18.07.2023 KSM NR 1

KRAKOWSKIE
STUDIA
MAŁOPOLSKIE
2023, nr 1 (37)
Rada Naukowa
Jerzy Kornaś – przewodniczący (Kraków), Yulia Babiy (Ukraina), Leszek Buliński (Gdańsk), Łukasz Danel (Kraków),
Robert Jakimowicz (Kraków), Krzysztof Janik (Kraków), Grzegorz Janusz (Lublin), Włodzimierz Kirylenko (Ukraina),
Beata Kosová (Słowacja), Tadeusz Kudłacz (Kraków), Martin Langner (Niemcy), Krystyna Leszczyńska (Lublin),
Vasyl Marchuk (Ukraina), Joanna Marszałek-Kawa (Toruń), Meng Chao (Chiny), Radosław Miśkiewicz (Gliwice),
Yves Morin (Francja), Altyn Myrzashova (Kazachstan), Krzysztof Pałecki (Kraków), Jarosław J. Piątek (Szczecin),
Renata Podgórzańska (Szczecin), Daviken Studnicki-Gizbert (Kanada), Lajos Szabo (Węgry), Maciej Szczurowski
(Gdańsk), Józef Szymeczek (Czechy), Olena Volubueva (Ukraina), Tom Wielicki (USA)
Redaktor naczelny: Rafał Lisiakiewicz

Zastępca redaktora naczelnego: Michał Dahl
Sekretarz: Łukasz Danel, Karolina Kotulewicz-Wisińska
Adres Redakcji
Wydawnictwo Adam Marszałek
ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń
Korekta: Zespół
Redakcja techniczna: Ryszard Kurasz
Projekt okładki: Krzysztof Galus
Fotografia na okładce: Ziarno
© Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek

© Copyright by Fundacja Wspierania Współpracy Międzynarodowej imienia Profesora Czesława Mojsiewicza
Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Żadna jej część nie może być
reprodukowana jakimkolwiek sposobem – mechanicznie, elektronicznie, drogą fotokopii itp. – bez pisemnego
zezwolenia wydawcy. Jeśli cytujesz fragmenty tej książki, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło
Toruń 2023
ISSN 1643-6911
Czasopismo afiliowane przy Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
Wersją pierwotną tekstu jest jego wersja drukowana
Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową:

tel. 56 664 22 35, marketing@marszalek.com.pl
Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń

tel. 56 664 22 35, e-mail: info@marszalek.com.pl, www.marszalek.com.pl
Drukarnia, ul. Warszawska 54, 87–148 Łysomice
S p is t r e ś ci
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
ARTICLES AND TREATISES
Kacper Awzan
„Naprawiona krzywda”. Problematyka spornych terenów Spiszu
i Orawy w narracji tygodnika „Nový svet” w latach 1939–1945 ...................... 7
Nadia Kindrachuk
The role of the Ukrainian diaspora in preserving the cultural identity
and individuality of the Ukrainian nation during the 1960s
and 1970s .................................................................................................................... 26
Magdalena Stoch
Rozwiązania na rzecz integracji dzieci i młodzieży w szkołach
krakowskich po wybuchu wojny w Ukrainie. Wnioski z badania
pilotażowego ............................................................................................................... 41
Marta Labuda
Współczesna propaganda rosyjska a wojna w Ukrainie ..................................... 78
Khamees Abdulqadir Salim Mohammed

The Role of Foreign Direct Investment in Economic Development
of Developing Countries ........................................................................................... 92
Paweł Jarosz, Wiktoria Bogacka, Weronika Ciźla, Julia Kupiec

Rynek pracy w Federacji Rosyjskiej – czy kobiety i mniejszości etniczne
są równo traktowane na rosyjskim rynku pracy? ................................................ 115
4 Spis treści
Justyna Eska-Mikołajewska
Znaczenie relacji z Australią i Nową Zelandią w ramach pobrexitowego
zaangażowania Zjednoczonego Królestwa w regionie
Indo-Pacyfiku .............................................................................................................. 138
Michalina Koniuk
Feministyczna dekonstrukcja tradycyjnego obrazu kobiety w utworach
Qiu Jin ........................................................................................................................... 157
RECENZJE
REVIEWS
Lech Wyszczelski
Zbigniew Girzyński, Jarosław Kłaczkow (red.), Józef Piłsudski. Człowiek –
Żołnierz – Polityk, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2021, ss. 449 ................................................................................................... 175
Małgorzata Skiert
Joanna Marszałek-Kawa, Jakub Zajączkowski (red.), Cultural, Social
and Political Dimensions of Non-European Societies: Case Studies
of Selected Societies in Asia and the Middle East,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021, ss. 219 ...................................... 183
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
ARTICLES AND TREATISES
Krakowskie Studia Małopolskie
2023, nr 1 (37)
Kacper Awzan1
„Naprawiona krzywda”. Problematyka spornych

terenów Spiszu i Orawy w narracji tygodnika
„Nový svet” w latach 1939–1945
Słowacka okupacja właściwie nie istnieje w świadomości Polaków. Ginie

ona w mroku niepamięci wobec niemieckich i sowieckich okrucieństw
oraz politycznych przetasowań spowodowanych przez tych dwóch na-
jeźdźców. Być może dlatego do dziś nie doczekała się obszernej mono-
grafii. Pamiętają o niej jeszcze mieszkańcy północnego Spiszu i Górnej
Orawy, a także historycy po obydwu stronach Tatr, którzy metodycznie,
temat po temacie, starają się zagospodarować tę naukową terra incogni-
ta. Zważywszy, że eksploracja tematu rozpoczęła się praktycznie dopiero
po upadku komunizmu, to nie dziwi fakt, iż wciąż jeszcze wiele pytań
czeka na odpowiedź. Dogłębnej analizy domaga się chociażby sama kon-
cepcja okupacji.
Mój artykuł poświęcę niewielkiemu wycinkowi tej historii i posta-
ram się odtworzyć w nim i przeanalizować obraz słowackiej władzy nad
inkorporowanymi ziemiami prezentowany na łamach tygodnika „Nový
svet” w latach 1939–1945. Dokonana analiza pozwoliła określić stosu-
nek redakcji gazety do tytułowego zagadnienia zarówno przed wybu-
chem wojny, jak również w trakcie walk i już po inkorporacji. Dzięki temu
mogłem wskazać węzłowe punkty tworzonej narracji.
1
Mgr, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Pamięci Narodowej Oddział
w Poznaniu; kacper.awzan@amu.edu.pl; ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-9158-
1928.
8 Kacper Awzan
Na tej podstawie dokonałem próby zweryfikowania, czy mamy w tym

przypadku do czynienia z propagandą w jej klasycznym rozumieniu. Za
takie uznaję definicje tworzone przez Williama W. Biddle’a i jego następ-
ców, w których przede wszystkim wskazywano cel, a więc modyfikację
przekonań opinii publicznej2.
Ważnym zadaniem mojego case study było również ustalenie funkcji
przypisywanej tekstowi oraz fotografiom, których w kontekście Spiszu
i Orawy3 publikowano naprawdę wiele, a także określenie kto był twór-
cą, a kto adresatem treści tygodnika.
Źródło
„Nový svet” (w podtytule: „Obrázkový, spoločenský, kritický týždennik”

– do 8.04.1939 r., „Obrázkový, spoločenský, kritický týždennik s prílo-
hou Slovenský rozhlas” – do 10.02.1940 r., „Obrázkový, spoločenský,
kritický týždennik s bohatou románovou prílohou Slovenský rozhlas” –
do końca4) był jednym z najbardziej znanych oraz najpoczytniejszych
słowackich tygodników swoich czasów. Jego pierwsze numery ukazały
się co sobotę na długo przed powstaniem Republiki Słowackiej, w roku
1926. Wydawany był w Bratysławie przez Knihospol, natomiast druko-
wano go zarówno tam, jak i w Żylinie. W latach drugiej wojny światowej
stanowisko redaktora naczelnego gazety zajmował Józef Rudinský. Na-
kład tygodnika sięgał 24 tysięcy egzemplarzy, co oznacza, że „Nový svet”
mógł docierać bezpośrednio do jednego procenta mieszkańców kraju5.
Zważywszy, że czytano go w rodzinach, domach kultury czy świetlicach
wiejskich, należy przypuszczać, iż grono odbiorców mogło być szersze.
Sam jego wpływ na opinię publiczną nie został jeszcze oszacowany,
2
B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wrocław
1999, s. 8.
3
W całym artykule, pisząc o Spiszu i Orawie oraz ich mieszkańcach, mam na myśli
północne, polskie części tych regionów, a więc fragmenty Górnej Orawy i Spiskiego
Zamagurza.
4
Bibliografia periodík na Slovensku v rokoch 1939–1944, red. M. Fedor, Martin 1969,
s. 270–271.
5
B. Šprochaa, P.Tišliar, Demografický obraz Slovenska v rokoch 1938–1945, Braty-
sława 2016, s. 129
Awzan„Naprawiona krzywda”. Problematyka spornych terenów Spiszu i Orawy... 9
co jednak istotne, wśród czytelników gazety obserwowano oczywistą

nadreprezentację przedstawicieli inteligencji6.
Tematyka podejmowana przez dziennikarzy „Noveho sveta” dotyczyła
spraw krajowych oraz zagranicznych. Dużo miejsca na łamach tygodnika
poświęcano stosunkom międzynarodowym, tematom związanym z Ko-
ściołem rzymskokatolickim, a także temu wszystkiemu, co Andrzej Kraw-
czyk określił mianem „swojskości”7. Dlatego też na zdjęciach pokazywa-
no często piękne krajobrazy, tradycyjnie ubranych mieszkańców różnych
regionów Słowacji czy opisywano lokalne zwyczaje. Wśród stałych pro-
pozycji dla czytelników znajdowały się m.in. aktualny program radiowy,
porady dla kobiet, krzyżówki, informacje sportowe i hobbystyczne. Co
więcej, drukowano powieści w odcinkach, a także co jakiś czas wzboga-
cano wydanie o tematyczny dodatek.
Wydaje się, że narracja tygodnika zakładała przede wszystkim pozy-
tywny i – jak na ówczesne czasy – dość subtelny przekaz mający na celu
konsolidowanie narodu wokół rządzącej Słowackiej Partii Ludowej Hlinki
(Hlinkova slovenská ľudová strana). W tym właśnie celu eksponowano
prawdziwe i domniemane sukcesy rządu, promowano armię, postęp
techniczny oraz tradycyjne wartości. „Nový svet” dzięki licznym fotogra-
fiom i starannie wykonanej grafice był gazetą atrakcyjną dla odbiorców
i nowoczesną, co tylko wzmacniało jego przekaz. Tygodnik zakończył
swój żywot wraz z końcem Republiki Słowackiej i do dziś stanowi nie-
ocenione źródło dla jej historyków.
Zanim zagrzmiały działa
Materiały prasowe traktujące o sprawach polsko-słowackiego pogra-

nicza podzielić można pod względem tematycznym i chronologicznym
na trzy zbiory. Do pierwszego zaliczymy komentarze związane z pol-
ską akcją z listopada 1938 roku, do drugiego – najobszerniejszego - te
omawiające sprawy wojenne, w trzecim zaś znajdą się przeróżne teksty
traktujące o ziemiach odzyskanych (prinavrátené územie) powstające po
październiku 1939 roku, a także inne wiadomości z zajętych miejscowo-
ści pojawiające się sporadycznie w najróżniejszych rubrykach.
6
Bibliografia periodík na Slovensku..., s. 270.
7
A. Krawczyk, Słowacja księdza prezydenta, Kraków 2015, s. 181.
10 Kacper Awzan
Patrząc na wykres ukazujący, kiedy tematyka spisko-orawska gości-

ła na łamach „Noveho sveta” bardzo łatwo zauważyć dość oczywistą
korelację pomiędzy ówczesnymi wydarzeniami politycznymi, a często-
tliwością jej występowania. Z tego względu najwięcej informacji doty-
czących zapalnego pogranicza publikowano we wrześniu i październiku
1939 roku. Co ciekawe, wcześniejsza narracja redakcji skupiona była
na doznanej krzywdzie z jesieni roku poprzedniego, a nie na szeroko
zakrojonych planach rewindykacji terytorialnych. Charakterystycznym
przykładem oddającym te nastroje jest felieton Štefana Hozy pt. „Niewe-
sołe wspomnienia” opublikowany w lutym 1939 roku8. Znany już wtedy
aktor, publicysta, tenor i historyk9 z rozgoryczeniem wspominał wizytę
przedstawicieli Słowaków w Polsce w 1928 roku: „Braterskie rozmo-
wy, braterskie dyskusje i osądzanie błędów, ale nigdy nie padły słowa:
<<nowa granica>>”10. Autor z publicystycznym zacięciem i wdziękiem
wymienia miejsca, których „już więcej nie zobaczymy” i chociaż jest to
niewątpliwie hiperbola, a tekst wydawać się może grą na emocjach od-
biorców, to uchwycono w nim to, co już podczas pełnej napięcia jesieni
zauważył profesor Marian Gotkiewicz: utrata skrawków północnego te-
rytorium i zaufania wobec Polaków była dla elity słowackiej praktycznie
równoważna z zaborem znacznej części kraju przez Węgrów11.
Używane pytania retoryczne i wykrzyknienia („Dlaczego i po co...?”,
„Wszyscy jesteśmy Słowianami!”) są wyrazem bezsilności i idealizmu,
który nie wytrzymuje zderzenia z twardą polityką. Niemym symbolem
całej sytuacji uczynił Hoza zabytkowe opactwo w Czerwonym Klaszto-
rze, które przez wieki „było ozdobą północnego Spiszu”. Dekadę wcze-
śniej dokonano jego renowacji, a teraz ostało się niczym ostatni bastion
słowackości położony o parę zaledwie metrów od nowej granicy
Uczynienie symbolem właśnie kościoła, sugestywna fotografia ukazują-
ca wykuty z żelaza maryjny monogram będący ozdobą kraty, która od te-
8
Š, Hoza, Reminiscencie nie veselé, [w:] „Ns”, 4.02.1939 r., 6/XIV, s. 5.
9
V. Blaho, Od operetného milovníka k propagátorovi Opery – všestranný Štefan Hoza,
[w:] Slovenské národné divadlo, https://www.snd.sk/od-operetneho-milovnika-k-propa-
gatorovi-opery-vsestranny-stefan-hoza (dostęp: 1.01.2021).
10
Š. Hoza, Reminiscencie nie veselé, [w:] „Ns”, 4.02.1939 r., 6/XIV, s. 5.
11
M. Gotkiewicz, Delimitacja na odcinku polsko-słowackim w 1938 r. w świetle pamięt-
nika jednego z jej uczestników, [w:] Pamiętnik Cieszyński 14 (1999), s. 138–139.
raz jest już zamknięta w połączeniu z apostrofami do Boga oraz chrześci-

jańską terminologią (Polacy i Słowacy – bracia) tworzy bardzo specyficzny
klimat całego tekstu, który jednak w „Novom svete” nie był czymś nad-
zwyczajnym. Chociaż, hasło „republika proboszczów” zostało stworzone
przez przeciwników księdza Tiso, to w jakimś stopniu oddawało charakter
całego zjawiska, które określilibyśmy mianem ówczesnej „słowackości”.
Klamrami spinającymi felieton uczynił Hoza dwa uczucia, smutek i niena-
wiść. Jak się niebawem okazało było to wręcz modelowe przedstawienie
stanu ducha słowackiej elity. I chociaż w geopolityce uczucia nie odgry-
wają kluczowej roli, to podobne teksty stwarzały grunt pod społeczną
akceptację przyszłego zaangażowania w wojnę u boku III Rzeszy.
Warto jednak podkreślić, że zarówno w tym felietonie, jak i w innych
tekstach ukazujących się aż do września 1939 roku nie artykułowano
postulatu inkorporowania ziem, które zostały przyznane Polsce w latach
1920 i 1924. Co więcej, tak naprawdę, tematyka spisko-orawska zaj-
mowała do jesieni bardzo niewiele miejsca na łamach „Noveho sveta”.
Kwestię „zabranych ziem” poruszano niekiedy jedynie mimochodem12,
większość uwagi poświęcając zbliżającej się wojnie.
Narracja wojenna
Wybuch konfliktu od razu przekierował narrację gazety. Przez kilka tygo-

dni wieści ze Spiszu i Orawy ukazywały się w każdym nowym numerze.
Bardzo interesujące jest jednak to, że nie znajdziemy żadnego dłuższego
artykułu poświęconego tej problematyce. Główną rolę odgrywały wów-
czas fotoreportaże, co niewątpliwie świadczy o technicznym zaawanso-
waniu tygodnika. Może być również wyrazem przeświadczenia, że obraz
okaże się bardziej sugestywny od tekstu, w sytuacji, gdy nagle trzeba
przekonać czytelników do nowej polityki rządu.
Pierwszy fotoreportaż z frontu opublikowany pod znamiennym tytu-
łem „Nasze jest to, co nam Polacy zabrali...!” ukazał się w „Novom svete” 9
września 1939 roku13. Tym samym dziennikarze antycypowali polityczne
fakty, które zostały przypieczętowane dopiero w listopadzie. Co znamienne,
wręcz identyczne fotografie obiegły polskie gazety dziewięć miesięcy wcze-
12
A. Dobrota, Pohľad na kysucké kopanice, [w:] „Ns”, 10.06.1939 r., 24/XIV, s. 6.
13
Naše je, čo nám Poliaci vzali...!, [w:] „Ns”, 9.09.1939 r., 37/XIV, s. 5.
12 Kacper Awzan
śniej14. Wojsko, symbole narodowe, radość powitania i Tatry w tle – propa-

gandowe instrumentarium obydwu stron było bardzo podobne, a reporte-
rzy wiedzieli, gdzie się pojawić, by dobrze spełnić powierzone im zadanie.
Analiza wrześniowych (i październikowych) fotoreportaży wskazuje,
iż posiadają one wiele cech wspólnych. Przede wszystkim, wojna z Pol-
ską została potraktowana jako zjawisko oczywiste. Na łamach „Noveho
sveta” nie znalazło się miejsce na żadne polemiki z decyzją rządu, czy
apele o „słowiańskim braterstwie”. Narracja została wybrana już na sa-
mym początku i redakcja kontynuowała ją potem przez cały czas. Być
może dlatego tak dużą rolę przypisano obrazowi. Nie trzeba było bo-
wiem uzasadniać napastniczej wojny, lecz wystarczyło zamieścić zdjęcia
rozradowanych kobiet i dzieci, które witają słowacką armię.
Wygląda na to, że ukształtowanie narracji zajęło redaktorom „Noveho
sveta” zaledwie tydzień. O ile 9 września opublikowano jedynie fotografie
z odzyskanej po dziesięciu miesiącach Jaworzyny Spiskiej oraz obsadzonej
dawnej granicy na Łysej Polanie15, to siedem dni później na łamach gazety
zagościły zdjęcia z Jurgowa, w którym zorganizowano uroczystości z udzia-
łem „wyzwolonych Słowaków”. „Łzy powrotu bywają najbardziej radosne.
I radosne łzy jaworzyńskich i jurgowiańskich Słowaków, których nam za-
brano, a którzy są znowu nasi, płynęły po wyzwoleniu szerokimi strumie-
niami, a język ojczysty rozbrzmiewał blaskiem powitania z braćmi...”16.
Szybkość reakcji redaktorów oddaje dynamikę zdarzeń oraz zwy-
cięską pewność siebie właściwą również oficjalnym czynnikom. O ile
jeszcze 6 września naczelnik okresu (odpowiednika polskiego powiatu)
w Trzcianie tytułował orawskie ziemie mianem „obsadzonych”, to kilka-
naście dni później raportował już ministerstwu sytuację na „przywró-
conych/zwróconych”17. Tymczasem, sporne tereny zostały anektowane
dopiero uchwałą sejmu w Bratysławie z 22 grudnia 1939 roku18.
14
Zob. „Ilustrowany Kuryer Codzienny” 30.11.1938 r., nr 331, s. 1.
15
Naše je, čo nám Poliaci vzali...! [w:] „Ns”, 9.09.1939 r., 37/XIV, s. 5.
16
„NS”, 16.09.1939 r., 38/XIV, s. 4.
17
Štátny archív v Žiline so sídlom v Bytči – pracovisko Archív Dolný Kubín (dalej: ŠA DK),
fond Okresný úrad v Trstenej (dalej: OU T) 1939–1945, k. 68, Okresny načelnik do Prezi-
dium Ministerstva vnútra 870/1939 prez., Trstena 18.09.1939 r.
18
Ústavný zákon č. 325 zo dňa 22. decembra 1939, [w:] „Slovenský zakonnik”,
30.12.1939 r., č. 71.
To właśnie pozytywny przekaz był kluczem do wrześniowych rela-

