihoutuitboomgaarden,organisch
afvaluitkassen(bijvoorbeeldrestantenvande
tomatenenplantenteelt),enloofvansuikerriet,
suikerbietenenoliepalmen.Hetovereenkomstige
kenmerkvanprimairereststromenisdatdezetot
nutoeteweinigwaardehaddenomverzamelden
verhandeldteworden.Deboerlaatzeachterophet
veld.Diebiomassamoetopdediverseteeltplekken
wordenverzameldenvervoerdnaareenplekwaar
zijkanwordenverwerkt.Datgeeftmogelijkeen
logistiekprobleem.
Secundaireresiduenzijnrestantendielaterin
deproductieketenvrijkomen.Bijhetverwerken
vanbijvoorbeeldgraan,suikerbietenenaardap
pelenkomenbijproductenvrijdiekunnenworden
gebruikt.Voorbeeldenhiervanzijnzaagselin
dezagerij,bietenpulpbijderaffnagevansuiker
enaardappelstoomschillenbijdeproductievan
frietjes.Hetverwerkenvansecundairebiomassa
vereistminderlogistiekvoortransportdoordat
hetafvalcentralerbeschikbaarkomt,hetaantal
bronnenisbeperkttotfabriekeninplaatsvan
landbouwpercelen.Overigensiserdikwijlsaleen
Voorbeelden
van reststromen:
> Strobalen
> Aardappelstoomschillen
> Bietenpulp bij suiker
fabriek
> Samengeperst oud papier
Detweedegeneratie
biomassawordtgevormddoor
restproductenvanplanten
Opmaak_01.2.indd 15 09-04-2010 10:46:21
nuttigebestemmingvoorditsoortrestafval.
Detertiaireresiduenwordtgevormddoorreststro
mendievrijkomennadathetproductisgebruikt.
Afgewerktfrituurvetenoudpapierzijndaarvan
voorbeelden,maarookGFTafvalendierlijkemest.
Omdathetafvalhiervaakwelopveelverschil
lendeplekkeninrelatiefgeringehoeveelheden
vrijkomt,isdeinzetdaarvanafhankelijkvaneen
goedelogistiek.
Geschiktegewassen:vertrouwde
ennieuwegezichten
Hetgebruikvanbiomassavoorenergieopwek
kingisouderdandewegnaarRomeenzeerwijd
verbreid.Voorbeeldendaarvanzijngedroogde
mestalsbrandstof,bladerenalsdakbedekking,
plantaardigeoliezoalscastorolieofricine
oliealslampolie,houtenrijstvoorpapieren
natuurlijkhoutenhoutskoolvoorverwarmingen
koken.Tachtigprocentvanhethuidigegebruik
vanbiomassaisnietcommercieelengeschiedt
vooraldoordearmebevolkinginontwikkelings
landen.Dehelftvandewereldbevolkingisvoor
zijnenergievoorzieningzelfsgeheelafhankelijk
vanbiomassa.Biomassadraagtvoorongeveer
tienprocentbijaandewereldenergievoorziening.
Braziliaans suikerwonder
Brazili heeft veel erva-
ring met de productie van
ethanol. Van oudsher kent
het land veel suikerfabrie-
ken. Die werden ingezet
voor de productie van
ethanol tijdens de eerste
oliecrisis in de jaren 70
van de vorige eeuw. Door
die langjarige ervaring
levert Brazili nu de verre-
weg goedkoopst gepro-
duceerde ethanol. Brazili
exporteert veel transport-
brandstoffen, waaronder
naar Nederland. Er staan
nu ruim 300 ethanolfa-
brieken en er wordt veel
universitair onderzoek
naar suikerrietteelt en
ethanolproductie gedaan.
Een speciaal instituut,
eigendom van een groep
bedrijven, helpt die kennis
algemeen te versprei-
den. De logistiek van de
productie en de teelt van
suikerriet zijn geoptimali-
seerd. Een opbrengst van
rond 100 ton versgewicht
per hectare is gebruikelijk,
met uitschieters van een
commercile productie
tot bijna 200 ton.
Zo is Brazili er in
geslaagd ongeveer 30
procent van zijn fossiele
transportbrandstof-
fen te vervangen door
slechts 1 procent van
het agrarische areaal
te gebruiken. Dat meet
in totaal ongeveer 350
miljoen hectare. Het deel
daarvan dat in beslag
genomen wordt door soja
is zes keer zo groot als
dat voor de ethanolpro-
ductie, dat voor mas vier
keer zo groot en dat voor
voedingssuikerriet twee
keer. Het deel voor de
productie van non food
valt dus nogal mee.
Toch ging het in de jaren
90 bijna verkeerd met de
Braziliaanse ethanolpro-
ductie. De wereldsuiker-
prijzen waren hoog en de
suikerbaronnen konden
daardoor meer verdienen
aan de verkoop van suiker
dan aan de productie van
ethanol. Het Braziliaanse
wagenpark was echter
aangepast aan ethanol en
autos reden niet op ben-
zine. Het leven dreigde
stil te komen staan. De
introductie van het fexi-
fuel systeem, heeft de
problemen opgelost. Door
een eenvoudige sensor in
de uitlaat van de motor
rijden de Braziliaanse
autos op elk mengsel
tussen 0 en 85 procent
ethanol. Dus ook op
zuivere benzine. In 2009
waren de suikerprijzen
weer hoog en was er geen
ethanol aan de pomp,
maar aan het verkeer in
Rio de Janeiro was dat
niet te merken.
Y
Ethanolfabriek
in Piracicaba, Brazili
Opmaak_01.2.indd 16 09-04-2010 10:46:22
andere her-
nieuwbare
energie
8%
15%
waterkracht
biomassa
stedelijk en
industrieel
afval
gewassen en
landbouw
bijproducten
hout
transport-
brandstoffen
elektriciteit
warmte
77%
4%
9%
87%
4%
7%
89%
21%
6%
13%
kernenergie
gas
35%
aardolie
25%
kolen
hernieuwbaar
Aandeel van biomassa-energie in de wereldwijde primaire energiemix
Vandecommercieelaangewendebiobrandstoffen
wordtbioethanolwereldwijdverreweghetmeest
geproduceerd.70Miljoenkubiekemeterin2009,
waarvandeVerenigdeStatenenBrazilisamen
meerdannegentigprocentvoorhunrekening
nemen.DeVShalenhunbioethanoluitmas,
Brazilivooraluitsuikerriet.Europaenandere
continentenleverennogrelatiefweinigbio
ethanol,waarvoorvooralsuikerbietenentarwe
wordeningezet.
Hetsuccesverhaalisnatuurlijkdeproductie
vanethanoluitsuikerrietinBrazili(eniniets
minderemateethanoluitmasindeVerenigde
Staten).Daarzijnzeereffcinteenhoogproduc
tievecombinatiesvanfermentatiefabriekenen
suikerrietteeltopgezet.Daarbijstaatdefabriek
middentussendevelden,zodaterslechtsmini
maaltransportvanhetsuikerrietnodigis.De
nietbruikbaredelenvandeplant(bagasse)worden
gebruiktalsbrandstofvoorhetdestillatieproces.
Braziliexporteertveelbioethanol,tot2008was
Brazilizelfsdegrootsteproducent,toenishet
landingehaalddoordeVerenigdeStaten,datnu
hetleeuwendeel(40miljoenkubiekemeter)aan
bioethanolproduceert.VerrewegdemeesteBrazi
liaanseethanolwordtinhetlandzelfgebruiktals
(bijmengingin)transportbrandstoffen.
Oliehoudende gewassen
Dewereldwijdeproductievanbiodieselisonge
veereentiendedeelvandievanbioethanol7,75
miljoenkubiekemeterin2008enEuropaprodu
Van de totaal beschikbare
energie in de wereld is 13%
hernieuwbaar. In de eerste
kolom staat welke her
nieuwbare vormen energie
er zijn. In de tweede kolom
wordt aangegeven van
welke bronnen deze her
nieuwbare energie afkom
stig is. In de derde kolom
voor welke toepassingen
het wordt ingezet.
Bron:IEA,2006enIPCC,2007
vraag 2
Wat is het voordeel van
secundaire residuen voor
biogrondstoffen?
Opmaak_01.2.indd 17 09-04-2010 10:46:23
ceertdaarvanhetleeuwendeel.Debelangrijkste
bronnenvoorbiodieselzijnkoolzaad,oliepalmen
ensoja.Voordeproductievanbiodieselisdeolie
palmtechnischheelgeschikt.Alseenoliepalm
plantageeenmaalisaangeplant,isergedurende
eenaantaljarenbijnageenomkijkenmeernaar.
Geenandereplantwinthetvandeoliepalmwat
betreftdeproductievanlitersolieperhectare,wel
4.5006.000liter.Palmenleverenookbehoorlijk
watbijproductendiezijnomtezetteninenergie.
Metdetraditioneletechniekenwinnen,watde
totalehoeveelheidenergiebetreft,alleensuiker
rietensuikerbietenhet(net)vanoliepalmen.
Daaromzijningematigdeklimaatzonessuikerbie
tenhetgewasvaneerstekeuzevoordeproductie
vanethanol.Voordeproductievanbiodieselinde
gematigdeklimaatzoneiskoolzaadhetmeestbelo
vendegewas,inhetmediterraneklimaatzijndat
vooralzonnebloemen.Maarookdiekunnenniet
tippenaandeopbrengstvandeoliepalmslechts
eenkwarttoteenvijfdevandeopbrengstdaarvan.
Jatropha curcas
Biogas uit elke boerderij
Achter de boerderij komt
een biogasinstallatie.
Daar vergisten we de
mest en halen er biogas
uit. Om dat proces te
optimaliseren, moet je
er plantaardig mate-
riaal bij doen. Je kunt
mas nemen, maar de
maatschappij keert zich
ertegen om energie te
maken van voedsel. Ik
snap dat, daarom heb ik
een alternatief gezocht.
We gaan herfstgras
gebruiken waarvan de
voedingswaarde toch al
slecht is. Het restproduct
uit de biogasinstallatie
bevat voedingsstoffen
die ik kan gebruiken om
het gras te laten groeien
en daardoor hoef ik geen
kunstmest meer in te
kopen. Acht kilometer
verderop, in Workum,
staat de melkfabriek De
Goede Verwachting. Daar
willen we het gas aan
leveren, dan blijft het in
de melkketen, zegt de
Friese Anton Stokman
in de NRC van 24 januari
2009. Stokman is n
van een toenemend
aantal Nederlandse
boeren die mest vergist
tot biogas. Dat kan met
alle biomassa van mest
en rioolslib tot gft-afval
en geteelde gewas-
sen. De inwerking van
bacterin onder zuurstof-
loze omstandigheden
levert een mengsel van
methaan en kool dioxide,
net als moerasgas ont-
staat. Als restproduct
van de vergisting blijft
een nat eindproduct,
het digistaat, over. Van
water en waterstofsulfde
gereinigd biogas kan wor-
den gebruikt in warm-
tekrachtcentrales voor
verwarming, de opwek-
king van elektriciteit en
als autogas er zijn in
Nederland pompstations
waar biogas kan worden
getankt. In Nederland
kan opgewaardeerd, van
CO
2
gezuiverd, biogas
ook worden bijgemengd
in het aardgasnet. Dan
is verwijdering van het
grootste deel van het
aanwezige koolstofdi-
oxide noodzakelijk om
een voldoende hoge
verbrandingswaarde te
halen. Er zijn in Nederland
ongeveer 80 van zulke
vergistingseenheden.
vraag 3
Wat is natte teelt van
biomassa en wat is daar
interessant aan?
Opmaak_01.2.indd 18 09-04-2010 10:46:25
Eennieuwkomeropdeoliemarktisjatropha
(Jatrophacurcas)eentaaieengiftigestruik,waar
vandenotenveeloliebevatten.Denotenwor
denookwelpurgeernootofschijtnootgenoemd
omdatzeeenlaxerendewerkinghebben.Deolie
isfeitelijknietgeschiktvoorconsumptie,maar
welalsbiodieselennaenigeverderebewerkingis
dejatrophaoliezelfsgeschiktalsvervangingvan
kerosineinvliegtuigen.Hetvoordeelvanjatropha
isdatdezeookgroeitoparmegronden,alisde
opbrengstdanwelminder.Insommigestreken
zijnmeeroogstenperjaarmogelijk.Deplantkomt
uitMiddenAmerikaenwordtnuaangepland
indelenvanAfrika,India,Indonesienookin
MiddenAmerikatenbehoevevandeproductie
vanbiodiesel.
Deolieopbrengstvanjatrophaisongeveereen
derdevandievandeoliepalm.Ookisersoja.Dat
isrijkaaneiwittenenkoolhydraten,maarook
aanolieongeveer20procent.Sojakomtoor
spronkelijkuitZuidOostAzi,maarinmiddels
kennendeVerenigdeStatenenLatijnsAmerikaer
eenrijkeaanplantvan.Ooksojaoliekanworden
gebruiktalsbiodiesel,maarvooralsnogleverteen
hectarenietveelmeeropdan500literbiodiesel,
zontienprocentvanwateenhectareoliepalmen
produceert.Welleverensojaplantennaastolie
grotehoeveelhedenhoogwaardigeeiwittendieals
voedselingredint,veevoerofinhoutlijmkunnen
wordengebruikt.
Suikerbieten
InWestEuropahebbensuikerbieteneengrote
potentievoordeproductievanethanol.Aange
pasteteeltmethodenenhetgebruikvanandere
rassenkunnendekansenvanbietenalsenergie
gewasverderversterken.Sommigendenkenzelfs
aanenergiebieten.Diehebbenweliswaareenhoger
eiwitgehaltedandetraditionelesuikerbieten,
maarleverenookeenhogereopbrengstaansuiker
perhectare.Voordeproductievankristalsuiker
uitsuikerbieteniseiwiteenstorendefactor,voor
deproductievanbioethanolechterniet.Ook
aardappelenzijn,vanwegehunhogezetmeelge
halte,geschiktvoordeproductievanbioethanol.
Aardappelenhebbenminderloofdanbieten.Voor
eenoptimaalgebruikvandeplant,kandatloof
metdeanderereststoffenvandeplantendieuit
hetproductieproceswordenvergisttotbiogas.
Mededaardoorendoorhethogeregehalteaan
koolhydrateninsuikerbietenisdetotaleenergie
opbrengstvaneenhectareaardappelenbijnatwee
keerlagerdandievaneenhectaresuikerbieten.
Nieuwe gewassen
Onderzoekersenoverhedenzijnvoortdurendop
zoeknaarnieuwegewassendiegeschiktkunnen
zijnvoordeproductievanbioethanolenbiodie
sel.InNederlandenEuropaiseennieuweontwik
kelinggaande,waarbijdesnijmas,dievooral
geschiktisalsveevoer,wordtvervangendoor
korrelmas.Datiseenbeterekandidaatvoorde
productievanethanolenvooralookvanwarmte
Het maaien van bermgras
Opmaak_01.2.indd 19 09-04-2010 10:46:27
enelektriciteit.Ookgrassenwordenbestudeerd.
Bermgraskandienenalsenergiebron.Maarde
aandachtgaatvooraluitnaarandere,meerhou
tige,gewassendieookgrassenwordengenoemd,
maarnietstemakenhebbenmethetgrasophet
gazon.Zozijnertweetotaalverschillendesoorten
houtigegewassendieallebeiolifantsgrasworden
genoemd(hetuit
AfrikaafkomstigePen
nisetumpurpureum
enhetZuidAziatische
Miscanthussinensis,
ookwelChineesriet
genoemd).Dezegewas
senkunnenmeters
hoogwordenenzijnuitermategeschiktvoorde
productievanbiobrandstoffen,bijvoorbeeldvia
hetprocesvanpyrolyseenfermentatie(ziehoofd
stuk4).
InmeergematigdestrekenzoalsEuropaen
NoordAmerika,staathetswitchgrass(Panicum
virgatum)opdeagendavandeboerenenpro
ducentenvanbioenergie,vooralvoorwarmte
enelektriciteit.Degenoemdegewassenzijnalle
meerjarigegrassendieweltwintigjaarkunnen
producerenzonderveelaandachtvandeboer.Ook
snelgroeiendebomen,zoalswilgen,kunnenals
houtsnippersofhoutpelletsdienenalsbiomassa
voorenergie.Zekunnendirectwordenverbrand,
maarhetisbeterzeviapyrolyseentorrefactie(zie
hoofdstuk4)omtezettentotbrandstof(biodie
sel,bioethanol,biogasenbiokool).InNederland,
maarookinanderelanden,zijngrotearealengras
voorhanden.InEuropakanmetgeringeinspan
ningveelextragraswordengeteeld.Datkan
dienenvoordeproductievaneiwittenvoordier
voedingenethanolofvooranderenietvoedings
toepassingenzoalspapieruitderestanten.Voorde
houtteeltkomensnelgroeiendesoortenalswilgen,
populiereneneucalyptusinaanmerking.
Algen en wieren
Behalvedebovengenoemdedroge teelt vangewas
senisereennatte teeltvanbiomassa.Zoalsplan
tenteeltinslotenenkanalen,zoutwaterlandbouw,
teeltvanmicroalgeninspecialebassinsenvan
zeewierenopzee.Debiomassauitslotenenkana
lenisinfeiteeenafvalstroomdieontstaatbijhet
schoonmakenvanwatergangen.Nublijvendeze
plantenrestenopdekantliggenofwordenzeafge
voerdalsslib.Zezoudenookverbrandofvergist
kunnenworden.Zoutwaterlandbouwiseensoort
gemengdbedrijfvandeproductievanvis,schelp
enschaaldieren,algenenwierenenzilteplanten
opverziltebodems.Deteeltvanzeewierwordtal
openigeschaaltoegepastvoordeproductievan
polysaccharidenalsalginaatencarrageenvoor
devoedingsmiddelenindustrie.Wierenenalgen
hebbeneenhooggehalteaansuikersenbevat
tenslechtsweinigvanhetmoeilijkafbreekbare
lignine.Zezijnzeergeschiktvoordevergisting
totmethaanendefermentatietotethanol.Maar
Chinees riet
Meerjarigegrassenkunnenwel
twintigjaarproducerenzonder
veelaandachtvandeboer
Opmaak_01.2.indd 20 09-04-2010 10:46:30
zezijnookgeschiktomerbasischemicalinuitte
winnen,zoalsbiopolymeren,eiwitten,vetzuren
enkleurstoffen.
Datzelfdegeldtookvoormicroalgen,ncel
ligendiedoormiddelvanfotosynthesezonne
energiekunnenbenutten.Zekunnentotzeer
grotedichthedengroeien,ookinzoutwater.
Microalgenkunneneiwittenproducerenen
zoeengroteeiwitbronzijnvoordetraditionele
veevoedersectorendaarsojaeiwitvervangen.
Zeproducerenookvetten,zoalsw3vetzurenen
biodiesel,koolhydraten,zoalssuikersenzetmeel
voorbioethanol,enspecialekoolwaterstoffen.
Daarnaastkunnenzeookpigmentenmaken,zoals
carotenodenenantioxidanten.Watzemaken,
hangtafvandesoortalgenenvandekweekcon
dities.Deenesoortzalonderstressvooralvetten
maken,deanderevooralzetmeel.60Procent
vettenofsuikers,30procenteiwittenen2tot3
procentpigmenteniseentypischesamenstelling
vanmicroalgen.Eenbioreactormetalgenkan
wel20.000tot30.000literolieperhectareperjaar
opleveren.Datistotvijfkeermeerdaneenhectare
oliepalmen(6.000literolieperhectareperjaar).
Maareenpalmboomgroeitvanzelf,terwijleen
algenkwekerijveelkapitaal,energieencontrole
overhetprocesvergt.Goedeplekkenvoorditsoort
reactorenzijnronddeevenaarof,binnenEuropa,
inZuidSpanje.Hoemeerzonneschijn,hoehoger
deproductieis.InZuidSpanjeistheoretischeen
jaarproductievan300tondrogestofperhectare
haalbaar,maarindepraktijkkomtmennogniet
verderdanongeveereentiendedaarvan.DeEU
stimuleertnudemonstratieprojectenopeen
schaalvan10hectaren.
Algenonderzoek
in laboratorium
Z
Zeewierkwekerij
bij Zanzibar
Opmaak_01.2.indd 21 09-04-2010 10:46:34
Suikerbiet wordt energiebiet
tonanderesuikersencelwandmateriaal(pulp
voorveevoer).Indegematigdeklimaatzoneis
geenandergewasdatmeerdrogestofperhectare
levert;bijnatweekeerzoveelalsaardappelenof
graan.Maardieopbrengstkanbeterdannubenut
worden,wanterblijftveelloofachterophetland.
Voordetoepassingvansuikerbietenis,naastsui
ker,eenaantalnieuwetoepassingeninonderzoek.
Opkortetermijnzaldebietnietveranderen,
dusconcentrerenonderzoekerszichopbietenpulp
enbietenloof.Nuwordtdegrootstenevenstroom
(decelwanden)vanhetbietenpulpafgezet
alsveevoer.Doorhetbewerkenvanbietenpulp
kunnenuitdecelwandenbouwstenenworden
vrijgemaakt,gescheidenenafzonderlijkgebruikt.
Bijvoorbeeldvoorbioplastics.Decelwandenvan
bietenzijnarmaanhetmoeilijkkapottemaken
lignine,waardoorbietenpulpgemakkelijkiste
kraken.Galacturonzuur,xyloseengalactosezijn
interessantemoleculendieuitbietenpulpzijnte
halenenkunnenwordeningezetinsynthetische
processen,zoalsbijdeproductievanplasticsen
weekmakers.Inhetidealegevalblijftnahetkra
kenvandebietenpulpgeenrestafvaloverdoordat
allecomponentengebruiktkunnenworden.Dat
zelfdegeldtookvoorhetkrakenvandebladmassa,
maardatisietsvoordewatverderetoekomst.De
Laat:Overtwintigjaarvragenmensenzichafhoe
hetkandatwein2010noggeennuttigebestem
minghaddenvoorhetbietenloof.
Lokale vergistingsinstallaties
Deeffcintievandelandbouwisgelimiteerddoor
hetaanwezigewaterendemineralenindebodem.
B
iobased doen wijalhonderdjaar,
zegtAddeLaatvanhetfoodtechno
logycentervanhetagroindustrieel
bedrijfCosun.Wijgebruikenniet
deinaardolie,steenkoolengasopgeslagenzon
vanmiljoenenjarengeleden,maardezonvan
vandaag.Desuikerbiet,eenvandekernproducten
vanCosun,iseenenormgoedezonnecollector.
Vaneenhectaresuikerbietenhaaltdeboeronge
veer80tonbietenenbijna50tonblad.Gemiddeld
isdat25tondrogestof:14tonkristalsuikeren11
Suikerbietenteelt
in Nederland
Opmaak_01.2.indd 22 09-04-2010 10:46:36
Dooralhetlooftebenuttenennietmeerophet
landterugtebrengen,verarmtdegrond.Bijvoor
beeldwatfosforenkaliumbetreft.Diemineralen
kunnenwordenteruggewonnenenweerophet
landgebracht.Oplokaleschaal,wanthetbie
tenbladbestaatvoor85procentuitwater.Hetis
ineffcintdatovergroteafstandenteverslepen,
maarnietomderestanteninlokaleinstallatieste
vergistentotbiogas.Datisbeterdandebladeren
latenwegrottenophetland,waarbijdebroeikas
gassenCO
2
,methaanenlachgasvrijkomen.Wat
nadevergistingachterblijftkanalsgrondverbete
raarweerterugophetlandwordengebracht.Zon
vergisterzoueffcintzijnvoorbietenboerenin
eenstraalvantien,vijftienkilometer.
Opdelangetermijnverwachtenonderzoe
kersmeerinzichttekrijgeninhoeplanten(bio)
chemischwerken.Overtwintigjaarkandebiet
genetischzowordenveranderddatdezeiste
gebruikenalseenfabriekvanchemischeverbin
dingen.Inplaatsvangistintezettenvoordefer
mentatie,kunnengenendiebiotechnologeninde
biethebbeningebracht,suikerdirectomzettenin
moleculendiegeschiktzijnvoordebasischemie,
zoalsitaconzuur,polyasparaginezuurenwellicht
melkzuurenpropaandiol.
Suikerfabriek
in Dinteloord
Opmaak_01.2.indd 23 09-04-2010 10:46:39