cji. Zaskakująco mało pojawiało się w nich wzmianek o Polakach, prak-
tycznie nie posługiwano się językiem, który określilibyśmy mianem
agresywnego. Niezwykle charakterystyczna jest informacja dotycząca
Jasnej Góry. 16 września czytelnicy mogli dowiedzieć się, że „Słynna
pielgrzymkowa Częstochowa padła już w pierwszych dniach walk. Klasz-
tor i cudowny obraz Matki Boskiej pozostały nienaruszone”19. Podziwia-
jąc zdjęcia z sanktuarium mieli oni chyba podświadomie rozumieć, że
rozpoczęta także przez księdza Tiso wojna jest sprawiedliwa i nie uderza
w największe świętości. Co prawda w żadnym tekście nie odwołano się
do św. Tomasza z Akwinu20, ale rzekome zniewolenie mieszkańców Spi-
sza i Orawy przez Polaków odgrywało tu rolę sprawiedliwej przyczyny
(iusta causa), dla której Armia Słowacka u boku Wehrmachtu przekroczy-
ła granicę Rzeczypospolitej. Stąd też zmianę północnej granicy określano
później mianem „naprawionej krzywdy”21.
Wspomniane powyżej motywy nie stanowią jednak ewenementu,
a raczej idealnie zgrywają się z linią przyjętą przez samego Józefa Tiso.
W wojennych przemówieniach i wywiadach księdza prezydenta wystę-
pują dokładnie te same koncepty22, co sugeruje, że gazeta przyjęła rolę
atrakcyjnego graficznie pasa transmisyjnego oficjalnej narracji władzy.
Jednym z propagandowych elementów kreacji wspomnianej idei było
również publikowanie zdjęć z dostojnikami biorącymi udział w nabożeń-
stwach religijnych. Takie fotoreportaże spotkamy zarówno we wrześniu
1939 roku23, jak i w czasie wizyt księdza Tiso na inkorporowanych zie-
miach, w maju roku następnego24. Wśród uczestniczących gości znaj-
dowali się zazwyczaj minister obrony generał Ferdinand Čatloš, naczel-
nik Gwardii Hlinki (Hlinkova garda) Karol Murgaš, szef Departamentu
19
„NS”, 16.09.1939 r., 38/XIV, s. 19.
20
W.J. Ziółkowski, Wojna sprawiedliwa u św. Tomasza z Akwinu, [w:] „Ogrody nauk
i sztuk” 2011 (1), s. 22–27.
21
Zob. „Ns”, 5.10.1940 r., 40/XV, s. 2.
22
Zob. Józef Tiso. Prejavy a články (1938–1944), t. II, red. M. Fabricius, K. Hradská,
Bratysława 2007, s. 162–164, 175 (radiowe przemówienie do żołnierzy z 25.09.1939 r.
i przemówienie na uroczystościach wojskowych w Popradzie 4–5.10.1939 r.).
23
„NS”, 16.09.1939 r., 38/XIV, s. 4.
24
„Ns” 25.05.1940 r. 21/XV, s. 1–2, 1.06.1940 r., 22/XV, s. 2.
14 Kacper Awzan
Propagandy rządzącej Słowackiej Partii Ludowej Hlinki Alexander Mach

oraz niekiedy sam ksiądz prezydent. Stanowiło to czytelną próbę legity-
mizowania w oczach narodu zaangażowania w wojnę, legitymizowania
w sposób niesłychanie mocny, bo odwołujący się do najwyższych świę-
tości istotnych dla większości mieszkańców Republiki25. Posługując się
klasyfikacją Urszuli Jareckiej taką technikę autoprezentacji władzy należy
określić mianem „powoływania się na Boskie poparcie”26. Jednocześnie
jednak, mając na uwadze specyfikę ówczesnej Słowacji nie można dać
się złapać w pułapkę uproszczeń. Józef Tiso był przecież naprawdę ka-
płanem rzymskokatolickim i odprawianie mszy świętych należało do jego
profesji. Nie mamy dowodów, by zarzucić mu, że instrumentalizował kult
do celów politycznych, by w ten sposób „utwierdzić” swoją władzę. Po-
dobnie rzecz ma się z mieszkańcami „wyzwolonych” ziem przybywają-
cymi na nabożeństwa. Jak bowiem określić, czy przychodzili jako wierni
Kościoła, czy obywatele zadowoleni z nowych rządów? W tym kontek-
ście warto odwołać się, do artykułu Wielki dzień oswobodzonych ziem na
Spiszu, który 26 lipca 1940 roku pojawił się w „Slovaku”27. Autor w ob-
szernej notce opisuje zgromadzenie, które odbyło się w Nowej Białej
przy okazji parafialnego odpustu. W tym przypadku jeszcze bardziej tra-
fione będzie postawione już pytanie o motywacje towarzyszące uczest-
nikom spotkania. Czy wybierając się jak co roku do kościoła, świadomie
planowali wziąć udział w zorganizowanym tym razem wiecu?
Tymczasem tematyka religijna w kontekście Spiszu i Orawy wystę-
puje w „Novom svete” po wielokroć. W grudniu 1940 roku w tekście
„Boże Narodzenie słowackich dzieci” najmłodsi czytelnicy mogli znaleźć
taki passus: „Kolejnym darem od Jezuska jest powrót oderwanych braci
w północnych i wschodnich cząstkach naszej ojczyzny, którzy po wielo-
letnim utrapieniu, dziś razem z nami będą świętować Boże Narodzenie
jak w swoim ojczystym kraju”28. Figura „braci” niesie zresztą ze sobą nie
25
Spis powszechny w 1940 roku wykazał, że 74% mieszkańców stanowią rzymscy
katolicy. Zob. B. Šprochaa, P.Tišliar, Demografický obraz Slovenska v rokoch 1938 – 1945,
Bratysława 2016, s. 147–148.
26
U. Jarecka, Propaganda wizualna słusznej wojny. Media wizualne XX wieku wobec
konfliktów zbrojnych, Warszawa 2008, s. 164.
27
Slovak 26.07.1940, Velky den osvobodneho uzemi na Spisi, s. 3.
28
P.L. Mattoška, Vianoce slovenských detí [w:] Vianoce 1940 r., s. 91.
tylko chrześcijańskie konotacje. Taki zwrot retoryczny był charaktery-

styczny dla epoki, a podobnie o mieszkańcach „zachodniej Białorusi”
i „zachodniej Ukrainy” pisała propaganda sowiecka29.
Jakich jeszcze motywów można doszukać się w narracji „Noveho
sveta”? W czasie walk chętnie eksponowano bohaterstwo i rycerskie
postawy własnych żołnierzy, zaawansowanie techniczne wojska, przy-
jazne przyjęcie w łemkowskich (tutaj: ukraińskich) wioskach oraz sukces
sojuszu z Niemcami. Co jednak interesujące, odzyskania Spiszu i Orawy
zazwyczaj nie wiązano z opieką możnego protektora. Zerwane kajdany,
wyrysowane w czytelnej grafice we wrześniu 1939 roku30, miały być
zasługą Słowaków, jednym z tych sukcesów, na których buduje się na-
rodowy mit.
Fotoreportaże dotyczące spraw stricte wojskowych podane zostały
czytelnikom w dość lekkiej formie, dzięki czemu totalna wojna mogła
jawić się jako pełna niebezpieczeństw, ale przede wszystkim sukcesów
przygoda słowackich wojaków. Poniesione straty potwierdzały ten ob-
raz. Wyniosły jedynie 75 żołnierzy, w tym 18 poległych31.
Przez cały interesujący nas okres niezwykle ważną rolę odgrywała
figura lokalnego Słowaka, mieszkańca zabranych/odzyskanych ziem. Po-
jawia się on wielokrotnie, począwszy od cytowanego już felietonu Hozy,
przez wszystkie wrześniowe reportaże aż po ostatnie wzmianki z 1944
roku. Kim zatem jest ów budzący z zasady sympatię czytelnika człowiek?
Może być zarówno mężczyzną, jak i kobietą. Wiek również nie od-
grywa większej roli, chociaż zazwyczaj są to osoby młode lub w sile wie-
ku. Praktycznie zawsze są bezimienne, czasami pełnią jakąś funkcję lub
zawód. Każdy jest gorącym zwolennikiem Słowacji. Czy to kościelny,
„twardy Słowak” z Jaworzyny Spiskiej32, czy kobieta z Jurgowa, czy zado-
woleni chłopcy z okolic Czadcy. Wszyscy oni, przedstawiani w tekstach
oraz przede szczególnie na zdjęciach są jakby personifikacją miejsco-
29
D. Boćkowski, Na zawsze razem. Białostocczyzna i Łomżyńskie w polityce radzieckiej
w czasie II wojny światowej (IX 1939–VIII 1944), Warszawa 2005, s. 113.
30
„NS”, 16.09.1939 r., 38/XIV, s. 4.
31
J. Kowalczyk, Spisz podczas II wojny światowej i w pierwszych latach powojennych,
[w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza,
Lewocza – Wrocław 2003, s. 911.
32
Š. Hoza, Reminiscencie nie veselé [w:] „Ns”, 4.02.1939 r., 6/XIV, s. 5
16 Kacper Awzan
wości i ziem, które reprezentują. Dzięki temu polityka rządu przestaje

być abstrakcyjna i dla czytelników „Noveho sveta” ma taką właśnie miłą,
sympatyczną, radosną, często „swojską” i... słowacką twarz.
Warto również zwrócić uwagę na drugi aspekt tej sprawy. Napisa-
łem już o Boskiej legitymizacji władzy. Druga legitymizacja, także bar-
dzo istotna, pochodzi przecież od społeczeństwa. I chociaż o taką formę
uprawomocnienia swej władzy zabiegają głównie politycy demokratycz-
ni, zaś przywódcy totalitarni nie muszą się na nią oglądać33, to w sytu-
ującej się gdzieś pomiędzy autorytarnej Słowacji społeczna legitymizacja
rządów (w całym kraju lub jego części) była również bardzo ważne.
Stąd też tłumy miejscowych obecne na spotkaniach z politykami
z Bratysławy oraz ludność fetująca wkraczających żołnierzy to dla oglą-
dających fotografie czytelny sygnał masowego poparcia społecznego dla
politycznych decyzji rządu. W ówczesnej Europie takie zabiegi stosowali
właściwie wszyscy politycy, szczególnie zaś ci, rozumiejący rolę prasy.
Refleksje podobne do powyższych można praktycznie rozszerzyć na
cały analizowany okres, przy czym od października 1939 roku w obrazie
spraw spisko-orawskich odnaleźć można nowe motywy. Przede wszyst-
kim dotyczą one nowych porządków, które zapanowały na przyłączo-
nych terenach. Pierwszym zwiastunem nowej tendencji był mini-repor-
taż opublikowany 7 października 1939 roku. Na zdjęciach uwieczniono
wymianę pieniędzy w Skalitem (Skalité)34. Sfotografowani w budynku
urzędu ludzie, którzy za polskie złotówki otrzymują korony, wyglądają na
zadowolonych, co nie musiało być jedynie zabiegiem propagandowym,
gdyż wymiana waluty odbyła się po bardzo korzystnym kursie 5,5:135.
Wobec oczekiwanych skutków społecznych Bratysława mogła pozwolić
sobie na taką inwestycję. Znamienne, że i w tym wypadku zastosowano
politykę faktów dokonanych nie czekając na jakiekolwiek ustalenia mię-
dzynarodowe, nawet te... nieakceptowane przez większość ówczesnych
państw. Wszak zdjęcie zostało zrobione prawdopodobnie w pierwszych
dniach października, gdy walczyli jeszcze ostatni polscy żołnierze.
33
R.A. Tokarczyk, Treść legitymizacji każdej władzy warunkiem akceptacji jej pozycji
ustrojowej i wpływów, [w:] „Białostockie Studia Prawnicze” 20/B, s. 91-118
34
„Ns” 7.10.1939 r., 41/XIV, s.
35
Statny Archiv Dolny Kubin, Okresny urad Trstena 68, 875/1939, Sprawozdanie
przedstawiciela banku dla OU w Trzcianie z akcji wymiany waluty, Trzciana 20.09.1939 r.
Jak w następnych miesiącach i latach przedstawiano słowackie rządy na

Spiszu i Orawie? Tak, jak już pisałem, kontynuowano narrację o sprawie-
dliwym powrocie odłączonych braci do Macierzy. Jednocześnie starano
się podkreślać korzyści gospodarcze, jakich dzięki temu doświadczyli. Naj-
bardziej charakterystyczny jest w tej materii tekst redaktora Skalanoviča
pt. Włączeni do słowackiego tempa (Zapojení do slovenskeho tempa), który
ukazał się w „Novom svete” 13 listopada 1941 roku36. Perspektywa dwóch
lat mogła sprzyjać pierwszym podsumowaniom. Co zatem zauważał autor?
Tekst zbudował na zasadzie kontrastu. „Polskiej” biedzie przeciwsta-
wia wypłaty dla budowniczych, imposybilizmowi – spełniane właśnie
obietnice gospodarcze, stagnacji – rozwój, megalomańskim planom –
konkretne projekty, brakowi zainteresowania ze strony władz central-
nych – troskę Bratysławy i żupy tatrzańskiej. Stosując wyliczenie wszyst-
kich nowych traktów powstających na Górnej Orawie intensyfikuje
u odbiorców wrażenie nieustannego rozwoju i inwestowania. Wspomi-
nany kontrast jest bardzo zgrabnie skonstruowany. Przekształcana przez
człowieka przyroda przestaje być wrogiem, a zaczyna mu służyć. Autor
przywołuje ludowe przysłowie głoszące, że Orawa to kraina, gdzie koń-
czy się chleb, a zaczyna kamień i woda”. Teraz robotnicy wyjmują kamie-
nie ze strumieni i obrabiają je, by użyć do budowy dróg, dróg, które będą
„uśmiechać się” do podróżnych. Ta barwna metafora kończy tekst niejako
podkreślając zwycięstwo ludzkiej, a konkretnie słowackiej, myśli tech-
nicznej. Co ważne, akcja poprawiająca skomunikowanie „przyłączonych
braci” z resztą kraju miała miejsce również na Spiszu37.
Analizując tekst Skalanoviča nie sposób zatrzymać się jednak na sa-
mym felietonie. Bardzo charakterystyczne są bowiem podpisy pod zdję-
ciami, a z perspektywy czasu niezwykle złowrogi okazał się ostatni z nich:
„Do pracy przy drodze przydzielono również Żydów. Jeden z nich, dr Józef
Einhorn, zgłasza podczas raportu, że podobno nie może pracować, po-
nieważ ma problemy z żołądkiem. Myślę, że od bycia nieprzywykłym do
pracy...”38. Ta z pozoru jedynie złośliwa uwaga dziennikarza oddaje nastro-
je antysemickiej kampanii prowadzonej wówczas w słowackich mediach.
36
Skalanovič, Zapojení do slovenskeho tempa, [w:] „Ns” 13.11.1941 r., 46/XVI, s. 5.
37
J. Kowalczyk, Spisz podczas II wojny światowej..., [w:] Terra Scepusiensis..., s. 913
i przypis na 914.
38
Ibidem.
18 Kacper Awzan
Artykuł powstał już po wprowadzeniu w życie ustaw o tzw. „aryzacji”

mienia oraz rozporządzenia o „położeniu prawnym Żydów” z 9 września
1941 roku. Obydwa akty prawne stanowiły jawny przykład dyskrymina-
cji i doprowadziły do bardzo szybkiej pauperyzacji obywateli wyznania
mojżeszowego39. Końcowy akt tej historii był, jak wiemy, jeszcze bardziej
dramatyczny. Górnoorawscy Żydzi zostali w 1942 roku wywiezieni przez
żandarmów do Żyliny, a stamtąd do obozu zagłady w Sobiborze. Wojnę
przeżyli bardzo nieliczni40.
Jednocześnie należy jednak podkreślić, że aluzja Skalanoviča to jedy-
na w całym okresie wzmianka traktująca o sprawach żydowskich w kon-
tekście Spiszu i Orawy. Spectrum tematów poruszanych przy tej okazji
nie było, jak widać, szerokie.
Im bliżej końca wojny, tym mniej informacji o interesującym nas te-
macie mogli odnaleźć czytelnicy tygodnika. Jednym z ostatnich fotore-
portaży był materiał pt. Górale z Orawy zamieszczony 19 czerwca 1943
roku41. Po raz kolejny odwołano się do figury zahartowanego Orawiani-
na: „Poznajecie ich? Są weseli i twardzi. Twardzi jak ich życie, weseli jak
ptaki w górach”. Nie braknie oczywiście pochwały nowego porządku.
Prezentując fotografię z panoramą Podwilka zauważono, że przez wieś
przebiega droga, którą dawniej wyjeżdżano do Ameryki, dziś zaś wyrusza
się stąd do pracy w Niemczech. W istocie, część mieszkańców inkor-
porowanych terenów korzystała z możliwości, które stwarzali Niemcy
obywatelom sojuszniczego państwa dorabiając w Rzeszy. Nie trzeba do-
dawać, że praca ta nie przypominała w niczym niewolniczego wyzysku
tysięcy polskich robotników przymusowych.
Tradycyjnie już pojawiają się zdjęcia młodzieży w strojach ludowych,
a także pochwała lokalnej kultury i zwyczajów. Autor zauważa również,
że starsi ludzie posługują się tu pięknym językiem słowackim, niejako
w opozycji do młodych „noszących na sobie znak polskiego wychowania
i szkoły”42.
39
M. Lacko, Dwuramienny krzyż w cieniu swastyki. Republika Słowacka 1939–1945,
Lublin 2012, s. 98-103.
40
M. Garek, Židia na území inkorporovanej Oravy v rokoch 1939–1945, [w:] „Pamäť
národa” 1/2018, s. 32.
41
„NS” 19.06.1943 r., 25/XVIII, s. 5.
42
Ibidem.
Górali z zajętych ziem raz jeszcze czytelnicy mogli spotkać w kolejnym

miesiącu, gdy Jan Loydl opisywał przybywających do Lewoczy pielgrzy-
mów43. To najważniejsze sanktuarium w kraju miało stać się magnesem
przyciągającym dusze wierzących Spiszaków i Orawian do słowackości.
Nieprzypadkowo, latem 1940 roku zorganizowano „narodową pielgrzym-
kę przywróconych Słowaków” na Mariańską Górę, zaś ks. Józef Tiso miał
powiedzieć, że „odtąd będą pielgrzymować tutaj, a nie na Jasną Górę”44.
Rola obrazu
W tym miejscu analizy warto jeszcze skupić na chwilę uwagę na ikono-

grafii. Bardzo często redakcja pozwalała bowiem przemawiać samym
obrazom. W przypadku licznym fotoreportaży tekst pisany ograniczony
został do pojedynczych zdań, a główną rolę odgrywały zdjęcia, stąd też
postanowiłem skorzystać z metody analizy przedstawień wizualnych.
Jednym z najbardziej znanych przykładów jej wykorzystania jest książka
Catherine Lutz i Jane Collins, w której autorki zbadały ponad pół ty-
siąca fotografii publikowanych przez parędziesiąt lat w „National Geo-
graphic”45.
Analiza częstotliwości publikowanych zdjęć potwierdza zjawisko za-
obserwowane już wcześniej, a mianowicie bardzo nierównomierne roz-
łożenie zainteresowania tytułową tematyką. Ogniskowało się ono wokół
wydarzeń z nią związanych osiągając kulminację we wrześniu i paździer-
niku 1939 roku. Wiele zdjęć publikowano także w czasie wizyty księdza
Tiso oraz po uroczystościach rocznicowych.
Zobaczyć możemy także różne rozłożenie akcentów związanych z po-
szczególnymi kategoriami. Wojna to oczywiście czas eksponowania kwe-
stii wojskowych, a więc i wizerunków żołnierzy. Od października 1939
roku pojawiało się w „Novom svete” sporo przedstawień ukazujących
przeróżne aspekty nowej rzeczywistości politycznej, takich jak wymiana
waluty czy zmiana szyldów z nazwami.
43
„NS”24.07.1943 r., 30/XVIII, s. 6.
44
Wywiad z anonimową mieszkanką Zubrzycy Górnej (ur. 1933 r.), Zubrzyca Górna
30.07.2018 r.
45
C. Lutz, J. Collins, Reading National Geographic, Chicago 1993; opis metody zob.
G. Rose, Interpretacje materiałów wizualnych, Warszawa 2015, s. 83–99.
20 Kacper Awzan
Często publikowano zdjęcia przedstawicieli władz państwowych oraz

miejscowej ludności. Wśród tych pierwszych przeważali oczywiście męż-
czyźni, zaś wśród drugich spotkać można było wiele fotografii z kobieta-
mi i dziećmi. Nawet, gdy nie opisywano odbywających się uroczystości,
to fotografowano mieszkańców w ludowych strojach, co jest elementem
afirmowania wspominanej już, a zaobserwowanej przez Andrzeja Kraw-
czyk „swojskości”.
Słowacka specyfika sprawiła, że wielokrotnie, już po wrześniu 1939
roku czytelnicy mogli odnaleźć przeróżne motywy religijne, czyli zdjęcia
z kazań lub mszy świętych. Co interesujące, względnie rzadko sięgano
w kontekście Spiszu i Orawy po wątek sojuszu z III Rzeszą. Był on wie-
lokrotnie podejmowany w przy innych okazjach, tutaj zaś nie ekspono-
wano faktu, że nowy przebieg granicy jest przede wszystkim dziełem
Niemców.
Zanim przejdę do podsumowań przedstawię te wątki, które z racji
ich subtelności, bądź nieoczywistości na razie pominąłem. Kwerenda
„Noveho sveta” pozwala śledzić postępującą integrację przyłączonych
ziem nie tylko przez pryzmat wydarzeń politycznych, ale i codzienności
„zwykłych” ludzi. W marcu 1940 roku w gronie wiernych czytelników
i propagatorów tygodnika znalazł się Michał Grieger, nauczyciel z Nie-
dzicy, który zdobył aż trzech nowych abonentów prenumeraty pisma46.
Mieszkańcy interesujących nas regionów brali również udział (i wygry-
wali) w organizowanych przez gazetę konkursach47. Co chyba nawet
ważniejsze, zamieszczali również anonse towarzyskie, jeszcze dobitniej
świadczące o tym, że zostali „włączeni do słowackiego tempa”. Poszuki-
wania partnerów nie ograniczały się bowiem do lokalnej społeczności,
ale całego kraju. I tak, „młodzieniec w mundurze z Podwilka” poszukiwał
„młodej dziewczyny, szczerego serca, z katolickiej rodziny” pochodzącej
z okolic miejscowości Zlaté Moravce48.
Innym ciekawym wątkiem jest zamieszczany co tydzień program au-
dycji radiowych. Stąd wiemy, że posiadający radioodbiorniki wysłuchać
mogli m.in. audycji o następujących tytułach: Ze słowacką księgą po oswo-
46
„Ns” 2.03.1940 r., 9/XV, s. 11.
47
Zob. „Ns” Slovenský šachista, 30.11.1940 r., 48/XV, s. 21.
48
„NS” 20.06.1944 r., 24/XIX, s. 20.
bodzonym Spiszu i Orawie (11.01.1940 r. z nadajnika w Preszowie49), Rok

oswobodzonej Orawy i Kisuc (4.09.1940 r., Bratysława50) oraz Drewniany
kościółek w Orawce (15.10.1942 r.51), a także transmisji nabożeństwa
dziękczynnego i manifestacji z Jurgowa i Jabłonki (1.09.1940 r., Bra-
tysława52). Niestety, archiwum Słowackiego Radia nie posiada dziś już
nagrań tych słuchowisk.
Ostatni nietypowy wątek związany jest z rozrywką. W każdym nu-
merze tygodnika znajdowały się krzyżówki, których twórcy wykazali się
nadzwyczajną konsekwencją. Otóż, jeszcze w 1939 roku hasła formuło-
wano zazwyczaj tak: „polska rzeka”53 czy „polskie miasto”54. Tymczasem
od połowy roku 1940 poprzedzano je słowem „byłe, dawne”55.
Podsumowanie
Jak widać temat inkorporowanych ziem gościł na łamach „Noveho sveta”

całkiem często. Jednocześnie, druga prawidłowość wykazuje, iż pojawiał
się zazwyczaj w reakcji na konkretne wydarzenia. Redakcja nie zdecydo-
wała się na stworzenie żadnego cyklu ani nawet napisanie jednego ar-
tykułu prezentującego całościowo i systematycznie zdobyte terytorium
pod względem geograficznym czy ludnościowym.
Prezentowana narracja była przede wszystkim pozytywna, a poza
tym dość stonowana, zazwyczaj unikano eksponowania emocji, co nie
oznacza, iż pozwalano na debatę, w której zaprezentowano by poglądy
obydwu stron sporu.
Przyjęte na początku założenie dotyczące słowackości interesujących
nas krain nie uległo na przestrzeni lat żadnej zmianie. Per se oznaczało
zatem usprawiedliwianie udziału w wojnie. Przekaz „Noveho sveta” po
wielokroć legitymizował władzę słowacką na Spiszu i Orawie. Odwoły-
49
„Ns” Slovensky rozhlas, 6.01.1940 r., 1/XV, s. 17.
50
51
„Ns” Naš rozhlas, 10.10.1942 r., 41/XVI, s. 12.
52
53
„Ns” 25.03.1939 r., 13/XIV, s. 20.
54
„Ns” 22.07.1939 r., 30/XIV, s. 21.
55
„Ns” 29.06.1940 r., 26/XV, s. 16.
22 Kacper Awzan
wano się przy tym zarówno do przychylności Boga, jak również aprobaty
społeczeństwa. Te trzy elementy najdobitniej świadczą o propagando-
wej roli tygodnika. Nie da się ukryć, że reakcją czytelników miało być
poparcie polityki rządu. Narrację gazety można sklasyfikować jako białą
propagandę56.
Zastanawiać może bardzo powszechne wykorzystanie obrazu przy
jednoczesnym zmarginalizowaniu roli słowa pisanego. Wydaje się, że
przekaz dotyczący inkorporowanych ziem miał być jak najprostszy,
wsparty zrozumiałymi symbolami oraz odpowiednio dobranymi fotogra-
fiami, by nie zostawiać odbiorcom pola dla wątpliwości oraz ewentualnej
negacji. Jednocześnie, wysoki poziom edytorstwa sprawiał, że był on po
prostu atrakcyjny.
Widać zatem, że redakcja „Noveho sveta” nie pozostała bezstronna
wobec sytuacji politycznej w kraju i wsparła rządzących ludaków najle-
piej, jak tylko mogła. Z drugiej strony specyficzna sytuacja panująca w tym
autorytarnym państwie sprawiała, że każda krytyka władz mogła być od-
czytana jako negacja „niepodległości” ogłoszonej 16 marca 1939 roku.
Prostota przekazu sugeruje, że nakierowany został on nie tylko na
inteligencję, ale być może przede wszystkim na dotarcie do jak najszer-
szego grona odbiorców.
Bibliografia
Baka I., Slovenská republika a nacistická agresia proti Poľsku, Bratysława
2006.
Bibliografia periodík na Slovensku v rokoch 1939-1944, red. M. Fedor, Mar-
tin 1969.
Boćkowski D., Na zawsze razem. Białostocczyzna i Łomżyńskie w polityce
radzieckiej w czasie II wojny światowej (IX 1939 – VIII 1944), Warszawa
2005.
Fedor M., Bibliografia periodík na Slovensku v rokoch 1939–1944, Univer-
sity of Michigan 1969.
Garek M., Židia na území inkorporovanej Oravy v rokoch 1939–1945, [w:]
„Pamäť národa” 1/2018, s. 15–32.
56
B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, op.cit., s. 33.
Golik D., Wrzesień 1939 w dolinie Dunajca, Kraków 2018.

Gotkiewicz M., Delimitacja na odcinku polsko-słowackim w 1938 r. w świe-
tle pamiętnika jednego z jej uczestników, s. 138–139.
Jakubec P., Československo-poľský spor o Javorinu v kontexte bilaterálnych
vzťahov medzivojnového obdobia (1921–1939), praca dyplomowa, nie-
publikowana, Praga 2009.
Jarecka U., Propaganda wizualna słusznej wojny. Media wizualne XX wieku
wobec konfliktów zbrojnych, Warszawa 2008.
Kowalczyk J., Spisz i Orawa w czasie II wojny światowej, [w:] Góry i Góral-
szczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale,
Spisz, Orawa, Gorce, Pieniny). Historia, red. J.M. Roszkowski, R. Kowal-
ski, Nowy Targ 2005, s. 105–112.
Kowalczyk R., Pierwsze dni słowackiej okupacji w Polsce, [w:] Kampania
polska 1939 r. Polityka – społeczeństwo - kultura, red. M.P. Deszczyń-
ski, T. Pawłowski, t. 2, Warszawa 2014, s. 422–435.
Krawczyk A., Słowacja księdza prezydenta, Kraków 2015.
Lacko M., Dwuramienny krzyż w cieniu swastyki. Republika Słowacka
1939–1945, Lublin 2012.
Lepiš J., Politicko-spoločenské pomery na území severného Spiša a hornej
Oravy po inkorporácii v roku 1939 (do roku 1945), [w:] Život v Slovenskej
republike. Slovenská republika 1939 – 1945 očami mladých historikov IX,
Bratysława 2010, s. 57–62.
Majeriková-Molitoris M., K problematike vysťahovalectva z bývalých inkor-
porovaných obcí severného Spiša a hornej Oravy do Československa, [w:]
„Acta Historica Neosoliensia” 2013, 16, s. 70–87.
Olejko A., Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor. Wojskowo-polityczne
aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939, Kraków –
Rzeszów 2012.
Rose G., Interpretacje materiałów wizualnych, Warszawa 2015.
Tokarczyk R.A., Treść legitymizacji każdej władzy warunkiem akceptacji jej
pozycji ustrojowej i wpływów, „Białostockie Studia Prawnicze” 20/B,
s. 91–118.
Wenklar M., Na flankach Podhala, [w:] „Biletyn IPN”, nr 1–2, 2010, s. 56–
–62.
Zieliński J., Spisz i Orawa w latach 1918–1945, [w:] Podhale w czasie oku-
pacji 1939–1945, red. J. Berghauzen, Warszawa 1977, s. 107–126.
24 Kacper Awzan
Ziółkowski W. J., Wojna sprawiedliwa u św. Tomasza z Akwinu, „Ogrody

nauk i sztuk” 2011, (1), s. 22–27.
Żerko St., Polska wobec autonomicznej Słowacji (październik 1938–marzec
1939), „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych”
2014, 2, s. 73–96.
Źródła niepublikowane
Statny Archiv Dolny Kubin, Okresny urad Trstena 68, 875/1939, Spra-
wozdanie przedstawiciela banku dla OU w Trzcianie z akcji wymiany
waluty, Trzciana, 20.09.1939 r.
Źródła publikowane
Chowaniec S., Kronika wsi Podwilk, https://www.podwilk.tk/.
Proti Poľsku. Odraz ťaženia roku 1939 v denníkoch a kronikách slovenskej
armády, red. M. Lacko, Bratysława 2007.
Prasa
„Nový svet” – wszystkie numery z lat 1939-1945
„Slovák”, 26.08.1939 r.
„Ilustrowany Kuryer Codzienny” 30.11.1938 r.
Netografia
Blaho, Od operetného milovníka k propagátorovi Opery - všestranný Štefan
Hoza, [w:] Slovenské národné divadlo, https://www.snd.sk/od-operet-
neho-milovnika-k-propagatorovi-opery-vsestranny-stefan-hoza.
Kąś J., Gwara orawska, [w:] Etnozagroda, https://www.etnozagroda.pl/
gorale-orawscy/gwara-orawska.
Abstrakt
W moim artykule omawiam problematykę okupacji północnych terenów Spisza

i Orawy w latach 1939-1945 w narracji tygodnika „Nový svet”. Udział Armii
Słowackiej w kampanii przeciwko Polsce w 1939 roku był tematem wiadomości
publikowanych w gazetach za południową granicą, które na bieżąco informowa-
ły o militarnych osiągnięciach i dyplomatycznych układach. W tekście przeana-
lizuję proces tworzenia propagandowej narracji traktującej o militarnej agresji,
aneksji, a następnie gospodarowaniu na terenach odebranych Rzeczypospolitej

oraz ukażę obraz tych wydarzeń kreowany przez gazetę. Tygodnik był boga-
to ilustrowany, dlatego postaram się odpowiedzieć zarówno na pytanie o rolę
tekstu, jak i obrazu pamiętając o niskim wskaźniku alfabetyzacji w ówczesnej
Słowacji. Rozważę, czy prezentowana narracja zmieniała się na przestrzeni ko-
lejnych lat, czy też kontynuowała linię zapoczątkowaną we wrześniu 1939 roku.
Słowa kluczowe: Spisz i Orawa w latach 1939–1945, Słowacja, okupacja, anek-

sja, prasa, propaganda
Abstract
My case study examines an issue of Slovak occupation of the northern parts

of Spisz and Orava regions in years 1939–1945 in the narration of the „Nový
svet” – weekly newspaper. Slovak Army`s participation in invasion of Poland in
September 1939 was an important topic for press all over those new country,
whose were informing their readers about military successes and diplomatic
arrangements. In the article I analyse the process of creating propaganda nar-
rative about attack, annexation and then administration over the conquered
lands. The weekly was richly illustrated, so I write about role of the text as well
as the picture – we should remember that many Slovaks were still illiterate at
that time. The article considers if the narration has changed over the years.
Keywords: Spisz and Orava, 1939–1945, Slovakia, occupation, annexation,

press, propaganda
2023, nr 1 (37)
Nadia Kindrachuk1
The role of the Ukrainian diaspora in preserving the

cultural identity and individuality of the Ukrainian
nation during the 1960s and 1970s
Formulation of Scientific Problem and Its Significance
During the 20th century millions of Ukrainians left their homeland in

search of a better life abroad. The main reasons for mass emigration to
«distant worlds» were general economic backwardness, cruel national
exploitation, political disenfranchisement of the population, etc. Ukrai-
nians abroad, with their public position, have always contributed to the
elevation of the national consciousness of the indigenous people of the
Ukrainian SSR and played a significant role in the formation of world
public opinion about Ukraine as a state that wants democratic changes.
The development of an independent Ukrainian state requires the
mandatory inclusion in this complex process of the centuries-old, so-
cial-political, national-cultural experience of Ukrainians – both those
who have lived in their native land for centuries, and those who, for
various reasons and circumstances, were forced to emigrate. Therefore,
a comprehensive study of the importance of the Ukrainian diaspora in
the competition for the separateness of the Ukrainian nation and the
independence and unity of the Ukrainian state during the 60s–70s of
the twentieth century is extremely relevant and requires a special ap-
proach to study.
1
PhD, Vasyl Stefanyk Precarpathian National University, Ivano-Frankivsk, Ukraine;
nadia_kindrachuk@ukr.net; ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-7505-0668.
The role of the Ukrainian diaspora in preserving... 27
Research Analysis
The issue of the cooperation of the Ukrainian diaspora with Ukrainians

in the Ukrainian SSR during the second half of the XX century was high-
lighted in the works of such authors as: V. Baran (1994), L. Shevchenko
(1997), A. Rusnachenko (1998), H. Kasyanov (2019), P. Vakulyuk (2001),
P. Tronko (2003), T. Pashinina (2004), N. Brehunets (2006), H. Kishchuk-
Killiam (2006), O. Fedotova (2009), V. Dutchak (2013) and others. How-
ever, in the scientific literature the topic remains understudied. This en-
ables us to continue working in this promising area.
The Aim of the Article
Thus, the focus of this article is the study of the role of the Ukrainian
diaspora in preserving the cultural identity and individuality of the Ukrai-
nian nation during the 60s–70s of the twentieth century, clarifying the
importance of Ukrainians abroad in the formation of world public opin-
ion about Ukraine as a state that wants democratic changes.
The Main Material and Justification of Study Results
In the period of the 60s–70s of the XX century the struggle for the
independence and unity of Ukraine was part of the great political mis-
sion of Ukrainians abroad – this became the main prerequisite for their
cooperation with Ukrainians living on the territory of the Ukrainian SSR.
Representatives of the Ukrainian diaspora, analyzing the course of cul-
tural and educational processes in the Ukrainian SSR from the stand-
point of a civilizational approach, came to the conclusion that universal
human values were written there only on paper and did not find real
implementation in life.
Evaluating the importance of the Ukrainian language as the basis for
the formation and preservation of the nation, Ukrainians abroad tried to
expand and strengthen the scope of its use as much as possible. Archive
documents indicate that the foreign press systematically stated that the
Ukrainian intelligentsia in the Ukrainian SSR rejects the principles of
28 Nadia Kindrachuk
social realism planted by the Soviet authorities in literature, art, and

culture in general and constantly fights against the promotion of the
Russian language2. Ukrainian newspapers and magazines from Poland,
Czechoslovakia, the USA, Canada and other countries covered the issue
of language discrimination of the indigenous people of the Ukrainian
SSR on their pages. The problem of the preservation of the Ukrainian
language on the territory of the Ukrainian SSR was also discussed in
the columns of other foreign Ukrainian periodicals, including «Liberation
path» (England), «Ukrainian word» (France), «Liberty» (the USA), «Free
thought» (Australia), «Progress», «A new way» (Canada) etc.
Numerous public and cultural and educational institutions, which
closely cooperated with Ukrainians in the Motherland, were created by
emigrants in their places of compact residence to guard the protection
of Ukrainian national interests. This is primarily the Scientific Society
named after Taras Shevchenko in France, the branch of the Ukrainian
Free Academy of Sciences in FRG, Great Britain, Australia, the Ukrai-
nian Scientific Institute of Harvard University in the USA, The Canadian
Institute of Ukrainian Studies at the University of Alberta, the Center
for Ukrainian Studies at the University of Toronto, the Melbourne Liter-
ary and Art Club, etc. Ukrainians abroad rightfully claimed that social,
cultural, scientific and educational life in Ukraine is being Russified and
distorted by Russian «great-power» chauvinism.
In order to preserve and develop the Ukrainian language, the diaspora
paid great attention to the release of the Ukrainian printed word into the
world. Frequently, the number of Ukrainian-language diaspora publica-
tions was even greater than in mainland Ukraine3. Thanks to Ukrainians
abroad, the vast majority of writers who were deprived of access to state
2
Sector of the Central Committee of the Communist Party of Ukraine for the recruitment
of personnel abroad (materials reprinted from the bourgeois-nationalist press) – the press of
Ukrainian nationalists about agriculture in the USSR and the Ukrainian SSR, the bourgeois-
nationalist press about the Soviet youth, the press of Ukrainian nationalists about the devel-
opment of industry in the USSR and the Ukrainian SSR (06. 01–20. 03. 1964), Central State
Archive of Public Associations of Ukraine. Fund 1. Central Committee of the Communist
Party of Ukraine (1917–1991). Description 24. Case 5958, p. 22, 26.
3
L. Shevchenko, Scientific and cultural and educational processes: deformations,
searches. Ukraine: the second half of the 20th century: essays on history, edited by P.P. Pan-
chenko (chairman) and others, Lybid, Kyiv 1997, р. 163.
publishing houses in the Ukrainian SSR were able to publish their works
in the centers of the Ukrainian diaspora in many countries around the
world. The works of O. Honchar, I. Dzyuba, Ye. Sverstyuk, V. Symonenko,
V. Stus, V. Chornovol and other Ukrainian writers, literary critics, pub-
licists and public figures were published during the emigration. Most
of it was «self-published» literature, which was reprinted by Ukrainian
publishing houses abroad, in particular, «Torch», «Trident» (Baltimore,
USA), «Modernity» (Munich, FRG), the First Ukrainian Printing House in
France, etc. Thanks to the latter, in Paris in 1968, V. Chornovol’s work
«The Evil Mind (portraits of Twenty «Criminals»)» was published (Chor-
novil, 1968). This book was translated into English (1968) and French
(1974). It is worth noting that in October 1963 in Munich, the publish-
ing house «Modernity», published V. Barka’s book «The Yellow Prince»
– a documentary novel about the Holodomor in Ukraine of 1932–1933,
which was taboo in the Ukrainian SSR.
Diaspora from Czechoslovakia and Poland provided great support
to Ukrainians in the Ukrainian SSR. The works of the sixties banned
in Ukraine were published in magazines «Duklia», «Amicably forward»,
«People’s calendar» (Czechoslovakia), in the newspaper «Оur word» and
in «Ukrainian Calendar» (Poland)4. In 1965, the Prague publishing house
«Sviet Sovietuv» published in Czech the collection «Young Soviet poetry»
with poems by Ukrainian poets and articles by literary experts, including
L. Kostenko, M. Vingranovskyi, I. Drach, B. Mamaysur, V. Stus, I. Kalin-
tsia, V. Simonenko, V. Korotycha. Through Czechoslovakia and Poland,
the works of the sixties spread to the West.
It should also be noted that Ukrainians abroad were concerned about
the fate of historical science in the Ukrainian SSR, which, in their opin-
ion, was deprived of opportunities to freely study the historical past of
the Ukrainian nation. Historians P. Vakulyak and A. Rusnachenko point
out that diaspora researchers, who were more free in expressing their
positions than the Soviet ones, spoke about the existence of ideologi-
cal frameworks in the Ukrainian SSR that inhibited the development of
many areas of historical science, did not give the opportunity to realize
4
H. Kasyanov, Dissenters: Ukrainian intelligentsia in the resistance movement of the
1960s–1980s, Klio Publishing House, Kyiv 2019, p. 248.
30 Nadia Kindrachuk
intellectual and research potential of historians5. Thus, Ukrainians abroad