E
r zijn wel80.000soortenalgenbekend
dieeenenormscalavanstoffenkunnen
produceren.Zezijncomplexerdanbac
terin,maareenvoudigerdanplantenen
kunnendoorfotosynthesezonneenergieomzet
teninbiomassa.Inprincipekunjealgenalles
latendoen,maarveelvandetechniekenvoor
biotechnologievooralgenmoetennogwordenver
beterd.Algenstaanallangerindebelangstelling
alsbrandstofenleveranciersvanuiteenlopende
stoffen,zoalseiwitten(algenkunneneengrote
eiwitbronzijnvoordetraditioneleveevoersector
Olie uit het algenbassin
endaarsojaeiwitvervangen),vetten(zoalsw3
vetzurenenbiodiesel),koolhydraten(zoalssuikers
enzetmeelvoorbioethanolenspecialekoolwa
terstoffen)enpigmenten(zoalscarotenodenen
antioxidanten).Indejaren50lekenalgeneen
goedkopebronvaneiwitten,maardeproductie
bleekteduurendetechnologiewasernogniet
rijpvoor.Toendelandbouwprijzeneindjaren70
daalden,leiddedattothernieuwdeaandachtvoor
biomassauitalgen,zekertoenookdeolieprijzen
stegen.Algenhebbeneenhogeproductiviteiten
kunnentotgrotedichthedengroeieninzouten
Boze Braziliaanse president
President da Silva van
Brazili hekelt eind 2007
in de Verenigde Naties
de houding van de VS en
Europa. Die zouden hun
eigen landbouw bescher-
men en de bio-ethanol-
productie uit suikerriet
in Brazili in diskrediet
proberen te brengen. De
gebruikte argumenten
rond milieu en voedselte-
korten houden afhanke-
lijkheid en onderontwik-
keling in stand, meent
da Silva en ze zijn een
excuus voor het westerse
protectionisme en de
bescherming van de eigen
olie- en gasindustrie.
Slechts een kwart van
het Braziliaanse beschik-
bare landbouwareaal is
ontgonnen en minder
dan vier procent daarvan
wordt gebruikt voor de
productie van ethanol.
Dus er is helemaal geen
keuze tussen voedsel en
energie, stelt da Silva,
die opnieuw verzekert
dat alleen Braziliaanse
biobrandstof op de markt
komt onder garantie van
goede sociale-, milieu- en
arbeidsomstandigheden.
Het is absoluut mogelijk
om biobrandstoffen te
combineren met milieu-
bescherming en voedsel-
productie. Het probleem
van de honger in de
wereld is niet een tekort
aan voedsel, maar een
gebrek aan inkomen, con-
stateert de Braziliaanse
president.
De Braziliaanse president Luiz Incio Lula da Silva tijdens
een FAOconferentie over voedselveiligheid, klimaatveran
dering en bioenergie
Opmaak_01.2.indd 24 09-04-2010 10:46:41
volleconditieswordengekweekt.Anderesoorten
makenonderstressjuistzetmeel.
120 ton per hectare
Hoewelveelvandebasistechniekendezelfde
zijnalsdieindejaren50,ligtdenadrukinde
modernealgenkweeknietmeeropdeproductie
vanvoedingseiwitten,maaropgrotehoeveelhe
denlaagwaardigeproducten,zoalsgrondstofvoor
biodiesel.Daarvooriseenhogeopbrengstnodig.
Intheoriezoueenalgenreactor300tondrogestof
perhectareperjaarkunnenleveren,inhetlabora
toriumis120tonhaalbaarenindepraktijkkomt
mennognietverderdan30tot40toninhetzon
nigezuidenvanSpanje.Dehelftvandemassakan
wordengebruiktalsbiodiesel,enonderzoekers
verwachtendatalgenuiteindelijk80.000literolie
perhectareperjaarzullengaanproduceren.Een
literbiodieseluitalgenkostnuongeveer6euro,
terwijlpetrochemischediesel50centkost.Omdie
kostprijsvaneenhalveeurotehalenisminimaal
eenproductievan80tondrogestofperhectare
nodigeneenbioraffnagevandebeschikbare
biomassainverschillendewaardevollefracties.De
droom-algheefteenhogeproductiviteit,zowelin
biomassaalsaanspecifekecomponenten(bijvoor
beeldolie),moetrobuustzijnzodatdezestabiel
geteeldkanwordenopgroteschaal,moeteenvou
diguitvlokkenzodathetoogstengemakkelijker
wordtenmoeteendunnecelwandhebben,zodat
decelleneenvoudigzijnopentebrekenvoorde
raffnagevanproducten.
Z
Microscopische opname
van algen
zoetwater.Zebestaanuitplantaardigmateriaal,
maarbevattengeenlignine,waardoorzezachtzijn
engemakkelijkteverwerken.
Bioraffnage,hetinafzonderlijkefracties
scheidenvanbiomassa,iseenbelangrijkelement
bijdeproductievangrondstoffenuitalgen.Algen
zijnalleencommercieelinteressantalsdencel
ligencombinatiesleverenvandiverseproducten
diegoedkoopzijnendieopgroteschaalenals
bulkproductkunnenwordentoegepast,zoals
vettenvoorbiodieseleneiwittenvoorvoedingen
veevoer.Algenkunnenookdienenalsvoeding
voorvis.Uitalgenkannietalleenviavergisting
bioethanolwordengemaakt,zekunnenook
rechtstreeksvetten,zoalsvoorbiodiesel,produce
ren.Datisgunstig,wantbiodieselbevateenderde
meerenergiedanbioethanol(37respectievelijk
27gigajouleperton).Eriseenenormevariatiein
dehoeveelheidvettendiealgenkunnenproduce
ren.Erzijnalgendietussende50en70procentvet
produceren,wanneerzeonderspecialestress
Opmaak_01.2.indd 25 09-04-2010 10:46:43
Jatropha: olie voor de armen
voorbeeldgebiedenwaarooitkolenenmineralen
zijngedolven.Hetopgroteschaaltoepassenvan
jatrophaismindergemakkelijkdanvanoliepal
men.Dieleverenzestonolieperhectare,jatropha
momenteelntotanderhalveton.Bovendienis
hetmechanischoogstenvandenootjeswaaruit
deoliewordtgewonnenlastig.Omdatdeplanten
continuvruchtbaarzijnenvoortdurendbloemen
dragen,verdienthandmatigoogstendevoorkeur,
hoewelernieuweoogstmachinesinontwikkeling
zijn.
Inprincipekunnendieselmotoren,zoalsin
autosenelektriciteitscentrales,directdraaien
opjatrophaolie.Maarnetalskoolzaadolieisde
olienogalstroperigwaardoorhetgedragbijlage
temperatuurnietgunstigis.Vanwegediestro
perigheidishetbeterdeolieeerstomtezetten
inbiodiesel.Onderzoekersrichtenhunaandacht
nietalleenopdeolie,maarookopbijproducten
vandejatrophaplant.Kandeperskoekworden
ontgiftendienentotdiervoeder,dekleverigelatex
wordengebruiktalslijm,ofkunnenplantenresten
eenbronvanlokaalgeproduceerdbiogaszijn?Er
wordtookgexperimenteerdmethetbijmengen
vanjatrophaolieinvliegtuigkerosine.AirNew
Zealandvloogeind2009eenBoeing747waarvan
nmotordraaideopeen5050mengselvan
jatrophabrandstofentraditionelekerosine.Een
maandeerderdeedKLMeenvergelijkbaarexpe
rimentmetbrandstofvanolieuitdezadenvande
huttentut(Camelina sativa).Dezekruisbloemige
plantkomtvanoudshervoorinNederlandenis
hierwaarschijnlijkeenvandeeerstecultuur
J
atropha curcas iseenviermeterhogehees
terdiewaarschijnlijkooitvanuitMidden
Amerikanaaranderetropischegebieden
isgekomen.Hetiseenplantmetvruchten
dieoliehoudendzaadbevattenwaaruitolieiste
winnen.Deplantheeftenkelevoordelenbovende
oliepalm.Jatrophaolieisgiftig,dusconcurreert
jatrophaolienietdirectmetvoedsel.Hetver
spreidingsgebiedisveelgroterdandeoliepalmen
strektzichuittotsubtropischegebieden.Jatropha
heeftminderwaternodigdanoliepalmenen
groeitookopwatarmeregrond,zoalsopterreinen
meterosieproblemen.InIndonesizijndatbij
Het Eco do Grito project in
Mozambique maakt biodie
sel uit jatrophanoten
Opmaak_01.2.indd 26 09-04-2010 10:46:45
gewassengeweest.Dezadenbevattenoliedie
gebruiktwerdvoorolielampjesensinds23novem
ber2009dusookalskerosine.
Drie,vierjaargeledenisjatrophagehypt.
Allerleiinvesteerderszijneringestapt,waaronder
ookdeIndonesischeoverheid.Maardeprojecten
zijngrotendeelsmislukt.Erwarenziektesin
deheesters,deopbrengstvieltegenennietelke
grondsoortbleekgeschikt,zoalsaanvankelijk
wasgedacht.Investeerdersdenkenaanplantages
vanhonderdduizendhectaren,hetlijkteropdat
jatrophavooralsnoggeschikterisvoortoepassing
oplokaalniveau:nootjesverzamelen,eenklein
persjeneerzettenenmetdeolielokaalelektriciteit
opwekken.Erisnogmaarweinigbekendoverde
verschillendejatropharassenendebesteteeltei
genschappen.Ookzijnnogweinigkenmerkenvan
deplantvoldoendeveredeld,zoalseenhogereolie
opbrengst.Eenaantalmeersuccesvolleproeven
isgedaaninvruchtbaregerrigeerdevulkanische
grond.Devraagiswathetresultaatzalzijnop
marginalegrond.
antwoord 1
Voor deze grondstoffen
zijn geen delen van de
plant nodig die ook als
voedsel gebruikt zouden
kunnen worden. Daar-
door ontstaat geen con-
currentie tussen voedsel
en energie en maken we
effcinter gebruik van de
grondstoffen.
antwoord 2
Deze reststromen ont-
staan bij de verwerking
van voedsel in de fabriek.
Ze zijn daardoor gemak-
kelijker te verzamelen
dan primaire en tertiaire
residuen, die van vele
plekken moeten worden
opgehaald.
antwoord 3
De teelt van wieren en
algen. Er is geen land-
bouwgrond voor nodig,
ze groeien in grote dicht-
heden en hebben geen
houtige, lastig te verwer-
ken, bestanddelen.
Jatrophanoten
Opmaak_01.2.indd 27 09-04-2010 10:46:47
Als de effcintie van de landbouw verder verbetert, zoals wordt
verwacht, zullen akkers die nu voor voeding worden gebruikt,
vrijkomen voor de productie van groene grondstoffen.
Opmaak_01.2.indd 28 09-04-2010 10:46:51
3 Denoodzaak
vanbiomassa
A
l in dejaren70vandevorigeeeuw
waserbelangstellingvoorbiomassa
alsbrandstof.DeClubvanRomeuitte
zijnbezorgdheidoverdeeindigheidvan
fossielegrondstoffenenookkendedewereldtoen
eenoliecrisis.Deargumentenvantoenzijnnog
evengeldig.Hetisernietgemakkelijkeropgewor
denomaardolietewinnenenookzijndemeeste
olierijkeregiosnietstabielergeworden.Nieuwe
argumentenzijndenoodzakelijkestrijdtegenhet
broeikasversterkendekooldioxideendenietafa
tendebehoefteaaneenvierde gewasvanboeren.
Biomassaisergenoegopaarde,maarofdieookin
voldoendematebeschikbaarzalkunnenkomen,is
onderwerpvandebat.
Beschikbaarheid:veelblijftonbenut
Datbiogrondstoffennaeenoplevingindejaren
70vandevorigeeeuwopnieuwsterkinde
belangstellingstaan,heefteenaantalredenen.
Debelangrijksteishettoenemendebesefoverde
eindigheidvandevoorradenaanfossielebrand
stoffen.Ookaliserdiscussieoverdevraagwan
neerzeopzijn,datmomentzalooitaanbreken.
Danmoeteneralternatievenvoorhandenzijnom
dehuidigewelvaartoppeiltekunnenhouden.De
verwachtestijgingvandeolieprijsenhetfeitdat
fossielebrandstoffen,envooralaardolie,geprodu
ceerdwordendooreenrelatiefkleinaantallanden
inregiosdienietbekendstaanomhunpolitieke
stabiliteit,heeftdeurgentietothetvindenvan
alternatievenvergroot.VooralvoorNoordAme
rikaeninminderemateinEuropaspeeltdaarbij
debehoefteomdeeigenlandbouwteondersteu
nendoorhetvindenvannieuwegewassendieeco
nomischinteressantzijn.Deteeltvanbiomassa
voorzoweltransportbrandstoffenalsproducten
lijktaandievoorwaardetevoldoen.Hetbedrijf
IogeninCanadabijvoorbeeld,maakttweedegene
ratiebioethanoluittarwestroenindeVerenigde
Statenzitteneenpaarbedrijvendichttegende
marktintroductievanzulketechniekenaan.DeVS
hebbeneensoortApolloprogrammavoorbio
brandstoffeninhetlevengeroepen.Vergelijkbaar
methetprogramma,waarmeedeAmerikanenin
dejaren60deeerstemanopdemaanzetten.Met
alsdoelstelling:ermoetcelluloseethanolgepro
duceerdworden.Deboerenlobbyheeftdaarbijeen
belangrijkerolgespeeld.NetalsinEuropazoeken
boerenindeVSsteedsnaareennieuwgewasvoor
hunbraakliggendeprairies.Bovendienisereen
enormetechnologischepushvanuitdeindustrie.
De productie van bio
grondstoffen hoeft geen
belemmering te zijn voor
de voedselproductie.
Opmaak_01.2.indd 29 09-04-2010 10:46:51
Restenvanmasentarwekrijgendaarmeeeen
nieuwebestemming.
CO
2
uitstoot
Debehoefteaanalternatievenvoorfossiele
brandstoffenisookingegevendoordeklimaat
veranderingendieophandenzijn.Deuitstootvan
hetbroeikasgasCO
2
indeatmosfeermoetworden
teruggedrongenendeinzetvanhernieuwbare
energiebronnen,zoalsbiomassa,draagtdaaraan
bij.Fossielegrondstof
fenzijnnietsanders
danoudebiomassa.Bij
deverbrandingervan
komtkoolstofvrijin
devormvanCO
2
,die
velemiljoenenjaren
geledenuitdeluchtis
opgenomenenopgesla
geninbomenenplanten.Biomassazoujekun
nenbeschouwenalsjongefossielegrondstoffen
diehunkoolstofpasrecenthetafgelopenjaarof
deafgelopendecenniauitdeatmosfeerhebben
opgenomen.Wordendieverbranddanontstaat
eenkoolstof/CO
2
kringloopvanhooguitenkele
decennia,tekortomvanbetekenistezijnvooreen
toenamevanhetCO
2
gehalteindeatmosfeeren
voorhetbroeikaseffect.DeCO
2
dievrijkomtbij
hetverbrandenvandegeoogstebiomassawordt
immersweeropgeslagentijdensdeteeltvande
volgendeoogst.Zoishetgebruikvangrondstof
fenuitbiomassaCO
2
neutraalafgezienvande
energiedienodigisvoordeteelt,debemestingen
hettransportvandegewassenenhetmakenen
transporterenvandebiogrondstoffen.
Omdatzoweldewelvaartalshetaantalwereld
bewonerszaltoenemen,wordttot2050eenfinke
stijgingverwachtvandehoeveelheidenergiedie
wereldwijdwordtgeconsumeerd.Daarbijwordt
rekeninggehoudenmeteentoenamevandeeff
cintievanhetenergiegebruikenvanenergiebe
sparendemaatregelen.Minimaalwordtrekening
gehoudenmeteenverdubbelingvandewereld
wijdeenergieproductietot1.000exajouleperjaar,
maareenverdrievoudigingwordtookrealistisch
geacht.Hetaandeelvanhernieuwbarebronnen
daarinzalooktoenemen,waaraanookbiogrond
stoffeneenbijdragezullenleveren.Erzijndiverse
scenariosgeschetstsommigeoptimistisch,
anderepessimistischoverhetaandeelvan
biomassaenbiogrondstoffenindetoekomstige
energievoorziening.Demeestescenarioszienin
2050tussendetienendertigprocentvandetotale
energiebronnenweggelegdvoorbiomassa.
Hoe lang zal het duren voor
de fossiele brandstoffen zijn
uitgeput?
Biomassazijnjongefossiele
grondstoffendiehunkoolstof
pasrecentuitdeatmosfeer
hebbenopgenomen
Opmaak_01.2.indd 30 09-04-2010 10:46:54
Het technische biomassa
potentieel geeft aan hoe
veel biomassa er maximaal
geproduceerd en geoogst
kan worden. Het duurzaam
potentieel is kleiner omdat
hierbij rekening wordt
gehouden met een aantal
duurzaamheidscriteria.
Bron:Dornburgetal,BiomassAssess-
ment,Report500102,januari2008
1500
Exajoule/jaar ajoule/ ajoule/
1250
1000
600
500
wereld-
energie-
gebruik
(2050)
wereldenergiegebruik (2008)
wereldbiomassa-
gebruik (2008)
wereld-
biomassa-
gebruik
(2050)
technisch
biomassa-
potentieel
(2050)
duurzaam
biomassa-
potentieel
(2050)
i
ii
iii
iv
v
landbouw en bos
residuen
extra bosaanleg
energie gewassen met
uitsluiting arme gronden
energie gewassen alle
gebieden
verhoging landbouw-
productiviteit
250
750
Huidig en potentieel gebruik biomassa
0
huidig wereldenergiegebruik
huidig wereldbiomassagebruik
wereldenergievraag in 2050 volgens World Energy Assessment
wereldbiomassavraag in 2050 volgens verschillende literatuurbronnen
technisch potentieel voor biomassaproductie volgens verschillende literatuurbronnen
duurzaam biomassapotentieel in 2050
vraag 1
Wat zijn de belangrijkste
argumenten voor het
gebruik van biomassa?
Opmaak_01.2.indd 31 09-04-2010 10:46:54
Beschikbaarheid van biomassa
Behalvedeherkomstendesamenstellingvande
biomassaisdebeschikbaarheidvanbiomassaeen
belangrijkaspect.Datiseencomplexvraagstuk
waarbijveelfactorenzijnbetrokken.Dehoeveel
heidlandbouwgronddietheoretischbeschikbaar
isopaardeendeopbrengstperhectarevande
diversegewassen,bepalendehoeveelheidbio
massadiemaximaalbeschikbaarzoukunnen
komen.Indepraktijkzaldatveelminderzijndan
theoretischmogelijkis.Bovendienishetdevraag
ofdeeruitgewonnenbiogrondstoffenooitde
gewensteplaatsvanbestemmingzullenbereiken.
Detotalevraagnaarenergieopaardebedraagt
450tot500exajouleperjaarenzalzichbijeen
groeiendewereldbevolkingeneentoenemende
welvaartwaarschijnlijkstabiliserenop1.000exa
joulein2040.HetPlatformGroeneGrondstoffen
bijvoorbeeld,berekendedatdestroomreststoffen
vanlandenbosbouwwereldwijdeenenergeti
schewaardevan100exajoulevertegenwoordigt.
Nogeens100exajoulekanwordengeproduceerd
doordeteeltvanenergiegewassenopgronddie
nuongeschiktisvoorlandbouw,zoalsmarginaal,
braakliggend,verzilt,verdroogdengerodeerd
land.Alsdeeffcintievandelandbouwverder
verbetert,zoalswordtverwacht,zullenakkersdie
nuvoorvoedingwordengebruikt,vrijkomenvoor
deproductievangroenegrondstoffen.Halverwege
dezeeeuwzaldiebiomassanogeens200exajoule
energieopleveren.Datzoubetekenendateen
derdetotdehelftvandewereldbehoefteaanener
gietegendietijduitbiomassakankomen.
Beschikbaar areaal
Totnietzolanggeledenlagongeveer10miljoen
hectarevande100miljoenhectareakkerland
inde25landendietot2007deEuropeseUnie
vormden(EU25)braak.DitvanwegehetEuropese
landbouwbeleid.Inmiddelsisdatverminderdtot
bijnanul.InclusiefRoemenienBulgarijeishet
landbouwareaalvandeEU27nu170miljoenha,
260
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015
240
220
200
80
100
120
140
160
180
percentage (index: 1970 = 100)
1
oliezaden: soja,
raapzaad, zonnebloem
totale productie
veldopbrengst
wereldbevolking
productie per
hoofd van de
bevolking
benut
akkerbouwareaal
Wereldproductie van granen en oliezaden
1
1970-2015
Ontwikkeling van de
wereld wijde productie van
granen en oliezaden van
1970 tot 2015.
Bron:USDA(USDepartmentofAgri-
culture)Agriculturalprojections
Opmaak_01.2.indd 32 09-04-2010 10:46:54
daarnaastisernog60miljoenhectaregrasland.
Deafgelopenveertigjaarisdelandbouwopbrengst
ongeveertweeprocentperjaargestegenzonder
daterveelmeerlandbouwgrondingebruikis
genomen.Gewassenalsgras,snijmas,cassave
ensuikerriethebbeneenopbrengstvanrondde
20tonperhectare.Daarzouzonderproblemen
voordevoedingsdoelstellingenbestwatbiomassa
vanafkunnenvoorgebruikindechemieter
vervangingvanfossielegrondstoffen,steltHans
Langeveld,tropischlandbouwkundigeinWage
ningendiedebeschikbaarheidenhetgebruikvan
biomassaonderzoekt.DaarmeekanfinkwatCO2
wordenbespaard.DeNederlandselandbouwlevert
veelbiomassadieonvoldoendewordtgebruikt.
Doorraffnagevandebiomassavalttweetotdrie
keerzoveelCO2tebesparendannuhetgevalis
metdezelfdehoeveelheidland.Totwel34tonCO
2
perhectare.
ZijnUtrechtsecollegaAndrFaaijzietook
mogelijkhedenindebraakliggendelanderijen,
maarwaarschuwtdatdebroeikasbalansvan
voedselgewassennietzohoogisendatdezerela
tiefduregrondstoffenopleveren.Eenduurzame
vervangingvanfossielegrondstoffenmoet,zeker
inEuropa,komenvandeinzetvanorganische
reststromenendetoepassingvanbrandstofen
grondstoftechnologievandetweedegeneratie.
Faaij:Slechtbeleidenslechtekeuzenuithet
verledenzijndeoorzaakvandehuidigenegatieve
houdingtenopzichtevanbiobrandstoffen.Toch
betekentdeeenvoudigstetechniekelektriciteit
makenuithoutigereststromenal90procent
verminderingvanCO
2
tenopzichtevanaardolie.
Houtengraszullendegrondstoffenzijnvande
tweedegeneratiebiomassaconversietechnieken,
voorspeltFaaij.Bijvoorbeelduitbomendieop
gedegradeerde(zoute)grondenwordengeplant
teneindeverdampingvanhetgrondwatertegen
tegaanzoalsinAustraligebeurt.Daarvanzijn
alleenalvoordittypebodemshonderdenmiljoe
nenhectaresbeschikbaar.Faaij:Deaanplantvan
Duurzaamheidscriteria Nederland
In februari 2007 for-
muleerde de door de
Nederlandse overheid
ingestelde projectgroep
Duurzame productie van
biomassa (de Commis-
sie Cramer, naar haar
voorzitter de voormalige
minister van VROM, dr.
Jacqueline Cramer) een
aantal duurzaamheids-
criteria voor de verant-
woorde en duurzame
inzet van biomassa. Ze
gelden voor de productie
en de bewerking van bio-
massa in energie, brand-
stoffen en chemie en voor
biomassa uit Nederland,
de EU of van daarbuiten.
De zeven criteria, uitge-
werkt in het Toetsings-
kader voor duurzame
biomassa, zijn voor een
groot deel opgenomen
in de EU-richtlijn en ver-
taald in de Nederlandse
duurzaamheidsstandaard
op basis waarvan een
duurzaamheidscertifcaat
kan worden verleend.