proved the colonial position of the Ukrainian SSR within the USSR and
criticized the desire of the Soviet authorities to merge the history of the
Russian and Ukrainian peoples together.
By defending the idea of the separateness of the Ukrainian nation,
the independence of the Ukrainian state, the diaspora posed a real
threat to the existence of the Soviet state. Therefore, with great vigi-
lance, the Main Department of Literature and Publishing Houses of the
Ukrainian SSR inspected all printed products that entered the territory
of the republic from abroad. Thus, analyzing archival documents, we see
that with the help of the State Security Committee, in 1970, 236 parcels
arriving from abroad were controlled, of which 112 were confiscated6. In
order to prevent the word of emigrants from reaching the hands of the
Soviet reader, on May 6, 1969, the deputy head of the Holovlit of the
Ukrainian SSR, F. Shapochka, signed an order to organize an in-depth
inspection of the libraries of the Ukrainian SSR at all levels that received
or had the opportunity to receive foreign publications7.
However, despite the close control and struggle of the communists
with Ukrainian literature of foreign origin, in the 1960s and 1970s it
came to the Ukrainian SSR from approximately 75 countries of the
world8. The diaspora did everything possible to convey to the public the
word of truth about the colonial situation of Ukraine within the USSR.
Multiple attempts of Communist Party of the Soviet Union – Com-
munist Party of Ukraine to sever the connection of the diaspora with
5
P. Vakulyuk, History of Ukrainians, Ukrainian Library, Kyiv 2001, p. 162; A.M. Rus-
nachenko, National volitional movement in Ukraine: middle 1950s – the beginning of the
1990s, Kyiv 1998, pp. 44–45.
6
Report on the work of departments of the Main Directorate for the Protection
of Military and State Secrets in printing for 1970, Central State Archive of the Higher
Authorities of Ukraine. Fund 4605. The main administration for the protection of military
and state secrets in the press of the State Committee of the Council of Ministers of the
Ukrainian SSR on the Press. Description 1. Case 133, pp. 44–45.
7
Circular instructions of the Main Directorate for Protection of Military and State Secrets
in the Ukrainian SSR for 1969, The Central State Archive of the Higher Authorities of
Ukraine. Fund 4605. The main administration for the protection of military and state
secrets in the press of the State Committee of the Council of Ministers of the Ukrainian
SSR on the Press. Description 1. Case 126, pp. 10–11.
8
V. Baran, Censorship in the system of totalitarianism, “Modernity” 1994, 6, p. 406.
Ukrainians in mainland Ukraine did not give the desired final results for
the communists. Mutual contacts between Ukrainians only strength-
ened over time. The cooperation of Ukrainians was especially intensified
during the arrests of the Ukrainian intelligentsia, which began in the
republic in the second half of the 1960s and in the 1970s. According to
the researcher N. Brehunets, at the XXXIV Congress of the International
Non-Governmental Organization of Writers of the PEN Club in 1966,
which, in particular, fought for human rights, a group of Ukrainian writ-
ers living abroad protested against the arrests of nationally conscious
intelligentsia in the Ukrainian SSR9. During this period, Amnesty Inter-
national took under its protection I. Dzyuba and I. Svitlychny, and some
Ukrainian human rights defenders, writers, poets, linguists and educa-
tors, in particular I. Kalynets, S. Karavanskyi, V. Moroz, M. Osadchyi,
M. Rudenko, E. Sverstyuk, V. Stus, V. Chornovil received membership in
the International Organization «Ukrainian Human Rights Movement».
At the beginning of July 1971, during a meeting of Amnesty Interna-
tional in London, Ukrainians delivered a report about the Soviet totalitar-
ian empire, whose ruling circles destroyed the leaders of the Ukrainian
national asset in closed courts10. In October 1971, in New York City,
near the UN building, about 1,5 thousand representatives of the dias-
pora staged a demonstration in defense of Ukrainian political prisoners
and as a sign of protest against the murder of A. Gorska and M. Soroka
in the Ukrainian SSR11. In order to help human rights defenders in the
Motherland, in 1972, twenty American women of Ukrainian origin to-
gether with their children interrupted the meeting of the Commission
of the Economic and Social Affairs Council of the United Nations, calling
on everyone to protest against the persecution of the Ukrainian intel-
ligentsia by the Soviet authorities12.
It should be emphasized that the actions of the Ukrainian diaspora in
defense of dissidents in the Ukrainian SSR were a major inhibiting fac-
9
N.S. Brehunets, Educational institutions of education of Ukraine in the 50s–80s of the
20th century: historiography: dissertation of the candidate of historical sciences, Pereyaslav-
Khmelnytskyi 2006, p. 145.
10
Ukrainian word, 1971, September 12.
11
Ukrainian word, 1971, November 14.
12
Ukrainian word, 1972, February 13.
32 Nadia Kindrachuk
tor in the mass arrests of the nationally-conscious intelligentsia, which

advocated democratic transformations in all spheres of Ukrainian society
at the time.
In the worldview of the citizens of foreign countries, democratic
views prevailed, and the ideas of communism were foreign to them.
Therefore, a large number of foreigners who stayed in the Ukrainian SSR
for a temporary stay were closely monitored. Young people who came
to study in the republic from the countries of the socialist camp, in par-
ticular from Hungary, Poland, the Czech Republic, Bulgaria, etc., came
under control. Foreign students who were most opposed to the policy
of the Soviet government were immediately expelled from the university
for fictitious reasons and sent back to their homeland.
It should be pointed out that foreign youth were one of the main
channels of dissemination of alternative sources of information in the
Ukrainian SSR. Thanks to her, the general public of the world was intro-
duced to the situation that was happening in Soviet Ukraine. Through
the efforts of foreign students of Ukrainian origin, banned works of polit-
ical journalism by Ukrainian writers and poets were transported abroad.
According to researcher T. Pashinina, a student of Kyiv University, a citi-
zen of Czechoslovakia, G. Kotsurova managed to take out of the USSR
photographic film with the works of M. Osadchyi «Wall-eye», Ye. Sversti-
uk «Cathedral in scaffolding», poetry collections of V. Stus and I. Kalinets,
separate numbers of the «Ukrainian Herald», whose editor-in-chief was
V. Chornovil, who was opposed to the Soviet government13. Later, with
the help of Pryashiv University teacher P. Murashko, these photographic
films got to Western Europe to acquaint the world public with the dif-
ficult colonial situation of Ukraine as part of the USSR.
In the absence of free access to the world information space and
the opportunity to inform the world about the standard of living in the
Ukrainian SSR, Ukrainians contacted emigrant circles through the work
of illegal radio nodes, with the help of which they had the opportunity
to listen to foreign radio broadcasts conducted in many languages of the
peoples of the USSR. A kind of information revolution in the Ukrainian
ethnic environment of that time was carried out by international radio
13
T.S. Pashinina, Youth movement in Ukraine in the second half of the 50s–80s of the
20th century: dissertation of the candidate of historical sciences, Kyiv 2004, p. 124.
stations of Britain («BBC»), Spain («Madrid»), Canada («Canada»), Italy

(«Vatican City», «Rome»), the USA («Voice of America» and «Radio Lib-
erty»), FRG («German Wave») and other countries. According to the his-
torian O. Fedotovа, thanks to the illegal radio broadcasts of the «Voice of
America», «Liberty» and International Radio Canada, the contents of the
«self-published» texts of dissident Ukrainians reached Soviet Ukraine14.
Studying archival sources, we can conclude that with the help of im-
ported or self-made radio receivers, Ukrainians secretly received infor-
mation contrary to the official one, which they mainly believed15. This
position of representatives of the titular nation of the Ukrainian SSR
remained unchanged throughout the 1960s and became especially ac-
tive in the 1970s during the period of growth of totalitarian tendencies
in society.
It is worth noting that during the time of total communist control
over all spheres of life of the Ukrainian people, the diaspora defended
the right of the titular nation of the Ukrainian SSR to practice religion
freely. Archive documents confirm that Ukrainians abroad were informed
that there was a complete lack of freedom of religion in the Ukrainian
SSR and that Soviet pseudo-laws violated the rights of believers16. The
Soviet leadership called such a position of emigrants abroad fictions and
speculations of Western ideologues.
In the studied period, emigrant sentiments became widespread in the
Ukrainian ethnic environment. Constant administrative pressure, gross
violation of freedom of conscience and religion on the territory of the
14
O.O. Fedotova, Political censorship of printed publications in the USSR: formation,
technology, evolution: 1919–1990: dissertation of the doctor of historical sciences, Kyiv
2009, p. 285.
15
Certificates from the departments of the Central Committees of the Communist Party
of Ukraine, letters from the regional committees of the Communist Party of Ukraine and other
organizations – about anti-Soviet manifestations and the fight against them (February 10,
1960 – October 7, 1960), Central State Archive of Public Associations of Ukraine. Fund
1. Central Committee of the Communist Party of Ukraine (1917–1991). Description 24.
Case 5141. 132 sheets, p. 108.
16
The main edition of the preparation of the broadcast. Radio texts of scientific-
atheistic radio magazine «To the ligh» (January 6 – December 1, 1978), State Archive of
the Ivano-Frankivsk region. Fund R-1918. Stanislav regional editorial office of the
radio broadcasting executive committee of the regional Council of Workers’ Deputies.
Description 2. Case 796, p. 34.
34 Nadia Kindrachuk
Ukrainian SSR forced believers to apply to the highest authorities of the

Soviet government for permission to leave the Soviet Union, and this in
turn provoked even more careful control of the ties of Ukrainian believ-
ers with representatives of the diaspora opposed to the Soviet govern-
ment, who facilitated the migration of Ukrainians to other countries.
However, despite the attempts of the Soviet authorities to break the
long-standing contacts of the Ukrainian people with the diaspora and
blacken the reputation of the latter, Ukrainians of many countries made
many efforts to demonstrate to the world their desire to see Ukraine
as an independent state. Thus, in 1961, in New York City, thanks to the
diaspora, the mayor of the city, Robert F. Wagner, signed a proclamation
according to which January 22 abroad became the Day of Ukrainian
Independence17. During independence celebrations organized by the
Committee of United American-Ukrainian Organizations of New York
City and the Ukrainian Congressional Committee of America, a blue-yel-
low flag flew over the Empire State Building18. In particular, the IV Uni-
versal of the Central Council was read, the works of T.G. Shevchenko,
whom the diaspora characterized as a fighter for the freedom of the
Ukrainian nation, were recited19.
The proclamation of the Unification Act on January 22, 1919 was cel-
ebrated at that time by the Ukrainian community of the Federal Repub-
lic of Germany (Munich), Austria (Vienna), Canada (Edmonton, Toronto),
which always emphasized the importance of Ukraine’s independence.
Prof. B. Botsyurkiv20. It should be emphasized that all celebrations held
by the forces of the diaspora ended with the singing of a song «Ukraine
is not yet dead»21.
It should also be emphasized that during the 1960s and 1970s, while
living abroad, the diaspora tried to preserve and revive the centuries-old
cultural and artistic traditions of their own people and thus maintained
close cultural ties with Ukraine. In many countries of the world, during
17
Ukrainian word, 1961, January 22.
18
Ukrainian word, 1961, January 29.
19
Motherland, Toronto 1961, January 28–February 4.
20
Ukrainian word, 1961. February 5.
21
Ukrainian word, 1961, January 29; Ukrainian word, 1961, February 5; Ukrainian
word, 1961, February 19.
the period under study, numerous Ukrainian choral groups, including

«Thought» in New York, «Prometheus», «Kobzar» in Philadelphia, «Trem-
bita» in Detroit, «Dnipro» in Cleveland, «Аntimony» in Chicago etc. were
active. «Barvinok» choir, created in November 1963 on the basis of the
branch of the Ukrainian Women’s Organization in Leicester (Great Brit-
ain), was distinguished by its high professional skills22.
Speaking about the representatives of the Ukrainian diaspora at
the time, who popularized the spiritual and cultural greatness of the
Ukrainian nation during the researched period, it is necessary to men-
tion one of the most successful Ukrainian bandurists in Great Britain,
V. Lutsiv. The extremely wide geography of the maestro’s concert per-
formances covered such countries as Australia, Austria, Belgium, Israel,
Italy, Canada, the Netherlands, France, FRG, the USA, Switzerland, etc.
The basis of his repertoire consisted of ancient dumas, musical works
on historical themes, including – «A cloud rises from behind the estu-
ary», «Duma about Ukraine-Motherland», «Duma about Bogdan Khmel-
nytskyi», «About Baida», «About Nechai», «I would take a bandura», «The
Captive» (or «Blind Man») to the words of T. G. Shevchenko and others23.
With his creativity, the Ukrainian bandurist demonstrated to the world
the multifacetedness of the national and cultural space of Ukrainians
and respect for Ukrainian national traditions.
Another famous representative of the Ukrainian diaspora of the stud-
ied period, who preserved and popularized the Ukrainian national musi-
cal culture outside Ukraine, was M. Postolan. In order to show the world
the richness of Ukrainian culture, the artist made his own translations of
Ukrainian thoughts into English and performed them on concert stages
in many countries. У його творах, серед яких – «Duma about the death
of Kozak-Banduryst», «Duma about Kozak’s Life», «Duma about Khvedir
Bezridnyi», poem of Т. G. Shevchenko «Perebendya» sounded he desire
of Ukrainians for the independence and unity of their state24.
22
H. Kishchuk-Killiam, Periwinkle. The history of the women’s choir in Leicester,
Galician Publishing Union, Lviv 2006, pp. 82–87.
23
V. Dutchak, Bandur art in Great Britain in the second half of the ХХth – beginning of
the ХХІ century: personalities and the collective, Scientific notes of the National University
«Ostroh Academy» 2013, 21, p. 42.
24
P.T. Tronko, On the tablets of history: on the history of relations between government
36 Nadia Kindrachuk
At the same time, artists of the diaspora at every opportunity tried to

get to the Motherland with a cultural program of a national orientation.
Thus, archival documents indicate that at the end of the 70s of the XX
century the Ukrainian choir from Winnipeg, consisting of 65 members,
repeatedly visited the Ukrainian SSR on tours25. His concerts were held
in Kyiv, Lviv, and Ternopil. Another example of a creative visit to Ukraine
by representatives of the diaspora was the touring concerts in the cit-
ies and villages of the republic in the summer of 1970 by the dance and
choir ensemble named after T. G. Shevchenko, who was active in the
Society of United Ukrainian Canadians26.
The diaspora has always sought to raise the level of national con-
sciousness among Ukrainians in the Motherland, tried to demonstrate to
the ideologues of the Communist Party of the Soviet Union – Commu-
nist Party of Ukraine their inability to merge the culture of the Ukrainian
people with other peoples, and, most importantly, made great efforts
to form and strengthen opposition to the Soviet ruling communist elite
among Ukrainians.
Conclusions
Therefore, despite the diversity of needs of representatives of different

generations of emigrants, they managed to preserve their internal unity
thanks to the promotion of a common goal for all, which was the com-
monality of actions aimed at gaining independence and the unity of the
Ukrainian state. This became the main prerequisite for the cooperation
of the Ukrainian diaspora in many countries of the world with Ukrainians
in the Motherland during the 60s and 70s of the 20th century. Relying
on the aspirations of the young generation of the sixties for social and
cultural changes in the Ukrainian SSR, the diaspora demonstrated to the
structures and public circles of Ukraine and the Ukrainian-Canadian community in the second
half of the 1940s–1980s: a collection of documents and materials, Institute of History of
Ukraine, National Academy of Sciences of Ukraine, Kyiv 2003, p. 42.
25
Materials about the stay of Ternopil residents in the Sliven district of the People’s
Republic of Bulgaria and the stay of the choir of Canadian Ukrainians in Ternopil (March 10
– December 22, 1978), State Archive of the Ternopil Region. Fund P.-1. Ternopil Regional
Committee of the Communist Party of Ukraine. Description 17. Case 128, p. 4.
26
P.T. Tronko, op.cit., p. 433.
world public the problems of Ukrainians at that time, including religious

oppression, the unresolved national question, the existence of a total
policy of Russification, etc.
Understanding the importance of the Ukrainian language as the basis
for the formation and preservation of the Ukrainian nation, the diaspora
tried to expand and strengthen the scope of its use as much as pos-
sible. The diaspora became especially active when a wave of repression
against Ukrainians opposed to the Soviet government swept through the
Ukrainian SSR. The speeches of emigrants from many countries of the
world in defense of dissidents in the Ukrainian SSR were a major inhib-
iting factor of mass arrests of nationally-conscious intelligentsia, which
advocated democratic transformations in all spheres of Ukrainian society
at that time. Ukrainians abroad sought to preserve and revive centuries-
old cultural and artistic traditions of their own people, tried to maintain
close ties with Ukraine through national culture.
Thus, Ukrainians abroad, with their creativity and public position,
contributed to the awakening and elevation of Ukrainian National Self.
References
Baran V., Censorship in the system of totalitarianism, “Modernity” 1994,
6, pp. 404–117.
Brehunets N.S, Educational institutions of education of Ukraine in the 50s–
80s of the 20th century: historiography: dissertation of the candidate of
historical sciences, Pereyaslav-Khmelnytskyi 2006.
Certificates from the departments of the Central Committees of the Commu-
nist Party of Ukraine, letters from the regional committees of the Commu-
nist Party of Ukraine and other organizations – about anti-Soviet manifes-
tations and the fight against them (February 10, 1960–October 7, 1960),
Central State Archive of Public Associations of Ukraine. Fund 1.
Central Committee of the Communist Party of Ukraine (1917–1991).
Description 24. Case 5141. 132 sheets.
Circular instructions of the Main Directorate for Protection of Military and
State Secrets in the Ukrainian SSR for 1969, The Central State Archive
of the Higher Authorities of Ukraine. Fund 4605. The main adminis-
tration for the protection of military and state secrets in the press of
38 Nadia Kindrachuk
the State Committee of the Council of Ministers of the Ukrainian SSR

on the Press. Description 1. Case 126.
Chornovil V., The Evil from the mind (portraits of twenty «criminals»), The
First Ukrainian Printing House in France, Paris 1968.
Dutchak V., Bandur art in Great Britain in the second half of the ХХth – be-
ginning of the ХХІ century: personalities and the collective, Scientific
notes of the National University «Ostroh Academy» 2013, 21, pp. 39–
–45.
Fedotova O.O., Political censorship of printed publications in the USSR: for-
mation, technology, evolution: 1919–1990: dissertation of the doctor of
historical sciences, Kyiv 2009, p. 367.
Kasyanov H., Dissenters: Ukrainian intelligentsia in the resistance movement
of the 1960s–1980s, Klio Publishing House, Kyiv 2019.
Kishchuk-Killiam H., Periwinkle. The history of the women’s choir in Leices-
ter, Galician Publishing Union, Lviv 2006.
Materials about the stay of Ternopil residents in the Sliven district of the
People’s Republic of Bulgaria and the stay of the choir of Canadian Ukrai-
nians in Ternopil (March 10–December 22, 1978), State Archive of the
Ternopil Region. Fund P.-1. Ternopil Regional Committee of the Com-
munist Party of Ukraine. Description 17. Case 128.
Motherland, Toronto 1961, January 28–February 4.
Pashinina T.S., Youth movement in Ukraine in the second half of the 50s–
80s of the 20th century: dissertation of the candidate of historical sci-
ences, Kyiv 2004.
Report on the work of departments of the Main Directorate for the Protec-
tion of Military and State Secrets in printing for 1970, Central State
Archive of the Higher Authorities of Ukraine. Fund 4605. The main
administration for the protection of military and state secrets in the
press of the State Committee of the Council of Ministers of the Ukrai-
nian SSR on the Press. Description 1. Case 133.
Rusnachenko A. M., National volitional movement in Ukraine: middle
1950s – the beginning of the 1990s, Kyiv 1998.
Sector of the Central Committee of the Communist Party of Ukraine for the
recruitment of personnel abroad (materials reprinted from the bourgeois-
nationalist press) – the press of Ukrainian nationalists about agriculture
in the USSR and the Ukrainian SSR, the bourgeois-nationalist press about
the Soviet youth, the press of Ukrainian nationalists about the develop-
ment of industry in the USSR and the Ukrainian SSR (06.01–20.03.1964),
Central State Archive of Public Associations of Ukraine. Fund 1. Cen-
tral Committee of the Communist Party of Ukraine (1917–1991). De-
scription 24. Case 5958.
Shevchenko L., Scientific and cultural and educational processes: deforma-
tions, searches. Ukraine: the second half of the 20th century: essays on
history, edited by P.P. Panchenko (chairman) and others, Lybid, Kyiv
1997, рp. 146–164.
The main edition of the preparation of the broadcast. Radio texts of scientif-
ic-atheistic radio magazine «To the ligh» (January 6 – December 1, 1978),
State Archive of the Ivano-Frankivsk region. Fund R-1918. Stanislav
regional editorial office of the radio broadcasting executive commit-
tee of the regional Council of Workers’ Deputies. Description 2. Case
796.
Tronko P.T., On the tablets of history: on the history of relations between
government structures and public circles of Ukraine and the Ukrainian-
Canadian community in the second half of the 1940s–1980s: a collec-
tion of documents and materials, Institute of History of Ukraine, Na-
tional Academy of Sciences of Ukraine, Kyiv 2003.
Ukrainian word, Paris 1961, January 22.
Ukrainian word, Paris 1961, January 29.
Ukrainian word, Paris 1961, February 5.
Ukrainian word, Paris 1971, September 12.
Ukrainian word, Paris 1971, November 14.
Vakulyuk P., History of Ukrainians, Ukrainian Library, Kyiv 2001.
Abstract
The article found that the Ukrainian diaspora was an integral component of
Ukrainian ethnic integrity. Numerous public and cultural and educational in-
stitutions created by emigrants in their places of residence stood guard over
Ukrainian national interests and, despite all obstacles, conducted fruitful coop-
eration with Ukrainians in the Motherland. In order to preserve and develop the
40 Nadia Kindrachuk
Ukrainian language, representatives of the diaspora paid great attention to the

release of the Ukrainian printed word into the world. Due to total censorship
in the Ukrainian SSR, Ukrainians abroad contributed to the publication abroad
of many Ukrainian works that were banned in Ukraine. By means of interna-
tional tourism, international student exchange, and world radio broadcasting,
contacts between Ukrainian and foreign youth were gradually established, and
the spheres of communication expanded.
The main task of the Ukrainian diaspora was to preserve the ethnic identity
and cultural identity of the Ukrainian nation, to consolidate the scattered emi-
gration forces for the sole purpose of preparing a political and professional basis
for the acquisition of an independent, cathedral Ukrainian state.
Keywords: Ukrainian diaspora, Ukrainian nation, Ukraine, national interests,

cooperation, communication, Soviet state, totalitarianism, censorship
2023, nr 1 (37)
Magdalena Stoch1
Rozwiązania na rzecz integracji dzieci i młodzieży

w szkołach krakowskich po wybuchu wojny
w Ukrainie. Wnioski z badania pilotażowego
Wprowadzenie
Niniejszy artykuł stanowi formę podsumowania badania pilotażowego

o charakterze ankietowym, przeprowadzonego w Krakowie we wrześniu
2022 roku. Podjęto w nim próbę odpowiedzi na pytanie, jak działania
podjęte na terenie gminy Kraków w okresie od 25 lutego do 30 czerwca
2022 roku, a więc w ciągu czterech pierwszych miesięcy od wybuchu
wojny w Ukrainie, są oceniane przez osoby odpowiedzialne za ich koor-
dynację i wdrażanie. Badanie odnosiło się do obszaru edukacji formalnej.
Interesowało mnie między innymi, które działania mogą być uznane za
tzw. dobre praktyki oraz jakie elementy procesu integracji stają się tzw.
rich points – momentami napięć, nieporozumień i gwałtownych emocji,
umożliwiającym wgląd w rzeczywisty charakter procesu migracji.
Przedstawione przeze mnie wnioski mają charakter wstępnej diagno-
zy, formowanej w konkretnym momencie procesu migracji. Większość
podejmowanych przez szkoły działań nie była jeszcze ewaluowana i nie
ma charakteru systemowego, nie spełniają więc wszystkich kryteriów
definicyjnych „dobrej praktyki”. Badanie daje jednak wgląd w mechani-
zmy rządzące system wsparcia oraz umożliwia zaprojektowanie bardziej
adekwatnych narzędzi badawczych.
1
Dr hab., prof. UP, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie; magdalena.
stoch@up.krakow.pl; ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-4973-160.
42 Magdalena Stoch
Analiza kontekstu formalno-prawnego
W XXI wieku migracja jest zjawiskiem globalnym i łączy się z ważnymi

kwestiami społecznymi, z polityką, ekonomią, kulturą i edukacją. Polityki
Unii Europejskiej dotyczące migracji kładą nacisk na spójność społeczną
i zatrudnienie, przez co wiele programów edukacyjnych jest zaprojek-
towanych tak, aby pasowały do tych imperatywów2. W pewien sposób
wyznaczają one (wspomniane imperatywy) horyzonty naszego myślenia
o tym, czym jest migracja i procesy integracji: mają one służyć podjęciu
pracy przez migrantów i nawiązaniu satysfakcjonujących relacji społecz-
nych. O migracji myśli i pisze się jako o procesie, który powinien być
poddany monitoringowi, celem uniknięcia migracji nielegalnej. Należy
podkreślić, że polityka migracyjna UE to wypadkowa uregulowań do-
tyczących kontroli granic, migracji, procedur azylowych i projektów na
rzecz rozwoju współpracy międzynarodowej.
Nie wszędzie jednak regulacje unijne są najważniejszym punktem
odniesienia. W Polsce dużo poważniej traktowane są krajowe regulacje
prawno-formalne. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe
za fundament kształcenia przyjmuje dążenie do dobra całego społeczeń-
stwa, zasady zawarte w Konstytucji RP, wskazania Powszechnej Dekla-
racji Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich
i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka, a także chrześcijański
system wartości i uniwersalne zasady etyki. Za wartości uznaje się: od-
powiedzialność, miłości ojczyzny, poszanowanie polskiego dziedzictwa
kulturowego, otwartość na wartości kultur Europy i świata, solidarność,
demokrację, tolerancję, sprawiedliwość i wolność3. Każde dziecko prze-
bywające na terytorium Polski ma prawo do nauki oraz podlega obo-
wiązkowi szkolnemu (do ukończenia szkoły podstawowej) oraz obo-
wiązkowi nauki (do ukończenia osiemnastego roku życia). Przebieg tego
2
EU Migration Policy (2022), https://www.consilium.europa.eu/en/policies/eu-mi-
gration-policy/ (dostęp: 6.12.2022).
3
Dz.U. 2021, poz. 1082, Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 18 maja 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo oświa-
towe.
Rozwiązania na rzecz integracji dzieci i młodzieży... 43
procesu reguluje szereg aktów prawnych, które przewidują różne formy

integracji dzieci i młodzieży z doświadczeniem migracji.
Ważnym rozwiązaniem służącym ochronie tożsamości kulturowej mi-
grantów jest przewidziana w Prawie oświatowym oraz Rozporządzeniu Mi-
nistra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia
osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami
polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach
oświaty innych państw - możliwość podjęcia nauki języka, kultury i geo-
grafii kraju pochodzenia4. To rozwiązanie dla uczniów i uczennic niebę-
dących obywatelami polskimi, którzy podlegają obowiązkowi szkolnemu.
Zajęcia organizuje placówka dyplomatyczna lub konsularna kraju pocho-
dzenia mniejszości, działająca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
albo stowarzyszenie kulturalno-oświatowe danej narodowości. Urucho-
mienie zajęć jest możliwe pod warunkiem zgłoszenia się co najmniej 7
uczniów (lub 14 w przedszkolu/oddziale przedszkolnym). Obowiązuje
zasada, że łączny wymiar godzin nauki języka i kultury kraju pochodze-
nia nie może być wyższy niż pięć godzin lekcyjnych tygodniowo. Zajęcia
mogą się odbywać grupach zróżnicowanych wiekowo, od trzech do szes-
nastu osób w grupie. Podstawą jest program nauczania dopuszczony do
użytku w szkole przez jej dyrektora.
Innym rozwiązaniem sprzyjającym integracji są dodatkowe lekcje
nauki języka polskiego i dodatkowe zajęcia wyrównawcze5. Zajęcia
językowe są bezpłatne, organizuje się je na pisemny wniosek rodzica,
składany do dyrektora szkoły. Spotkania odbywają się na terenie szkoły,
indywidualnie lub w grupach, wymiarze dwóch godzin lekcyjnych tygo-
dniowo, do czasu opanowania przez dziecko języka w stopniu umoż-
liwiającym edukację. Dla osób będących obywatelami polskimi, które
powracają z zagranicy, czas ten jest ograniczony do dwunastu miesięcy.
Dla uczniów obcokrajowców nie ma tego ograniczenia. Na podobnych
zasadach organizowane są zajęcia wyrównawcze, prowadzone indywi-
dualnie lub w grupach, w wymiarze ustalonym przez szkołę z organem
4
Ibidem, art. 165; Dz.U. 2017, poz. 1655 Rozporządzenie Ministra Edukacji Naro-
dowej z dnia 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami
polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach
funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, § 20.
5
Dz.U. 2021, poz. 1082, op.cit., art. 165; Dz.U. 2017, poz. 1655, op.cit., §17 i §18.
44 Magdalena Stoch
prowadzącym, przez okres maksymalnie dwunastu miesięcy. Łączny wy-

miar dodatkowych godzin języka polskiego i zajęć wyrównawczych nie
może przekroczyć pięciu godzin lekcyjnych tygodniowo w odniesieniu
do jednego ucznia.
Jednym z proponowanych od 2016 roku przez polski system edukacji
rozwiązań są oddziały przygotowawcze dla osób niebędących polskimi
obywatelami oraz osób będących obywatelami polskimi, ale z doświad-
czeniem nauki za granicą lub wykazującymi zaburzenia w komunikacji
oraz trudności adaptacyjne związane z różnicami kulturowymi lub ze
zmianą środowiska edukacyjnego. Oddział przygotowawczy jest formą
dostosowania procesu i organizacji kształcenia do ich potrzeb i możli-
wości edukacyjnych dzieci6.
Oddziały takie powoływane są do istnienia na wniosek rodziców
przez organ prowadzący szkołę w miejscu, w którym dzieci/młodzież
realizuje naukę zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego.
Oddział przygotowawczy może być zorganizowany także w trakcie roku
szkolnego. Do jednego oddziału mogą uczęszczać uczniowie różnych
szkół i na różnych poziomach nauczania (odpowiednio I–III klasa, IV–VI,
VII i VIII szkoły podstawowej; I–II oraz I–III technikum oraz szkoły bran-
żowej; III–IV LO lub III–V technikum). O przyjęciu do oddziału decyduje
zespół złożony dwóch nauczycieli oraz psychologa lub pedagoga. For-
malnie obowiązuje regulacja, że liczba osób w grupie nie może przekra-
czać piętnastu uczniów. Nauczanie powinno być prowadzone według
realizowanych w szkole programów nauczania, z dostosowaniem metod
i form ich realizacji do indywidualnych potrzeb rozwojowych i eduka-
cyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów. Liczba zajęć jest
uzależniona od poziomu edukacji, od 20 do 26 godzin tygodniowo.
Nauka języka polskiego w takiej klasie odbywa się według programu
nauczania opracowanego na podstawie ramowego programu kursów na-
uki języka polskiego dla cudzoziemców, o którym mowa w przepisach
wydanych na podstawie ustawy o pomocy społecznej7. Zajęcia są pro-
wadzone przez nauczycieli, których może wspomagać osoba władająca
językiem kraju pochodzenia ucznia. Jak podaje Urząd Miasta, w Krako-
6
Dz.U. 2021, poz. 1082, op.cit., art. 165; Dz.U. 2017, poz. 1655, op.cit., § 16.
7
Dz.U. 2004, nr 64, poz. 593, Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.
wie w roku 2021/2022 działało sześć oddziałów przygotowawczych

w czterech szkołach podstawowych. W ciągu miesiąca od wybuch wojny
w Ukrainie otworzono siedemdziesiąt nowych jednostek i liczba ta wciąż
rośnie8.
Inne rozwiązanie łagodzące stres alteracyjny to pomoc psychologicz-
no-pedagogiczna9. Pomoc ta może polegać na diagnozowaniu środowi-
ska ucznia, rozpoznawaniu jego potrzeb i możliwości, przyczyn i trud-
ności w nauce, a docelowo prowadzić ma do podejmowania działań
wspierających – zarówno samego ucznia, jak i nauczycieli/ek z nim pra-
cujących (np. w zakresie dostosowania wymagań edukacyjnych). Szkolny
pedagog lub psycholog podejmuje też działania w sytuacjach kryzyso-
wych, wymagających interwencji. Swoje zadania realizuje we współpracy
z nauczycielami, rodzicami, poradniami psychologiczno-pedagogiczny-
mi, innymi placówkami edukacyjnymi oraz jednostkami udzielającymi
wsparcia rodzinie, dzieciom i młodzieży. Warto podkreślić, że badacze
i badaczki zjawiska migracji podkreślają, że trudność adaptacyjna zwięk-
sza się w sytuacji uchodźstwa oraz wtedy, gdy społeczność przyjmująca
okazuje wrogie postawy10.
Wsparcia psychologiczno-pedagogicznego nie należy jednak mylić
z profesjonalną terapią, której potrzebują osoby doświadczające np. stre-
su pourazowego (post-traumatic stress disorder, PTSD). Wsparcie psycho-
logiczno-pedagogiczne różni się też od różnych form łagodzenia stresu
akulturacyjnego, chociażby poprzez interakcje z innymi dziećmi. Osoby
posiadające podobne doświadczenia i potrzeby stanowią dla migrantów
i migrantek ważną sieć wsparcia informacyjnego i emocjonalnego, której
oczywiście nie reguluje żadne zarządzenie.
Za najważniejsze i najskuteczniejsze rozwiązanie umożliwiające sku-
teczną integrację, uznaje się tzw. asystenturę międzykulturową (w Polsce
8
M. Mrowiec (2022), Już 70 oddziałów przygotowawczych dla uczniów z Ukrainy
w krakowskich szkołach, „Gazeta Krakowska”, https://gazetakrakowska.pl/juz-70-oddzialo-
w-przygotowawczych-dla-uczniow-z-ukrainy-w-krakowskich-szkolach/ar/c5-16115121
(dostęp: 6.12.2022).
9
Dz.U. 2003, nr 11, poz. 114 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologicz-
no-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
10
A. Woods, Learning to be literate: Issues of pedagogy for recently arrived refugees
youth in Australia, „Critical Inquiry in Language Studies” 2009, nr 6 (1–2), s. 81–101.
46 Magdalena Stoch
od 2016 roku)11. Asystent międzykulturowy to osoba znająca co najmniej

dwa języki i pełniąca rolę mediatora międzykulturowego. Zgodnie z za-
pisami Prawa oświatowego, osoby niebędące obywatelami polskim, które
nie znają języka polskiego lub znają go na poziomie niewystarczającym
do korzystania z nauki, mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę
władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze po-
mocy nauczyciela przez dyrektora szkoły. Pomoc ta może być udzielana
maksymalnie przez dwanaście miesięcy.
Przegląd najważniejszych regulacji formalnoprawnych uwidacznia,
że polski system edukacji stopniowo reformuje się w kierunku większej
otwartości na dzieci i młodzież z doświadczeniem migracji. Dzięki zaan-
gażowaniu organizacji pozarządowych, które współpracują ze szkołami
w zakresie wypracowywania i upowszechniania najlepszych praktyk in-
tegracyjnych, niektóre z nich można już uznać za tzw. dobre praktyki,
czyli działania, które w wyniku badań i ewaluacji zostały wykazane jako
skuteczne, wydajne, trwałe i możliwe do adaptacji w różnych placów-
kach edukacyjnych.
Przegląd regulacji formalnoprawnych stanowił też podstawę pierw-
szego pytania o to, które działania były wdrażane w badanych szkołach.
Respondenci i respondentki mieli możliwość zaznaczenia następujących
opcji (formularz dostosowywano do typu szkoły): a) uruchomienie od-
działu przygotowawczego, b) dostosowanie warunków i formy egzami-
nu ósmoklasisty lub dostosowanie warunków egzaminu maturalnego, c)
wsparcie psychologiczno-pedagogiczne ze względu na trudności ada-
ptacyjne związane z wcześniejszym kształceniem za granicą, zaburzenia
komunikacji językowej lub sytuację kryzysową lub traumatyczną, d) do-
datkowe lekcje języka polskiego w wymiarze dwóch godzin tygodnio-
wo, e) dodatkowe zajęcia wyrównawcze, nauka języka i kultury kraju
pochodzenia, f) nauka języka obcego jako języka mniejszości narodowej,
g) wsparcie asystenta międzykulturowego, h) wsparcie ze strony pomocy
nauczyciela z językiem ukraińskim, i) studia podyplomowe/kursy kwa-
lifikacyjne/szkolenia branżowe dla nauczycieli/ek z zakresu nauczenia
języka polskiego jako obcego lub edukacji wielokulturowej i międzykul-
turowej, j) animacja czasu wolnego w szkole, k) animacja czasu wolnego
11
Dz.U. 2021, poz. 1082, op.cit., art. 165.
poza szkołą, l) warsztaty antydyskryminacyjne, ł) zajęcia /programy /

projekty integracyjne, m) wsparcie rzeczowe lub finansowe, n) wsparcie
organizacyjne / logistyczne na terenie Krakowa, o) wsparcie relokacyjne,
p) wsparcie językowe (tłumaczenie), r) wsparcie lokalowe, s) wsparcie
prawne. Mogli oni również wymienić inne formy wsparcia, nieuwzględ-
nione w formularzu, a także zostali poproszeni (w pytaniach otwartych)
o ocenę wpływu tych działań na sytuację dzieci i młodzieży uchodźczej
z Ukrainy oraz o ocenienie, które z wyżej działań mają ich zdaniem naj-
lepszy wpływ na proces integracji rówieśniczej.
Ramy teoretyczne: model dopuszczalnej różnicy Urciuoli i teoria

rich points Agara
Jednym z podstawowych problemów, artykułowanych w literaturze

przedmiotu, koncentrującej się na diagnozie wpływu migracji na eduka-
cję, jest upolitycznienie terminu ‘migracja’ i postrzeganie tego zjawiska
przez decydentów jako aberracji, odstępstwa od istniejącego, rzekomo
stabilnego porządku społecznego. Drugi problem to esencjalne rozumie-
nie kultury, sprzyjające budowaniu statycznej wizji kultur narodowych
i promujące model jednostronnej „transmisji kulturowej”, zamiast rzeczy-
wistej integracji, opartej na wymianie.
Upolitycznienie polityki migracyjnej widać w Polsce w zróżnicowaniu
podejścia do uchodźców/yń z Ukrainy (np. romskiego pochodzenia) oraz
uchodźców/yń z krajów Bliskiego Wschodu (Syrii, Iraku, Afganistanu
itd.), próbujących przekroczyć granicę polsko-białoruską. Uniemożliwia
się im skorzystanie z prawa do azylu, co można interpretować jako efekt
kalkulacji politycznej i rasizmu kulturowego. Migracja jest postrzegana
i społecznie konstruowana jako pozytywna tylko wówczas, gdy grupa
przyjmująca widzi w tym procesie własne korzyści. Przedstawia się ją
negatywnie, gdy tych korzyści się nie dostrzega.
Takie jednoznaczne przedstawienie problemu wydaje się jednak nie-
wystarczające. Dopiero wypracowany przez Bonnie Urciuoli12 model „do-
puszczalnej różnicy” kulturowej pozwolił badaczom i badaczkom nieco
lepiej zrozumieć istotę problemu. Urciuoli przekonuje, że kiedy społecz-
12
B. Urciuoli, Acceptable difference: The cultural evolution of the model ethnic Ameri-
can citizen, „POLAR: Political and Legal Anthropology Review” 1994, 17, s. 19–36.
48 Magdalena Stoch
ne i kulturowe różnice są optymalne (czyli wpisane w „bezpieczne” ramy

i postrzegane jako zwiększające wkład w politykę), wtedy te różnice są
wspierane i widoczne. Model „dopuszczalnej różnicy” tłumaczy też jed-
noczesność powstrzymywania i wspierania języków mniejszościowych
w edukacji publicznej, który to proces obserwujemy również w Polsce:
granice „akceptowalności” wyznacza się troską o rozwój i ochronę języ-
ka narodowego. W praktyce „dopuszczalna różnica” oznacza zatem, że
przynajmniej tak długo, jak języka narodowego naucza się we wszystkich
szkołach publicznych i prywatnych oraz we wszystkich klasach, dopusz-
cza się jednocześnie naukę języka innego niż narodowy. Cały czas jednak
biegła znajomość języka kraju „gospodarza” jest postrzegana jako jeden
z najważniejszych elementów procesu przekazywania kultury13.
Medialny obraz migrantów również jest problematyczny i spolaryzo-
wany: temat migracji jest często włączany w dyskursy, które na różne
sposoby sytuują migrantów w konfliktach społecznych. W większości
przypadków migracja traktowana jest jako problem14.
Szkoły zasadniczo postrzegane są jako instytucje służące akulturacji,
a nie integracji. Funkcjonuje założenie, że to, czego dzieci i młodzież
(z doświadczeniem migracji i bez) muszą się nauczyć i jak powinny to
zrobić, zostanie im przekazane w sposób liniowy, jako jednostronny
transfer wiedzy, umiejętności i postaw. „Bankowy” system edukacji15
łączy się z powszechnym stwierdzeniem, że migranci „muszą się asymi-
lować”. Żądanie asymilacji skierowane jest do migrantów bezkrytycznie
i jest jednocześnie żądaniem wyobcowania z ich pierwotnej kultury.
Rozumienie migracji jako integralnej części współczesnych procesów
społecznych zyskuje jednak coraz większą popularność, częściej mówi
się o konieczności zastąpienia asymilacji – integracją. W tym podejściu
zakłada się, że migracja ma charakter systemowy i zawsze powoduje
komplikację całego systemu kulturowego, który musi być ponownie zin-
tegrowany. Konsekwencją migracji jest zawsze zmiana kulturowa. Mi-
granci zmieniają każde społeczeństwo, co angażuje emocje i wymaga
pracy mentalnej. W wyniku migracji społeczeństwo tworzy synkretyczną
13
Ibidem.
14
K. Kubin (red.), Media w społeczeństwie różnorodnym. Etyka, pluralizm i równe trak-
towanie, Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, Warszawa 2015b.
15
P. Freire, Pedagogy of the Oppressed, Pengiun Books, London 1996.
kulturę, łączącą elementy różnych kultur. Dochodzi do metysażu (métis-

sage) kulturowego, czyi przenikania się kultur, które może powodować
– jak każda zmiana – niepokój16.
Jedną z teoretycznych koncepcji teoretycznych, opisujących spotka-
nia kulturowe i towarzyszące im emocje, jest perspektywa wypracowana
przez Michaela Agara17. Stawia on tezę, że różnice kulturowe w pierw-
szej kolejności ujawniają się w języku i komunikacji, i to zarówno pomię-
dzy osobami władającymi różnymi językami ojczystymi, jak i pomiędzy
tymi, którzy dzielą wspólny kod komunikacji. Oznacza to, że kultur nie
można jednoznacznie wiązać z kwestią pochodzenia narodowego czy
etnicznego – nieporozumienia mogą być efektem przynależności do róż-
nych klas społecznych, wykształcenia, doświadczenia życiowego, wyzna-
wanego systemu wartości:
Zwykle ludzie myślą o „kulturze” jako o czymś, co posiada konkretna
grupa osób. Tak rozumiane kultury wydają się krążyć po planecie jak
liczne kule bilardowe, samodzielne przedmioty, które mogą zderzać
się lub odbijać od poduszki, ale nadal zachowują swój idealnie okrą-
gły kształt” – pisze Agar, za chwilę dodając: „Kultura jest czymś, co
ludzie „mają”, ale jest też czymś więcej. Jest też czymś, co ludziom
się przydarza, kiedy spotykają innych (...). Kultura nie jest zatem tyl-
ko czymś, co grupy posiadają; jest tym, co ci się przydarza, kiedy
napotykasz różnicę, stajesz się jej świadomy i wykonujesz pracę
by dowiedzieć się, z czego ona wynika. Kultura jest zrozumieniem,
świadomością, która odsłania ukryte ja i otwiera ścieżki do innych
sposobów bycia18.
Agar reprezentuje więc dynamiczne i interakcyjne podejście do kultu-
ry, definiowanej jako moment zderzenia z różnicą. Nieporozumienie języ-
kowe jest wówczas tylko pretekstem do głębszej refleksji nad tożsamo-
ścią uczestników komunikacji. Kultura ma więc zawsze osobisty wymiar
– nie jest zbiorem artefaktów czy norm i wartości, lecz dynamicznym
i efemerycznym pozycjonowaniem. Momenty spotkania i dostrzeżenia
16
E. Kubiak, Cultura metissage – the descriptive concept of hybrid phenomena on the
peripheries od culture, „Art Inquiry. Recherches sur les arts” 2014, vol. XVI.
17
M. Agar, Language Shock: Understanding the culture of conversation, William Mor-
row, New York 1994.
18
Ibidem, s. 20, tłum. własne.
50 Magdalena Stoch
różnicy Agar określa mianem rich points – gdzie bogactwo oznacza pe-
wien rodzaj wielorakości, heterogeniczności, rozmaitości potencjałów
komunikacyjnych. Ujawniają się one np. w momentach, kiedy w rozmo-
wa przybiera nieoczekiwany kierunek, jakiś wątek okazuje się niezrozu-
miały dla jednej ze stron albo człowiek zaczyna odczuwać gwałtowne,
negatywne pobudzenie emocjonalne (wzburzenie, złość)19.
Warto dodać, że esencjalne rozumienie kultury (jako ustalonego zbio-
ru norm, wartości i orientacji nabytych podczas socjalizacji w określonym
kontekście narodowym) może prowadzić do przeceniania różnic kultu-
rowych i pogłębiania marginalizacji osób z doświadczeniem migracji.
Wykorzystywanie kultury do tłumaczenia wszystkich dylematów i kon-
fliktów społecznych przyczynia się do jej postrzegania przez migrantów
nie jako sposobu na rozwój kreatywności, lecz jako barierę w procesie
integracji.
Dynamiczne podejście natomiast koncentruje się na budowaniu po-
mostów komunikacyjnych i niweluje hierarchie władzy. Takie podejście
reprezentuje chociażby Clifford Geertz, piszący o kulturze jako o tkan-
ce znaczeń, w którą wpisana jest jednostka; Andreas Wimmer kładący
nacisk na procesualność kultury; czy Terry Eagleton, definiujący kulturę
jako produkt historii, przyczyniający się do powstania określonych relacji
władzy w społeczeństwie20.
Zdaniem Agara, praca etnografa (a może i nauczyciela/ki) powinna
polegać na lokalizowaniu rich points w trakcie obserwacji uczestniczącej.
Dlatego też kolejne pytania, zawarte w mojej ankiecie badawczej, doty-
czyły problemów, z jakimi respondenci i respondentki musieli mierzyć się
w swojej pracy (pytanie otwarte: „Proszę określić największe wyzwania,
z jakimi muszą mierzyć się obecnie osoby koordynujące i wdrażające
działania na rzecz dzieci i młodzieży uchodźczej z Ukrainy”). Nie pyta-
łam wprost o nieporozumienia, ale dawałam okazję na wyartykułowania
napięć, ujawniających się w procesach integracji.
19
M.H. Agar, How to ask for a study in qualitatisch, „Qualitative Health Research”
1999, 9(5), s. 684–697.
20
Za: P. Cox, Movements and Migratory Processes: Roles and Responsibilities of Edu-
cation and Learning. Understanding Cultural and Social Differences in Processes of Learning,
[w:] International Handbook of Migration, Minorities and Education, Bekerman Z., Thomas
G. (red.), Springer, London, New York 2012.
Respondenci/ki zostali również poproszeni o opisanie (pytanie otwar-