1. Gerekend over de
hele keten, moet het
gebruik van biomassa
netto minder emissie van
broeikasgassen opleveren
dan gemiddeld bij fossiele
brandstof (minimaal 30
procent reductie vergele-
ken met fossiele brand-
stof).
2. De aanleg van nieuw
areaal voor de aanplant
van biomassa voor
energie mag op langere
termijn niet leiden tot het
vrijkomen van grote hoe-
veelheden koolstof die
daar waren opgeslagen
(in bodem of vegetatie).
3. De productie van bio-
massa voor energie mag
de voedselvoorziening en
andere lokale toepassin-
gen (zoals voor medicij-
nen of bouwmaterialen)
niet in gevaar brengen.
4. Biomassaproductie
zal geen beschermde of
kwetsbare biodiversiteit
mogen aantasten en zal
waar mogelijk de biodi-
versiteit versterken.
5. Bij de productie en
verwerking van biomassa
moet de kwaliteit van
bodem, oppervlakte- en
grondwater en lucht
behouden blijven of zelfs
worden verhoogd.
6. De productie van
biomassa moet bijdragen
aan de lokale welvaart.
7. De productie van
biomassa moet bijdragen
aan het welzijn van de
werknemers en de lokale
bevolking.
Opmaak_01.2.indd 33 09-04-2010 10:46:54
bomenopdittypebodemslegtookveelkoolstof
vastindebodem,waardoordenettoCO
2
balans
zelfshogerdan100procentkanzijn.
Scenarios
Deinschattingenvanhetwereldwijdepotenti
eelaanbiomassalopensterkuiteenvanwegede
verschillendeaannamesoververbeteringenin
landbouwmanagement,technologieontwikke
lingendebeschikbaarheidvangrond,wateren
mineralen.Datmaakthetdoenvanbetrouwbare
schattingeningewikkeld.Ondanksdiecom
plexiteithebbenonderzoekerstochschattingen
kunnenmakenvandebeschikbaarheidvan
biogrondstoffengedurendedekomendedecennia.
Daarbijwordtuitgegaanvandiversescenarios.Zo
ontwikkeldedeuniversiteitvanWageningeneen
beschikbaarheidsformulevoorbiogrondstoffen.
Diegaatuitvandetotaletheoretischbeschikbare
hoeveelheidbiomassaenvermindertdezemet
dehoeveelheidbiomassadiewaarschijnlijkniet
beschikbaarzalkomenvanwegebelemmerende
factoren.Bijvoorbeeld
omdatgrondstoffente
duurzijn,delogistiek
lastigis,erconcur
rerendetoepassingen
zijn(zoalsveevoerbij
bietenpulp)eneendeel
vandebiomassaophet
veldmoetachterblijvenomdebodemvruchtbaar
heidopdelangeretermijntekunnenbehouden.
Scenariosvoordebeschikbaarheidvanbiomassa
hebbenooktemakenmetdevraagofdebetref
fendebiomassavoorallokaalenregionaalwordt
ingezetofdatdezewordtopgenomenindeglobale
economie.Ookbenvloedtdematevanaandacht
voorecologischeduurzaamheiddebeschikbaar
heidvanbiomassa.
Devoorspellingenindeeersterapporten
overbiomassavanvoor2003kwamenslecht
uit.Vooraldemacroeconomischeanalyse.Die
studiesgingenechteruitvanproductiesystemen
voorbiomassadiezijningerichtvoordeproduc
tievanvoedselenveevoer.Wordtdemaniervan
landbouwbedrijvenaangepasttenbehoevevan
deproductievangewassenvoorenergie,danblij
kendeuitkomstenpositiever.Ookwarenindie
eersterapportendeoptimaliseringvandepro
ductievanvoedselenveevoerenhetgebruikvan
vrijkomendbioafvalonvoldoendemeegenomen.
DeethanolproductieuitsuikerrietinBraziliis
daarvaneenvoorbeeld.Indertigjaartijdishet
aantaltonnenbiomassaendeproductievanetha
nolperhectareenormgestegen.Deomzetting
vansuikerrietnaarethanolbespaartnuduidelijk
veelCO
2
.Doorallerestenvandeplantentever
stokenvoordealcoholdestillatie,dieenergiekost,
isdeenergieenCO
2
balanspositiefgeworden.
DieoptimalisatietruckanookinNederlanden
deEuropeseUniewordentoegepastendatzalde
komendevijftienjaarookgaangebeuren.
Geensucceszondergoedbeleid
Factorendiebiomassatoteensucceskunnen
maken,liggenookinhetoverheidbeleid.Bijvoor
beeldwatdoelstellingen,subsidies,belastingenen
anderemaatregelenbetreftdiebepaaldebiogrond
stoffeneensteuntjeinderugkunnengevenof
juisttegenwindkunnenbezorgen.InNederland
iserbijvoorbeeldsubsidievoorhetgebruikvan
biogasvoorelektriciteitdoordezogenoemde
covergistingvanmestenanderebiomassa.Die
biomassaisdannietmeerbeschikbaarvoor
ethanol,wantdaarvoorisgeensubsidie.Ook
wordenerbepaaldegrondstoffenenreststromen
zoalsmasenvochtrijkevoederproductenvanuit
NederlandgetransporteerdnaarDuitslandomdat
heteconomischnoginteressanteriszedaaraante
wendenvoorvergassingtotbiogas.Datkomteven
DeNederlandselandbouw
levertveelbiomassadie
onvoldoendewordtgebruikt
vraag 2
Waarom is er veel bio-
massa beschikbaar voor
energieproductie?
Opmaak_01.2.indd 34 09-04-2010 10:46:55
eensvanwegeeenDuitsemaatregeldiegaranties
biedtvoordeprijsendeafnamevanelektriciteit
uithernieuwbarebronnen.Ookhetoverheids
beleidrondduurzaamheidenecologieheeft
invloedopdetoepassingentoepasbaarheidvan
biomassa.Duurzaamheidscriteriabijvoorbeeld,
zulleninvloedhebbenopdebeschikbaarheidvan
biomassa.Tenslotte,moeterookgewaaktworden
tegenteoptimistischeverwachtingen,bijvoor
beeldtenaanzienvanbiomassauitdebestaande
reststromen.Diezullenzekernietallemaal
beschikbaarkomenvoordeproductievannieuwe
biogrondstoffen.Wantveelvandiereststromen
hebbenaleenbestemming.Alwashetalleenmaar
alsbouwmaterialenvoorhutjes,meststofvoor
delandbouwofbrandstofvoorkokenenverwar
ming.Maardikwijlswordenorganischerestanten
aanhetveegevoerd.
Europees en Nederlands beleid
Hetoverheidsbeleidvandelaatstetienjaarricht
zichvooralopdetoepassingvanbiomassaals
energiedrager.OokdeEuropeseRenewable Energy
Directive,dienadriejaarvanvoorbereidingeind
2008vankrachtwerd,verplichtdeEUlandentot
hetvervangenvantraditioneleenergiebronnen
doorduurzamebronnenvanenergie.Daarmee
moetdeEUzijndoelstellingenvoor2020halen:
eenverminderingvan20procentvandebroeikas
gasemissies,eenaandeelvan20procenther
nieuwbareenergieinhettotaleenergieverbruik
vandeEUen20procentmeerenergieeffcintie.
VoorNederlandbetekentdatin2020deeisdat
14procentvandetotaleenergiebehoefteuitduur
zameenergiebronnenkomt,nuisdatnogruim
3procent.Deopgewektewindenergieoplandzal
dangegroeidmoetenzijnvan2.000naar6.000
Megawattendieopzeevan350naarook6.000
Megawatt.Windenergiezaldangoedzijnvoor
ongeveereenderdevandevereisteduurzame
energieinNederland.Derestmoetuitandere
Het bereiden van voedsel op houtvuur in Mozambique
Opmaak_01.2.indd 35 09-04-2010 10:46:58
bronnenkomen,waarvanongeveerdehelftuit
biomassa.DaarnaastwerktdeEUaanrichtlijnen
diedeinzetvanolie,kolenengasalsgrondstof
fenvoordechemischeindustriemoetvervangen
doorbiomassa.Daarvoorzijnnoggeendoelstel
lingeneninspanningsverplichtingenvastgelegd.
Vooralsnogkrijgtdemarkthierdegelegenheidhet
voortouwtenemen.
ErwasalweleenEuropeseDirective on Electricity
Production from Renewable Energy Sourcesdiegeldt
tot2010.OpgrondvandierichtlijnmoetNeder
land9procentvanzijnelektriciteitopwekkenmet
duurzameenergiebronnen.In2008wasdatal7,5
procent.EnerisookaleenverplichtendeRene-
wable Liquid Biofuels Directivemetstreefwaarden,
dievoorschrijftdatin2010detransportsector5,75
procentbiobrandstoffendienttegebruiken.Voor
Nederlandzoudatookmoeten,maardenationale
doelstellingwerdbijgesteldtot4procent,omdat
eronvoldoendegarantiewasdatdeinNederland
gebruiktebiomassaookduurzaamgeproduceerd
kanworden.In2009zatNederlandop3,75pro
cent.Bioethanolkantot10procentstraffeloos
wordenbijgemengdbijdetraditioneletransport
brandstoffenopbasisvanaardolie.Bijhogere
percentageszijnaanpassingen,bijvoorbeeldvan
demotor,nodig.Dekostendaarvoorbedragen
ongeveer100europerauto.
Niet honderd procent biomassa
DedrijfverenachterdeEuropeserichtlijnenzijn
deklimaatsveranderingonderinvloedvande
uitstootvanCO
2
,hetverminderenvandegrote
afhankelijkheidvanoliedievooreenbelangrijk
deelbuitenEuropawordtgewonnenenhetEuro
peselandbouwbeleiddatkansenwilcrerenvoor
nieuwegewassenalsraapzaadensuikerbieten
alsleveranciersvanbiobrandstoffen.Zolangde
toepassingvanbioelektriciteitenbiogrondstof
fennognieteconomischconcurrerendkanzijn,
zalereenstimulerendbeleidmoetenworden
gevoerdombiogrondstoffeneenplaatsinde
economietegeven.Deaardolieiseven150dollar
pervatgeweestendatheeftdeinspanningenvoor
hettoepassenvanbiomassaenormgestimuleerd.
Niemandweethoelangoliebronnennogrelatief
gemakkelijkbereikbaarzullenzijnnterroris
tischeaanslaginSaudieArabizaldekwetsbaar
heidvanderelatiefcentraalgedirigeerdeaardolie
winningaantonen.
HetEUbeleidiseropgerichtminderafhanke
lijktewordenvanfossielegrondstoffenengrond
stoffenvanbuitendeEU,maarnietvoorhonderd
procent.Biogrondstoffenmoetenwelzoveel
mogelijkbinnendegrenzenvandeEuropeseUnie
wordengevonden,maardatzalnietvolledigluk
ken.InEuropawonenteveelmensenpervierkante
kilometer,bovendienzijnanderecombinaties
vanklimaatenvruchtbaregronddievooreen
belangrijkdeelbuitendeEUliggengeschikter
voorde(grootschalige)productievanbiomassa.
OokkomtdeproductievanbioethanolinEuropa
enNederlandslechtslangzaamopgang.Daarom
wordtdeverplichtebijmengingvanbenzinemet
biobrandstofinNederlandbijnavollediggereali
Politieke instabiliteit
maakt oliebronnen
kwetsbaar, zoals hier in
ZuidIrak.
Opmaak_01.2.indd 36 09-04-2010 10:46:59
seerddoorethanoluitBraziliaanssuikerriet.In
Nederlandzoudendebenodigdehoeveelheden
bioethanolwelkunnenwordengeproduceerduit
suikerbieten,maarvooralsnogniettegendezelfde
lageprijsalsdievandeBraziliansebioethanol.De
EuropeseUniezaldanooknietdegrenzensluiten
vooreldersgeproduceerdebiobrandstoffen,ookal
zalhetbeleid,mededoorselectieveimportheffn
genensubsidies,Europeseboerenstimulerentot
hetproducerenvanbiomassavoorbrandstof.
Duurzaamheidscriteria
DeEuropeserichtlijnoverhernieuwbarebrand
stoffenbevatookeenhoofdstukoverduurzaam
heid.Erisweliswaareenverplichtingomde
doelstellingenvoorbiobrandstoffentehalen,maar
alleenmetopduurzamewijzegeproduceerde
biogrondstoffen.Hetbelangrijkstecriterium
daarvoorisdatdeproductievandezebrandstoffen
eengoedeCO
2
balansmoetenvertonen.Ermag
dusnietmeerCO
2
meegemoeidzijndanaanCO
2
wordtbespaard.Numoetdiereductieminimaal
35procentzijn,voor2017zaldeeistot60procent
zijn.Daarnaastmagdeproductievanbiomassa
niettenkostegaanvandebiodiversiteit.Daarvoor
zijnno go areasgeformuleerdenweltoegestane
gebiedenaangewezen.Biobrandstoffenwordenin
principenietgeaccepteerdalszezijnverbouwdop
FordT op ethanol
De industrile samen-
levingen, zoals Japan,
de Verenigde Staten en
Europa, waren tot de
Tweede Wereldoorlog
vooral gebaseerd op
steen- en bruinkool, maar
ook biomassa speelde een
rol vooral in de chemi-
sche industrie. Hout en
houtskool, bijvoorbeeld.
De droogdestillatie van
hout (pyrolyse met een
beetje lucht) leverde voor
de helft houtskool op en
daarnaast gas en damp.
De hete damp werd
opgevangen, geconden-
seerd en via verschillende
technieken van raffnage
gescheiden in diverse
producten. Destillatie
leverde bijvoorbeeld
methanol (ook wel hout-
geest de geest van hout
genoemd) en aceton (bij
velen bekend als nagel-
lakverwijderaar). Extrac-
tie bracht houtteer op,
dat veel werd gebruikt
voor het waterdicht
maken van boten. Andere
scheidingstechnieken,
zoals kristallisatie leidden
tot diverse geur-, reuk-
en smaakstoffen. Dit
gebeurde wereldwijd.
Tot in de jaren 20 en
30 van de vorige eeuw
bijvoorbeeld had de Ford
Motor Company in Michi-
gan een fabriek die hout-
afval, dat vrij kwam bij de
productie van het houten
koetswerk van de toen-
malige Fords, omzette in
brandbaar gas, dat in de
fabriek werd gebruikt en
azijnzuur, ethylacetaat
(als basis voor de lak),
methanol, creosoot, pek
en houtskool. Rond de
Tweede Wereldoorlog
heeft olie het gebruik
van hout en later dat van
steenkool in de chemi-
sche industrie overvleu-
geld. Tot 1963 maakte het
chemische bedrijf Dupont
in de Verenigde Staten
nog nylon uit furfural dat
werd gewonnen uit bio-
massa. Pikant detail is dat
de eerste T-Fords vooral
op bio-ethanol reden en
niet op benzine. Henry
Ford was een sterk voor-
stander van zelf geteelde
hernieuwbare brandstof-
fen. De dalende benzine-
prijs en de Amerikaanse
drooglegging die van
1919 tot 1933 de consump-
tie, productie en het ver-
voer van ethanol verbood
vormden belangrijke
belemmeringen, ook al
bleef een ethanolfabriek
tot vlak voor de Tweede
Wereldoorlog 2000 tank-
stations in the Midwest
bevoorraden.
Assemblage van de TFord in de jaren 20
Opmaak_01.2.indd 37 09-04-2010 10:47:00
bosarealengroterdannhectareofingebieden
diezijntoegewezenvoornatuurbescherming,
inwaterrijkegebie
den(wetlands)en
graslandenmeteen
grotebiodiversiteit.In
Nederlandisbijvoor
beelddeHogeVeluwe
taboe.Dezeduurzaam
heidscriteriamoeten
nogverderworden
uitgewerktenin2010
zaleenlijstvancriteriahetlichtzien.Dielijstzal
ooksociaaleconomischecriteriarondarbeidende
gevolgenvoordelokaleeconomiebevatten.
Eriseenbeeldontstaandatdeproductievan
gewassenvooralcoholendieseldevoedselprijzen
doetstijgenindeVerenigdeStatenwerdin2009
eenkwartvanhetgeproduceerdegraaningezet
voorbiobrandstofinplaatsvanvoorvoedsel.Die
prijsstijgingenhebbenminderdanwordtgesug
gereerd,temakenhebbenmetdeomzettingtot
biobrandstof.Tochmoetwordenvoorkomendatin
sommigegebiedenofsectorensituatiesontstaan
waardeproductievanbiomassavoorenergie
ongewenstconcurreertmetdievoorvoedsel.In
plaatsdatdeproductievoorbiobrandstoffende
voedsellandbouwindewegzit,kanzijechterjuist
ookeenstimulansvoorvoedselproductiebeteke
nendoordatdeverkoopervantengoedekomtaan
deboerendiedaardoorkunneninvesterenineen
beterelandbouweninfrastructuur.Bijvoorbeeld
doordatzekunstmestkunnenkopen.97Procent
vandepalmoliegaatopditmomentnaarbakolie,
margarineenshampoo.Slechtseenkleindeel
wordtverwerkttotbiodiesel.
Omdatdaarvooreenverplichtinggeldt,worden
voordeenergieproductieduurzaamheidscrite
riagesteld,voorvoedingsproductenisdatniet
verplicht.Hetzoubeterzijnalsduurzaamheidscri
teriavooralletoepassingenvanpalmoliezou
dengelden,zodatproducentenalhunbiomassa
duurzaammoetenproduceren.Hetprobleemmet
duurzaamheidscriteriaisdehandhavingvande
daarvooringestelderegels.Daarvooriseensterke
staatinalleuithoekenvanhetlandbelangrijk.Die
hebbenveellandenniet.InBrazililijkthetnu
behoorlijkgoedtegaan,maardaarvoormoetvaak
eenmoeilijkestrijdwordengestredenenmensen
rechtenorganisatiessignalerennogwelmaffaen
slavenpraktijkeninsommigelanden.Hoopvolle
voorbeeldenzijndatUnileverrecenthetcontract
mettweeIndonesischepalmoliebedrijvenopzegde
vanwegehunpraktijkeninhetregenwoudendat
ShelleensamenwerkingmethetBraziliaanse
Cosanaankondigdevoordeproductievan5
Het plukken van palmolie
pitten in Ghana
97Procentvandepalmolie
gaatnaarbakolie,margarineen
shampoo,slechtseenkleindeel
wordtbiodiesel
Opmaak_01.2.indd 38 09-04-2010 10:47:02
miljardliterethanol,deelsopbasisvandetweede
generatietechnologiediegebruikmaaktvande
restendieoverblijvennadetraditioneleproductie
vanethanoluitsuikerriet.
Verantwoordelijkheid producenten
Hetisgoedtelatenziendataandevraagkant
deoverhedenenconsumentenbeleidwordt
gemaakt,bijvoorbeeldophetterreinvande
duurzaamheidscriteria.Maarintoenemendemate
wordtookvandeproducentenzelfgeistdatzeop
eenverantwoordewijzeproduceren.Alsbiomassa
opeenverantwoordewijzewordtgeproduceerd,is
ermeerruimteombiomassaintezettenalsalter
natievebrandengrondstoffen.Hetisterechtdat
criticiwijzenopdebeperkingendieveelstreken
hebbenvooreengrootschaligeproductievanbio
massa,zoalseentekortaanwater,deaantasting
vandenatuurofeenbedreigingvandemensen
rechten.Aandeanderekantzijnernieuwe,en
duurzamer,somskleinschaliger,methodenvan
irrigatieenproductiebeschikbaardanvoorheen.
Omdatdefossielegrondstoffeneindigzijn,kan
hetnietandersdandatdemensheidopdenduur
grondstoffenuitbiomassanodigzalhebben.Ver
schillendebedrijfstakkenproducentenvanbio
grondstoffen,voedingsindustrie,dechemieende
landbouwzullendaarvoordehandenineenmoe
tenslaan.Sommigelanden,vooraldieinAfrika,
ziendebiobrandstoffenookalseenkansomvoor
huneigenenergievoorzieningonafhankelijkte
wordenvandeimportvandureaardolieenalseen
kansdebevolkingtotontwikkelingtebrengen.De
verwerkendeindustrieheeftzelfeencodeopgezet.
DeRound Table on Responsible Soy Associationende
Round Table on Sustainable Palm Oilzijndaarvan
voorbeelden.
In Tanzania is Diligent
Energy Systems een
programma gestart om
de teelt van Jatropha
curcas te bevorderen
vraag 3
Wat is een belangrijke
motor achter het stimu-
leren van biomassa voor
brandstof?
Opmaak_01.2.indd 39 09-04-2010 10:47:03
Dure olie en snelle technologische on twikkeling
biobrandstoffenenbioproducten.Hettelenvan
biomassavoorbiobrandstofvereistuitbreiding
vanlandbouwgrondofeenintensiveringvanhet
gebruikervan.Daarmeekunnen,directeenindi
recte,concurrerendeclaimsopeenzelfdeareaal
grondontstaan.WordtinbijvoorbeeldFrankrijk
grondgebruiktvoordeproductievanbiomassater
vervangingvanaardolie,danbetekentdatmis
schiendatandereproducteneldersopdewereld
moetenwordenverbouwd.Eenfenomeendat
Indirect Land Use Changewordtgenoemd.
Zokanbijvoorbeeldheteffectwordenonder
zochtvanderichtlijnvandeEuropeseUniedatin
2020tienprocentvandeautobrandstofduurzaam
moetzijn.IndeEUwordtopditmomentveelmeer
biodieselgeproduceerddanbioethanol.Welke
invloedheeftdatopdewereldprijzen?UithetLEI
modelblijktdatdewereldprijsvanoliehoudende
zadendanmet10procentomhoogzalgaan,die
vangranenenzetmeelbronnenvoorbioethanol
met6procentendievansuikermet2procent.Er
isduswelinvloedopdeprijs,maarveelminder
daneenaantaljaargeledenleek.
Deolieprijsendeveronderstellingenoverdie
prijstenopzichtevandeprijsontwikkelingvan
grondstoffenvoorbiobrandstoffen,zoalsoliehou
dendezaden,granenensuiker,zijncruciaal.In
2008gingdeolieprijsomhoog,maardevoedsel
prijsook.Daardoorwerdbiomassaalsnognietren
dabel.Deproductievanbrandstoffenuitbiomassa
is,behalveinsommigedelenvanBrazili,nietren
dabel.Detoepassingervanwordtopditmoment
dussterkgedrevendoorhetoverheidsbeleid,zoals
deEUdoelstellingen.DieEuropesedoelstellingen
H
et LEI, onderdeelvanWageningenUR,
heefteeneconomischwereldmodel
(LEITAPgenaamd)gemaakt,datkan
wordengekoppeldaangegevensover
landgebruik.Daarmeekunnendeeconomische
wereldendefysiekewereldmetelkaarworden
verbonden.Zokanwordenonderzochtwatde
veranderingvangrondgebruikbetekentvoorde
economie,enomgekeerdwelkeeffectenecono
mischeveranderingenhebbenopdelandbouwen
hetgrondgebruik.Factorendieinhetmodeleen
rolspelenzijnwerkgelegenheid(indelandbouw
enindechemie),BrutoNationaalProduct(BNP),
derelatietussenimportenexport,technologi
scheontwikkeling,deproductievangranenen
suikersenproductprijzen.Dezezorgenvoorhet
evenwichtinhetsysteem.Datmodelislosgelaten
opdeproductievanbiomassaenhetgebruikvan
Opmaak_01.2.indd 40 09-04-2010 10:47:07
Dure olie en snelle technologische on twikkeling
wordenalleengehaaldmetdeimportvanbio
massavanbuitendeEU,zoalsuitBrazili,waarde
prijswelconcurrerendis.Daardoorzaldehandels
balansvandeEUverslechteren.
Devraagisofdoordevraagnaarbiomassabos
sengekaptzullenwordeninCentraalenMidden
Amerika(vooralBrazilienArgentini).Zoja,
danzullendeEUdoelstellingenertoeleidendat
hetverlatenlandbouwareaalindeEUvermindert
van8procenttot4,constateerthetLEI.Deboeren
inZuidenMiddenAmerikazullenmeergaan
verdienen,vooraldegroteboeren.DeBraziliaanse
presidentdaSilvaendeEuropeseCommissie
denkennegatieveeffectentekunnenvermijden,
ondermeerdoorhettoepassenvanduurzaam
heidscriteria.
Biobrandstoffenzullenenigszinspositiefuit
pakkenvoordeNederlandsewerkgelegenheiden
hetNederlandseBNP,aldusdeLEIberekeningen.
Alternatievenvoordeeerstegeneratiebiogrond
stoffen,zoalswilgen,celluloseengras,kunnen
depositievanbiomassatenopzichtevanaardolie
enigszinsverbeteren.Voordetweedegeneratie
biogrondstoffenisnogzeerveeltechnologische
ontwikkelingnodig.Reststromen,eenveel
genoemdeoptievoorbiogrondstoffen,worden,
zekerinNederland,nualeffcintgebruikt.Deze
inzettenvoorbiobrandstoffen,vermindertandere
toepassingen,zoalsvoorveevoer.Debelangrijkste
factorenvooreen(economisch)succesvolleinzet
vanbiobrandstoffenzijneenhogeolieprijs,lage
prijzenvoorgrondstoffen(oliehoudendezaden,
granenensuiker)eneensnelletechnologische
ontwikkeling.
antwoord 1
Fossiele brandstoffen
raken uitgeput en de
prijzen ervan zullen
stijgen. Biomassa kan
landen minder afhanke-
lijk maken van (in politiek
gevoelige gebieden
gelegen) olie. Biomassa
draagt bij aan de vermin-
dering van de uitstoot
van broeikasgassen.
antwoord 2
Veel plantenresten
blijven onbenut op het
veld liggen en er zijn veel
onbenutte secundaire
en tertiaire reststro-
men. Bovendien zijn op
aarde veel marginale en
braakliggende gronden
die geschikt zijn voor de
energieteelt.
antwoord 3
Het beleid van natio-
nale en internationale
overheden. Zo heeft de
Europese Unie richtlijnen
voor de vervanging van
fossiele transportbrand-
stoffen door biobrand-
stoffen.
Opmaak_01.2.indd 41 09-04-2010 10:47:07
De Nederlandse chemische industrie heeft
zich ten doel gesteld om voor 2030 de helft
van haar grondstoffen te halen uit andere
bronnen dan fossiele grondstoffen.
Opmaak_01.2.indd 42 09-04-2010 10:47:10
4 Opwerkings-
technieken
verrijkenbiomassa
A
nders dan steenkoolenaardoliebevat
biomassaeenscalaaanverschillende
stoffen,dieeenhoogwaardigerbestem
mingverdienendanlouterverbranden.
Hetuiteenrafelenvandebiomassaenhetafzon
derlijkopwerkenvandeverschillendefracties
isdeuitdagingvooreenduurzaamgebruikvan
biomassa.Eenaantaltechniekenisalmeerdan
eeneeuwoudenkrijgteennieuwjasjevooreen
modernecommerciletoepassing.Anderetech
niekenzijnhetlaboratoriumnietofnogmaarnau
welijksontgroeidenvereisenvooruitstrevende
methodenalsgenetischemodifcatie.Nieuwishet
nauwopelkaarafstemmenvanbiomassa,bewer
kingstechniekeneindproduct.Dikwijlsisniet
langerdebiomassabepalendvoorheteindproduct,
maarbepaalthetgewensteeindproduct,ofdever
langdecombinatievaneindproducten,dekeuze
vanbiomassaenopwerkingstechniek.
Pyrolyseentorrefactie:
indikkenvoortransport
Alswebiomassabeschouwen,ishetbelangrijk
onderscheidtemakentussenbiobrandstoffen
alstransportbrandstoffen,zoalsbiodiesel,bio
ethanolenbiomethanol,enbrandstoffenvoor
deopwerkingvanwarmteenelektriciteit.Voor
delaatstetoepassingenhoeftnietveelteworden
gedaan,wantdebiomassawordtinzijngeheel
verbrand.Debiomassamoetniettenatzijn,want
waterbrandtniet.Bovendienishetvoorhetver
voervandebiomassanuttigdehoeveelheiddroge
stoftevergroten,doordebiomassateconcentre
rendoorhaartelatendrogenoftepersen.Alle
(gedroogde)biomassaisgeschiktomteverbran
den:vangedroogdemestenbietenpulptotpellets
samengepersthoutvanzaagselenkorrelsvergist
slachthuisafval.Maarverbrandeniseenlaagwaar
digemanierombiomassategebruiken.Datgeldt
ookvoorhetcomposterenenhetvergistenvan
Y
Mest wordt gedroogd in de
zon om later als brandstof
te dienen
Mas wordt omgezet
tot bioethanol.
Opmaak_01.2.indd 43 09-04-2010 10:47:12
biomassatotmethaan.Componentenindeplant
diemeerwaardzijn,zoalsdesuikers,olinen
eiwitten,wordendanmeeverbrand,vergistofver
gastinplaatsvanzeereerstuittehalenenalleen
deverderonbruikbarerestantenomtezettenin
warmteen(bio)gas.
Hettransportoverwegenwaterenviadelucht
endechemischeindustriehebbenjuistvandie
hoogwaardigerbrandstoffenenproductenuitbio
massanodigomhungebruikvanfossielebrand
stoffenterugtedringen.Daarvoorzijnandere
thermischetechniekengeschikt.Zoals
hetgecontroleerdverhittenvanbiomassaviapyro
lyseentorrefactie,ennietthermischetechnieken,
zoalsfermenterenhetdoormicroorganismen
(bacterin,gistenenschimmels)omzettenvan
biomassainanderemoleculen.Defermentatie
vanbiomassatotethanolishetmeesttoegepaste
proces,bioraffnageenwittebiotechnologiezijn
nieuwetechniekenwaardoorbiomassaopslimme
wijzekanwordentoegepast.
Pyrolyse
Voorhetinbrandstoffenenandereproducten
omzettenvanbiomassauitmoeilijktoegankelijke
onderdelenvandeplant,zoalscellulose,hemicel
luloseenlignine,kunnenthermischetechnieken
wordeningezet.Daarbijwordenhoutachtige
gewassenomgezetbijeenhogetemperatuur
endruk(van300tot1000C)metofzonderde
aanwezigheidvanzuurstof.Vergassingvanhout
achtigebiomassabijtemperaturenboven900C
levertsynthesegasopeenmengselvanCOenH
2
.
Ditsyngas,datookbijdevergassingvanfossiele
brandstoffenontstaat,isuitgangspuntvoorveel
verbindingeninde(petro)chemischeindustrie,
waaronderdieselolie(viahetFischer-Tropsch pro-
ces).Ookkanersynthetischaardgasvanworden
gemaakt.
Naastvergassingzijnpyrolyseentorrefactie
demeestonderzochtetechniekenombrandstof
fenenandereproductenopthermischewijze
teverkrijgenuitbiomassa.Pyrolyseolieont
staatwanneereenhoutachtigebiomassaonder
zuurstofoze(anaerobe)omstandighedenwordt
verhittot400500C.Bijdezepyrolyseontstaat
eendampfasediebijafkoelingcondenseerttot
eenmassavloeibaarhout:depyrolyseolie.Dit
geschiedtmeteenopbrengstvanzon70procent.
Zowordtlastigtetransporterenbiomassagecon
centreerdinvloeibarevormenontdaanvanvaste
ennietvluchtigebestanddelen,dieoverblijven
alshoutskool.Pyrolyseoliekangemakkelijkper
0YROLYSE
BIOGAS
+OEL
WATER
"IOKOOL
VERBRANDER
0YROLYSE
OLIE
0YROLYSE
REACTOR
"IOMASSA
0ROCES
STOOM
,UCHT
'ERECYCLED
ZAND
"IOKOOLRESTEN
ZAND
7ATER
'AS
#ONDENSOR
6LIEGAS
2OOKGAS
.ABRANDER
0YROLYSEVANBIOMASSATOTPYROLYSEOLIE

Pyrolyse van houtachtige
biomassa wordt onder zuur
stofoze omstandigheden
tot 400 500 C verhit.
De dampfase die ontstaat,
wordt gecondenseerd tot
pyrolyseolie.
Bron:BTGBioLiquids
Pyrolyse van biomassa tot pyrolyseolie
Opmaak_01.2.indd 44 09-04-2010 10:47:13
schipwordengetransporteerd,netalsaardolie,
maarbevatslechtsongeveerdehelftvandeener
gievanruweaardolie.Pyrolyseoliekanvoorsom
migetoepassingendirectwordengebruikt,maar
heeftmeestaleenofmeerbewerkingennodig
voorzenetzoverwerktkanwordenalsaardolie.
Depyrolyseoliekaninprincipenetalsaardolie
wordengekraaktmetwaterstofineenraffnaderij.
Pyrolyseolieisechterzuurderdanaardolieen
bevatmeerzuurstofrijkeorganischeverbindingen
enwater.Daaromkanhijnietdirectindepetro
chemischeindustriewordeningezet.Ervindtnu
onderzoekplaatsnaareffcintetechniekenvan
voorbehandeling,zoalshetzuurstofvrijmakenvia
hydrodeoxygeneren,ontwaterenenontzuren.
Metpyrolysekunnenrestmassasuitdelanden
bosbouwgeschiktwordengemaaktvoortrans
portendirectgebruik.Detechniekisgeschikt
voorkleinschaligetoepassinginlandenmetveel
biomassa,zoalsMaleisi,Indonesi,Canada,de
VerenigdeStatenenZuidAmerika.Depyrolyse
oliekanlokaalwordengemaakt,regionaalworden
verzameldenvervolgensmeteenolietankerinter
nationaalwordengetransporteerd.
Toepassing als brandstof
Pyrolyseolieheeftongeveerdezelfdeprijsper
energieeenheidalsruweolie,maardezehangt
sterkafvandegebruiktebiomassaendeschaal
vanproductie(ongeveer712 pergigajoule).
Pyrolyseolieisechtertweekeerduurderdan
aardgas.Debiooliekanwordengebruiktvoorhet
opwekkenvanwarmteenelektriciteitdoorbij
mengingintraditionelecentrales.Pyrolyseolieis
ookgoedinzetbaarbijdestadsverwarminginwij
kenvan500tot10.000huizenofvanzwembaden.
Deoliekanookwordengestooktingasturbines
enketelsystemen.Dezureeigenschappenmaken
pyrolyseolieechterongeschiktvoorparticulier
gebruikinhuizen.Integenstellingtotethanolis
pyrolyseolieooknietdirecttoepasbaarinautos
envrachtautos.Pyrolyseoliekannabehandeling
metwaterstofwelwordengebruiktalsdieselolie
en,totmogelijkmaximaal20procent,worden
toegevoerdaandetraditioneleaardolieraffnade
rijen.Pyrolyseiseenzogehetenicoontechnologie
waarinNederlandsterkisendetechnologieisook
marktrijp.HetEnschedesebedrijfBTGBioliquids
BVexporteertpyrolyseapparatuurenpyrolyse
technologienaarplekkenoveralterwereldwaar
biomassais.OphetterreinvanAkzoNobelinHen
gelobouwtBTGeenfabriekwaar50.000tonhout
wordtomgezetin2225miljoenliterolieperjaar.
Bredere toepassing
Erzijndiversevormenvanpyrolysewaarbij,
afhankelijkvandesoortbiomassa,verschillende
productenkunnenwordengevormd.Delangzame
pyrolysevanbiomassa(bij500gradengedurende
enkeleuren)levertvooralhoutskool.Degemid
deldsnellepyrolyse(bij400gradengedurende
enkeletientallenminutenendedampengasfase
zeerkort(5tot10seconden))maaktoptimaal
De toekomstige fabriek van
BTG BioLiquids in Hengelo
vraag 1
Waarom zijn pyrolyse en
torrefactie interessante
technieken?
Opmaak_01.2.indd 45 09-04-2010 10:47:13
gebruikvandeeigenschappenvandebiomassa
enproduceertspecifekemoleculen.Desnelle
pyrolyse(bij500gradengedurendetweesecon
den)levertongeveer70procentolie,15procentgas
en15procentkool.Deenergierijkeoliekanook
dienenalsgrondstofvoornuttigechemicalin.
Organischezuren,zoalsazijnzuur,mierenzuuren
fenolenkunneneruitwordengehaald.Daarnaast
ookaldehydeskleinesuikerverbindingendie
alsbouwstenenvoorpolymerendienen.Daarmee
ispyrolyseolietoepasbaarindemarktvanchemi
schederivaten.Pyrolyseoliebevatooklijmstoffen,
geschiktvoorbijvoorbeelddefabricagevanspaan
plaat,enmeststoffen.
Denichevoorchemi
schebouwstenenuitde
pyrolysevanbiomassa
isnogbeperkt.Er
zijnproefprojecten
voorhetgebruikvan
pyrolyseolievoorde
productievanazijnzuurenvanvloeibare rook,een
afbraakproductvansuikersmeteenrooksmaak
datwordttoegepastinbarbecuesaus.Totnutoe
wordtpyrolyseolievooralgebruiktvoorlaagwaar
digeverbranding.Hetlastigeisdatdebedrijven
dieplasticsproducerenheelzuiveregrondstoffen
nodighebben,terwijldeeigenschapvanbiomassa
juistisdatjenietpreciesweetwaterinzit.Hetzal
nogeenheletijddurenvoordebioraffnagezoeff
cintisalshetraffnageprocesvanaardolie.Maar
wemoetennietvergetendatdaarmeeisalruim
eeneeuwervaringisopgedaan.
Torrefactie
Torrefactieiseenmildevormvanpyrolysebijeen
temperatuurvan200tot300C.Waterenvluch
tigebestanddelenverdampenen(hemi)cellulose
enligninevallengedeeltelijkuiteen.Watoverblijft
iseenvast,droog,waterafstotendenzwartmate
riaaldebiokool.Deenergieinhoudvandebio
massaisdoorhetprocesslechtslichttoegenomen,
maarbiokoolverpulvertgemakkelijkenkan
wordenverdichtdoorhaartotbrikettentepersen.
Deprijsvangetorrefceerdebiokoolisdezelfdeals
vanfossielesteenkool(inclusiefdekostenvoor
CO2uitstoot).Torrefactiekaneenzeerbredevari
atieaanligninehoudendebiomassaverwerken,
levertdezelfdekwaliteitalssteenkoolenkan,door
standaardisatievanhetproces,eenstandaard
kwaliteitleverendiedekooltoteenopdebeurs
verhandelbaregrondstofcommoditymaakt.Er
wordtgewerktaanconceptenwaarbijeentorrefac
tiefabriekhethoutuiteengebiedmeteenstraal
vanzn15kilometerronddeinstallatierendabel
kanverwerken.Voordegroteregebiedenisvooral
bosbouwgeschiktalsleveranciervoorbiomassa.
Torrefactieisveelbelovend,maardeopschaling
vandetechniekiscomplexennognietindeprak
tijkaangetoond.Nederlandiseenvoorloperbij
dezetechnologiediealvroegisonderzochtdoor
onderzoeksinstitutenalsKEMAenECN.Erzijnin
NederlandenBelginuvijfgrootschaligeinstal
latiesinaanbouwdietussen30.000en60.000ton
biokoolperjaargaanleverenopbasisvanrestafval
zoalscompostensnoeihout.
Y
Houtskool briketten
Denichevoorchemische
bouwstenenuitdepyrolyse
vanbiomassaisnogbeperkt
Opmaak_01.2.indd 46 09-04-2010 10:47:15
Fermentatie:micro-organismen
doenhetwerk
Eenanderemanierwaaropgrondstoffenuit
biomassakunnenwordengeproduceerdzijnniet
thermischetechnieken.Composteringisdaarvan
eeneenvoudigvoorbeeldenlevertvooralmeststof
enbodemverbeteraars.Bijanaerobevergisting
wordtde(natte)biomassaonderafwezigheidvan
zuurstofomgezetinbiogas(methaan).Eenandere
anaerobevergistingisdealcoholischevergis
ting.Daarvoorwordtaleeuwenlangbakkersgist
ingezetalswerkpaard.Hetzet,eventueelvoorbe
werkte,suikerhoudendebiomassaominethanol
enkoolzuurgas.Wijn,bierenbroodzijnklassieke
productenvandezealcoholischefermentatie.De
vloeistoffenmetrelatieflagepercentagesethanol
(totongeveer15procent)kunnendoordestillatie
wordenverrijkttotpurealcohol.Naastanaerobe
processenwordenmicroorganismeningezetvoor
processenwaarbijdeaanwezigheidvanzuurstof
essentieelis:deaerobevergisting.Voorbeelden
vangrootschaligeaerobeprocessenzijndeproduc
tievancitroenzuurmetdeschimmelAspergillus
endeproductievanhetaminozuurlysinedoor
debacterieCorynebacterium.Detoepassingvan
microorganismenindefermentatieindustrie
maaktdeeluitvandewitte biotechnologie.Hierbij
wordengeselecteerdemicroorganismen,zoals
gisten,bacterinenschimmels,ingezetomhoog
waardigeproductentemakenuithernieuwbare
grondstoffen.Demicroorganismenkunnenuit
denatuurzijngeselecteerdenopgekweekt,maar
ookinhetlaboratoriumzijnverbeterdviageneti
schetechnieken(genetischemodifcatie).
Eerste generatie
Fermentatiebetekenteigenlijkvergisting:eenpro
ceswaarbijzonderzuurstofeengrondstofwordt
omgezetineengistingsproductzoalsethanolen
melkzuur.Indebiotechnologieheeftfermentatie
eenveelbrederebetekenisgekregen,namelijkde
toepassingvanmicroorganismenvoorhetmaken
vanproductenookalsdaarwelzuurstofaante
paskomt.Hetgrootsteindustrilefermentatiepro
cesisopditmomentdeproductievanbioethanol
doorbakkersgistuitsuikers(bijvoorbeelduit
suikerriet).Wanneerzetmeel(uitmasofgraan)
alsgrondstofwordtgebruikt,wordtditeerstmet
enzymengehydrolyseerd(opgeknipt)totafzonder
Z Z
De fermentatie van bier
in een brouwerij
Z
Microscopische opname
van de schimmel Aspergillus
niger
Opmaak_01.2.indd 47 09-04-2010 10:47:20
lijkesuikermoleculen.Bijdevergistingvansuiker
doorbakkersgistwordtdeverbrandingswarmte
vandesuikerbijnageheelgeconcentreerdinde
ethanol;derestvanhetsuikermolecuulkomt
vrijalskoolzuurgas.Ditishetzelfdeprocesalsde
omzettingvandesuikersinethanolbijdeberei
dingvanwijnenbier.Ditisdetraditionele,ofeer
stegeneratie,fermentatiewaarmeeuitzetmeelof
vrijesuikersbijvoorbeeldethanolwordtgemaakt.
Inmiddelsisdezefermentatievanbiomassazeer
effcintgeworden;ruim90%vandeenergie
dieinhetzetmeelofindesuikeraanwezigis,
komtuiteindelijkindeethanolterecht.Ditkomt
zoweldoorbeteretechniekenomdesuikersvrij
temakenuitdebiomassa(dehydrolyse)alsdoor
deselectieenverbeteringvandesoortengistdie
wordengebruiktvoordeomzettingvansuikersin
ethanol.Welisvoorhetconcentrerenvanethanol
uitwaternogeenhoopenergienodig.Dedestilla
tietechnologieisgeoptimaliseerd,maarkosttoch
nogruim20procentvandeenergiedieoorspron
kelijkindesuikeraanwezigwas.Integratievan
dezedestillatiemetdeopwekkingvanelektriciteit
waarbijrestwarmtevrijkomt,kandeenergiekos
tenverminderen.
Tweede generatie
Detweedegeneratiefermentatierichtzichophet
vrijmakenvansuikersuitdemindertoeganke
lijkedelenvandeplant,zoalsstengelsenbladeren.
Diezittenverankerdincelluloseenhemicellulose.
Daarvoorzijnspecifekeenzymennodig.Boven
dieniseendeelvandesuikermoleculenvaneen
andertype,pentosesinplaatsvanhexoses,datniet
doorgistkanwordenomgezet.Daarvoorwor
dennieuwetypengistinelkaargesleuteld.Deze
microorganismendragennietalleendegenen
bijzichvoordeenzymenomhexosesomtezetten
inethanol,maarookvoorenzymendiehetzelfde
doenmetdepentosesenzelfsvoorenzymendie
zetmeelen(hemi)cellulosekunnenafbreken(cel
lulases).
Gistkanindeklassiekeethanolproductie
alcoholuitmasmakentoteenmaximumvan20
procent.Bijhogerepercentageswordtdewerking
vanzelfsdeindustrilesupergistengeremd.Bij
Populieren van het
Vlaams Instituut voor
Biotechnologie (VIB)
zouden in het voorjaar
van 2009 naar Zeeland
komen. De Vlaamse
populieren zijn gene-
tisch zo veranderd dat
hun hout heel geschikt
is voor de productie van
papier, maar vooral ook
voor de tweede gene-
ratie biobrandstof. De
onderzoekers van VIB
veranderden een gen
dat verantwoordelijk is
voor de biosynthese van
lignine. De bomen maken
daardoor 20 procent min-
der lignine dat bovendien
van een soort is dat de
celluloseketens in het
hout minder stevig aan
elkaar kit dan gebruike-
lijk. Daardoor worden de
suikermoleculen uit cellu-
lose beter bereikbaar voor
de micro-organismen die
ze moeten omzetten tot
bio-ethanol. De genetisch
gemodifceerde exempla-
ren leveren 50 procent
meer bio-ethanol dan
gewone populieren.
Lignine geeft de bomen
stevigheid en te weinig
lignine zou ze wellicht
doen breken in weer en
wind. Vandaar dat VIB
een veldproef wilde en
tegelijkertijd de produc-
tie van houtbiomassa
wilde testen. Omdat de
Belgische wetgever een
veldproef aanvankelijk
verbood, wilde VIB uitwij-
ken naar Colijnsplaat in
Zeeland. Na veel getouw-
trek kwam er echter toch
een vergunning om de
populieren in Gent neer
te zetten. Op 6 mei 2009
plantte de Vlaamse minis-
ter van Economie Patricia
Ceysens daar de eerste
transgene populier. Daar-
mee verviel de veldproef
in Zeeland, waarvoor het
bedrijf overigens in april
2009 een vergunning van
de Nederlandse overheid
had gekregen.
Genpopulieren in Zeeland
vraag 2
Waarom is fermentatie
interessant?
Opmaak_01.2.indd 48 09-04-2010 10:47:21
defermentatievantweedegeneratiebiomassas
ontstaanazijnzuurenanderechemischever
bindingendieookdewerkingvangistremmen.
Datleidttoteenminderhoogalcoholpercentage.
Veelonderzoekrichtzichophetcrerenvanzeer
robuustemicroorganismen,dieookbijzulke
omstandigheden20procentethanolproduceren.
Nieuwe gisten
Decomplexiteitvangenetischeingrependie
routinematiginhetlaboratoriumkunnenworden
gedaan,isenormgrootgeworden.Erkunnengrote
DNAfragmentenwordengesynthetiseerdeninge
bouwdingenetischeconstructendieinmicro
organismenkunnenwordengezet.Inhetverleden
warenonderzoekers
alheelblijalszen
gengerichttotexpres
siekondenbrengenin
eenmicroorganisme,
zoalsgist.Nukan
datwelmettwintig
genentegelijkertijd.
Hetaanpassenvan
microorganismenaan
gewenstespecifekeomstandighedengaatsteeds
sneller.Zokanmenmetbehulpvangeautomati
seerdekweektechniekeninsneltreinvaartkomen
toteenmicroorganismemetnieuwe,voorde
industriletoepassingbelangrijkeeigenschappen.
Bijvoorbeeldhetingrotehoeveelhedenmakenvan
stofwisselingsproductendiezevannaturenietof
nauwelijksmaken.
Slimgebruikbiomassa:
opzoeknaargoud
Wezijneennieuwefaseingegaanwaarindebio
brandstoffeneenonderdeelzijngewordenvande
transportbrandstoffenendienentervervanging
vanbenzineendiesel.Historischgezienisdat
eenstapterugnaarbijnaeeneeuwgeleden,zegt
JackPronk,hoogleraarIndustrileMicrobiologie
aandeTUDelft.Pronkdoeltdaarmeeopdeeerste
TFordsdieinhetbeginvandevorigeeeuwvooral
opethanolreden.Deklassiekebioethanolvan
deeerstegeneratieuitmaszetmeelenrietsui
kerheeftdeafgelopendecenniaeengeweldige
ontwikkelingdoorgemaakt.Deeffcintievan
hetprocesissterkvergrootendevergistingmet
behulpvanbakkersgistisenormverbeterd.Toch
zaldieeerstegeneratiebiobrandstoffennietde
toekomstzijn,vanwegehetervoornoodzakelijke
landgebruikenhettypegewasdatdirectconcur
reertmetdevoedselvoorziening.Detoekomst
zalkomenvandoorbrakenindetoepassingvan
detweedegeneratiebiobrandstoffen.Detypen
microorganismendievoordefermentatieworden
gebruiktzullenwordenuitgebreidendaarmeeook
hetgrondstoffenpakketdatkanwordengebruikt
alsbasisvoorbiobrandstoffen.Maarvooralzalde
biomassavandetweedegeneratieincombinatie
metnieuwemicroorganismenverschillende
typenmoleculentevoorschijnlatenkomenuithet
vergistingsproces.
Datzullennietalleenmoleculenzijndiekun
nendienenalstransportbrandstof,maarvooral
ookmoleculendiekunnenwordeningezetinde
chemie.Waarbijtransportbrandstoffennogaan
alternatieven(bijvoorbeeldelektriciteitofwater
stofuitkernenergieofzonneenergie)kanworden
gedacht,ishetvooreenbiobasedproductieessen
tieelomduurzamealternatieventevindenvoor
dechemischeproductie.Dechemischeindustrie
draaitnuvooreenbelangrijkdeelopfossiele
brandstoffen.Ongeveertienprocentvandeop
aardegeproduceerdefossielebrandstoffendient
alsinvoervoordechemischeindustrie.Uitaard
olie,steenkoolengaswordenbulkchemicalin
alsethyleen,propyleen,caprolactam,azijnzuur
enmethanolgemaakt.Dezedienenalschemische
Hetaanpassenvanmicro-
organismenaangewenste
specifekeomstandigheden
gaatsteedssneller
Opmaak_01.2.indd 49 09-04-2010 10:47:21
PlanIencellen
Lignine
Remicellulose
SIuk|e van een
cellulosemolecuul
-Glucose-
monomeer
Cellulose
microIibril
PlanIencelwand
(macroIibril)
8ron: hIIp://genomics.energy.gov
Gewas als
groene
grondsIoI
verdere opwerking leidI IoI zgn.
Iweede-generaIieproducIen
Cellulose
. OnIsluiIing
z. verdere
opwerking
vri|e suikers
Remicellulose
Lignine
Cellulose Cellulose
Cellulose
Lignine
(bevaI Ienolische
bouwsIenen)
z6%
Cellulose
(bevaI alleen glucose,
een C6-suiker)
qq%
Remicellulose
(bevaI diverse
C- en C6-suikers)
o%
Glucose
(Len hexose-suiker)
AromaIische
verbindingen
MeI name diverse
D-penIosesuikers,
waaronder
xylose
PlanIencelwand
(macroIibril)
Gemakkeli|ker
op Ie werken mengsel
van besIanddelen
bouwstenenvoortallozeproductenvanplastics
totgeneesmiddelen.DeNederlandsechemische
industrieheeftzichtendoelgesteldomvoor2030
dehelftvanhaargrondstoffentehalenuitandere
bronnendanfossielegrondstoffen.Anderelanden,
zoalsCanadaendeVerenigdeStaten,noemen
percentagesrond30procent.
Bioraffnage
Hetiszondeomrestantenvanvoedselgewassen
enanderegewassendieophetveldhebbengestaan
teverbrandenvoorelektriciteitenwarmte.Dat
Plantencelwand als bron van groene grondstoffen
Opmaak_01.2.indd 50 09-04-2010 10:47:21
PlanIencellen
Lignine
Remicellulose
SIuk|e van een
cellulosemolecuul
-Glucose-
monomeer
Cellulose
microIibril
PlanIencelwand
(macroIibril)
8ron: hIIp://genomics.energy.gov
Gewas als
groene
grondsIoI
verdere opwerking leidI IoI zgn.
Iweede-generaIieproducIen
Cellulose
. OnIsluiIing
z. verdere
opwerking
vri|e suikers
Remicellulose
Lignine
Cellulose Cellulose
Cellulose
Lignine
(bevaI Ienolische
bouwsIenen)
z6%
Cellulose
(bevaI alleen glucose,
een C6-suiker)
qq%
Remicellulose
(bevaI diverse
C- en C6-suikers)
o%
Glucose
(Len hexose-suiker)
AromaIische
verbindingen
MeI name diverse
D-penIosesuikers,
waaronder
xylose
PlanIencelwand
(macroIibril)
Gemakkeli|ker
op Ie werken mengsel
van besIanddelen
en40procentmoetalsnogwordenverbrandals
ontoegankelijkmateriaal.Daaromishetver
standigdebiomassatescheideninverschillende
fracties.
Dezebioraffnagelevertdiversestromenop
diesterkkunnenverschilleninhoeveelheiden
economischewaarde.Hetgaatdanommoleculen
metstikstofenzuurstofdieinredelijkehoeveelhe
dengeproduceerdkunnenworden.De20procent
hoogwaardigemoleculenkunnenmoleculenzijn
waarvoordeindustriebereidis1.500europer
tontebetalen,maarook2.500euro.Hetgaatdan
ommoleculendieinhoeveelhedenvan1tot10
miljoentonperjaargeproduceerdkunnenworden
enbruikbaarzijnindechemie.Voorbeeldenzijn
acrylaat,acrylamide,acrylonitril,ethylamine,
butaandiol,diaminobutaanenethaan,aniline,
styreen,ureumensuccinaat(barnsteenzuur).
Vaakzijnzeafkomstiguitresteiwittendievrijko
menbijdeproductievantransportbrandstoffen.
Ookglycerol,datoverblijftbijdeproductievan
biodiesel,iseenvoorbeeld.Daarkunnenuiteinde
lijkPETfessenvanwordengemaakt.
Hetideevandebioraffnageisdatuiteindelijk
alleonderdelenvandeplantwordengebruikten
ergeenrestantenmeeroverblijven.Zelfsminera
lenalskaliumenfosfaatwordenhergebruikt.Een
voorbeeldisdeproductievanbioethanolenbio
diesel.Daarkomenreststromenvrijdieeiwitten,
fosfaat,kaliumenlignocelluloseeencomplexen
vooraltaainetwerkvan(hemi)celluloseenlignine
bevatten.Dereststromenwordenaandevarkens
gevoerd,dievervolgenshetfosfaat,hetkaliumen
deonverteerdelignocelluloseindemestuitschei
den.Alsdezemineralenechtervantevorenuit
deeiwitfractiewordengehaaldvoordezeaande
varkenswordtgegeven,endelignocellulosewordt
ingezetombijvoorbeeldelektriciteittemakenof
lateralsgrondstofvoortweedegeneratieethanol
wordtingezet,isdemestminderbelastendvoor
hetmilieu.Hetfosfaatkanwordenhergebruikt
isimmersdemeestlaagwaardigetoepassingvan
biomassa.Plantenhebbenzoveelmeertebie
den.Vergassen,pyrolyserenenfermenterentot
transportbrandstoffenofchemicalinisaleen
hoogwaardigertoepassingvanbiomassa.Maarer
ismeer.Gebruikmakenvandespecifekemole
culendiedeplantmaakt,iseennogbetereoptie.
Bijvoorbeeldeiwittenofbijzonderearomatische
moleculen.Erisechtergeenplantdiealleenmaar
gewenstemoleculenmaakt.Gemiddeldkanbio
massa20procentvandegewenstehoogwaardige
moleculenleveren,40procenttransportbrandstof
Ook celwanden van planten
bevatten interessante
bouwstoffen die met enige
moeite kunnen worden
vrijgemaakt (ontsloten)
om verder te kunnen
worden opgewerkt.
Opmaak_01.2.indd 51 09-04-2010 10:47:21
omdatfosfaat(alskunstmest)eenschaarsgoed
is.Alshetkaliumuithetveevoerblijft,wordtde
mestdiedevarkensuitpoepengeconcentreerder
engemakkelijkertetransporteren.Deglycerol,
diealsreststroombijdeproductievanbiodiesel
vrijkomtkanwordenomgezetinbijvoorbeeld
1,3propaandiol,alsbouwsteenvanPETfessen.Er
kanookwordenbeslotenomnietalleeiwittenaan
devarkenstegeven,maaralleendeessentileami
nozurendiedevarkenszelfnietkunnenmaken.
Deaminozurendiedanoverblijvenkunnenook
wordeningezetalsbouwstenenvoorchemische
producten.Voordevarkensbetekenenminder
kalium,fosfaateneiwitinhetdieet,eenhoog
waardigervoerenookmindermest.
Witte biotechnologie
Eendergelijkeomslagkanwordenbereiktviade
wittebiotechnologie.Daarbijwordteenhernieuw
baregrondstof(zoalssuiker,ofdeglyceroldie
overblijftbijbiodieselproductie)vergistdoorbac
terin,gistenofschimmels.Ditprocesvindtplaats
ineenfermentor,eenindustrilevergistingstank.
Demicroorganismenfungerenalskleineche
mischefabriekjesdieietsmooismakenvande
beschikbaregrondstof.Eenandereroutevoorde
productievannuttigechemischebouwstenenis
plantenertoeaantezettendezerechtstreekste
maken.Endanvooraldieplantendietochalwor
dengeraffneerd,bijvoorbeeldvoordeproductie
vandesuiker.Suikerdieookweerdoordewitte
biotechnologiekanwordengebruikt,zoalsvoorde
productievanethanol.Indiedubbeledoelstelling
moetdeproductievanchemischebouwstenen
eenmeerwaardeindeproductieketencreren.
Eenvoorbeeldvanchemischebouwstenenzijn
debacterilepolymerendiewordengebruiktin
afbreekbaarplastic(polyhydroxyalkanoaten,zoals
polyhydroxybutyraat).Diekunnendoorbacterin
uitplantensuikerswordengemaakt,maarook
rechtstreeksinsuikerproducerendeplantenwor
dengeproduceerd.Voordatlaatstemoetenplanten
genetischwordenveranderd.
Naasthettraditionelegebruikvangewassen
voorvoeding,diervoederenbepaaldematerialen,
komenernutweebelangrijkemarktenbij:energie
enchemicalin.Daarbijisdevraagcruciaalwelke
vraag 3
Wat is het voordeel
van bioraffnage?
8iomassa-
resIsIroom
PlanIen
8ioraIIinage
MaIerialen/
li|nchemicalien
8ulkchemicalien
1ransporI-
brandsIoIIen
Lnergie/
WarmIe
8iomassa-
resIsIroom z
GrondverbeIeraar
8iomassa
voeding
veevoer
Roogwaardig
Laagwaardig
ZonlichI
Biomassa kan door mid
del van bioraffnage