te), „Jakie wyzwania związane z integracją dzieci i młodzieży z Ukra-
iny ich zdaniem czekają polskie szkoły od nowego roku szkolnego
2022/2023?”. Placówki, w których uczą się dzieci z doświadczeniem
migracji, stają się w sposób nieunikniony szkołami wielojęzycznymi i wie-
lokulturowymi. Dzieci migrantów spędzają tam dużą część dnia, spoty-
kają przedstawicieli/ki kultury większościowej i uczą się rozpoznawać
nowe środowisko instytucjonalne. Dominujące normy kulturowe mogą
się ujawniać w sposób jawny – poprzez formalny program nauczania lub
pośrednio – poprzez ukryte programy nauczania, odnoszące się postaw,
wartości, przekonań21.
Ostatnie pytanie w ankiecie dotyczyło problemu stresu akulturacyj-
nego. Respondenci/ki mieli zaznaczyć te zachowania, które obserwują
u swoich podopiecznych. Wybierali z katalogu: nagłe problemy psycho-
somatyczne (np. bóle brzucha, głowy, nagła gorączka, obniżenie odpor-
ności, moczenie się itp.), symulowanie chorób, wycofanie się, izolacja lub
chęć zdobycia akceptacji za wszelką cenę, obniżenie nastroju, depresja,
lęk, mutyzm (zaprzestanie mówienia, częściowe lub całkowite), agresja
lub autoagresja, konflikty z kolegami i koleżankami, bunt, kłamstwa,
płaczliwość, negatywny stosunek do otoczenia (szkoły, nauczycieli/ek
itp.), niszczenie swoich rzeczy, kompulsywne granie w gry komputero-
we/na telefonie, kompulsywne oglądanie telewizji/filmów w telefonie,
nadmierne objadanie się/bulimia, próby samobójcze, sięganie po używki,
ucieczki z domu, próby powrotu do kraju pochodzenia, ryzykowne za-
chowania seksualne (dotyczy młodzieży), uprawianie sportów podwyż-
szonego ryzyka22.
21
A. Ross, Teachers as symbols of societal power: What cultural icon are we?, [w:]
A. Ross (red.), A Europe of many cultures (s. 217–223), CiCE, London 2003; M.W. Ap-
ple, The hidden curriculum and the nature of conflict, „Interchange” 1971, 2(4), s. 27–40;
A. Grudzińska, K. Kubin (red.), Szkoła wielokulturowa – organizacja pracy i metody naucza-
nia. Wybór tekstów, Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, Warszawa 2010.
22
Na podstawie: A. Jurek, Psychologiczne aspekty doświadczeń migracyjnych u dzieci
i młodzieży, [w:] Migracja, tożsamość, dojrzewanie. Adaptacja kulturowa dzieci i młodzieży
z doświadczeniem migracyjnym, N. Klorek, K. Kubin (red.), FRS, Warszawa 2015.
52 Magdalena Stoch
Kraków – specyfika miasta
W krakowskich szkołach liczba uczniów tzw. cudzoziemskich zaczęła

szybko rosnąć od 2015 r. W 2018 r. nie było już takiej placówki publicz-
nej, która nie zetknęłaby się przynajmniej z jednym dzieckiem z zagrani-
cy. W styczniu 2022 roku uczniów pochodzących z różnych krajów było
w Krakowie około pięciu tysięcy. Korzystali oni m.in. z dodatkowych
lekcji języka polskiego, zajęć wyrównawczych czy z opieki w oddziałach
przygotowawczych. Miesiąc po wybuchu wojny liczba ta się podwoiła.
We wrześniu 2022 naukę w krakowskich szkołach rozpoczęło 6.000
uczniów z samej Ukrainy23.
Nauka języka kraju pochodzenia realizowana jest w Krakowie w mię-
dzyszkolnych zespołach nauczania języka obcego jako języka mniejszości
narodowej. W roku szkolnym 2021/2022 taka forma kształcenia reali-
zowana była w dwóch szkołach podstawowych dla j. ukraińskiego i or-
miańskiego.
Kraków jest uznawany za pioniera w rozwijaniu asystentury mię-
dzykulturowej. W zorganizowanym w 2019 roku szkoleniu Akademia
Asystentów Kulturowych wzięło udział dwadzieścia siedem osób wyko-
nujących ten zawód oraz dziesięciu nauczycieli koordynujących w kra-
kowskich szkołach edukację uczniów z doświadczeniem migracji. Dzięki
temu już w styczniu 2022 w krakowskich szkołach było zatrudnionych
35 asystentów międzykulturowych, a liczba ta cały czas wzrasta (Infor-
mator UM). Na mapie asystentów międzykulturowych, zaktualizowanej
w czerwcu 2022 roku, miejsc, w których zatrudniano asystentów i asy-
stentki, było sto trzynaście. Krakowscy asystenci międzykulturowi zało-
żyli też Stowarzyszenie Asystentów Międzykulturowych TO MA SENS.
Obecnie w Krakowie na wsparcie asystentów międzykulturowych mogą
liczyć uczniowie i uczennice mówiący między innymi po ukraińsku, ro-
syjsku, białorusku, angielsku, portugalsku, francusku, hiszpańsku i or-
miańsku.
23
Wnp.pl Kraków, Szkołę rozpoczęło ok. 100 tys. uczniów, w tym także około 6 tys.
ukraińskich, https://www.wnp.pl/parlamentarny/wydarzenia/krakow-szkole-rozpocze-
lo-ok-100-tys-uczniow-w-tym-takze-okolo-6-tys-ukrainskich,617733.html (dostęp:
6.12.2022).
Miasto Kraków brało też udział w projektach badawczych, takich jak

CHILD UP (Children Hybrid Integration: Learning Dialogue as a Way of Up-
grading Policies of Participation, 2019–2022) oraz MiCREATE (Migrant
Children and Communities in Transforming Europe – Dzieci Migrują-
ce oraz Społeczności w Zmieniającej się Europie), których celem było
usprawnienie polityki edukacyjnej. W ramach pierwszego programu do-
starczono wybranym szkołom, pracowniczkom i pracownikom socjalnym,
ośrodkom recepcyjnym, animatorkom i animatorom międzykulturowym,
a także osobom zajmującym się polityką edukacyjną wiedzy o metodach,
z których mogą korzystać osoby pracujące z dziećmi z doświadczeniem
migracji. Celem drugiego projektu była z kolei analiza dotychczasowej
polityki migracyjnej oraz metod i narzędzi wspierających integrację dzie-
ci, szczególnie w edukacji, w celu zaproponowania ewentualnych rozwią-
zań, które mogą przyczynić się do wzmocnienia procesów integracyjnych
migrantów w społeczeństwach przyjmujących. Badania dowiodły między
innymi, że integracja dzieci z doświadczeniem migracji w Polsce opiera
się na indywidualnej pracy i poświęceniu nauczycieli/ek i asystentów/
ek międzykulturowych oraz na wysiłkach samorządów lokalnych. Bra-
kuje natomiast systemowej polityki integracyjnej oraz wsparcia mery-
torycznego i finansowego na poziomie centralnym. Choć podstawową
przeszkodą w integracji jest bariera językowa, to wszystkie podmioty
zaangażowane w proces integracji, a zatem dzieci migrujące, dzieci lo-
kalne, nauczyciele i rodzice, starają się w maksymalnie krótkim czasie tę
barierę wyeliminować. Wraz z nabyciem kompetencji językowych dzieci
integrują się szybko i z sukcesem odnajdują się w naturalnych procesach
budowania społecznych relacji24.
Badania wykazały również, że dzieci z doświadczeniem migracji oraz
dzieci lokalne nie różnią się zasadniczo między sobą, jeżeli chodzi o po-
strzeganie własnego dobrostanu, aspiracji, planów na przyszłość czy
postrzeganie swojego miejsca w społeczeństwie. W znikomym stop-
niu podlegają procesom dyskryminacji społecznej i środowiskowej.
Doświadczenie migracji (przed lutym 2022 roku) postrzegano jako po-
24
Kraków.pl, Doświadczenie migracji w szkole – jak wspierać uczniów?, https://
www.krakow.pl/aktualnosci/255657,34,komunikat,doswiadczenie_migracji_w_szko-
le___jak_wspierac_uczniow.html?_ga=2.83338847.890611416.1640043316-
1355434346.1623267733 (dostęp: 6.12.2022).
54 Magdalena Stoch
zytywne i w zdecydowanej większości przypadków podniosło poziom

społeczno-materialny i stopień zadowolenia z życia osób migrujących.
Dotyczy to zarówno dzieci migrantów o uregulowanym statusie, jak i po-
zostałych, których status prawny jest niepewny25.
Badania wykazały jednak brak systemowych działań integracyjnych
w szkołach. Jeśli zajęcia takie się już pojawiały, miały charakter akcyjny,
a nie zadaniowy i stały. W polskiej szkole w ogóle niewiele miejsca po-
święca się różnorodności społecznej i kulturowej. Wprowadzanie takich
tematów zależy od nauczyciela, jego wiedzy oraz kompetencji. Pozytyw-
nym zjawiskiem jest dawanie przez nauczycieli dzieciom przestrzeni do
mówienia o swojej tożsamości i kulturze, dzięki czemu inne dzieci oswa-
jają się z odmiennymi obyczajami czy podejściem do różnych spraw26.
Do podobnych wniosków doszły Małgorzata Pamuła-Behrens i Marta
Szymańska w projekcie Małopolski model wsparcia nauczycieli pracujących
z uczniami z doświadczeniem migracji „INNA SZKOŁA” (2021), realizowa-
nym dla Urzędu Wojewódzkiego. Badaczki podkreślają, że kluczem do
dobrej integracji są długofalowe, przemyślane i celowe działania, skon-
centrowane na włączaniu do życia społecznego wszystkich osób z do-
świadczeniem migracji. W ramach projektu nauczyciele/ki małopolskich
szkół wzięli udział w zajęcia podnoszących kompetencje zawodowych
(komunikacyjne i metodyczne). W dwóch dużych szkołach krakowskich
zorganizowano szkolenie online dla nauczycieli/ek oraz zainicjowano
działania grupy roboczej dla liderów/ek zmiany. Wyniki raportu nie zo-
stały jeszcze opublikowane, niemniej potwierdzają one wcześniejsze
rozpoznania liderek projektu: większość szkół jest słabo przygotowana
na przyjmowanie migrantów, a nauczyciele/ki nie wiedzą, jak wspierać
uczniów w integracji27. Po wybuchu wojny sytuacja nie uległa zmianie.
Potwierdza to badanie jakościowe, przeprowadzone przez Centrum
Edukacji Obywatelskiej w maju i czerwcu 2022 roku, a zatem już po ata-
ku Rosji na Ukrainę. Badanie przeprowadzono w 6 szkołach podstawo-
wych i ponadpodstawowych w różnych częściach Polski. W wywiadach
brali udział ukraińscy i polscy uczniowie oraz ich rodzice, jak i dyrektorzy,
25
Ibidem (dostęp: 6.12.2022).
26
Ibidem (dostęp: 6.12.2022).
27
M. Pamuła-Behrens, M. Szmańska, Metoda JES-PL. Nauczanie języka edukacji szkol-
nej, „Języki Obce w Szkole” 2018, nr 2, s. 4–10.
nauczyciele, szkolni pedagodzy i psychologowie, asystenci międzykultu-

rowi, personel techniczny, przedstawiciele otoczenia szkoły. Z badania
wynika, że w nowej sytuacji najlepiej radziły sobie szkoły, które miały
wcześniej doświadczenia przyjmowania i pracy z dziećmi z doświadcze-
niem migracji lub w których gronie pedagogicznym były osoby, które
znały język ukraiński lub rosyjski. Dużą trudnością w przyjmowaniu no-
wych uczniów była ich mobilność, związana z dalszymi migracjami lub
powrotami do Ukrainy. Strategie związane z przyjmowaniem nowych
uczniów były zróżnicowane, od prowadzonej systemowo diagnozy
i wsparcia, utrzymywania w oddziałach klasowych stałych proporcji mię-
dzy uczniami polskimi i cudzoziemskimi, po automatyczne przypisywanie
uczniów do najmniej licznych klas. Za największe problemy uznano: ba-
riery językowe, brak dostępu do wiedzy i materiałów umożliwiających
nauczenie języka polskiego jako obcego; brak wiedzy o ukraińskim syste-
mie oświaty; niewystarczające wsparcie psychologiczno-pedagogiczne;
niepewną sytuację rodzin uchodźczych; trudne emocje związane z sy-
tuacji przymusowej migracji oraz (w przypadku uczniów polskich) stres
związany z nową sytuacją; preferowanie przez polskich nauczycieli i na-
uczycielki modelu „cichego, dobrze ułożonego, ambitnego” ucznia oraz
niezrozumienie postaw uczniów niezaangażowanych w naukę. W bada-
niu wskazano też „dobre praktyki”, sprzyjające integracji: asystenturę
międzykulturową, zajęcia integracyjne, metody pracy grupowej moty-
wujące do współpracy dzieci polsko- i ukraińskojęzycznych28.
Wiele lokalnych działań jest możliwych tylko dlatego, że finansują
je i wspierają samorządy. W Krakowie odpowiada za to m.in. Wydział
Polityki Społecznej i Zdrowia, który powołał zespół ds. implementacji
lokalnej strategii integracji migrantów dla miasta Krakowa, opracowanej
przez Stowarzyszenie Interkulturalni. Zawiązano koalicję Otwarty Kra-
ków i wypracowano Program Otwarty Kraków, w którym działania inte-
gracyjne przedstawiono jako szansę i nową możliwość, a nie zagrożenie
dla mieszkańców. Wśród problemów stanowiących wyzwanie na pozio-
mie samorządu (jeszcze w okresie przed wybuchem wojny) wymienio-
28
M. Tędziagolska, B. Walczak, A. Żelazowska-Kosiorek, Szkoła zróżnicowana kul-
turowo. Wyzwania i potrzeby związane z napływem uczniów z Ukrainy. Raport z badania
jakościowego wykonanego na zlecenie Centrum Edukacji Obywatelskiej, Centrum Edukacji
Obywatelskiej, Warszawa 2022.
56 Magdalena Stoch
no: niejasność i zmienność przepisów, połączoną z brakiem precyzyjnej

informacji ze strony urzędów; zły przepływ informacji między urzędami
i instytucjami obsługującymi cudzoziemców; problemy językowe w urzę-
dach; niską dostępność kursów językowych dla migrantów. W ramach
programu uruchomiono Punkt Informacyjny (porady w językach obcych
w zakresie przepisów prawa, możliwości rozpoczęcia działalności go-
spodarczej, podniesienia kwalifikacji zawodowych, uzyskania pomocy
społecznej, mieszkaniowej, świadczeń socjalnych, informacje o edukacji
dzieci i dorosłych); podjęto działania na rzecz zbudowania instytucjonal-
nych ram współpracy oraz stworzenia społecznej platformy konsultacji
i rozwoju polityki otwartości na wielokulturowość i integrację. Rozpo-
częto wdrażanie mechanizmów reakcji na incydenty o charakterze dys-
kryminacyjnym. Niewiele miejsca w programie poświęcono jednak samej
edukacji29.
Do Koalicji Otwarty Kraków należy kilkadziesiąt organizacji poza-
rządowych i jednostek samorządowych o różnym profilu działania. Od
momentu wybuchu wojny udzieliły one wsparcia o charakterze logi-
stycznym (relokacje, zakwaterowanie, informowanie, tłumaczenia), fi-
nansowym (zbiórki rzeczowe i pieniężne, bezpłatne wejścia na basen,
sklep dla uchodźców „Szafa dobra”), psychologicznym (punkty i spotka-
nia konsultacyjne), animacyjno-kulturalnym (warsztaty robótek ręcznych,
spektakle w języku ukraińskim, międzykulturowa świetlica dla dzieci,
warsztaty teatralne itp.) i integracyjnym (warsztaty międzykulturowe
dla kobiet z Polski i Ukrainy w ramach projektu „Sąsiedzka wymiana”
itd.), a także wydarzenia edukacyjne (np. spotkanie skierowane do dy-
rektorów i nauczycieli z krakowskich szkół oraz asystentów międzykul-
turowych).
Wydaje się, że ich podstawowym zadaniem organizacji pozarządo-
wych jest obecnie tworzenie „kultur pomiędzy” lub „trzecich przestrze-
ni”30 o charakterze transnarodowym. Miejsca i inicjatywy tego typu mają
29
LII/964/16, Uchwała NR LII/964/16 Rady Miasta Krakowa z dnia 14 września
2016 r. w sprawie przyjęcia Programu ‚’Otwarty Kraków’’, https://www.bip.krakow.
pl/?dok_id=167&sub_dok_id=167&sub=uchwala&query=id%3D21638%26typ%3Du.
30
Za: Z. Bekerman, G. Geisen, International Handbook of Migration, Minorities and
Education. Understanding Cultural and Social Differences in Processes of Learning, Springer,
London, New York 2012.
kluczowe znaczenie dla migrantów w wieku młodzieńczym, ponieważ

oferują możliwość schronienia w przypadku odmowy uznania w szkole
lub w sytuacji braku szkolnej przynależności.
Problemem, który zaczyna wybrzmiewać najmocniej, to obecnie kon-
dycja psychiczna osób udzielających wsparcia: same zaczynają go po-
trzebować w związku z długotrwałym działaniem w sytuacji kryzysowej.
Wśród pracowników organizacji pozarządowych pojawiają się kryzysy
emocjonalne, symptomy PTSD. Co więcej: konieczność udzielenia bie-
żącego wsparcia w obliczu wojny zablokowała bieżącą działalność insty-
tucji, kierowaną wcześniej np. do grup mniejszościowych.
Informacje na temat badania
Prezentowany artykuł to podsumowanie badania pilotażowego przepro-

wadzonego w dniach 1-15 września 2022 roku. Badanie miało charakter
ankietowy i przeprowadzono je za pomocą formularza Google Forms.
Ankieta zawierająca dziesięć pytań (trzy wielokrotnego wyboru, siedem
otwartych), została rozesłana drogą mailową do 191 szkół podstawo-
wych, 97 liceów, 27 techników oraz 361 przedszkoli, działających na
terenie Krakowa i znajdujących się w wykazie szkół, przygotowanym
przez Wydział Edukacji (uwzględniono włącznie aktywne adresy mailo-
we). W trakcie realizacji badania nie korzystano ze wsparcia kuratorium
(celem uniknięcia konotacji politycznych). Nie nawiązano też współpracy
z pozytywnie kojarzonym przez nauczycieli Małopolskim Centrum Do-
skonalenia Nauczycieli (brak odpowiedzi ze strony MCDN).
Na ankietę odpowiedziało szesnastu dyrektorów przedszkoli, czter-
naście osób pracujących w szkołach podstawowych (jedenastu dyrek-
torów, po jednym koordynatorze oddziału przygotowawczego, koordy-
natorze ds. obcokrajowców i nauczycielu w oddziale przygotowawczym)
oraz sześć osób związanych ze szkołami średnimi (pięciu dyrektorów lub
z-ców dyrektora liceum, jeden asystent międzykulturowy). Wypowiedzi
miały charakter anonimowy. Badanie nie obejmowało szkół i programów
kształcenia specjalnego.
58 Magdalena Stoch
Formą uzupełnienia danych pozyskanych na drodze ankietowej były