worden gescheiden in
verschillende fracties. De
verschillende stofstromen
die dit oplevert (moleculen
die stikstof en zuurstof
bevatten), kunnen sterk
verschillen in hoeveelheid
en economische waarde.
Opmaak_01.2.indd 52 09-04-2010 10:47:22
moleculendeboer,ofdeafnemer,hetliefstwil
makenomzoveelmogelijkeconomischvoordeel
tebehalenenwelkegewassendaarvoorhetmeest
geschiktzijn.Bedrijvenzijndevormgeversvan
innovatieendedrijvendekrachtachterdenood
zakelijkeomschakelingvaneenfossil based eco-
nomynaareenbio based economy.Daarommoeten
uitbiomassaproductenzijntehalendiepassenin
debinnendeindustriebestaandeprocesketens.
Alsvuistregelgeldtdatdeexploitatievanplan
tenalleenhaalbaarisalstientottwintigprocent
vanhetdrooggewichtvandeplantbestaatuitde
verlangdecomponentoferinkanwordenomgezet.
Omdiedoelstellingtebereiken,valtervoorde
meestechemischebouwstoffennogheelwatwerk
teverzetten.Daarbijrichtdeaandachtzichopdit
momentopdefermentatievanbiomassatotbarn
steenzuur(succinaat),melkzuurenitaconzuur
(methyleenbarsteenzuur).Itaconzuur,datverwant
isaancitroenzuurendebasisisvoorveelhoog
waardigepolymeren,wordtgeproduceerddoor
bepaaldeschimmels.OnderzoekersvanWage
ningenUniversiteitenResearchcentrumzijnerin
geslaagddegenendiedaarvoornodigzijnvanuit
dieschimmelovertezetteninaardappelen,zodat
deaardappelplanteenbronvanitaconzuurwordt.
Diverse drempels
Erisookeengroepvanaminozurendieiste
verkrijgenuitknollenenwortels,zoalslysineen
glutaminezuur.Erzijnbacterindiezulkeami
nozurenproducerenuitplantenmateriaal,maar
hetisookmogelijkdeplantendermategenetisch
teveranderendatzezelfbijvoorbeeldveellysine
englutaminezuurmaken.Deplantenblijvendan
eetbaarenzijntegelijkertijdinteressantvoorde
chemie.Eenanderestofwaarvandegenenmet
succesvanuitdebacterieE.coliintabaksbladeren
zijngezetisparahydroxybenzozuur,eenbouw
steenvoorvloeibarekristalpolymeren.Uitpara
hydroxybenzoezuurisinprincipeookfenolte
produceren,eenstofmeteenjaarlijkseproductie
vanmeerdan8miljoenton.Ookzijnerbacte
rindieinteressantepolymerenkunnenmaken,
zoalscyanophycine.Datkandienenalsbasisvoor
superabsorberendepolymeren,enpolyhydroxy
alkanolaten,dieopgroteschaalwordeningezetin
plasticfessen,containers,flmsenvezels.Derge
lijkepolymerenkunnenookinplantenworden
gemaakt,bijvoorkeurindebladeren.Daarinzit
tenchloroplastendieeenvergelijkbarefysiologie
alsbacterinhebbenenzouitstekendgeschiktzijn
omdezebacterilepolymerentemaken.
Bijdezenietthermischewinningvanchemi
schebouwstenenuitbiomassazijnnogdenodige
drempelstenemen.Deverwachtingisdatde
komendetientottwintigjaareenaantalontwik
kelingenbinnendetoeleveringaandechemische
industriezalplaatshebben.Zozullenrelatief
goedkopeverbindingen,zoalsethyleenenpropy
leen,vooraluitdenaftavandepetrochemische
industrieblijvenkomenenwellichtookdirect
wordengemaaktuitsuikerofalcoholsuikers.
Chemischestoffendieinslechtskleinevolumes
Een belangrijke component
van PETfessen kan in de
toekomst worden gemaakt
uit glycerol, een restpro
duct van de productie van
biodiesel
Opmaak_01.2.indd 53 09-04-2010 10:47:23
Witte biotechnologie bij DSM
VolkertClaassen:Hetgebruikvanbiogrondstof
fenvoorchemischebouwstenen,dewittebiotech
nologie,iseenvandeopkomendetechnologien
waarbijDSMtweebelangrijkecompetentiesde
life-sciencesendechemie&materialenkancom
bineren.Biobasedgrondstoffenkunnentothoog
waardigeproductenleiden.Nietalleenproducten
voorvoeding,ookproductendienuvaakingrote
hoeveelhedenuitoliewordengemaakt.
MarcelWubbolts:Hetgaatomhetvermijden
vanbelemmeringenenhetgrijpenvankansen.
Productenuitdelandbouwdiewijinzetten,
mogenbijvoorbeelduiteindelijknietconcurreren
metvoedsel.Voedingisgeenafval.Wijwillen
dusoptermijnhiervooralleenrestproductendie
nietalsvoedingkunnenwordeningezet,gebrui
ken.Bijvoorbeelddoorlignocelluloseafte
breken.Datgeschiedtindenatuurheel
langzaam.Wiljeligninekunnen
gebruiken,danmoetjedebiomassa
chemischenfysischvoorbehan
delenenzeergespecialiseerde
micoorganismentoepassenbij
devergisting.
VolkertClaassen:Datiseen
ontwikkelingsprocesdatjaren
zalduren.Wezijnnubezigmetde
eerstecommercialiseringvanbarn
steenzuur,maardatgaatnogwelop
basisvanzetmeel.Hetverzamelenvan
afvalisindemeesteregiosopaarde
nognietvandegrondgekomen.Barn
steenzuurisonderandereeensmaak
versterkereneenchemischebouwsteen
D
e nederlandse multinationalDSMis
eenvoorbeeldvaneenbedrijfdatsteeds
transitiesdoormaaktwatdegebruikte
grondstoffenbetreft.Ooitgegrondvest
opdeinputvansteenkooluitdeNederlandse
Staatsmijnen(DSMstondvoorDe Staats Mijnen)
voordeproductievanammoniakvoorkunstmest,
werdmededoordeopkomstvanaardolieen
deophandenzijndesluitingvandemijnende
aandachtverlegdnaarkunststoffenenkunstve
zelsopbasisvanverbindingenuitdepetroche
mischeindustrie.Toteindjaren90vandevorige
eeuwvolgdeneendiversifcatievanproducten
eneentoenamevanhetaantalspecialties.Metde
overnamevanGistbrocadesin1998zettezicheen
verbiologiseringvanDSMin.Zowelwatproducten
betreft(vitaminen,voedingsproduc
tenproducten,antiinfectie
middelen,biopolymeren)
alswatproductietechnie
kenbetreft(gebruikvan
microorgansimenen
enzymen).Devolgende,
voorzichtige,omslagdienu
gaandeis,isdevervangingvan
petrochemischegrondstoffen
doorbiogrondstoffen.Eenlogisch
gevolgvanDSMsbetrokkenheid
bijduurzaamheidenmaatschappe
lijkeontwikkelingen,zettenMar
celWubbolts(programmamanager)
enVolkertClaassen(vicepresident)
vanDSMWhiteBiotechnologyBV
uiteen.
Wegwerpbekers zijn
n van de mogelijke
toepassingen van door
DSM geproduceerde
biogrondstoffen
Opmaak_01.2.indd 54 09-04-2010 10:47:28
vooranderemoleculenenvoorbiopolymeren.Dat
isinteressantvooronsomdatweeengrotemarkt
voorbiobasedproductenverwachtenenwedie
daarmeeeffcinterkuntproduceren.AlsDSM
hebbenwenietveelervaringmetagro,duswerken
wesamenmetbedrijvendiedatwelhebben.Zoals
hetFransezetmeel(derivaten)bedrijfRoquette
Frres.Datbedrijfraffneertopklassiekewijze
hetzetmeeluittarweenmas,maarzoudatook
uitaardappelenkunnen.Wehebbenonzesterk
tesbijelkaargebrachtineenagrochemoproject
datin2010al100300tonbarnsteenzuurmoet
opleveren,maarisgerichtopduizendentonnen.
Wijstellenonzeinnovatievekennisterbeschik
king.ZowelbinnenanderesectorenvanDSMals
aanexterneklanten.Datzijnnieuwesoortenvan
(partner)samenwerking.
Amerikaanse onder-
zoekers hebben een
top-12 opgesteld van
moleculen die kunnen
worden gemaakt uit
plantensuikers en interes-
sant zijn als chemische
bouwstenen voor de
industrie. Vergelijkbare
moleculen worden nu
gewonnen bij het kraken
van aardolie in de petro-
chemische raffnage.
Een aantal van de top-12
moleculen kan direct
worden ingezet als ver-
vanger van de petroche-
mische grondstof. Voor
andere zijn er geringe
aanpassingen van het
industrile proces vereist.
Bijvoorbeeld doordat
er een extra chemische
omzetting nodig is of
doordat een bouwsteen
op een andere plaats
binnenkomt in het in
de chemische industrie
gebruikte productie-
proces. De meeste van
de top-12 moleculen
worden geproduceerd uit
vergisting en enzyma-
tische omzettingen van
biomassa. Maar ook door
thermische omzetting.
Via milde pyrolyse kan
bijvoorbeeld een meer
ingewikkeld molecuul als
furfural worden gewon-
nen dat als basis kan
dienen voor de productie
van harsen, geurstoffen
en impregneermiddelen.
Vroeger werd furfural
uitsluitend uit biomassa
gemaakt, maar nu kan
het goedkoper uit aard-
olie. Daarom hangt het
succes van deze top-12
moleculen, behalve van
de bereidheid van de
chemische industrie zijn
processen aan te passen,
sterk af van de prijs van
de aardolie.
3-hydroxypropionzuur 2,5 furaandicarbonzuur barnsteenzuur
asparaginezuur glucaarzuur glutaminezuur
itaconzuur
Top-12 moleculen
levulinezuur 3-hydroxybutyrolacton
glycerol sorbitol xylitol
HO
HO HO
HO HO
HO
HO
HO HO
HO OH HO
HO
O O
O O O O
O O
OH
OH OH OH
OH
CH
2
CH
3
NH
2
NH
2
OH
O O
O O
OH
OH OH
OH
OH
OH
OH OH
OH OH
OH OH
OH OH
O
OH
O O
O
O
O
Top12 moleculen voor de bulkchemie
Opmaak_01.2.indd 55 09-04-2010 10:47:29
Aanmoediging van het
gebruik van genetisch ge
manipuleerde mas
in Brazili
Sleutelen aan planten en ncelligen
D
oor de toenamevanhetgebruikvan
brandengrondstoffenuitbiomassa
zalwaarschijnlijkookhetgebruikvan
genetischveranderdeorganismen
toenemen.Daarbijgaathetomhetgenetischver
anderenvanplantenmethogereopbrengsten,die
geschiktzijnomtegroeienopmarginaleenzilte
grondenendrogegebiedenendiestoffenmaken
diezevannaturenietmakenofinonvoldoende
hoeveelheden.Genetischemodifcatiezalookeen
hogevluchtkrijgenbijeentoenamevandetweede
enderdegeneratiebiogrondstoffen.Bijvoorbeeld
omdefermentatiedoorbakkersgistvansuikers
totalcoholteverbeterenofomgistenandere
microorganismentemakendiemoeilijkafbreek
baremoleculeninplantenomzetteninnuttige
stoffen.
Geneticikenneninmiddelseenfinkaantal
manierenomdegenenzoteveranderendat
stoffenopeenbepaaldeplekindeplantofopeen
vastgesteldtijdstipwordengeproduceerd,ook
alzijnersomsnogwelverrassingen.Degene
tischemodifcatietenbehoevevanproducten
diegebruiktkunnenwordenindechemie,staat
nogrelatiefaanhetbegin.Erzijndiepgewortelde
emotiestegengenetischemodifcatievanplanten.
Deweerzintegenhetvoor God spelenisdaarvan
eenuiting,maarookdevreesdatgenetischver
anderdeplantenzullenkruisenmetnatuurlijke
soortgenoten,zodathetkunstmatigingebrachte
genzichonderwildevariantenzalverspreidenen
huneigenschappenverandert.Ookiserangstdat
genetischgemodifceerderassenanderevarianten
zullenverdringen.Alsgenetischemodifcatieniet
voorvoedingsgewassenwordtingezetenvooralis
gerichtomdehogeenergieprijzenteomzeilen,zal
zijookinEuropanieuwekansenkunnenkrijgen.
Verantwoord omgaan met genen n honger
Erzijntotnutoegeenaanwijzingendatgenetisch
gemodifceerderassenhuningebrachtegenen
kwistiginhetrondstrooien.Natuurlijkmoeten
weonsalswetenschappersafvragenofgenetische
modifcatievanplantennieuweproblemencreert
tenaanzienvanbijvoorbeelddiversiteiteneco
logie,zegtAndriesKoops,onderzoekerbijPlant
ResearchInternationalvanWageningenUR.Het
isookonzeverantwoordelijkheiddaarovertedis
cussiren,tebezienwaarwenustaanenafwegin
Opmaak_01.2.indd 56 09-04-2010 10:47:30
men,zoalsvoordeproductievangeneesmid
delenenindustrileenzymen.EenEuropees
maatschappelijkdebatoverdegrootschalige
toepassingvanditsoortgenetischveranderde
microorganismenvoorbrandstoffenenandere
productenuitbiomassa,isdaaromonwaar
schijnlijk.IndeVerenigdeStatenenChina
zaldiediscussieinelkgevalnietsnelworden
gevoerd.
gentemaken.Alswetenschapperwilikopeen
verantwoordemanieromgaanmetdiversemaat
schappelijkeproblemen:klimaatverandering,
voedselvoorzieningvooreengroeiendewereld
bevolkingentoenemendewelvaart.Plantenver
edelingisdaarinessentieel,eencore technology.
Bijvoorbeeldbijonderzoeknaardefunctiesvan
genen.Metgenetischgemodifceerdeorganis
menkunnenweechtdingendoendiewemetde
klassiekeveredelingnietkunnen.Ennietalleen
hetveelsnellerverbeterenvangewassen.Gezien
detoenemendebehoefteaanvoedsel,hernieuw
bareenergieenchemiegrondstoffenvindikhet
onethischombelangrijkeinstrumenten,zoals
genetischemodifcatie,telatenliggen.
Genetisch veranderde ncelligen
Genetischveranderdemicroorganismeninde
fermentatie,zoalsdealcoholvergisting,stuitop
minderbezwaren.Zulkeorganismenkomen
immersnietindevoedselketenterechtenkun
nenopgeslotenblijvenindebioreactoren.De
genetischemodifcatiekanweleenprobleemzijn
bijhetverwerkenvanhetafvalvandievergis
ting.Nudientdatvaakalsvarkensvoer,maarde
vraagisofdatbijgenetischgemodifceerdegist
nogsteedshetgevalkanzijn.Overigensheeftdit
soortmicroorganismengeenkansindenatuur.
Dateenbakkersgistbijvoorbeeldisoprenoden
maakt,zitdencelligealleenmaarindeweg
indeconcurrentiemetwildesoortgenoten.Die
functiezalindenatuursnelverlorengaan.Er
zijnaltallozevoorbeeldenvanhetgrootschalige
gebruikvangenetischgemodifceerdeorganis
Sleutelen aan planten en ncelligen
antwoord 1
Beide kunnen moei-
lijk transporteerbare
biomassa, doordat deze
bijvoorbeeld veel water
bevat of onhandelbaar
is, geschikt maken voor
vervoer over grotere
afstanden. Bovendien
kan pyrolyse interessante
moleculen vrijmaken uit
de biomassa.
antwoord 2
Met fermentatie kan niet
alleen ethanol worden
gemaakt, door de inzet
van nieuwe ontsluitings-
methoden en nieuwe
(genetisch veranderde)
micro-organismen ook
allerlei andere moleculen
die geschikt zijn voor toe-
passing in de industrie.
antwoord 3
Bioraffnage maakt het
mogelijk uit biomassa
verschillende bestand-
delen te halen en die
afzonderlijk verder te
verwerken en te verko-
pen. Dat vergroot de
economische waarde van
de biomassa sterk.
Opmaak_01.2.indd 57 09-04-2010 10:47:31
De landbouwproductiviteit is de laatste
decennia toegenomen door het in gebruik
nemen van meer goede gronden en een groter
en beter gebruik van water. Maar hoe houden
we tegelijk het lokale welzijn in stand?
Opmaak_01.2.indd 58 09-04-2010 10:47:36
5 Nietlouterrozengeur
enmaneschijn
B
iomassaiseenidealeenonuitputtelijke
bronvoorzowelbrandstoffenalschemi
calin.Tochisdeinzetervannietonom
streden.Leverthetgebruikvanbiomassa
weldeverwachteverminderingvanbroeikasgas
sen?Watzijndegevolgenvaneenenergieteeltop
groteschaalvoordeprijsvanvoedingsgewassen,
hetgebruikvanlandbouwareaalendebiodiversi
teit?Enhoekanwordenvoorkomendatarmeboe
renenkwetsbarelokaleeconomienwordenweg
gewalstdoorgrotebedrijveneninternationale
handelaren?Small is beautifultegenbig business.De
productievanbiomassamoetdaaromgoedbege
leidwordenomtevoorkomendaterongewenste
effectenontstaanopdevoedselproductie,het
milieuendesociaaleconomischeomstandighe
denvankleineboeren.Zonderfankerendbeleid,
geenduurzamebiomassa.
Voedselalsbrandstofenbrandhaard
Erzijnveelgoederedenenombiomassategebrui
kenvoordeproductievanenergieenindustri
eleproducten.Maarerzijnookredenendaar
voorzichtigmeetezijn.Eenbelangrijkpuntvan
discussieisdeconcurrentievanenergiegewassen
metvoedselgewassen.EenkwartvanhetAmeri
kaansegraanenmasbijvoorbeeld,werdin2009
gebruiktvoordeproductievanbioethanol.Met
die107miljoentonhaddenook330miljoenmen
sengevoedkunnenworden,eenderdedeelvanhet
totaalaantalondervoedemensenopaarde.In2007
wasinMexicodetortillacrisisomdatdeprijs
vantortillassnelzouzijngestegendoordatde
VerenigdeStatengrotehoeveelhedenmasinzet
tenvoorethanolinplaatsvanhetalsvoedselopde
markttebrengen.Dieconcurrentietussenvoe
dingsgewassenengewassenvoorbiogrondstoffen
iseropditmomentontegenzeggelijk.Maardie
concurrentiewordtookoverdreven,zegtLouise
Fresco,universiteitshoogleraaraandeUniversiteit
vanAmsterdam.
Indertijdwaserweleenkleineinvloedopdeprijs
vanmasdoordeinzetvanmasvoorethanol,
maardeprijsstijgingkwamvooraldooreenslecht
beleidvandeMexicaanseoverheid.Mexicokocht
goedkoopmasindeVerenigdeStatenenlegde
daaropeenimportheffngomdelokaleprijshoog
tehouden.Toendemasprijzenomhooggingen
vooraldoordatdeoogsteninAustralislecht
warenhandhaafdedeMexicaanseregeringde
importheffng.Hetgevolgdaarvanwasdatpro
ducentenvanvlees,dusdegroteveeboeren,opde
Suikerriet is n van de
voedselgewassen die ook
gebruikt wordt als bio
grondstof.
Opmaak_01.2.indd 59 09-04-2010 10:47:37
lokaleMexicaansemarktengingeninkopen,waar
doordelokaleprijssteeg.Vaneenanderegeliefde
grondstofvoordeproductievanethanol,rietsui
ker,isdewereldprijsdeafgelopenjarennauwelijks
gestegen,endievanrijststeegwelfink,terwijl
daaruitgeenbiobrandstoffenwordengewonnen.
Hongerige monden vullen
Datmetdevelemiljoenentonnenvoedselgewas
sen(knollen,bieten,graan,mas,oliepalmen
ensuikerriet)dienugebruiktwordenvoorde
productievantransportbrandstofookhongerige
mondenzoudenkunnenwordengevuld,valtniet
teontkennen.Maardietweerechtstreeksmet
elkaarinverbandbrengen,bestempeltFresco
vooralalsdemagogie.Erisvoldoendevoedselop
dewereldvoornegenmiljardmensenin2050.
Overigensookzonderdetoepassingvanbiotech
nologie.Endevoedingssituatieopaardeverbetert
ook.Datwilnietzeggendateroplokaalniveau
geendiscussiesoverdeconcurrentievanbrand
stoffenmetvoedingsproductenzullenblijven.
Daterhongerisindewereldheeftveelmeerte
makenmetgebrekaanonderwijs,infrastructuur
enleidersdiehuneigenportemonneebelangrij
kervindendanhetwelzijnvanhunbevolking.In
detijddaterlandbouwoverschottenwaren,ging
hetnietbetermetdehongerindewereld.Sterker,
metsubsidievanoverhedenwerdenoverschot
tengedumpttegenzeerlageprijzen,watdelokale
voedselproductieomzeephielp.Datgebeurdebij
voorbeeldmetEuropeesvoedselinAfrikaenmet
AmerikaanselandbouwproducteninMexico.
Hetvoedenvanhongerigemondenisdanook
vooraleenvraaghoevoedselopdejuisteplek
komtenhoehetwordtgebruikt.Veelvoedingsge
wassenwordenbijvoorbeeldingezetalsveevoer
inplaatsvanvoormenselijkeconsumptie.Van
detweemiljardtongraandiejaarlijkswereld
wijdwordtgeproduceerd,gaatdehelftnaarhet
vee.Voordeproductievannkilovleesheeft
eenkip2,5kilograannodig,eenkoezelfszeven
kilo.Wantmeermagigedieren,zoalskoeienen
schapen,zettengraanmindereffcintomdan
nmagigedieren,zoalskippenenvarkens.
Gemiddeldisvoornkilovleesongeveervierkilo
graannodig.Vanelkevierkilograanverdwijnen
erdrievoordestofwisselingenhetonderhoud
vanhetdierenvoordevormingvannageslacht.
Omdehongervande1,1miljardmensenopaarde
teleningen,iszon150miljoentongraannodig
voorelkeondervoedepersooniederedagruimeen
kwartkilograanextra.Ditgeeftineennotendop
weerdathetvoedselenhongervraagstukniet
zozeereenprobleemisvandeproductievanvoed
sel,maarvooraleenkwestievaneconomieenver
deling.Vleeslegtwatdevoedingsenergiebetreft
dusookeenveelgroterbeslagoplandbouwareaal
danvoedingsgewassen.
Belang eerste generatie
Dediscussieoverconcurrentietussendeproduc
tievanbiomassavoorvoedselenvoorenergie
isingewikkeld.Sommigenzeggendatjebeter
In 2007 gingen Mexicanen
de straat op om te proteste
ren tegen de hoge voedsel
prijzen
1000
mas
Dagprijs voor mas, tarwe en soja in US $ per ton
2010 2005 2000 1995 1990 1985 1980 1975 1970 1965 1960
750
500
250
0
tarwe soja
Ookvoordeteeltvaneengewas
datnietkanwordengegetenis
landbouwgrondnodig
vraag 1
Hoe kan worden voor-
komen dat energieteelt
concurreert met teelt
voor voedsel?
Opmaak_01.2.indd 60 09-04-2010 10:47:39
energiekuntmakenuitgewassendiejenietkunt
eten,zodatergeengevaarvoorconcurrentie
metvoedselis.Devraagisofdatwelverstandig
is:ookvoordeteeltvaneengewasdatnietkan
wordengegetenislandbouwgrondnodig.Beteris
hetomgewassentetelendiekunnendienenals
basisvoorzowelvoedselalsbiobrandstoffen.Dus
bijvoorbeelddearen
voorgraanenrijsten
dehalmenenhetblad
voorbiobrandstof.Aan
deanderekantisde
inzetvanzulkegewas
senvandetweede
generatie,waarvan
detoepassingoverigensnoginontwikkelingis,
nietweggelegdvoorveelarmelanden.Depro
ductendaaruitzijnweliswaargoedkoop,maarde
benodigdeinvesteringenzijnhoog.Veellandenin
bijvoorbeeldAfrikazullendatdekomendetwintig
jaarnietkunnenopbrengen.Vanuitdatperspec
tiefzoudenarmeboerenbeterbiobrandstoffen
vandeeerstegeneratiekunnenproduceren.Die
vereisenweiniginvesteringenenleverenwelgeld
opdatdeboerenkunnenbenuttenvoorinveste
ringeneneenbeterelandbouw.
Eenkleinschaligeproductievaneerstegeneratie
biobrandstoffenzouwerkgelegenheidvoorde
Afrikanenzelfbetekenenenbrandstoffenvoor
henbereikbaarmaken.Lokaalenkleinschalige,
opdeboerderijgeproduceerde,ethanolendie
selvandeeerstegeneratiekunnenzewelkopen,
maaraardolieisonbereikbaarvoorhen,zegtJohan
Sanders,hoogleraarValorisatievanplantaardige
productieketens,aandeWageningenUniversiteit
enResearchcentrum.Zelfvindikdediscussie
overdetegenstellingtussenenergieenvoedsel
eengevaarlijke,omdatdezedebiomassavande
eerstegeneratieineenkwaaddaglichtsteltten
gunstevandetweedegeneratiebiobrandstoffen.
Omdatdaarvoorveelinvesteringennodigzijn,
zijndezeinhetbelangvanderijkelandenengrote
multinationaleondernemingen,zoalsShell.De
techniekvooreerstegeneratiebiobrandstoffen
moetzosnelmogelijkondergewonemenseninde
DerdeWereldwordenverspreid,maarwelopeen
duurzamewijze.
Moeilijk te verwezenlijken potentieel
Sommigenvindendegrootschaligeproductievan
biomassavoorenergieenchemicalineenteopti
mistischscenario.Beginjaren90werdberekend
datdeaardewel40miljardmensenzoukunnen
voeden.Nuwetenwebeter,zegtbijvoorbeeldPrem
Bindraban,directeurvanhetInternational Soil Refe-
rence and Information CentrevanWageningenUni
versiteitenResearchcentrum.Hetklimaatende
biodiversiteithebbenhunbeperking,netalsnutri
enten,waterendegeschiktheidvanhetlandvoor
degroeivanbepaaldegewassen.Delandbouwpro
ductiviteitisdelaatstedecenniatoegenomendoor
hetingebruiknemenvanmeergoedegrondenen
eengroterenbetergebruikvanwater.Maardaar
aanzaleeneindekomen.Stedenbreidenzichuit
tenkostevanlandbouwgrond,erisminderwater
beschikbaarendebodemdegradeert.Daardoor
gaandenatuurlijkehulpbronnennettoachteruit.
1000
mas
Dagprijs voor mas, tarwe en soja in US $ per ton
2010 2005 2000 1995 1990 1985 1980 1975 1970 1965 1960
750
500
250
0
tarwe soja
Ontwikkeling van wereld
landbouwprijzen tussen
1960 en 2010.
Bron:WorldBankdatabase
Ookvoordeteeltvaneengewas
datnietkanwordengegetenis
landbouwgrondnodig