ustrukturyzowane wywiady pogłębione z nauczycielkami różnych typów
szkół w całej Polsce (Ewa Stoińska, Anna Mikulska, Alina Sobolevska),
psychologiem międzykulturowym (Michalina Jarmuż), badaczką migracji
(Małgorzatą PamułA-Behrens) oraz przedstawicielami trzech organizacji
pozarządowych (Jakub Kościółek z Interkulturalnych, zespół działający
w JCC oraz Agata Teutsch z fundacji Autonomia). Respondent(k)om za-
dano pytania między innymi o to: 1) Jak oceniają istniejące rozwiązania
na rzecz dzieci i młodzieży posiadających status uchodźcy w Polsce, 2)
Jakie wyzwania identyfikują w kontekście działania systemu edukacji,
3) Jak oceniają działanie międzynarodowych organizacji pomocowych
i NGOsów. Zebrane informacje pomogły mi lepiej zrozumieć dynamikę
działania systemu wsparcia osób z doświadczeniem migracji w polskich
szkołach oraz specyfikę działań poszczególnych organizacji.
Cel badania został określony w ankiecie badawczej jako „próba okre-
ślenia wpływu rozwiązań formalnych (systemowych) i nieformalnych
(pozasystemowych) na sytuację dzieci i młodzieży uchodźczej z Ukra-
iny”. W ankiecie ujawniono, że badanie prowadzone jest w Instytucie
Filologii Polskiej Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie. Re-
spondentów i respondentki poinformowano, że wyniki badania zostaną
wykorzystane do celów naukowych.
Mała próba jest typowa dla badania pilotażowego. Zebrane dane dają
jednak pewien wgląd w to, jakie rozwiązania cieszą się obecnie najwięk-
szą popularnością na poszczególnych etapach edukacji. Dzięki badaniu
przetestowano poprawność kwestionariusza, dobór próby oraz sposób
formułowania pytań badawczych. Zebrane informacje miały charakter
jakościowy i ilościowy.
Analiza i interpretacja wyników badania
W przedszkolach, w okresie od 25 lutego do 30 czerwca 2022 r., czyli

w pierwszej fazie procesu zintensyfikowanej migracji wojennej, koordy-
natorzy/ki działań pomocowych najczęściej decydowali się na udzielenie
wsparcia rzeczowego lub finansowego oraz organizację pomocy psy-
chologiczno-pedagogicznej ze względu na (jak określono to w procedu-
rach) „trudności adaptacyjne związane z wcześniejszym kształceniem za
granicą, zaburzenia komunikacji językowej lub sytuację kryzysową lub
traumatyczną”.
Decyzje te wynikają zapewne z faktu, że większość dzieci w wieku

wczesnoszkolnym trafia od razu do standardowych klas z nauczaniem
w języku polskim. Część nauczycieli/ek uznaje to rozwiązanie za korzyst-
60 Magdalena Stoch
ne, gdyż umożliwia szybką naukę języka polskiego i integrację poprzez

wspólne zabawy. Wniosek ten nasuwa się po analizie odpowiedzi ankie-
towanych na pytanie o ocenę zastosowanych rozwiązań:
Dzieci bardzo szybko się aklimatyzują
[Przyjęte rozwiązania] pomogły zaadaptować się szybko dzieciom
w nowym środowisku, nikt nie wyraził chęci zmiany placówki z no-
wym rokiem szkolnym. Dzieci zrobiły duże postępy w przyswajaniu
języka polskiego.
Dzieci bardzo szybko zintegrowały się z grupą przedszkolną.
Myślę że im starsze dzieci, tym większe wyzwanie. Młodsze dzie-
ci bardzo szybko adaptują się do nowych warunków. Szybko uczą
się języka polskiego. Największe wyzwanie to zapewnienie dalszego
rozwoju języka narodowego wśród Ukraińców. Tak żeby nie tracili
programu jaki obowiązuje w szkołach w Ukrainie.
Dostrzegamy, że określenia „adaptacja” i „integracja” są stosowane
wymiennie, zazwyczaj na oznaczenie procesu dostosowania dzieci z do-
świadczeniem migracji do standardów funkcjonowania grupy przyjmują-
cej. Nie wspominano o działaniach ułatwiających grupie większościowej
zrozumienie zaistniałej sytuacji i poznanie nowych kolegów/koleżanek.
Za największe wyzwanie w procesie integracji uznano barierę języko-
wą. Wśród zachowań mogących być symptomem stresu akulturacyjnego
najczęściej wymieniano u dzieci w wieku przeszklonym płaczliwość i za-
chowania lękowe (co najmniej połowa wskazań).
Na etapie szkoły podstawowej, w okresie od 25 lutego do 30 czerwca
2022, najczęściej (ponad połowa wskazań) decydowano się na udziele-
nie wsparcia psychologiczno-pedagogicznego „ze względu na trudności
adaptacyjne związane z wcześniejszym kształceniem za granicą, zabu-
rzenia komunikacji językowej lub sytuację kryzysową lub traumatyczną”
(13/14 wskazań), zorganizowanie dodatkowych lekcji języka polskiego
w wymiarze dwóch godzin tygodniowo (13/14 wskazań), zatrudnienie
asystenta międzykulturowego (12/14 wskazań), uruchomienie oddziału
przygotowawczego (8 /14 wskazań) oraz dostosowanie warunków i for-
my egzaminu ósmoklasisty (8 /14 wskazań).
Respondenci i respondentki nieco rzadziej decydowali się na udzie-

lenie wsparcia rzeczowego lub finansowego (7/14 wskazań), dodatko-
we zajęcia wyrównawcze (7/14 wskazań), zorganizowanie wsparcia ze
strony pomocy nauczyciela z językiem ukraińskim (6/14 wskazań) oraz
animację czasu wolnego w szkole (6/14 wskazań).
Widać wyraźnie, że – w kontekście tej grupy wiekowej – wysiłki były
ukierunkowane na umożliwienie komunikacji, podjęcie przez dzieci edu-
kacji (ze szczególnym naciskiem na naukę języka polskiego) i wsparcie
psychologiczne. Tak sformułowane pytania ankietowe nie pozwalają
jednak precyzyjnie określić, co osoby ankietowane rozumieją pod poję-
ciem „asystentury międzykulturowej”. Z wywiadów pogłębionych wynika
bowiem, że po wybuchu wojny w Ukrainie problemem okazało się samo
brzmienie przepisów regulujących zatrudnianie asystentów międzykul-
turowych: dotychczas wykorzystywano zapis Prawa oświatowego, w któ-
rym mowa jest o pomocy nauczyciela. W związku z brakami kadrowy-
mi, od marca 2022 na stanowisko to zaczęto zatrudniać również osoby,
które znają wyłącznie język ukraiński. Formalnie nie pełnią więc funkcji
asystenta międzykulturowego.
Warto podkreślić, że na pytanie o przybliżoną liczbę uczniów/uczen-
nic pochodzenia ukraińskiego, którym szkoła udzieliła wsparcia /objęły
procesem edukacyjnym w okresie od 25 lutego do 30 czerwca 2022 r.,
62 Magdalena Stoch
padały bardzo zróżnicowane odpowiedzi: od mieszczących się w prze-

dziale 0-42 osoby (8 przypadków), do liczb z przedziałów 75-200 osób
w skali szkoły (6 przypadków). Oznacza to, że dzieci uchodźcze w pierw-
szej kolejności kierowano do szkół, które już posiadały oddziały przy-
gotowawcze lub doświadczenie w animacji procesów integracji dzieci
– migrantów. Skutkowało to przeciążeniem niektórych szkół i klas. Jed-
nocześnie z wywiadów pogłębionych wynika, że takie rozwiązanie jest
korzystne dla dzieci – placówki doświadczone w animacji procesu inte-
gracji wiedzą, jakiej pomocy udzielić najmłodszym, co wzmaga poczucie
bezpieczeństwa dzieci i młodzieży.
Największe wyzwania, z jakimi zmagają się nauczyciele i nauczycielki
w szkołach podstawowych to (zdaniem dyrektorów/ek):
–– trudności komunikacyjne na linii nauczyciel/ka – uczeń/uczennica;
–– trudności komunikacyjne na linii nauczyciel/ka – rodzic;
–– trudności metodyczne;
–– brak rozwiązań strategicznych i wsparcia na poziomie ministerialnym;
–– niestabilny status rodzin uchodźczych.
Zasygnalizowano również problem nieprzydzielania dzieciom przysłu-
gującej zgodnie z ustawą liczby lekcji języka polskiego jako obcego oraz
trudności definiowane jako „różnice kulturowe”. W tym punkcie ujawnia-
ją się wspomniane wcześniej rich points – momenty napięć, szczególnie
widocznych w obszarze komunikacji, które mogą wynikać z braku wiedzy
na temat sytuacji rodzin migrujących, strachu i niepewności związanych
ze znalezieniem się w nowej sytuacji, a także z braku uregulowań for-
malnych w niektórych obszarach.
Dla wielu osób wyzwaniem okazała się na przykład sytuacja rodzin
migranckich – zdaniem nauczycieli/ek rodzice nie informowali oni szkoły
o wyjeździe lub prezentowali „roszczeniowe postawy”. Trzeba dodać, że
sytuacja rodzin uchodźczych na tle innych rodzin migranckich rzeczywi-
ście jest specyficzna, bo u jej źródła leży doświadczenie przymusowej
ucieczki oraz poprzedzające je zagrożenia życia lub/i zdrowia. Członko-
wie tych rodzin, często mężczyźni walczący na froncie lub osoby star-
sze, które z przyczyn zdrowotnych nie mogą podróżować, oraz migranci
znajdujący się obecnie na terytorium Polski stanowią formę wspólnoty
budowanej ponad granicami narodowo-państwowymi. Sama migracja
nie jest dla nich wydarzeniem zakończonym, ale czymś, co ma miejsce
w sposób ciągły, również w ramach migracji dojazdowych. Transnaro-

dowe gospodarstwa domowe funkcjonują więc zupełnie inaczej niż ro-
dziny przebywające na tym samym terytorium. Członkowie takich go-
spodarstw już wcześniej często byli rozproszeni po kilku państwach (np.
Ukraińcy mający swoje rodziny w Rosji), na kilku kontynentach, nie tylko
czasowo, ale także na stałe. To rodzi poczucie tymczasowości pobytu,
rzutujące na motywację dzieci do nauki.
Podobny problem ujawnił się w badaniach Centrum Edukacji Obywa-
telskiej: „Powroty do Ukrainy lub dalsza migracja jest procesem widocz-
nym we wszystkich badanych szkołach. W jednej z placówek, z blisko
70 uczniów uchodźczych odeszła około jedna szósta. Z punktu widzenia
zarządzania szkołą, informacja o planach uczniów wydaje się kluczowa.
Wpływa ona z jednej strony na sposób pracy z uczniami, z drugiej na moż-
liwość wytworzenia u nich poczucia bezpieczeństwa” – piszą autorki31.
W przypadku uchodźców i uchodźczyń z Ukrainy ważny jest również
sposób radzenia sobie z doświadczeniem wojny, relacja z osobami nadal
przebywającymi na terytorium Ukrainy oraz wyobrażenia na temat po-
wrotu. Pragnienie powrotu – choć w pełni zrozumiałe – może stać się
obciążeniem emocjonalnym dla rodziny lub prowadzić do zorganizowa-
nia „prowizorycznego życia” w kraju migracji. Co więcej: za kontakty ze
szkołą zazwyczaj odpowiadają kobiety – matki. Ich pytania, oczekiwania
i sposób komunikacji może być rożnie interpretowany przez szkolnych
pedagogów/pedagożek: od empatii, poprzez komunikację skoncentro-
waną na budowaniu porozumienia, po oceniający zarzut „roszczenio-
wości”, o którą szczególnie często oskarżane są kobiety. Ponadto dzieci
imigrantów również przyjeżdżają do kraju „gospodarza” z własnym po-
dejściem do szkoły i stylów uczenia się, które mogą być odmienne od
tych praktykowanych w kraju przyjmującym. Reasumując: dystans kul-
turowy między kulturą domową a szkolną może różnić się w zależności
od narodowości, grupy językowej, a także klasy społecznej.
Trudności metodyczne, o których wspominają respondenci i respon-
dentki, były związane z tzw. „wyrównywaniem różnic programowych”
(dzieci z doświadczenie migracji mają obowiązek realizowania podstawy
programowej dla danego poziomu kształcenia), brakiem materiałów edu-
31
M. Tędziagolska, B. Walczak, A. Żelazowska-Kosiorek, op.cit., s. 23.
64 Magdalena Stoch
kacyjnych oficjalnie zatwierdzonych przez Ministerstwo, brakiem szkoleń

z zakresu pracy z dzieckiem cudzoziemskim (nadal nie są one częścią
programów kształcenia na studiach), brakiem motywacji dzieci do nauki
oraz brakiem zajęć integracyjnych. Nauczyciele i nauczycielki wspierali
się w sytuacji kryzysowej uruchamiając własne kontakty zawodowe.
Pod pojęciem braku rozwiązań systemowych i wsparcia na pozio-
mie ministerialnym rozumiano przeludnione sale, znaczące obciążenie
pracą, nieprecyzyjne przepisy, problemy finansowe na poziomie samo-
rządu, skutkujące zatrudnianiem asystentów na niewielką liczbę godzin
i za niskie stawki, problemy lokalowe. Każdy oddział przygotowawczy to
konieczność zorganizowania dodatkowego pomieszczenia, nauczyciela
i asystenta językowego – nie każda szkoła może sobie na to pozwolić.
Kuratoria zgodziły się co prawda, by oddziały przygotowawcze tworzyć
poza placówkami, ale to rozwiązanie prowizoryczne. Jedna z nauczy-
cielek, z którymi rozmawiałam, zwróciła uwagę, że w procesie urucha-
miania oddziałów przygotowawczych kluczowa jest otwarta postawa
władz samorządowych. Problemem pozostaje w tym kontekście brak
odpowiednio promowanych programów nauczania (pierwszy program
został napisany w 2019 r. przez Małgorzatę Pamułę-Behrens i Martę
Szymańską z Uniwersytetu Pedagogicznego).
Warto w tym kontekście podkreślić, że istotną rolę w budowaniu
motywacji do nauki, odgrywają rodzice i ich postawy. Współcześnie po-
wszechnie przyjmuje się, że zaangażowanie rodziców różni się w zależ-
ności od pochodzenia etnicznego i poziomu wykształcenia32. Niektórzy
badacze i badaczki wskazują również na wpływ kontekstu i norm kul-
turowych na zaangażowanie w edukację. Na przykład Jun Li, wykorzy-
stując podejście jakościowe do zbadania oczekiwań chińskich rodziców,
którzy wyemigrowali do Kanady, wykazała, że opierają oni swoje oczeki-
wania wobec swoich dzieci na chińskiej tradycji. Doradzają dzieciom, aby
robiły karierę związaną z nauką, co uznają za sposób na przezwyciężenie
społecznego wykluczenia33.
32
R. Seginer, Mother’s behaviour and son’s performance: An initial test of academic
achievement path model, „Merrill-Palmer Quarterly” 1986, 32, s. 153–166; R. Seginer,
A. Vermulst, Family environment, educational aspirations, and academic achievement in two
cultural settings, „Journal of Cross Cultural Psychology” 2002, 33, s. 540–558.
33
J. Li, Expectations of Chinese immigrant parents for their children’s education: The
John U. Ogbu wyróżnił dwa różne typy postaw rodzicielskich w śro-

dowisku migrantów. Pierwsza, nazwana „optymizmem związanym z wy-
siłkiem”, odzwierciedla zaufanie rodziców do szkół i wiarę w możliwość
awansu społecznego poprzez wykształcenie. Rodzice reprezentujący
taką postawę monitorują pracę szkolną swoich dzieci i zachęcają je do
osiągania sukcesów w szkole. Natomiast drugi typ postawy rodzicielskiej,
wyróżniony przez Ogbu, zasadza się na nieufności do system edukacji.
W takim przypadku rodzice mogą reprezentować bardziej instrumental-
ne podejście do nauki (np. traktować edukację jako środek wyłącznie do
poprawy wyników w nauce swoich dzieci lub pomocy im w zdobyciu lep-
szej pracy)34. Motywacja dzieci do nauki może być również ograniczona
przez patriarchalny model rodziny35. Woods36 podkreśla, że w rodzinach
uchodźców starsze dzieci często mają obowiązek zajmowania się młod-
szym rodzeństwem lub krewnymi i nie mogą liczyć na wsparcie rodziciel-
skie, a tym bardziej na zapewnienie odpowiedniej edukacji. Dzieci z do-
świadczeniem uchodźczym mogą również wykazywać symptomy stresu
pourazowego (PTSD), co wpływa na obniżenie motywacji do nauki37.
Co więcej: młodzi migranci mogą realizować dla siebie indywidualne
strategie identyfikacji tożsamościowej, co pozwala im na większą auto-
nomię i niezależność od rodziców i rodzin oraz od trudnych warunków
społecznych. Proste badanie ankietowe nie daję wystarczającego wglądu
w zróżnicowaną sytuację dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami,
o nieheretonormatywnej tożsamości czy przynależących do mniejszości
etnicznych.
interplay of Chinese tradition and the Canadian context, „Canadian Journal of Education”
2001, 26, s. 477–494.
34
J.U. Ogbu, From cultural differences to differences in cultural frame of reference, [w:]
P.M. Greenfield, R.R. Cocking (red.), Cross-cultural roots of minority child development (s.
365–391), Lawrence Erlbaum Associates, Hillsdale 1994.
35
K. Iglicka, Chechen’s Lesson. Challenges of Integrating Refugee Children in a Transit
Country: A Polish Case Study, „Central and Eastern European Migration Review” 2017,
nr 6(2), s. 123–140.
36
A. Woods, op.cit.
37
V.C. Iversen, N. Sveaass, G. Morken, The role of trauma and psychological distress
on motivation for foreign language acquisition among refugees, „International Journal of
Culture and Mental Health” 2014, 7(1), s. 59–67.
66 Magdalena Stoch
Nauczyciele/ki zwracali również uwagę, że w przypadku dodatko-

wych lekcji języka polskiego brakuje precyzyjnych regulacji: nie wiado-
mo, czy chodzi o język polski jako obcy, czy o język dla nowoprzybyłych
uczniów, czy też o język szkolnej edukacji dla osób posiadających pod-
stawy języka polskiego, ale zmagających się z trudnościami np. słowni-
kowymi lub logopedycznymi. Niejasne jest również, kto ma ewaluować
tego typu działania38.
Jednym z tzw. rich points, o których warto wspomnieć w kontekście
edukacji na etapie szkoły podstawowej, jest ocena rozwiązania cieszą-
cego się dużą popularnością – tzw. oddziałów przygotowawczych. Zda-
niem jednych sprawdzają się one szczególnie w przypadku młodzieży,
która w systemie edukacji spędzi mniej czasu niż dzieci i w konsekwencji
ma mniejsze szanse na osiągnięcie dobrych wyników egzaminacyjnych.
Intensywna nauka języka i działania wyrównawcze w jednolitej grupie
mają pomóc młodzieży w egzaminach i możliwości kontynuacji nauki
na studiach (a więc finalnie wydłuża obecność i integrację w systemie
edukacji formalnej). Inne osoby obawiają się zjawiska „gettoizacji”, jak to
miało przecież miejsce w przypadku dzieci romskich.
Inny znaczący problem to sytuacja, kiedy w klasie jest powyżej pię-
ciu dzieci z doświadczeniem migracji, które w sposób naturalny tworzą
odrębną grupę, funkcjonującą – ze względu na niestabilność sytuacji
rodzinnej – w stanie „zawieszenia”. Przejawia się to często oporem edu-
kacyjnym, ponieważ przymusowa migracja jest procesem bardzo trud-
nym emocjonalnie. Utrata poczucia bezpieczeństwa zawsze wpływa na
wyniki w nauce.
Wśród zachowań mogących być symptomem stresu akulturacyjnego
na etapie szoku podstawowej najczęściej (od 6/14 wskazań i wzwyż) ob-
serwowano: wycofanie, izolację lub chęć zdobycia akceptacji za wszelką
cenę, lęk, problemy psychosomatyczne, wchodzenie w konflikty z rówie-
śnikami i płaczliwość.
Na poziomie liceum (technika w ogóle nie odpowiedziały na ankietę)
najczęściej decydowano się na udzielenie wsparcia psychologiczno-pe-
dagogicznego „ze względu na trudności adaptacyjne związane z wcze-
38
Prof. Małgorzata Pamuła-Behrens i prof. Marta Szymańska proponowały w tym
kontekście nauczanie języka edukacji szkolnej w metodą JES-PL, który nie będę jednak
szczegółowo omawiała w tym miejscu (M. Pamuła-Behrens, M. Szymańska, op.cit.).
śniejszym kształceniem za granicą, zaburzenia komunikacji językowej lub