Opmaak_01.2.indd 61 09-04-2010 10:47:40
Erisveelpotentieel,maarhetverwezenlijkenvan
potentieelzouweleensveelmeermoeitekunnen
kostendanaanvankelijkwerdgedacht.
EenvoorbeelddaarvanisdeEuropesegraan
teelt.InNederlandbrengteenhectare8,5tot9ton
graanop,inSpanjeslechts3ton.Debeperkende
factordaarvooriswaterendattoverjeniettevoor
schijn.Daaromzaldeverhogingvandeproduc
tiviteitvandelandbouwdusnietmeerzosnel
gaanalsinhetverleden,verwachtBindraban,die
uitrekendedatnaarschatting200tot300miljoen
extrahectarenlandbouwgrondnodigzijnomtien
miljardmensentekunnenvoeden.Vooreendeel
vandietienmiljardmensenzaldewelvaartzijn
toegenomenenzijzullengezamenlijkeengroter
beroepdoenopnatuurlijkehulpbronnendannu
hetgevalis.Hunecologische voetafdrukeenmaat
voorhetberoepdatiemanddoetopnatuur,milieu
enbronnenalswater,energieenvoedselzalin
2050groterzijndannu.Inplaatsdatveelmensen
nstandaardvoetneerzetten,zettenzeerdan
drieofvier.
Endedubbeledoelstellinghetcombineren
vanvoedselenbrandstofuitdezelfdeplantzal,
aldusBindraban,onvoldoendesoelaasbieden.Het
inzettenvanrestantenvandeoogstvoorenergie
kannietongestraftgeschieden.Dierestenwor
dennuvaakteruggestoptindebodemenalsdat
nietmeergebeurt,veranderthetevenwichtenzal
minderkoolstofindebodemwordenopgeslagen.
Hoeveelvandeoogstrestantenmoetachterblijven,
hangtafvandebodemenhetklimaat.Oprijke
grondmoetmisschiendehelftvanhetstroblijven
liggen,oparmeregronden,zoalszandgrond,
misschienwelnegentigprocent.Anderenmenen
datkoolstofookopeenanderemanierophetveld
kanwordenteruggebracht.Erisimmersmeerdan
genoegkoolstofopaardevandaardediscussies
overdeCO
2
.Bindrabanheeftberekenddatalsde
reststromeninNederlandecologischverantwoord
wordenverzameld,ervoldoendebiomassaisvoor
deproductievanelektriciteitwaarmeemaximaal
4procentfossielebrandstofkanwordenbespaard.
Eenaanzienlijkpessimistischervisiedandievan
FrescoenbijvoorbeeldhetREFUELrapportover
biobrandstoffenvandeEuropeseUnie.
Glas halfvol of halfeeg
Hetlastigevandediscussiesoverhetgebruikvan
biomassaisdatdedeskundigenhetdikwijlsniet
metelkaareenszijn.Elkjaarverschijnennieuwe
rapportendieelkaarlijkentegentespreken.Vaak
draaithetmeningsverschiloverdevraagofhet
glashalfvolofhalfeegis.Terwijlsommigenbij
voorbeeldnietgelovenindekoppelingvandeteelt
voorvoedingenenergie,menenanderendatzon
combinatiejuistcruciaalis.Vooralvoorboerenin
armelanden.Daarisdekwaliteitvandelandbouw
vaakheellaag,mededoordearmoede.Erzijn
investeringennodigomdeopbrengstenteverho
gen,maardaarvoorisgeengeld.Dieinvesteringen
komeneralleenalserookbusinessisenvoedsel
isdaarvoorongeschiktomdathetzeldenvaltte
exporteren.Biofuelechterwelendeopbrengst
Resten van suikerriet blijven
na de oogst achter op de
akkers
Opmaak_01.2.indd 62 09-04-2010 10:47:43
daarvankanwordengebruiktomboereneffcin
tertelatenproduceren.Danhebbenzeminder
grondnodigenhoevenzenietsteedsnieuwestuk
kenbostekappen,hoewelhebzuchtookvaakeen
drijfveervoorhetkappenvanbomenis.Zowordt
deeconomie,deeerlijkehandelinbiobrandstof,
demotor,wanterisvoorlopigeenoneindigevraag
naarenergie.
Kleineenmiddelgroteboerenzullenvooral
biogrondstoffenvoordelokalemarktgaan
producerenendegroteboerenvoorderegionale
enbovenregionalemarkt.Wantalleensmall is
beautifulzalnietwerken.Erzullenzekerookgrote
producentennodigzijnomdatmeerdandehelft
vandewereldbevolkinginmiddelsinstedenleeft.
Daardoorzullenenormearbeidsproblemenophet
plattelandontstaan,diedeelsdoorschaalvergro
tingzullenmoetenwordenopgelost.Steedsmin
dermensenmoetenvoorsteedsmeerstedelingen
gaanproducerenendaarvooriseenopschaling
vandelandbouwnoodzakelijk.Erisechtereen
gevaardatalsalleaandachtuitgaatnaarinveste
ringeninbiogrondstoffenerminderwordtgen
vesteerdindevoedingssectoromdatboerenmeer
kunnenverdienenmetenergieengrondstoffen.
Bijvoorbeeldnietmeerinslachthuizen,ofvooral
inenergiegewasseninplaatsvaninmas.Omdat
tevoorkomeniseengoedfankerendbeleidnodig.
Beterinvesterenindelandbouwzoubijvoorbeeld
detreknaardestedenkunnenverminderen.Maar
sommigenvrezendatzulkbeleidindepraktijk
onmogelijkgoedvaltuittevoeren.Zijmenendat
hetvoorzorgbeginsel(voorkomenisbeterdan
genezen)gebiedternietaantebeginnen.
Harde business
Hetbesefdatdeproductievanbiomassavoor
energieenproductenalleenplaatsmagvinden
ondereenstrengduurzaamheidsbeleidenin
samenwerkingmetdelokalebevolkinglijktnubij
velentezijndoorgedrongen.Sindsdezwarekri
tiekopbiomassavoorbrandstofnaaraanleiding
vandetortillacrisis,hebbennieuwestudieslaten
ziendatbiomassaweleengoedeoptieknzijn,
watbetreftenergieenklimaat,mitsdegoedevoor
waardenendejuisteoptieswordengekozen.Eris
sindsdezomervan2008veelgebeurd:inNeder
land,indeEUdieeenleidendepartijisgeworden
enindeVerenigdeNaties.Dealgemenegedachte
isnudatbiogrondstoffennodigzijn,maarwel
onderbepaalderandvoorwaardenmetbetrekking
totzowellandbouwenbiodiversiteitalssociaal
economischeaspecten.Daaroverwordendiscus
siesophoogniveaugevoerd.Hetgaatdaarbijom
eenverfjningvandevoorwaardenendecontrole
vandeafspraken,zoalsdoorhetgebruikvansatel
lietenencertifcering.
GrotelandenalsdeVS,China,Canadaende
EUrichtenzichnumassaalopdiverseterreinen
vanhetgebruikvanbiomassa.Zoalsopdetweede
generatietechniekenvoorbiobrandstoffenen
biogrondstoffen,opnieuwetypengrondstoffen
(zoalslignocellulose),opbioraffnage,opdevraag
welkegrondengeschiktzijnvoordeproductievan
biomassaenophoehetnoodzakelijkeevenwicht
metvoedselkanwordenbewaard.AndrFaaij,
hoogleraaraandeUniversiteitUtrecht,zieteen
Leegloop van het platteland
in Afrika
Opmaak_01.2.indd 63 09-04-2010 10:47:43
aantalgrotepraktijkprojectendievoor2015com
merciletoepassingbinnenbereikbrengen.Enhij
verwachtdatbinnentienjaarbiomassaconcur
rerendzalzijnmetaardolie.Biomassazalgroeien
doorhetgrootschaliggebruikvannieuwestro
men:bosenrestafval,graslandenenhetgebruik
vanmarginalegronden.OokindeIEA(het
energieagentschapvandeOESO,28rijkelanden)
heefteenomslagplaatsgevonden.Ditagentschap
heeftbiobrandstoffenaltijdduurgevonden,maar
houdternurekeningmeedatin2020deprijs
ervanconcurreertmetdievanaardolie.Daardoor
wordtbiomassanietmeerloutergezienalsmiddel
ombroeikasgassenenklimaatveranderingtegen
tegaan,maaralseenhardebusiness.Faaij:Welop
voorwaardedatwehetgoeddoen.Watdatbetreft
zijninmiddelseenaantalhardelessengeleerd.
Mensenrechtenenmilieu-effecten
Dediscussieoverhetgebruikvanbiobrandstoffen
spitstzichvooraltoeopdeconcurrentietussen
gewassendiezijnbestemdvoorbrandstoffenen
Teluk Meranti ligt op
een schiereiland in het
zuid-oosten van het
Indonesische Sumatra.
Het bos rond het dorp
wordt bedreigd door een
legaal monster, vertel-
len de dorpsbewoners.
Met concessies van de
overheid, rukken de
bulldozers van de papier-
en de palmoliereuzen in
hoog tempo op. Pulp- en
papiergigant April bereidt
de verwoesting van het
oerwoud een van de
laatste veenbossen
voor. In plaats daarvan
komen er eindeloze rijen
oliepalmen of acacias
voor de papiermolens van
Asia Pulp and Paper, de
grootste papierfabrikant
van Azi. Yusuf, een van
de clanleiders in het dorp,
wijst naar de overkant
van het water, waar eens
tuinen lagen. Verderop
zijn ze het bos aan het
omhakken, en nu komen
alle dieren varkens,
apen, herten deze kant
op, op zoek naar eten. Ze
hebben alles opgevreten.
Net als de dieren worden
zo ook de vijfduizend
inwoners van Teluk
Meranti steeds meer in
een hoek gedrongen. Als
de grote maatschappijen
hun plantages maken,
waar moeten wij dan nog
een stukje land vandaan
halen voor onze kinderen?
Waar halen wij dan nog
ons hout?, vraagt een van
de dorpsouderen zich af.
Met het bos verdwijnt hun
leefruimte. Straks staan
overal hekken met daar-
achter dorre acacias. De
dorpsbewoners hebben
hun bos nodig of ten min-
ste een stuk grond om te
bewerken, groot genoeg
voor henzelf, hun kinderen
en kleinkinderen.
Alles wat mooi is
verdwijnt straks, en wij
blijven met lege handen
achter, zegt Yono, een
van de leiders van het
dorpsverzet tegen April.
Greenpeace is ze te hulp
gekomen, en heeft een
kamp opgezet om te
protesteren tegen de ver-
nietiging van het waar-
devolle veenbos. Wij zijn
blij dat ze hier zijn, zegt
Yono. Hij gelooft niet
dat ze April lang kunnen
tegenhouden. Dat bedrijf
is zo machtig; het heeft
nu al mensen in het dorp
omgepraat. Het lijkt een
kwestie van tijd. Maar
wie weet wat er moge-
lijk is met hulp uit het
buitenland?
Deze bewerking van een
artikel van Michel Maas
in de Volkskrant van 7
december 2009 laat zien
hoe zaken fout kunnen
lopen, in dit geval rond de
productie van papier. Een
duurzame productie van
biomassa is alleen moge-
lijk als alle betrokken
partijen deze gezamenlijk
ter hand nemen.
Legale monsters op Sumatra
Vernietiging van veenbossen in Indonesi.
Opmaak_01.2.indd 64 09-04-2010 10:47:44
andereeconomischwaardevollegrondstoffenmet
dievoorvoedsel.Detweedegeneratiebiomassa,
diezowelvoedselalsenergielevert,heftdiekri
tiekvooreenbelangrijkdeelop.Maarerisook
anderekritiekopdenoodzaakombiobrandstoffen
intezettentervervangingvanfossielebrandstof
fenenopdeinvloeddiedatteweegzalbrengen.
Watbijvoorbeeldzijndesociaaleconomische
gevolgenvoorarmeboerenwanneergrootschalige
biomassaproductieinhunregionaleeconomie
wordtgentroduceerd?Watzijndegevolgenvan
debeperktebeschikbaarheidvanwaterenfosfaat
voorhetrealiserenvanvoldoendebiomassa?Wat
zijndegevolgenvandeproductievanbiogrond
stoffenopdebiodiversiteitenleidtdeteeltvan
biomassaopdeeneplaatsniettothetontgin
nenvanlandbouwgrondvoorvoedselopandere
plekkenopaarde,dezogenoemdeindirect land use
change,deindirecteveranderingvanlandgebruik?
Enhoestaathetmetdemogelijkenoodzaakvoor
detoepassingvangenetischveranderdegewassen
enmicroorganismen?Totslotzijnervraagtekens
teplaatsenbijdeeffcintiewaarmeelevendeorga
nismenzonneenergieomzetteninvoorbrandstof
bruikbareenergieenbijdegroottevandebijdrage
diebiomassalevertaaneenverminderingvande
mondialeCO
2
uitstoot.
Sociaaleconomische gevolgen
Totnutoeisweiniguitgekomenvaneenverbe
teringvandeleefsituatievankleineboeren,zegt
sociaalwetenschappelijkenjuridischonder
zoekerJacquelineVelvandeUniversiteitLeiden.
Metjatrophaprojectenisnogmaarpaseenbegin
gemaakteniservooralsprakevanopportunities
voorbedrijvenenoverheidsdiensten.Gewas
senvoorbiobrandstoffenzijnweinigandersdan
anderegewassenvoordeinternationalecommer
cie,zoalsvoorrubberensuiker.Diezijnafhan
kelijkvandewereldmarkt.Datisvoordeligalsde
prijzenhoogzijn,maarnadeligalszelaagzijn.
Individueleaanbiedershebbendaargeeninvloed
op.Devraagiswieerbetervanworden.Erzijn
voorbeeldenvankleineboerendierijkwerden
vanoliepalmen,maarookveelvoorbeeldenvan
hettegenovergesteldeenvanboerendiemoesten
wijkenvoordeaanlegvanplantages.Inhetalge
meenhebbenkleineboerenweinigzeggenschap.
NogalwatlandeninAfrikaenZuidOostAzi
hebbenwelwettenenregels,maarhunzwakke
staatkandeboerennietbeschermen.VeelNGOs
nietgouvernementeleorganisatiesmenendat
deintroductievanoliepalmplantagesinIndonesi
enMaleisivaakeenvoorbeeldisvanhoehetniet
moet.Het(illegaal)kappenvanboslevertgeldop
endaarmeeworden,nietzeldenopcorruptewijze,
palmolieplantagesaangelegd,waarbijkleineboe
renhetveldmoetenruimen.Aandeanderekant
zijner,bijvoorbeeldinIndonesi,ooktientallen
miljoenenhectarengedegradeerdegraslandendie
geschiktzijnvoorpalmolieenjatropha.
Desituatieisnietzozwartwit.Onderzoe
Oliepalmplantage
op Borneo
vraag 2
Wat hebben mensen-
rechten te maken met
biobrandstoffen?
Opmaak_01.2.indd 65 09-04-2010 10:47:47
kersconstaterendatergroteverschillenzijn
watbetreftgewassenenregios.Deverbouwen
handelinjatrophagaatinTanzaniamoeizaam,
maarisinColombiaeensucces.Endeethanol
productieinBraziligaat,doordebankgeno
men,goed,ookalisdaarookwelsocialeonrust.
Goedewetenregelgevingophetgebiedvan
landeigendomenlandgebruik,maarookvoorde
beschermingvanhetmilieu,zijnonderdeelvan
duurzameproductiewijzevangrondstoffenvoor
biobrandstof.Maarwatalsdestaatzwakisende
corruptiegroot?Hetisookdevraagofhetbeleid
endepraktijkinDerdeWereldlandenwelvanuit
Nederland,zelfsvanuitdeEU,kunnenworden
benvloedenhoeenopwelkeschaalduurzame
productievalttegaranderen.Erzijngroteeco
nomischebelangengemoeidmetdeproductie
vanbiomassavoorenergie.Wieproduceert,de
technologieinhandenheeftenhettransport
beheerst,kandepraktijkredelijkgemakkelijk
naarzijnhandzetten.
Economische belemmeringen
Watzijndegevolgenvandeintroductievan
grootschaligeeneffcintelandbouwmethoden
indezwakkelokaleenregionaleeconomienin
veelDerdeWereldlanden?Zoalsookbijandere
ontwikkelingenkansociaaleconomischestress
degemaakteplanninginhethonderddoenlopen.
Daarnaastzijneconomischeentechnologische
aspectencruciaal.Ookalhebbenboerentoegang
totland,waterenproductiemiddelen,zezullen
alleenlandontginnen,delandbouwproductie
verbeterenenbiogewassentelenalszedaarfnan
cieelvoordeelbijhebbenenereenafzetmarkt
is.Datisalleenhetgevalalsdeprijsdiezijvoor
dezeproductenontvangenhooggenoegisenze
geproduceerdengetransporteerdkunnenworden
tegeneenprijsdielagerisdandetraditionele
grondstoffenuitfossielebrandstoffen.Zoverishet
metbiobrandstoffennuvaaknognietendaarbij
isdeontwikkelingvandetechnologiewezenlijk.
Nietalleenwatbetreftdemeesteffcinteproduc
Transport van fruitbundels
met palmoliepitten op
Sumatra
vraag 3
Zonnecellen en wind-
molens zetten zonne-
energie effcinter om
dan planten, is het
toepassen van biomassa
daarom overbodig?
Opmaak_01.2.indd 66 09-04-2010 10:47:50
tiemethodenentoepassingenvoorbiomassaen
grondstoffen,ookvoorhettransportdaarvan.Iser
voldoendegoedkopetechnologieomdebiomassa
ofdebiogrondstofdermatesterkteconcentreren
datheteconomischdemoeitewaardisdezeover
deaardbolteverslepenzoalsnugebeurtmet
steenkool,aardolieenaardgas?Enwatzijndekos
tenvandebenodigdelogistiekomdebiomassa,
zoalsrestproducten,teverzamelenbijde(kleine)
producenten?
Effcinter gebruik bodem
Hetgebruikvanvoedingsgewassenvoorbrand
stoffenzalsnelzijnlimietbereiken.Alsalledoor
Amerikageproduceerdemasvoorbioethanol
zouwordengebruikt,kandaarmeeaanslechts
15procentvandevraagnaarbenzineindeVS
wordenvoldaan.VoorhetbehalenvandeEuropese
doelstellingvantienprocentbiobrandstoffenuit
gewasseniseenoppervlaktergroottevanalhet
akkerlandinhetheleVerenigdKoninkrijknodig,
infeitetienprocentvanhetEuropeselandbouw
areaal.Datisnietgeringenbetekentdatbijeen
groteraandeelbiobrandstoffennaarandereoplos
singenmoetwordengezocht.Zoalsdetoepassing
vanbiobrandstoffenvandetweedegeneratie
diewordenvervaardigduitdenieteetbaredelen
vandevoedselgewassenenvanhoutigegewas
sen.Ookkanwordengezochtnaareeneffcinter
gebruikvanbestaandegronden.Opbijvoorbeeld
depampasvanBrazilienMongolikunnengeen
granenwordenverbouwd,maarmisschienwel
eucalyptusbomenofanderegewassendieenergie
kunnenleveren.ZelfsinNederlandkananders
metdegrondwordenomgegaandannuhetgeval
is.Inonscoulisselandschapmetkoeien,zouden
bijvoorbeeldveelmeerkreupelhoutenbomen
kunnenwordenaangeplant.Misschienzelfsgene
tischgemodifceerdehoutsoortenalsdieooit
wordentoegestaandieolieofandereproducten
produceren.
Maatschappelijke belemmeringen
Oflandbouwareaalgemakkelijkkanwordenuitge
breid,isdevraag,wanterzijndiversebelemme
ringen.Allereerstishetdevraagofdehoeveelheid
theoretischberekendelandbouwgrondookwerke
lijkbeschikbaarzalkomen.Hoebijvoorbeeld,zul
lendezemarginaleensomsmoeilijktebereiken
grondenwordenontgonnen?Voorontginningen
bebouwingzijninvesteringeneneeninfrastruc
tuurnodigenmensendiebereidzijndegrond
tebewerken.Afgezienvanhetdaarvoornood
zakelijkegeld,spelengeopolitiekeenculturele
aspecteneenrol.Iseen
regeringbijvoorbeeld
bereideeninfrastruc
tuuraanteleggenin
zulkonontgonnen
gebied(isdaarbijvoor
beeldwelgeldvoor?)en
welkebevolkingsgroe
penzijnbereidomzich
daaralslandbouwerste
vestigen?Ooknatuurenmilieukunnendrempels
opwerpen.Alsvoordeontginningvanareaalvoor
deproductievanbioenergieregenwoudmoet
wordengekaptofsavannenmoetenverdwijnen,
staatdathaaksopdewenstotduurzaamheid.Ook
het(veranderende)klimaatspeelteenrol,alwas
hetalleenmaarvanwegeveranderingeninde
hoeveelheidneerslagdiedikwijlseenbeperkende
factorisvooreenvoldoendehogeopbrengst.Dat
brengtdirectookdevraagopofhetvalttever
wachtendatdeproductiviteitvandelandbouw
werkelijknaarhettheoretischemaximumkan
wordengebracht.Daarvoorzijninvesteringen
nodig.Inirrigatie,deaanschafvangewassenmet
eenhogeopbrengst,kunstmestenmachines.
Sindsjaarendagblijkendieinvesteringeninarme
landenniethetgewensteresultaatopdelangere
termijntehebben.
Hetisdevraagofbeleiden
praktijkinDerdeWereldlanden
vanuitNederlandkunnen
wordenbenvloed
Opmaak_01.2.indd 67 09-04-2010 10:47:50
Broeikasgasenenergiewinst
Hoesterkdragenbiobrandstoffenbijaandever
minderingvandehoeveelheidbroeikasgassenen
devervangingvanfossielebrandstoffen?Alsvoor
deproductievanbiomassanieuwestukkengrond
moetenwordenontgonnen,zaldatgepaardgaan
metdeuitstootvanCO
2
enanderebroeikasgassen.
Bijdeproductievanbiomassawordtnietalleende
bovengrondsebiomassavervangen,waarbijCO
2
vrijkomt,maarookdeondergrondse.Indeeerste
30centimetervandebodemzitevenveelkoolstof
alsinwaterophetlandstaat.Bovendienzalde
bodemkwaliteitachteruitgaandoordeexploitatie
vandegrondenzullenplantenrestenwordenafge
brokenwaarbijdebroeikasgassenmethaan,CO
2
enNO
x
vrijkomen.DeStichtingNatuurenMilieu
berekendedatvoorhetbehalenvandeEuropese
doelstellingvaneenvervangingvantienprocent
vandefossielebrandstoffendoorbiomassaeen
oppervlaktetergroottevanhetBritselandbouw
areaalnodigzouzijnendatditeenvermindering
vanslechtsnprocentvandetotaleEuropeseuit
stootvanCO
2
zoubetekenen.Daarbijisoverigens
uitgegaanvannieuwaanteplanteneerstegenera
tieenergiegewassenennietvanhetbenuttenvan
reststromenenafval.Detweedegeneratiebio
brandstoffenstaatnogechtindekinderschoenen,
zegtWillemWiskerkevandeStichtingNatuur
enMilieu,diewelerkentdatdeontwikkelingvan
dedaarvoorbenodigdetechnologiesnelgaat.Op
denduurzullenweongetwijfeldbrandstoffenuit
grasenhoutkunnenmakendoorvastebiomassa
vloeibaartemaken.Maarjekuntnietongestraft
landbouwresiduengebruiken,wanteendeel
moetjeonderploegenomdebodemvruchtbaarte
houden.Ookreststromenuitbosbeheerhebben
hunbeperking.Uiteindelijkisditgeenpanacee
voorduurzaamheid,wantookhierblijvendezelfde
duurzaamheidscriteriagelden.
Ineffcinte energieopslag
Deinzetvanbiomassabetekentdatwetijd(mil
joenenjarenvoordeproductievansteenkoolen
aardolieuitbiomassa)omzetteninoppervlakte
(hetareaaldatnodigisomeenzelfdehoeveelheid
energietelatengroeien).Hetvoordeeldaarvan
isdathetbijnamoeiteloosgaatdeplanten
groeienimmerspraktischvanzelf.Hetnadeelis
datplantenheelineffcintzijninhetvastleggen
vanlichtenergieinbiomassa.Hoeveeldatis,is
ookafhankelijkvandehoeveelheidbeschikbare
zonneenergie,deplantensoortendeduurdateen
plantophetlandstaat.InEuropawordtmaximaal
2,5procentvandezonneenergieopgeslagengedu
rendehethalvejaardathetgewasophetveldstaat.
Jaarlijksleggenzedusslechtsnprocentvande
beschikbarezonneenergievast.Ingebiedendich
terbijdeevenaarishetpercentagegunstiger.Ook
doordatdaarsomsweltweeofdrieoogstenper
jaarvanhetlandgehaaldkunnenworden.
Maarplantenmoetenookwordengeteeld,wat
zaaien,bemesten,somsirrigerenenanderevaak
gemotoriseerdeactiviteitenbetekent.Wordtde
daarvoorbenodigdeenergieafgetrokken,danleg
genplantentussen0,2en1procentvandezonne
12000
10000
8000
6000
4000
2000
biomassa waterkracht
benut in 2030
TWh/jaar
onbenut potentieel
wind zon getijde/golf geothermisch
0
Benut en niet-benut wereldwijd potentieel van hernieuwbare bronnen
Effcintie van hernieuw
bare bronnen.
Bron:IEA,WorldEnergyOutlook,
2004
Opmaak_01.2.indd 68 09-04-2010 10:47:50
energievasthethoogstepercentagegeldtvoorde
evenaar.Destralingsbenuttingisdanookeerder
uittedrukkeninpromillendaninprocenten,
waarbijooknogeensheelwatwater,landennutri
entennodigzijn.Daarom,enomdathetgebruik
vanprimairebiomassaweinigbroeikasgassenuit
spaart,devoedselzekerheidbedreigt,hulpbronnen
vermindertendebiodiversiteitaantast,menen
sommigendaterbeterealternatievenzijnomaf
tekomenvanaardolieensteenkool.Daarvoor
moetenwevandelandbouwafenterugnaarde
natuurkunde,vindtbijvoorbeeldPremBindraban
Energieiseenfysischegrootheidengeenbiolo
gische.Daarommoetjenietdeplantgebruiken,
maarzonneenergierechtstreeksomzettenin
elektriciteitviazonnepanelen,stelthij.Eenplant
is0,2tot1procenteffcint.Defotovoltaschecel
isnual17procenteffcintendatgaatnaar35pro
cent.Eenvolledigfysischprincipeisveeleffcin
terdaneenbiologischsysteem.
Elektriciteit in plaats van biomassa
Elektriciteitzalindemodernesamenlevingeen
belangrijkeenergiedragerwordenenvooreen
deelvandeenergiebehoeftezullenzoncellen,
windmolensenwaterkrachtzekergeschiktzijn.
Bijvoorbeeldvoorhetopwekkenvanwarmteen
elektriciteitenvooreendeelvanhettransport.
Bijnaeenkwartvanhettotalewereldenergie
gebruikisbestemdvoortransport.Datzoumet
elektrischeautoskunnen,maarvooralsnogisde
actieradiusdaarvanzogeringdatzevooralbinnen
destedenzullenblijven.Enelektrischevliegtui
genenschepenblijvenvoorlopigeenutopie.Ook
hetvrachttransport,datongeveerdehelftvande
energievanhetwegtransportopsoupeert,kan
redelijkerwijsnietopbasisvanelektriciteit.Daar
voormoetenvrachtwagenseentegrootvermogen
leveren.Ookzalhetaantaltransportkilometers
terwereldtoenemen.Zelfsalneemtdezuinigheid
vanautomotorentoetotdertigkilometeropn
literbenzineofdiesel,dannogzaldekomende
decenniadeenergiebehoeftevanhetwegtrans
porttoenemen.Deontwikkelingvangrootschalig
elektrischautovervoerduurtzekernogvijftien
jaarenzolangzullenlandenalsIndiaenChina
nietkunnenwachten.
Diegroeiendebehoeftekannietmetlouter
elektrischeenergiewordenopgevangen.De
behoefteaanvloeibarebrandstoffenblijftvoor
onbepaaldetijdzeerhoogendaarmeezijnbio
brandstoffenfeitelijk
onmisbaaromver
gaandevermindering
vanbroeikasemissies
indemondialetrans
portsectortebehalen
enonafhankelijk(er)te
wordenvandealsmaar
duurderwordende
aardolie,concludeert
AndrFaaij.Daarnaastwordtwereldwijdvijftot
tienprocentvandefossielegrondstoffengebruikt
voorhetvervaardigenvanmaterialen.Grondstof
fenuitdeolieraffnagewordeningezetindeche
mischeindustrievoordeproductievanbijvoor
Container overslag
in Rotterdam
Eenplantis0,2tot1procent
effcint.Defotovoltaschecel
isnual17procenteffcinten
gaatnaar35procent
Opmaak_01.2.indd 69 09-04-2010 10:47:52
beeldplastics.Windenzonneenergiekunnen
watdatbetreftkolen,olieengasnietvervangen.
Biogrondstoffenkunnendatwel.Voordeboeren
betekentdatveeltoegevoegdewaardevanhun
biomassaomdatdechemischeindustrievoordeze
feed stockmeerbetaaltdanvoorbiobrandstof.
Opslag van energie
Bovendieniserhetprobleemvanopslagvan
energie.Cellulosekanmetdetweedegeneratie
technologiewordenomgezetinethanoldatineen
motorkanwordenverbrand.Hoeweldeenergie
omzettingviabiomassaveelmindereffcintis
danviazonnecellenofwindenergie,heeftbio
massaeenfunctiealsmiddelvoordeopslagvan
energie.Indeketentusseneffectievezonnecellen
ofwindmolensenbijvoorbeelddraaiendewielen,
moetelektriciteitookeffcintkunnenworden
opgeslagen.Endaarvoorisnoggeenpraktische
oplossing.Deverwachtingisdathetdaaromnog
wel40jaarzaldurenvoorereeneffcinteketen
istussendeproductievanelektriciteitenhet
gebruikervanis.Dieselenalcoholuitbiomassa
biedenwelzonopslagmogelijkheid.Voordatde
economieovergaatopzonnecellenmetwaterstof
alsopslag,zaldaaromdekomendedecenniaeerst
biomassanodigzijn,isdeverwachting.Sommigen
denkendatalsdetoepassingvanbiomassazichnu
vooralconcentreertopdeproductievanbiogas,
datvoordeligzalzijnomdaterinNederlandaleen
infrastructuurvoorgasbestaat.Voordetoekom
stigetoepassingvanwaterstofzaldezeverder
wordenuitgebreid.
Energieteelt: vierd e gewas voor boeren
E
ind jaren 80wasNederlandopzoek
naareenvierdegewas.Detraditionele
tarwe,aardappelenenbietenleverdende
akkerbouwerseentekarigeboterham.
Eenvierdegewasdatolie,hennepeneiwittenmet
eenhogeremarktwaardekonproduceren,moest
uitkomstbieden.Toteenechtvierdegewasishet
nooitgekomen.Technischwashetwelrealiseer
baar,maarandersdandeboeren,voeldedeindus
triegeenurgentiezezaternietoptewachten.
Aanhetbeginvanhetnieuwemillenniumkwam
hetvierdegewasweerbinnenlangseenandere
route.DoordeCO
2
problematiek,dewenstotsta
bieleenergiestromenlosvanIrak,IranenRusland
endoordebiobased economydieeenstabiliteitvan
aanvoerenmilieudoelstellingenkanverwezen
lijken.Weerheeftdeindustriehetnietbedacht,
maardoordatbehalvedeboeren,dienogsteeds
eenvierdegewaszoeken,ookmaatschappelijke
actorenendeoverheidzichersterkvoormaken,is
hetdraagvlakbrederdanindertijd.Daarombieden
gewassenvoorenergieengrondstoffennumeer
perspectief,ookalzouhetbeterzijngeweestalsde
vraagernaarvanafnemerskomtinplaatsvande
overheid.
Bijpeople, planet, proftalsuitgangspuntishet
maatschappelijkedraagvlakbelangrijk,maarhet
profjtmagnietwordenvergeten.Vooraldeener
giemarktdomineerthetbioenergiedossier,de
agrarischemarktenveelminder.Uitdegemaakte
berekeningenkomteenenormgrootpotentieel
aanbiomassanaarvoren.Maarhetbeschikbaar
komendaarvanheeftinvloedopdevoedselpro
ductie.Bovendienkomendezehoeveelheden
alleenvrijwanneerervoldoendewaterkunstmest
Opmaak_01.2.indd 70 09-04-2010 10:47:52
Energieteelt: vierd e gewas voor boeren
engewasbeschermingsmiddelenbeschikbaar
zijn,ietswatvaakvraagtom(forse)investeringen.
Dieinvesteringenkunnenookwordengedaan
omvoedselteverbouwenopdatstukgrond,wat
veelaleconomischmeeroplevert,zegteconoom
MariekeMeeusenbijhetLEIvanWageningenUR.
Enwemoetennietvergetendatveelvandeinde
berekeningenopgevoerdebiomassanuookaleen
bestemmingheeft,zoalsmenselijkevoedingen
veevoer.Diebiomassakunjenietzomaarover
brengennaareenminderaantrekkelijkeenergie
markt.
MeeusendenktdatindeDerdeWereldeen
enormpotentieelvoorbiomassaisendathetver
standigisdatmensendaarschaarsegrond,arbeid
enwaterinzettenvoordeproductievanbiomassa
voorhuneigenenergieproductie.Nietvooralleen
degroteoliemaatschappijenvandezewereld.
Wantdaardoorzoueeneconomieontstaandie
devoedselvoorzieninggaatbenvloeden.Kleine
bioraffnaderijenwaarvanenergieeenbijproduct
isendiedaarmeedelokaleeconomiestimuleren,
zijngoed.MaarnietvoorhetrijkeWesten.De
landbouwmoethieromvoedselgaan.Voedsel
isaltijdmeerwaarddanenergie.Wemoetende
plantdegelegenheidgevenietsmooistemakenen
datgebruiken.Alsjeerdanverderhelemaalniets
meeraanhebt,kunjedierestinenergieomzetten.
Detechnologievandetweedegeneratiebiogrond
stoffenkanvanallerleicomponentenvandeplant
dieeconomischminderaantrekkelijkeelementen
bevattentochietsmooismaken.
Zal koolzaad in Nederland
ooit het vierde gewas
worden?
Opmaak_01.2.indd 71 09-04-2010 10:47:53
Stichting Natuur en Milieu: geen gar anties
E
en paar jaargeledenwarenmilieuor
ganisatiesnogredelijkpositiefover
biomassaalsvervangervanolieen
alsoplossingvoordetransportsec
tor.Althans,mitsdeproductievanbiomassazou
wordengecertifceerdvolgensduurzaamheidscri
teria.Laterisbijonshetbesefdoorgedrongendat
ditbeeldtezonnigwas,zegtWillemWiskerke
vandeStichtingNatuurenMilieu(SNM).Natuur
enMilieuwaarschuwtvoordenegatievegevolgen
vanhetstimuleringsbeleidvoorbioenergie:Dat
doenweopbasisvaneenstapelgezaghebbende
rapporten.Wetenschappersdenkendatdevraag
naarbiomassauiteindelijkzalwordenweggezetin
demondialelandbouweconomieendatdeconse
quentiesdaarvannietindehandzijntehouden.
Eenvergrotingvandevraagnaarbijvoorbeeld
palmoliestimuleertontbossinginZuidOostAzi,
verwachtSNM.Eencertifcaathelptnietomdit
tevoorkomen,vreestdeNGO.Alleenhetterug
dringenvandevraagnaarpalmolieofeenverbod
opdeontbossingzalhelpen.Certifceringisgeen
oplossingvoorzonmacroeconomischeffect.De
inzetvanbiomassavoordevervangingvantien
procentvandeNederlandsetransportbrandstof
zoueenoppervlaktergroottevaneenderdedeel
vanNederlandvereisen.Wiskerke:DeEUdoel
stellingentervervangingvanfossielebrandstof
fenbiedennietperseeenuitkomstvoordekleine
boeren.Zulkeverreikendedoelstellingenleiden
totgrootschaligeproductie,geziendeervaring
datoliemaatschappijenhungrondstoffenmeestal
nietvandesmallholdersbetrekken.Daardoorishet
waarschijnlijkdatkleineboerenwordenverdron
gen.
EenanderaspectwaarNatuurenMilieuzich
zorgenovermaakt,isdezogenoemdeIndirect Land
Use Change.Hetfenomeendathetlandgebruik
opdeeneplaatsopaardekanveranderendoor
veranderingenindeteeltopandereplekken,zoals
landbouwvoorbiobrandstof.Wiskerke:Datgaat
verderdandediscussieovervoedselprijzendoor
concurrentietussenfood & fuel,maarbehelst
vooraldenettoklimaatwinstdiekanworden
bereiktdoordeinzetvanvruchtbarelandbouw
grondvoorenergieteelt.Doorhetstimuleringsbe
leidvoorbioenergieontstaateenextravraagnaar
landbouwgewassenenooknaarlandbouwgrond.
Ditleidttotuitbreidingvanlandbouwareaalop
wereldschaal.Eenuitbreidingdieookgepaardgaat
metdeuitstootvanbroeikasgassen.Eenbelang
rijkevraagisdusofeenstimuleringsbeleid(zoals
hetverplichtbijmengenvanbiobrandstoffen)wel
leidttotklimaatwinst.Gezaghebbendeinstitu
In Brazili rijden veel autos
op ethanol (alcohol)
Opmaak_01.2.indd 72 09-04-2010 10:47:54
Stichting Natuur en Milieu: geen gar anties
tenwaarschuwendaarvoor,steltWiskerke.De
afgelopentweejaarheeftzichdaaromeenomslag
voorgedaaninhetdenkenoverbioenergie.Con
currentievanteeltvoorbioenergiemetvoedsel
gewassenmoetnietzozeerwordenvermedenvan
wegedemogelijkstijgendevoedselprijzen,maar
vooralvanwegehetvermijdenvandeindirecte
uitstootvanbroeikasgassen.
Omdatniemandkangaranderendatbioenergie
nietleidttotproblemenvoorkleineboerenende
(verborgen)uitstootvanmeerbroeikasgassen,is
Wiskerketerughoudendtenaanzienvanhetop
groteschaalstimulerenvanbiobrandstoffen.Men
kanwelheelenthousiastzijnoverdemogelijkhe
denvanbiomassa,wijkijkentochmeernaarde
gevarenenderisicos.
antwoord 1
Door gewassen te gebrui-
ken die niet kunnen
worden gegeten. Beter is
alleen reststromen van
voedselgewassen
te gebruiken voor bio-
producten of gewassen
te telen op marginale,
tot nu toe, ongebruikte
gronden.
antwoord 2
Doordat biobrandstoffen
wereldwijd worden gesti-
muleerd, zijn overheden
en grote bedrijven gen-
teresseerd in energieteelt
op grote schaal, vanwege
de opbrengsten.
Daardoor kunnen
traditionele landbouwers
worden verdreven door
industrile plantages.
antwoord 3
Nee, de opslag van
elektriciteit is nog een
probleem. Daarom zijn
biobrandstoffen voor-
lopig een goede manier
van energie-opslag,
vooral voor het transport.
Bovendien heeft de
industrie chemicalin
nodig, die alleen duur-
zaam uit biogrondstoffen
kunnen worden gewon-
nen.
Luchtopname van ontbos
sing in het Amazonegebied,
Brazili
Opmaak_01.2.indd 73 09-04-2010 10:47:57
Een samenleving die
ander halve eeuw lang is
opgebouwd rond het gebruik
van fossiele brandstoffen
en grondstoffen, verandert
niet met een pennenstreek
in een samenleving waarin
het gebruik van biomassa als
bron voor energiewinning,
transport en chemie, centraal
staat.
Opmaak_01.2.indd 74 09-04-2010 10:48:00
6 Transitievanfossiel
naarbio
D
e omschakeling vaneenopfossiele
grondstoffengeorinteerdesamen
levingnaareenmaatschappijwaarin
hetgebruikvanbiomassacentraal
staat,gaatnietgemakkelijk.Erzijnlefengoede
voorbeeldenvoornodig,ondersteunendebeleids
maatregelenenvooraleengoedeaansluitingbij
debestaandeprocessenenstructurenbinnen
industrieenbedrijvigheid.Eenvoorzichtige
benadering,zelfseentijdjeonder de radarblijven,
lijktdebesteaanpak.Ookmoetduidelijkzijndat
detransitievanfossielenaarbiogrondstoffenin
veelgevalleneconomischvoordeeloplevert.Ookal
zijndievoordelenopdekortetermijnnogvooral
afhankelijkvantechnologischeontwikkelingen,
deprijzenvanzowelaardoliealsdediversebio
massasenoverheidsbeleid.
Overtuigen,verleiden
eneenbeetjedwang
Datfossielegrondstoffennietsanderszijndan
oudebiomassaendatbiomassaduskanworden
beschouwdalsjongefossielegrondstoffen,lijkt
eeneenvoudigestelling.Biomassaenfossiele
massalijkendusuitwisselbaar.Helaasisdatniet
hetgeval.Desamenstellingvandeoliedieuit
biomassavalttehalen(pyrolyseolie)isandersdan
dievanaardolie.Ookdewegnaardeproductievan
dieseluitaardolieisandersdandieuitbiomassa.
Ookzijnveelchemischebouwstenendieuitde
petrochemischeindustrietevoorschijnkomen
enbruikbaarzijninanderetakkenvanindustrie,
vaaknetevenandersdandechemischebouwste
nendiederaffnagevanbiomassaoplevert.Enook
zijndebronnenervanverschillendvankarakter.
Zijnaardolie,aardgasensteenkoolgeconcentreerd
ineenoverzienbaaraantalputtenineenbeperkt
aantalregiosopaarde,biomassakanverbouwd
wordenopelkstukjegrondopheelveelplaatsen
opaarde.Erissprakevaneendecentralewinning
vanbiogrondstoffeninplaatsvaneenmeercen
tralewinningzoalsbijfossielegrondstoffen.
Eensamenlevingdieanderhalveeeuwlangis
opgebouwdrondhetgebruikvanfossielebrand
stoffenengrondstoffen,verandertnietmeteen
pennenstreekineensamenlevingwaarinhet
gebruikvanbiomassaalsbronvoorenergiewin
ning,transportenchemie,centraalstaat.Daar
voorzijngrootschaligeveranderingennodig.
Zowellokaal,regionaal,nationaaleninternati
onaalalsbinnendiversebedrijfstakken.Zulke
grootschaligeveranderingendieeentransitie,
Voor de overgang naar een
biogrondstoffeneconomie
zijn investeringen nodig.
Bijvoorbeeld in technologie
om ethanol uit algen te
winnen.
Opmaak_01.2.indd 75 09-04-2010 10:48:01
eenovergang,wordengenoemdvereisenveel
denkwerkeninspanning.Zeldengaantransities
vanzelf,meestalwordenzeafgedwongendoorde
(economischeentechnologische)omstandigheden
ofhetbesefdatvoortgaanopdebestaandeweg
onherroepelijkleidttotrampspoed.
Paradigmashift nodig
Veelmensendenken
dathetmomentis
aangebrokenvoorzon
transitieophetgebied
vanenergie.Degemak
kelijktewinnenfos
sielebrandstoffenzul
lenoprakengedurende
dekomendeeeuwende
prijzenervanzulleninelkgevalstijgen.Boven
dienbetekenthetopstokenenopanderewijze
gebruikenvanfossielegrondstoffeneentoename
vandehoeveelheidCO
2
indeatmosfeer.EnCO
2
,zo
isdewijdverbreidevrees,stimuleerthetbroeikas
effect.Daardoorstijgtdetemperatuuropaarde,
rijstdezeespiegelenwordthetklimaatgrilliger.
Datzalallemaaleennegatieveinvloedhebbenop
deleefomstandighedenvangrotebevolkingsgroe
penopaarde.
Eriseenparadigmashiftnodig,meentbijvoor
beeldPaulHamm,lidvandeStuurgroepBiobased
EconomyenhetbestuurvandeVerenigingvande
NederlandseChemischeIndustrie.Zonveran
deringindenkenkanlangstweewegenworden
bereikt.Dooreengeweldigeschok.Zoalsoorlogen
dieuitbrekenalsdearmendewelvaartwerkelijk
bijonskomenhalen.Schrikzalookontstaan
doorhongerenvoedselgebrekingrotedelenvan
dewereld.Deanderewegisbewustwording,
maardieduurtaanzienlijklanger.Erzitwelwat
bewegingin,tochdenkennogteveelmensen
datdezorgomklimaatenduurzaamheidvooral
eengeitenwollensokkengebeurenis.Datiseen
grovemisvatting.Hammiservanovertuigddat
dewaluiteindelijkhetschipzalkerenendatde
toenemendevoedselproblemen,hongerendehoge
prijsvandefossieleenergiebronnenhettijzullen
keren.Maareentransitienaareeneconomiedie
isgebaseerdopbiogrondstoffenzalnietvanzelf
komen.Daarvoorzijningrijpendemaatregelen
nodig,zoalshetvoorproducentenduurmakenom
CO
2
uittestoten.Eenprijsvanbijvoorbeeld50
pertonuitgestotenCO
2
kaneenbelangrijkemotor
vooreenomschakelingnaareenbiobasedeco
nomyzijn.Omdattedoenzekernudeprijsvan
olie,naeeneersteschrikaanjagendestijging,weer
isgezaktvereistpolitiekemoed.
Afval niet altijd afval
Eenbiobased economybetekentoverigensniethet
louterinzettenvanbiomassavoordeproductie
vanenergieenmaterialen.Ookdegrootschalige
toepassingvanwind,waterenzonneenergie
enanderebronnenvanduurzameenergiezul
lendeeluitmakenvanzonsamenleving.Enook
Het broeikaseffect heeft
een negatieve invloed op de
leefomstandigheden, zoals
hier in Vietnam.
Hetbenuttenvandegrote
hoeveelhedenreststoffenin
land-enbosbouwvereistgeen
nieuwetechnologie
Opmaak_01.2.indd 76 09-04-2010 10:48:04
Het Platform Groene
Grondstoffen richt
zich op het stimule-
ren en begeleiden van
de overgang van een
petrobased economy naar
een biobased economy in
Nederland. In 2030 zou
30 procent van de fossiele
grondstoffen door groene
moeten zijn vervangen.
Een voorbeeld van zon
transitie binnen de che-
mische industrie is een
productiefaciliteit voor
bio-ethyleen, waaraan
het platform samen met
de industrie werkt. Vanuit
de Botlek loopt een ethy-
leenpijpleiding het ach-
terland in waarop diverse
chemische bedrijven in
Nederland, Duitsland en
Belgi zijn aangesloten.
Bij de productie van
nafta in Europoort wordt
jaarlijks 12 miljoen ton
ethyleen geproduceerd
en via het leidingnet
getransporteerd. Ethy-
leen is een chemische
bouwsteen voor een
groot aantal producten
waaronder shampoo en
antivries, maar vooral ook
voor kunststoffen als pvc
en polyetheen. De raf-
fnage zal langzamerhand
uit de Botlek verdwijnen
waardoor minder ethy-
leen beschikbaar komt.
De pijplijn zal opdro-
gen, terwijl industrien
ethyleen als grondstof
nodig blijven hebben.
Ton Runneboom, voor-
zitter van het Platform
Groene Grondstoffen:
Ethyleen kan ook worden
geproduceerd op basis
van ethanol uit suiker-
riet. Deze bio-ethyleen
verschilt niet van fossiele
ethyleen en kan daarom
eenvoudig worden
gebruikt in bestaande
processen. We kunnen
een fabriek naast die pij-
leiding zetten die jaarlijks
500.000 ton bio-ethyleen
produceert een schijn-
tje van wat nu door de
pijpleiding gaat. Via een
systeem van groencerti-
fcaten kunnen bedrijven
vervolgens aantonen dat
hun product groen is en
kunnen ze extra geld voor
dat product krijgen. Het
platform is ook in gesprek
met het Better Sugar-
cane Inititiative voor een
certifceringssysteem
voor de duurzame pro-
ductie en het duurzame
gebruik van suikerriet in
de chemie. In twee tot
drie jaar kan zon fabriek
er staan en kunnen we
ook duurzame import van
biomassa organiseren.
Platform Groene Grondstoffen
Rotterdam
NEDERLAND
NOORDZEE
Rijn
Rijn
DUITSLAND
FRANKRIJK
BELGI
Antwerpen
Feluy
Jemeppe
Oberhausen
Marl
Keulen
Frankfurt
Ludwigshafen
Terneuzen
Ethyleen pijpleiding (ARG)
Geleen
Tessenderlo
LUXEMBURG
Ethyleen pijpleiding (ARG)
Een pijplijnstelsel van meer dan 500 kilometer lengte verbindt ongeveer 18 miljoen ton
productie capaciteit op basis van ethyleen. Bron: ARG
Opmaak_01.2.indd 77 09-04-2010 10:48:04
hetbesparenvanenergie.Metbiomassazalniet
allebehoefteaanenergieenmaterialenvervuld
kunnenworden,maarineenbiobasedeconomy
speeltbiomassaweleencentralerol.Deinzetvan
restantenvandeoogstvoorenergie,transport
brandstoffenenmaterialengaathandinhand
metdevoedselproductie.Alsindelandbouw
meervoedselwordtgeproduceerd,blijvenook
driekwartmeerrestproductenover,zoalssten
gelsenbladeren.Vanbijvoorbeeldde11miljoen
hectarensojainArgentini,gaatslechtseenkwart
vanhetgewasnaardemarkt.Derestdiemeestal
achterblijftophetveldligtdaarvaakterottenen
produceertdaarbijbroeikasgassen.Bijrijstkomt
zelfsslechtseenkwarttoteenderdevandetotale
biomassaindekorrelsterecht.Derestwordtnu
veelalverbrand.Watwijafvalnoemenisniet
altijdafval.Mestbijvoorbeeld,kunjeomzettenin
kunstmestendaarbijkandeCO2wordenafgevan
gen.Ineenbiobasedeconomywordenookdeze
plantenrestengebruikt.Voorhetbenuttenvande
grotehoeveelhedenreststoffendienubeschikbaar
zijnindelandbouwendebosbouwhoeftgeen
nieuwetechnologietewordenontwikkeld.Erzijn
geengroteinnovatiesnodig,wantdemeestepro
cessenentechniekenvoordeomzettingdaarvan
zijnalbekend.
Verschillende rollen
Welnodigiseenvoortdurendeaandachtvoorde
verschillenderollendiedediversepartijenspelen
inhetdebatenbijdeconcretetoepassingvan
biomassa.Landendieinbiomassaeenmanierzien
ombroeikasgassenteverminderenendeduur
zaamheidtevergroten,zullendenadrukleggen
opduurzaamheidsindicatorenbijdetoepassing
vanbiogrondstoffen.Vindenlandenhetvooral
belangrijkomonafhankelijkertewordenvan
fossielebrandstoffen,danzoudeomschakeling
naarbiobrandstoffenweleensmeeruitstoot
vanbroeikasgassenkunnenbetekenen.Demet
steenkoolgestooktebioethanolproductieinde
VerenigdeStatenisdaarvaneenvoorbeeld.Andere
landenzienindetoepassingvanbiogrondstoffen
eenmogelijkheidomhunplattelandseconomie
optekrikkenviakleinschaligelokaleproductie
eenhedenofruikenkansenvoorhetstimuleren
vanindustrileactiviteiten,zoalsdeproductievan
biodieselinNederland.Ookisernietmaarn
technologischeweg,gebaseerdopdegrootscha
ligetoepassingvanbiomassavoordeproductie
vanbiobrandstoffenenbiogrondstoffen,dieleidt
naarhetwalhallavandebiobasedeconomie.
Diversetechnologienkunnennaastelkaartot
hetgewenstedoelleiden:zoweldethermischeals
denietthermischeomzettingvanbiomassainde
gewensteproducten.Zoweldeinzetvanoliepal
menensuikerrietalsolifantsgrasenbermgrasals
Sojaoogst met behulp
van combine. Na de oogst
blijven restproducten, zoals
stengels, achter op de akker.
Opmaak_01.2.indd 78 09-04-2010 10:48:07
bronnenvoorbiomassa.Zoweldetoepassingvan
biogrondstoffenalsbijmenginginpetrochemi
scheraffnageentraditionelechemischeproces
senalstoepassingendievolledigopdeaardvande
biomassazijntoegesneden.
Weerstanden overwinnen
Aanpassingenvanbestaandetechniekenzullen
nodigblijken.Alsvoorbeelddaarvanisdevraagof
deproductendienuviadepetrochemischeindu
striewordengemaaktookvanuitbiomassakun
nenwordengemaakt.Plasticsbijvoorbeeld.Daar
bijzijnkatalysatorendiedeafbraakvanstoffenof
deomzettingvanhetenemolecuulinhetandere
bevorderen,belangrijk.Dekatalysatorendieinde
petrochemischeindustriewordengebruiktzijn
nietgeschiktvoordeomzettingvanbiomassa.De
omzettingenvanaardoliegeschiedtineenniet
Het Platform Groene
Grondstoffen, onder-
steunt initiatieven voor
het gebruik van biomassa
voor duurzame biogrond-
stoffen. Het platform
onderzoekt ondermeer
de mogelijkheden in
Nederland een demon-
stratieproject met 10
hectare micro-algen te
realiseren. Voorzitter Ton
Runneboom: Micro-algen
hebben de grootste groei-
potentie per hectare. Die
algen moet je vervolgens
zien in te zetten voor de
meest hoogwaardige
toepassing. Uit algen
kunnen hoogwaardige
eiwitten worden gewon-
nen en het zou zonde zijn
die te verbranden voor
energie. Een algenvijver
levert 20 tot 25 ton eiwit
per hectare. Daarvoor
hoef je 5 hectare minder
soja aan te planten. De
business case, waarmee
we nu bezig zijn, gebruikt
de restwarmte en de CO
2

van een elektriciteitscen-
trale voor de algenteelt.
De algen binden de CO
2

tot biomassa, waarbij
zuurstof vrij komt die
weer in de centrale kan
worden ingezet. Met de
restwarmte van de cen-
trale wordt de algensoep
ingedikt zodat deze aan
kippen of mosselen kan
worden gevoerd. De kip-
penmest gaat vervolgens
weer naar de algen terug.
In plaats van kippenvoer
kunnen ook specifeke
eiwitten worden gemaakt
die bijvoorbeeld geschikt
zijn voor het opgroeien
van biggen en soms wel
600 euro per ton kosten.
De gebruikte algensoort
kan worden afgestemd
op het gewenste type
eiwit. Op deze wijze
zou het terugvangen
van 1 miljard ton CO
2

2,5 miljard euro per jaar
kunnen opleveren als je
de algen dus omzet in
vlees. Samen met Energy
Valley installeren we zon
systeem op tien hectaren
in de Eemshaven.
Microalgen voor veevoer op kippenmest
N2 CO2
Verbrandingsgassen
uit energiecentrale (CO2)
Zeewater
Bekkens met cyanobacterin
(blauwwieren of blauwalgen)
op voor landbouw onbruikbare grond
Opwerkingsfabriek
Drinkwater
Stikstof-
meststof
Ethanol
(algenol)
O2
IN
UIT
Zonlicht
Het productieproces van algenol onder invloed van zonlicht
Opmaak_01.2.indd 79 09-04-2010 10:48:08
waterigeomgevingvankoolwaterstoffen,terwijl
dievanbiomassameestalineenwaterrijkenzuur
milieuplaatshebben.Vooreenvolledigebiobased
economyzijninelkgevalnieuwereactorconcepten
ennieuwekatalysatorennoodzakelijk.
Alsjeexactdezelfdeproductenweettemaken
In Delfzijl staat een
fabriek die jaarlijks
200.000 ton methanol
uit biomassa zal gaan
produceren. Daar komt nu
een tweede van 200.000
ton bij die draait op de
tweede generatie bio-
massa en dus niet afkom-
stig is van voedingsge-
wassen. De bronnen zijn
afval van de voedingsin-
dustrie en uit de klikobak
en glycerol dat overblijft
bij de productie van
biodiesel. BioMCN heeft,
door gebruik te maken
van oude traditionele
methanol fabrieken in de
Eemshaven, de mogelijk-
heid tot een productie
van 800.000 ton biome-
thanol per jaar. Daarmee
kan twee procent van
alle benzine in Nederland
worden vervangen door
methanol. In feite kan zo
de MTBE, die nu al voor
twee procent als lood-
vervanger in benzine zit,
volledig worden vervan-
gen door een identiek bio-
broertje. In Duitsland kent
men ook de Schwartze
Pumpe: daar wordt
400.000 ton methanol
uit hout gewonnen. Die
dient ook als basis voor
productie in de chemie.
Groene loodvervangers
De fabriek van BioMCN, ChemiePark Delfzijl
De biodiesel fabriek van
DELTA Biovalue Nederland
in Delfzijl
diedeindustrienugebruikt,kandeovergangvan
fossielegrondstoffennaarbiogrondstoffenrede
lijkgemakkelijkgaan.Zijndeproductenechternet
evenandersenmoetenbedrijvenhunprocessen
aanpassen,danwordtheteenstuklastiger.Zulke
aanpassingenroepenweerstandop.Demeest
Opmaak_01.2.indd 80 09-04-2010 10:48:11
krachtigestimulansontstaatalsbetrokkenpar
tijenereconomischvoordeelmeekunnenbeha
len;delaatstePvande3PsPeople, Planet, Proft.Twee
anderesterkestimulerendekrachtenliggenin
hetbeleidvandeoverhedeneninhetgedragvan
consumenten.Eenbelangrijkevoorwaardevoor
eenoptimaalgebruikvandemogelijkhedenvan
biomassavereistactiediezichnietalleenafspeelt
binnenhettechnischeenhetprivatedomein,
zoalsdeindustrieenhetbedrijfsleven.Vooreen
echtetransitieisookeenopendebatnodiginde
publiekearenavande(internationale)politieken
dievandepubliekeopinie.
Geen wegen afsluiten
Metkleinestapjeswordtlangzamerhandheteen
enanderbereikt,zegtJohanSanders,hoogleraar
aandeWageningenUR.Transitieskenneneen
leercurve.Daarvoorzijnkleinschaligeprojecten,
kleinefabriekjes,nodig,waarmeejeinfeiteeen
tijdjeonder de radarblijft.Danhebjenietteveellast
vantegenkrachten.Vandaaruitkunjemedestan
dersorganiserenentegenstandersovertuigen.
ZoalsNGOsophetterreinvannatuurenontwik
kelingdiegenteresseerdrakenalszebijvoorbeeld
ziendatdeNederlandseimportvansojakanwor
denbeperkt,doordatbijdeproductievanbiogas
uitgrasofmasookgrotehoeveelhedeneiwit
tenkunnenwordengewonnen.Erwordtvaak
ergzwartwitgedacht,terwijlhetomcomplexe
processengaat,waarindedetailshetverschilkun
nenbepalentussenduurzaamennietduurzaam,
tussensuccesenmislukking.Voortransitiesis
hetookbelangrijkgeenwegenvantevorenafte
sluitenenbijvoorbeelddeindustriedekanste
geveneigeninitiatieventeontwikkelenbinnende
randvoorwaardenvanhetbeleid.Gaathetomhet
stimulerenvandetoepassingvanbiomassavoor
energie,transportbrandstoffenenchemicalin,
danmoetiedereengelijkbehandeldwordenom
totdatbeleidsdoeltekomen.Datgebeurtnuniet,
constateertSanders.Deontwikkelingvanhoog
waardigetoepassingenwordtnuafgeremddoordat
laagwaardigetoepassingenwordengestimuleerd.
Bijvoorbeelddoorhetgevenvansubsidieophet
verbrandenvanlignocelluloseinelektriciteitscen
tralesofdooropsommigetoepassingen,zoalsde
productievanethanolenbiodiesel,accijnstehef
fen.Daardoorwordeninnovatiesvoordetweede
generatiebiobrandstoffendoordeoverheideerder
afgeremddangestimuleerd.Geengelijkespelre
gelsvooriedereenkomteengoedetransitieniet
tengoede.
De senaatscommissie voor
Milieu en Openbare Werken
debatteert over klimaatwet
ten. Washington, oktober
2009
Opmaak_01.2.indd 81 09-04-2010 10:48:13
Van cradle to gate
samenwerkingmetdelandbouwsectornieuw.
Daarnaastisereenenormetechnologie
ontwikkelingbinnenkleinebedrijvenwaarvan
wijgebruikkunnenmaken.Wemoetengoedinde
gatenhoudenwaterindewereldgebeurtenniet
alleszelfdoen.
MarcelWubbolts:Inonzehuidigecultuur
zittendelangetermijnendeecobalansalinge
bakken.WijgebruikenLife Cycle Analysisomvast
testellenofwatwewillen,duurzamerisdan
watwenudoen.60Procentvanonzeproducten
zijnin2009vancradle to gate,vandewiegtotde
poort,gevalueerdennieuweproductenworden
zomogelijkvancradle to grave,vanwiegtotgraf,
gevalueerd.
VolkertClaassen:Wekijkennietalleennaar
detoepassingvanbiogrondstoffen,ooknaareen
scalavanopportunitiesenkiezenvervolgenswat
debesteoptieszijn.Dechemischeindustriezal
nietvolledigopbiomassakunnendraaien.Zelfs
alsbiomassaenormsuccesvolblijkt,blijvener
ookanderebronnennodig.Alshetheelgoedgaat,
zullenwemisschienmaximaaltwintigprocent
vandechemischgeproduceerdeproductenvia
biogrondstoffengaanmaken.Datisookafhan
kelijkvandeolieprijsendemilieupolitiek.Ditis
echteenhoogstriskantesectorvoorDSM.Wijzijn
zeerafhankelijkvandepolitiekendewereldom
onsheen.
Luiers kunnen in de
toekomst op basis van
biogrondstoffen worden
geproduceerd
D
e nederlandse multinationalDSM
maakteenvoorzichtigeomslagdoor
vanpetrochemischegrondstoffennaar
biogrondstoffen.Gestuurddoorde
wereldomhaarheen,zeggenMarcelWubbolts,
programmamanager,enVolkertClaassen,vice
president,vanDSMWhiteBiotechnologyBV.
VolkertClaassen:ErisbinnenDSMeenhoop
gebeurdophetterreinvandebiobased chemie.
Ecopaxbijvoorbeeldiseennieuwevormvanplastic
diegedeeltelijkbiobasedis.Hetiseensoortnylon
(diaminobutaanensebacinezuur)metkorteen
langemoleculendieisgemaaktuitcastorolie
(ricineolie).DieisCO
2
neutraalgepro
duceerd.Dieontwikkelingheeftzich
heelsnelvoltrokken.Diaminobu
taankanindetoekomstookuit
hernieuwbaregrondstoffenworden
gemaakt.Eriseenenormevraag
naarditsoortduurzameproduc
ten.Toyotaheeftbijvoorbeeldbio
doelstellingenvoorhetgebruik
vankunststof,Proctor&Gamble
komtmetpampersopbasisvan
biobasedmaterialendiesuper
absorberenenWallMartmetbiobased
verpakkingen.Ditiseenenormissue.
MarcelWubbolts:Dezetechnologieisbruik
baarvoorveelbouwstenen,zoalsvoorpolyesters
enpolyamiden.Dizuren,diamides,diolen,die
kunnenallemaalduurzameproductenworden.
VolkertClaassen:Ditkannietzondereenomslag
indenken.Vooronsalschemischbedrijfisde
Opmaak_01.2.indd 82 09-04-2010 10:48:17
Van cradle to gate
4
O
E
G
E
V
O
E
G
D
E
W
A
A
R
D
E
V
A
N
D
E
P
R
O
D
U
C
T
E
N
0RODUCTIEHOEVEELHEID
8iotechnoIogie
(bijv. vaccins)
Productie van
fijnchemicaIin
Productie van
voeding & veevoer
Productie van
energie
Productie van buIk-
& petrochemicaIin
Productie van
transportbrandstoffen
,AAG (OOG
,
A
A
G
(
O
O
G
+LEINVOLUME
(OGEWAARDE
(OOGVOLUME
,AGEWAARDE
Relatie tussen volume
(productiehoeveelheid) en
toegevoegde waarde van
een groenegrondstof
feneconomie. De grafek
geldt uiteraard ook voor de
huidige fossiele productie
keten op basis van aardgas,
steenkool en aardolie.
Opmaak_01.2.indd 83 09-04-2010 10:48:18
Begrippenlijst
Eerste, tweede generatie biomassa
Eerstegeneratiebiomassabestaatuitbiomassa
dieookalsvoedselkandienen(zoalsgranen,
zaden,knollen,wortelsenvruchten),tweede
generatiebiomassazijndenieteetbaredelen
vandeplant(stengels,bladeren,kaf).
Fermentatie
Hetdoormicroorganismen(bacterin,gis
tenenschimmels)omzettenvanbiomassain
anderemoleculen.
Fossiele grondstoffen/fossiele brandstoffen
Steenkool,aardolieenaardgasdiezijnontstaan
dooromzettingvanrestantenvanorganisch
materiaal(vooralbomenenandereplanten)
gedurendemiljoenenjaren.
Genetische modifcatie
Langsbiotechnologischeweggenetischveran
derenvanplanten,dierenenmicroorganismen
zodatzeandere,gewenste,eigenschappen
krijgen.
Joule
Eenheidvanenergie,vergelijkbaarmetdeener
giedievrijkomtalseenappelvan100gramvan
nmeterhoogtevalt.
Lignine, lignocellulose
Moeilijkafbreekbarepolymerendiecellulose
enhemicelluloseaanelkaarverbindenenver
antwoordelijkisvoordehoutigestructuurvan
planten.
Biobrandstoffen
Verzamelnaamvoorverschillendesoorten
brandstoffen,gemaaktuitbiomassa(onder
andereplanten),zoalsde(transport)brandstof
fenbiodieselenbioethanol.
Biogas
Gas(methaan)datontstaatdoordevergisting
vanbiomassa(vergelijkbaarmetmoerasgas).
Biogrondstoffen
Verzamelnaamvoorverschillendesoorten
stoffen,gemaaktuitbiomassazoalsplanten,
waaronderbiobrandstoffenenbiomaterialen.
Biomassa
Organischmateriaalvanplantenendieren.
Bioraffnage
Inverschillendefractiesscheidenenopwerken
vanbiomassa.
Biosyngas
Synthesegas(COenH
2
)ontstaatdoordevergas
singvanbiomassaboven900C.
Cellulose, hemicellulose
Stevigepolymerenvanglucoseenanderesui
kermoleculendieplantenhunstructuurgeven.
Duurzaamheid
Verwijstnaarsustainable developmentvandeVN
commissieBrundtland.Eenduurzameontwik
kelingsluitaanopdebehoeftenvanhetheden
zonderhetvermogenvantoekomstigegenera
tiesominhuneigenbehoeftentevoorzienin
gevaartebrengen.
Opmaak_01.2.indd 84 09-04-2010 10:48:18
Pyrolyse
Drogedestillatie,verhittentot500Czonder
zuurstof.Daarbijontstaatonderanderepyro
lyseolie,eensoortvloeibaarhout,dielijktop
aardolie.
Torrefactie
Mildevormvanpyrolysebij200tot300C.
Waterenvluchtigebestanddelenverdampenen
erontstaatbiokool.
Transitie
Grootschaligeveranderingindesamenleving,
zoalsdeovergangvanhetgebruikvankolen
naarolieengasenvanfossielebrandstoffen
naarbiobrandstoffen.
Transitie
Grootschaligeveranderingindesamenleving,
zoalsdeovergangvanhetgebruikvankolen
naarolieengasenvanfossielebrandstoffen
naarbiobrandstoffen.
Geraadpleegde deskundigen
Dit cahier is samengesteld door:
Prof.dr.JohanSanders,hoogleraarValorisatievan
plantaardigeproductieketens,Wageningen
UniversiteitenResearchcentrum
Prof.dr.ir.ErikHeeres,hoogleraarChemische
Technologie,onderzoeksgroepGreenChemical
ReactionEngineering,UniversiteitGroningen
FrisovanOranje,M.Sc,MBA,directeurWol
fensohn&Company
MaartenEvenblij,freelancewetenschaps
journalist,Amsterdam(eindredacteur)
Daarbij zijn de volgende deskundigen geraadpleegd:
Dr.ir.RobertBakker,agrotechnoloog,Biobased
Products,projectleidergeavanceerdebiobrand
stoffen,WageningenUniversiteitenResearch
centrum
Dr.ir.PremBindraban,tropischeplantenteelt,
directeurISRICInternationalSoilReference
andInformationCentre,WageningenUniversi
teitenResearchcentrum
Dr.VolkertClaassen,vicepresidentDSMWhite
BiotechnologyBV
Prof.dr.AndrFaaij,hoogleraarEnergySystem
Analysis,ResearchClusterEnergySupply&
SystemStudies,UniversiteitUtrecht
Prof.dr.ir.LouiseFresco,universiteitshoogleraar
Grondslagenvanduurzameontwikkelingin
internationaalperspectief,Universiteitvan
Amsterdam
Opmaak_01.2.indd 85 09-04-2010 10:48:18
Ir.PaulHamm,investeerderduurzameprojecten,
liddagelijksbestuurVNCI,lidhighlevelstuur
groepBioBasedEconomyenexvoorzitterhet
PlatformGroeneGrondstoffenenexlidregie
orgaanenergietransitie
Dr.MariekeHarteveld,tropischecoloog,adviseur
AgentschapNL(voorheen:SenterNovem)en
secretarisPlatformGroeneGrondstoffen
Dr.AndriesKoops,managerbusinessunitBiosci
ence,PlantResearchInternational,Wageningen
UniversiteitenResearchcentrum
Ir.KeesKwant,seniorProgrammaAdviseur,
AgentschapNL(voorheen:SenterNovem)
Dr.ir.AddeLaat,directeurCosunFoodTechno
logyCentre,Cosun(o.a.SuikerUnie,Aviko)
Ir.HansLangeveld,tropischlandbouwkundige,
directeurBiomassResearch,Wageningen
Ir.MariekeMeeusen,econoom,Consument
enGedrag,LEI,WageningenUniversiteiten
Researchcentrum
Ing.GerhardMuggen,algemeendirecteurBTG
bioliquids,Enschede
Dr.HansvanMeijl,econoom,hoofdinternatio
naalbeleid,LEI,WageningenUniversiteiten
Researchcentrum
Ir.RobinPostvanderBurg,chemischtechnoloog,
directeurbusinessdevelopmentTopellEnergy,
DenHaag
Prof.dr.JackPronk,hoogleraarIndustrileMicro
biologie,wetenschappelijkdirecteurKluyver
CentreforGenomicsofIndustrialFermenta
tion,TUDelft
Ing.TonRunneboom,chemischingenieur,voor
zitterPlatformGroeneGrondstoffen
Dr.ir.JacquelineVel,sociaaljuridischweten
schapper,VanVollenhovenInstituutvoorRecht,
BestuurenOntwikkeling,UniversiteitLeiden
Drs.PauldeWild,analytischenfysischchemi
cus,seniorscientistTransportbrandstoffenen
Chemicalin,ECNPetten
WillemWiskerke,MSc,beleidsmedewerkerBio
massa,StichtingNatuurenMilieu,Utrecht
Dr.MarcelWubboltsprogrammamanagerDSM
WhiteBiotechnologyBV
Prof.dr.ir.RenWijffels,hoogleraarBiopro
cestechnologie,WageningenUniversiteiten
Researchcentrum
Opmaak_01.2.indd 86 09-04-2010 10:48:18
Meer informatie
www.vrom.nl/pagina.html?id=20929
Biobrandstoffenpaginavanhetministerievan
VROM.
www.platformbioenergie.nl
InPlatformBioenergiewerkengroeneenergie
bedrijvensamen.
www.senternovem.nl/energietransitiegg
WebsitevanhetPlatformGroeneGrondstoffen
overtransitienaareenbiobasedeconomie.
OnderdocumentatieookeenpdfvanhetGroen
boekEnergieTransitiemetuitgebreideuiteen
zettingovergroenegrondstoffenentechnieken.
www.refuel.eu
WebsitevanhetEuropesebiofuelonderzoeks
project.
www.biorefnery.nl
InformatiesitevanWageningenURenECNin
Pettenoverbioraffnage.
www.themabiobasedeconomy.wur.nl
WebsitevandeWageningenURovereenbio-
basedeconomie.
www.energietransitie.nl
EensitevanSenternovemmetveelinformatie
oververanderingeninenergiegebruik.
www.snm.nl
StichtingNatuur&Milieuoverbiomassa.Klik
opthemasenvervolgensopKlimaat&Energie
enBiomassa.
www.milieucentraal.nl
WebsitevanMilieuCentraal,zoekopbiobrand
stofvoorrijdenopbiobrandstof.
www.ecn.nl
EnergiecentrumPettengeefttechnischeinfor
matieoverbiomassa.
www.rug.nl/Corporate/nieuws/adamsAppel/
archief2007/af20
FilmpjevandeUniversiteitGroningenover
onderzoekvanjatropha.
Opmaak_01.2.indd 87 09-04-2010 10:48:18
Illustratieverantwoording
Fotoomslag:Shutterstock
iStockphoto.com:p.2,15rb,19,20,21rb,21lo,25,
30,42,43,63,73
ShutterstockImages:p.4,6,7o,8,9,11l,11r,14,15
lb,40,47l,54,76,82
TheoPasveerBNOCartographics,Deventer:p.7b,
17,31,32,55,61,68,77
NASA:p.10
Dreamstime:p.12,27,62,78
CrustellB.V.,AlphenaandenRijn:p.15lm
AgrarischeDienstSuikerUnie:p.15rm,22,23
ChristianTragni/HollandseHoogte,Amsterdam:
p.16
Reprinted,withpermission,fromwww.diligent.
nl(copyright20042010DiligentEnergySys
temsBV):p.18,39
AgenciaBrasil/WikimediaCommons:p.24,56
FredHoogervorst/HollandseHoogte,Amsterdam:
p.26
Fotolia:p.28,46,58
FrankGreiner/BenU,Diemen:p.35,66
DefenseVisualInformationCenter/www.dodme
dia.osd.mil:p.36
HollandseHoogte,Amsterdam:p.37
RoelBurgler/BenU,Diemen:p.38
JosvandenBroek,Leiden:p.44,5051,52,79,83
GerhardMuggen/www.btgbtl.com:p.45
CDC/Dr.LucilleK.Georg(PHIL#3964),1955:p.
47r
VisualPhotoDesign/BenU,Diemen:p.53
ElUniversal/HollandseHoogte,Amsterdam:p.60
KemalJufri/TheNewYorkTimes/Hollandse
Hoogte,Amsterdam:p.64
Mediacolors/BenU,Diemen:p.65
HansStraub/BenU,Diemen:p.69
HenkvanderLeeden/BenU,Diemen:p.71
PaulineWesselink/BenU,Diemen:p.72
AkzoNobel,Delfzijl:p.74
DELTABiovalueNederlandBV:p.80b
PittFotografei.o.v.BioMCN,Delfzijl:p.80o
JayMallin/ZumaPress/HollandseHoogte,
Amsterdam:p.81
Opmaak_01.2.indd 88 09-04-2010 10:48:18

Cahier 1 | 2010 | 29
e
jaargang
Biogrondstoffen
Bio-Wetenschappen
en Maatschappij
Het cahier is een uitgave
van Stichting Bio-
Wetenschappen en
Maatschappij (BWM)
en verschijnt vier maal
per jaar.
Elk nummer is geheel
gewijd aan een thema uit
de levenswetenschappen,
speciaal met het oog op de
maatschappelijke gevolgen
ervan.
Stichting BWM is
onder gebracht bij de
Nederlandse organisatie
voor Wetenschappelijk
Onderzoek (NWO).
bestuur
Prof. dr. E. Schroten
(voorzitter),
J.F.B.C.D. van Oranje M.Sc.
MBA (vicevoorzitter),
dr. J.J.E. van Everdingen
(penningmeester),
dr. A. van der Auweraert,
prof. dr. P.R. Br,
prof. dr. J.M. van den Broek,
prof. dr. J.P.M. Geraedts,
prof. dr. J.A. Knottnerus,
prof. dr. N.M. van Straalen
redactie
Prof. dr. Johan Sanders,
prof. dr. ir. Erik Heeres,
Friso van Oranje M.Sc. MBA,
Maarten Evenblij
(eind redacteur)
bureau
drs. Saskia van Driel
beeldredactie
B en U
International
Picture Service,
Diemen
Jos van den Broek,
infographics
vormgeving
Studio Bassa,
Culemborg
druk
Groen Media Services,
Leiderdorp
informatie en
bestellingen losse
nummers
Stichting Bio-
Weten schappen
en Maatschappij
Postbus 93402
2509 AK Den Haag
telefoon: 070-34 40 781
e-mail: bwm@nwo.nl
www.biomaatschappij.nl
abonnementen
Betapress
Abonnementen Services
Postbus 97
5126 ZH Gilze
telefoon: 0161 - 45 94 67
e-mail:
cahier@betapress.audax.nl
Stichting BWM
ISBN/EAN 978-90-73196-57-5
Stichting BWM heeft
zich ingespannen om alle
rechthebbenden van de
illustraties in deze uitgave
te achterhalen. Mocht u
desondanks menen rechten
te kunnen laten gelden, dan
verzoeken wij u vriendelijk
om contact met ons op te
nemen.
BWM cahiers
worden gedrukt op
FSC-gecertificeerd
papier.
CU-COC-805008
Omslag_01.1.indd 2 09-04-2010 10:58:01
In dit nummer:
> Het kraken van suikerriet
> Afval bestaat niet
> Vliegen op algen
> Olie voor de armen
> Plastic uit mest
> Het witte goud
Redactie:
Johan Sanders, Erik Heeres,
Friso van Oranje,
Maarten Evenblij (eindredactie)
Met een voorwoord van
de voorzitter van Platform Groene
Grondstoffen, Paul Hamm
B
i
o
g
r
o
n
d
s
t
o
f
f
e
n

S
t
i
c
h
t
i
n
g

B
i
o
-
W
e
t
e
n
s
c
h
a
p
p
e
n

e
n

M
a
a
t
s
c
h
a
p
p
i
j
Bio-Wetenschappen
en Maatschappij
De moderne economie stort in zonder energie.
Deze halen we voornamelijk uit aardolie, steen-
kool en gas de fossiele brandstoffen. Die raken
op, zijn niet duurzaam en versterken het broeikas-
effect. Alternatieve energiebronnen, zoals zonne-
cellen en windmolens, kunnen niet alle behoefte
aan energie en materialen opvangen. Er zijn dus
nog andere alternatieven nodig.
Biomassa is zon alternatief. Er is een oneindige
voorraad planten dankzij de straling van de zon.
Er zijn op aarde voldoende grond en biologische
afvalstromen beschikbaar om een groot deel van
de wereldbehoefte aan energie te vervullen en zo
te komen tot een biobased economy.
Dit cahier Biogrondstoffen beschrijft de moge-
lijkheden en technieken om biomassa te verkrij-
gen en om te zetten in bruikbare en commercieel
toepasbare biogrondstoffen. Het cahier besteedt
ook aandacht aan de belemmeringen voor een
dergelijke groene economie. Een duurzame
productie van biomassa en biobrandstoffen op
grote schaal vereist goede voorwaarden, zodat de
omstandig heden van mensen in arme landen en
het milieu niet verslechteren, maar juist verbete-
ren.
Met die gedachte en gezien de ontwikkelingen
in de technologie, is de redactie van het cahier
Biogrondstoffen voorzichtig optimistisch over
de toekomst van een groene, mede op biomassa
georinteerde, economie.
Biogrondstoffen
Van fossiel naar biomassa
bi o-wetenschappen en maatschappi j kwartaal 1 2010 6,
Omslag_01.1.indd 1 09-04-2010 10:58:01

Biogrondstoffen

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Biogrondstoffen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

In dit nummer:

> Het kraken van suikerriet

You might also like