sytuację kryzysową lub traumatyczną” (6/6 wskazań), zorganizowanie
dodatkowych lekcji języka polskiego w wymiarze dwóch godzin tygo-
dniowo (5/6 przypadków), udzielenie wsparcia rzeczowego lub finanso-
wego (4/6 przypadków). Rzadziej decydowano się na wsparcie asystenta
międzykulturowego lub animację czasu wolnego w szkole (po 3/6 wska-
zań).
Na tym etapie nie stosuje się jeszcze takich rozwiązań jak: dostoso-
wywanie warunków egzaminu maturalnego czy warsztaty antydyskry-
minacyjne.
Na poziomie szkoły średniej jako wyzwania identyfikowano:
–– brak miejsc w szkołach, brak nauczycieli (w ogóle) oraz nauczycieli
z przygotowaniem do nauczania języka polskiego jako obcego,
–– brak rozwiązań strategicznych i wsparcia na poziomie ministerial-
nym,
–– problemy z włączaniem zajęć dodatkowych do planu lekcji,
–– różnice kulturowe (np. dotyczące funkcjonowania polskiego sys-
temu edukacji; jedna z odpowiedzi zawierała jawne uprzedzenia:
„polscy uczniowie już nie odpisują, nie kombinują na sprawdzia-
nach, ukraińscy specjalizują się w kombinowaniu, mają bardzo wy-
68 Magdalena Stoch
soką samoocenę nieadekwatną często do tego, co sobą reprezen-

tują; brak chęci do integrowania się z rówieśnikami polskimi”).
Na zjawisko wielowymiarowości migracji zwracają uwagę sami na-
uczyciele/ki. Do polskich szkół zapisali się chociażby uczniowie 16–17
letni, którzy w tym wieku w Ukrainie kończą obowiązkową ścieżkę edu-
kacji. Zdobyli świadectwa w ukraińskim systemie kształcenia online,
ale polski system wciąż rozpoznaje ich jako osoby objęte obowiązkiem
szkolnym. Wiedza dyrektorów/ek i nauczycieli/ek o ukraińskim systemie
oświaty jest śladowa i opiera się na informacjach znalezionych w Inter-
necie.
Uczniowie, którzy nie znają języka polskiego, mają problemy z podję-
ciem nauki w polskich szkołach. Nieznana jest liczba osób korzystających
z ukraińskiej szkoły online. Część dzieci uczy się w Polsce i równolegle
korzysta z ukraińskiej szkoły online. I chociaż jest to rozpoznawane jako
problem, pojawiają się również głosy, że gdyby strona ukraińska zrezy-
gnowała z nauczania online, system szkolny w wielkich polskich miastach
uległby załamaniu. Kiedy podsumowują pisanie tego tekstu (grudzień
2022) wiemy już, że znaczna część Ukrainy jest odcięta od prądu, co
oznacza, że utrzymanie nauczania zdalnego jest niemożliwe.
Dzieci i młodzież z Ukrainy jest (i będzie) zatem zawieszona w dwóch
odrębnych systemach edukacji. Osobno działają nieliczne szkoły dla
dzieci z Ukrainy. W tym kontekście dodatkowe godziny zajęcia z języ-
ka polskiego są dla uczniów/uczennic dużym obciążeniem czasowym39.
Niektóre osoby sygnalizują również problem braku współpracy między
ministerstwami edukacji Ukrainy i Polski.
Wszystko to przekłada się na proces integracji. Dzieci i młodzież, któ-
re uczą się online, są pozbawione jakimkolwiek wsparcia, nie mogą liczyć
na opiekę psychologiczną, integrację, zajęcia dodatkowe, a ich bliscy,
najczęściej kobiety, mają problem z podjęciem pracy, bo muszą opieko-
wać się dziećmi.
Wśród zachowań mogących być symptomem stresu akulturacyjnego
na etapie szkoły średniej najczęściej (w więcej niż połowie odpowiedzi)
obserwowano: lęk i negatywny stosunek do otoczenia.
39
A. Ambroziak (2022), Do szkół ruszy blisko 200 tys. ukraińskich uczniów, w do-
mach jest ich nawet dwa razy więcej, https://oko.press/ukrainscy-uczniowie-w-polskiej-
-szkole/ (dostęp: 6.12.2022).
Dyskusja wyników i konkluzje
Niniejszy artykuł stanowi formę podsumowania badania pilotażowego

o charakterze ankietowym, przeprowadzonego w Krakowie we wrześniu
2022 roku. Podjęto w nim próbę odpowiedzi na pytanie, jak działania
podjęte na terenie gminy Kraków w okresie od 25 lutego do 30 czerwca
2022 roku, a więc w ciągu czterech pierwszych miesięcy od wybuchu
wojny w Ukrainie, są oceniane przez osoby odpowiedzialne za ich koor-
dynację i wdrażanie. Badanie odnosiło się do obszaru edukacji formalnej.
Interesowało mnie między innymi, które działania mogą być uznane za
tzw. dobre praktyki oraz jakie elementy procesu integracji stają się tzw.
rich points – momentami napięć, nieporozumień i gwałtownych emocji,
umożliwiającym wgląd w rzeczywisty charakter procesu migracji.
Mała próba jest typowa dla badania pilotażowego. Zebrane dane dają
jednak pewien wgląd w to, jakie rozwiązania cieszą się obecnie w Kra-
kowie największą popularnością na poszczególnych etapach edukacji.
Czynniki, które decydują o ich zastosowaniu, to: doświadczenie szko-
ły w działaniach integracyjnych (lub jego brak), budżet jednostki, sama
świadomość istnienia danego rozwiązania i/lub opinia dyrektora/ki oraz
nauczycieli/ek na temat jego skuteczności.
Przedstawione wnioski mają charakter wstępnej diagnozy. Dostrzega-
my, że w systemie prawnym w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wdro-
żono rozwiązania formalne, umożliwiające integrację dzieci i młodzieży
z doświadczeniem migracji. Przewiduje je Prawo oświatowe z 2016 roku.
Wśród rozwiązań tych wymienić można: możliwość podjęcia nauki języ-
ka, kultury i geografii kraju pochodzenia dziecka z doświadczeniem mi-
gracji (rozwiązanie to nie cieszy się popularnością w polskich szkołach);
(popularne) dodatkowe lekcje języka polskiego i zajęcia wyrównawcze.
Rozwiązaniem cieszącą się popularnością (różną w zależności od pozio-
mu edukacji) są oddziały przygotowawcze oraz zatrudnianie asystentów
międzykulturowych. Powszechność tych rozwiązań jest uzależniona od
dostępności lokalowej, finansów oraz dostępności kadry wykształconej
do podjęcia pracy w charakterze „mediatorów międzykulturowych”. Po-
wszechnym rozwiązaniem na różnych etapach edukacji jest udzielanie
pomocy psychologiczno-pedagogicznej. W dalszym toku badań należy
70 Magdalena Stoch
jednak zweryfikować, co dokładnie nauczyciele/ki i dyrektorzy/ki rozu-

mieją pod tym pojęciem. Prawdopodobnie chodzi o doraźne konsultacje,
nie będące formą stałego wsparcia terapeutycznego. Istotną rolę w pro-
cesach integracji odgrywają kontakty środowiskowe szkół, wymieniają-
cych się informacjami na temat najlepszych praktyk integracyjnych.
Badanie potwierdza, że promowane są rozwiązania mieszczące się
w modelu „dopuszczalnej różnicy” Bonnie Urciuoli. W pierwszej kolejno-
ści kładzie się nacisk na „dostosowanie” dzieci z doświadczeniem imigra-
cji do polskiego systemu edukacji formalnej. Można odnieść wrażenie, że
wszyscy oczekują końca migracji i powrócenia do stanu sprzed kryzysu.
Migracja jest zatem postrzegana jako zjawisko czasowe, z którym prę-
dzej czy później „się uporamy”. Polskie szkoły wydają się nie być jeszcze
gotowe na myślenie o tym, że migracja już się nie zakończy i – w związku
na przykład z kryzysami klimatycznymi – w polskich szkołach będzie się
pojawiać coraz więcej dzieci z doświadczeniem migracji. Podobne spo-
sób myślenia reprezentują rodzice młodych uchodźców/yń z Ukrainy,
którzy cały czas mają nadzieję na to, że wojna szybko się zakończy – tu
jednak motywacja do uznania migracji za zjawisko czasowe jest jednak
diametralnie różna.
Tak zwane rich points (za Agarem), czyli momenty, kiedy w procesie
edukacyjnym dostrzegamy pewne napięcia, ujawniają się w różnych wy-
miarach integracji. Widać je między innymi w ambiwalentnych posta-
wach wobec migrujących dzieci, młodzieży i ich rodziców. Z jednej stro-
ny decydenci szkolni okazują empatię i realną pomoc, z drugiej pojawiają
się sporadyczne zarzuty roszczeniowości. W najtrudniejszej sytuacji jest
obecnie młodzież nie znająca języka polskiego, a zmuszona do zdawania
w tym języku egzaminów kończących kolejne etapy edukacji. To grupa
wiekowa szczególnie narażona na marginalizację.
Pogłębionej ewaluacji wymaga działanie oddziałów przygotowaw-
czych - opinie na ich temat są podzielone, a rozstrzygnięcie, czy rzeczy-
wiście jest to tzw. dobra praktyka, mogłoby pomóc w jej promowaniu
(lub nie).
Miasto Kraków podejmuje liczne działania na rzecz promowania
rozwiązań integracyjnych w lokalnym środowisku. Bez rozwiązań sys-
temowych na poziomie państwa oraz bez włączenia organizacji poza-
rządowych, dysponujących ogromnym doświadczeniem logistycznym
i merytorycznym, opracowanie skutecznego krajowego programu inte-

gracyjnego nie jest możliwe.
Istotnym problemem w realizacji badania był brak wsparcia ze stro-
ny instytucji edukacyjnych wyższego szczebla, na przykład kuratorium
czy Małopolskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli, które dysponują
bezpośrednimi kontaktami ze szkołami i autorytetem wpływającym na
poziom zwrotu ankiet. Z drugiej strony badania ankietowe nie jest naj-
lepszym sposobem na zaobserwowanie wszystkich aspektów omawia-
nego problemu. Można odnieść wrażenie, że respondenci/ki starają się
przedstawić swoją szkołę w jak najlepszym świetle. To oznacza, że ciężar
odpowiedzialności za trudne i konfliktowe sytuacje zawsze będzie loko-
wany „na zewnątrz”. Dlatego istotnym wnioskiem dla przyszłych badań
jest rekomendacja, aby prowadzić je w dużych zespołach badawczych,
w oparciu o obserwację uczestniczącą, w porozumieniu z dyrekcją, gro-
nem pedagogicznym, rodzicami z grupy większościowej oraz rodzica-
mi dzieci z doświadczeniem migracji, a także w porozumieniu z samymi
uczniami i uczennicami. Być może ich sposób postrzegania tej sytuacji
różni się od tego, do jakich wniosków dochodzą polscy badacze i ba-
daczki. Istnieje również prawdopodobieństwo, że młodzież wypracowała
strategie radzenia sobie z sytuacją traumatyczną, do których nie mamy
wglądu. Właśnie w pracy z tą grupą wiekową ujawniło się najwięcej pro-
blemów określanych jako „różnice kulturowe”, które należałoby precy-
zyjnie zdefiniować.
Dopiero w badaniach jakościowych możemy również wiarygodnie
zaobserwować, czy dane zachowania ucznia/uczennicy rzeczywiście
odpowiada objawom syndromu stresu pourazowego, czy jest powszech-
ną reakcją na trudny związane z integracją w nowym środowisku. Na-
uczyciele/ki nie posiadają kompetencji do rozpoznawania traumy, zatem
w interdyscyplinarnym zespole badawczym powinien znaleźć się rów-
nież psycholog.
W dalszych badaniach należy również uwzględnić perspektywę inter-
sekcjonalną, która jest marginalizowana w pilotażowych badaniach nad
migracją powojenną. Należy zdiagnozować potrzeby grup szczególnie
narażonych na dyskryminację.
Migracja to proces, który rozpoczyna się w kontekstach lokalnych
i regionalnych, i rozwija się, obejmując zazwyczaj kilka państw naro-
72 Magdalena Stoch
dowych i kontynentów. Angażuje różne podmioty: między innymi bli-

skich członków rodziny, dalekich krewnych, starych i nowych przyjaciół
i współpracowników oraz rodziny nadal pozostające w kraju pochodze-
nia migrantów. Konieczne jest więc badanie migracji jako zjawiska sys-
temowego, a nie czasowego i lokalnego.
Bibliografia
Agar M., Language Shock: Understanding the culture of conversation, Wil-
liam Morrow, New York 1994.
Agar M.H., How to ask for a study in qualitatisch, „Qualitative Health Re-
search” 1999, 9 (5), s. 684–697.
Agar M.H., Culture: Can you take it anywhere?, „International Journal of
Qualitative Methods” 2006, 5 (2), s. 1–12.
Apple M.W., The hidden curriculum and the nature of conflict, „Interchan-
ge” 1971, 2 (4), s. 27–40.
Bekerman Z., Geisen G., International Handbook of Migration, Minorities
and Education. Understanding Cultural and Social Differences in Proces-
ses of Learning, Springer, London, New York 2012.
Bhabha H.K. (red.), Nation and narration, Routledge, London 1996.
Cox P., Movements and Migratory Processes: Roles and Responsibilities of
Education and Learning. Understanding Cultural and Social Differences in
Processes of Learning, [w:] International Handbook of Migration, Mino-
rities and Education, Bekerman Z., Thomas G. (red.), Springer, London,
New York 2012.
Freire P., Pedagogy of the Oppressed, Pengiun Books, London 1996.
Grudzińska A., Kubin K. (red), Szkoła wielokulturowa – organizacja pracy
i metody nauczania. Wybór tekstów, Fundacja na rzecz Różnorodności
Społecznej, Warszawa 2010.
Iglicka K., Chechen’s Lesson. Challenges of Integrating Refugee Children in
a Transit Country: A Polish Case Study, „Central and Eastern European
Migration Review” 2017, nr 6 (2), s. 123–140.
Iversen V.C., Sveaass N., Morken G., The role of trauma and psychological
distress on motivation for foreign language acquisition among refuge-
es, „International Journal of Culture and Mental Health” 2014, 7ź(1),
s. 59–67.
Jurek A., Psychologiczne aspekty doświadczeń migracyjnych u dzieci i mło-

dzieży, [w:] Migracja, tożsamość, dojrzewanie. Adaptacja kulturowa dzieci
i młodzieży z doświadczeniem migracyjnym, N. Klorek, K. Kubin (red.),
FRS, Warszawa 2015.
Kubiak E., Cultura metissage – the descriptive concept of hybrid phenome-
na on the peripheries od culture, „Art Inquiry. Recherches sur les arts”
2014, vol. XVI.
Kubin K. (red.), (Nie)widzialne granice – o tym co dzieli i co łączy w wielo-
kulturowości, Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, Warszawa
2015a.
Kubin K. (red.), Media w społeczeństwie różnorodnym. Etyka, pluralizm
i równe traktowanie, Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej,
Warszawa 2015b.
Li J., Expectations of Chinese immigrant parents for their children’s educa-
tion: The interplay of Chinese tradition and the Canadian context, „Ca-
nadian Journal of Education” 2001, 26, s. 477–494.
Ogbu J.U., From cultural differences to differences in cultural frame of refe-
rence, [w:] P.M. Greenfield, R.R. Cocking (red.), Cross-cultural roots of
minority child development (s. 365–391), Lawrence Erlbaum Associa-
tes, Hillsdale 1994.
Pamuła-Behrens M., Szymańska M., Metoda JES-PL. Nauczanie języka
edukacji szkolnej, „Języki Obce w Szkole” 2018, nr 2, s. 4–10.
Ross A., Teachers as symbols of societal power: What cultural icon are we?,
[w:] A. Ross (red.), A Europe of many cultures (s. 217–223), CiCE, Lon-
don 2003.
Seginer R., Mother’s behaviour and son’s performance: An initial test of aca-
demic achievement path model, „Merrill-Palmer Quarterly” 1986, 32,
s. 153–166.
Seginer, R., Vermulst, A., Family environment, educational aspirations, and
academic achievement in two cultural settings, „Journal of Cross Cultu-
ral Psychology” 2002, 33, s. 540–558.
Tędziagolska M., Walczak B., Żelazowska-Kosiorek A., Szkoła zróżnico-
wana kulturowo. Wyzwania i potrzeby związane z napływem uczniów
z Ukrainy. Raport z badania jakościowego wykonanego na zlecenie Cen-
trum Edukacji Obywatelskiej, Centrum Edukacji Obywatelskiej, War-
szawa 2022.
74 Magdalena Stoch
Urciuoli B., Acceptable difference: The cultural evolution of the model ethnic
American citizen, „POLAR: Political and Legal Anthropology Review”
1994, 17, s. 19–36.
Woods A., Learning to be literate: Issues of pedagogy for recently arrived
refugees youth in Australia, „Critical Inquiry in Language Studies” 2009,
nr 6 (1–2), s. 81–101.
Netografia
Ambroziak A. (2022), Do szkół ruszy blisko 200 tys. ukraińskich uczniów,
w domach jest ich nawet dwa razy więcej, https://oko.press/ukrainscy-
-uczniowie-w-polskiej-szkole/.
EU Migration Policy (2022), https://www.consilium.europa.eu/en/poli-
cies/eu-migration-policy/.
Kraków.pl, Doświadczenie migracji w szkole – jak wspierać uczniów?,
https://www.krakow.pl/aktualnosci/255657,34,komunikat,do-
swiadczenie_migracji_w_szkole___jak_wspierac_uczniow.
html?_ga=2.83338847.890611416.1640043316-1355434
346.1623267733.
Krakow.pl, 2, O krakowskim wsparciu dla uczniów pochodzących z zagrani-
cy, https://www.krakow.pl/aktualnosci/255464,26,komunikat,o_kra-
kowskim_wsparciu_dla_uczniow_pochodzacych_z_zagranicy.html?_
ga=2.220185754.2046250399.1639731751-926885456.1639731751.
Mrowiec M. (2022), Już 70 oddziałów przygotowawczych dla uczniów
z Ukrainy w krakowskich szkołach, „Gazeta Krakowska”, dostęp online:
https://gazetakrakowska.pl/juz-70-oddzialow-przygotowawczych-
-dla-uczniow-z-ukrainy-w-krakowskich-szkolach/ar/c5-16115121.
Pamuła-Behrens M., Szmańska M. (2017). Uczenie uczniów z doświad-
czeniem migracji-analiza potrzeb, http://filpolska.up.krakow.pl/wp-con-
tent/uploads/2018/03/raport.pdf.
Wnp.pl Kraków, Szkołę rozpoczęło ok. 100 tys. uczniów, w tym także około
6 tys. ukraińskich, https://www.wnp.pl/parlamentarny/wydarzenia/
krakow-szkole-rozpoczelo-ok-100-tys-uczniow-w-tym-takze-okolo-
6-tys-ukrainskich,617733.html.
Wykaz aktów prawnych

Dz.U. 2021, poz. 1082, Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospo-
litej Polskiej z dnia 18 maja 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
tekstu ustawy Prawo oświatowe.
Dz.U. 2017, poz. 1655 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej
z dnia 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących
obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, któ-
re pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty
innych państw.
Dz.U. 2004, nr 64, poz. 593, Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej.
Dz.U. 2003, nr 11, poz. 114 Rozporządzenie Ministra Edukacji Naro-
dowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania
i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach.
Dz.U. 2020, poz. 1327 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospo-
litej Polskiej z dnia 18 czerwca 2020 r. w sprawie ogłoszenia jednoli-
tego tekstu ustawy o systemie oświaty.
Dz.U. 2003, nr 11, poz. 114 Rozporządzenie Ministra Edukacji Naro-
dowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania
i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach.
Dz.U. 2022, poz. 583 Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywa-
telom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego
państwa.
LII/964/16, Uchwała NR LII/964/16 Rady Miasta Krakowa z dnia
14 września 2016 r. w sprawie przyjęcia Programu‚ „Otwarty Kra-
ków’’, dostęp: https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=167&sub_dok_
id=167&sub=uchwala&query=id%3D21638%26typ%3Du.
Abstrakt
Artykuł przedstawia wnioski z badania pilotażowego o charakterze ankietowym,

przeprowadzonego w Krakowie we wrześniu 2022 roku. Autorka dokonuje dia-
gnozy działań edukacyjnych, podjętych na terenie gminy Kraków w okresie od
25 lutego do 30 czerwca 2022 roku, a więc w ciągu czterech pierwszych mie-
76 Magdalena Stoch
sięcy od wybuchu wojny w Ukrainie. Konfrontuje je z wnioskami z wywiadów

pogłębionych, przeprowadzonych z ekspertami i ekspertkami w obszarze inte-
gracji. Najlepiej oceniane są rozwiązania uchodzące za „dobre praktyki”, takie
jak dodatkowe lekcje języka polskiego, pomoc psychologiczno-pedagogiczna,
oddziały edukacyjne i asystentura międzykulturowa. Dzieci i młodzież z do-
świadczeniem uchodźczym ma jednak małe szanse na naukę języka, kultury
i geografii kraju swojego pochodzenia. Możemy również wskazać kilka newral-
gicznych momentów procesu integracji (tzw. rich poins), które generują napięcia
w komunikacji międzykulturowej. Są to m.in. ambiwalentne postawy wobec
migrujących dzieci, młodzieży i ich rodziców. Z jednej strony przedstawiciele
społeczeństwa większościowego okazuję empatię i niosą realną pomoc, z dru-
giej oskarżają migrantów o roszczeniowość i brak zdecydowania. W najtrudniej-
szej sytuacji jest obecnie młodzież nie znająca języka polskiego, a zmuszona do
zdawania w tym języku egzaminów kończących kolejne etapy edukacji. To gru-
pa wiekowa szczególnie narażona na marginalizację. We wnioskach z badania
wskazano również obszary wymagające dalszej, pogłębionej ewaluacji.
Słowa kluczowe: migracja, edukacja, asystent międzykulturowy
Solutions for the integration of children and youth in Krakow’s schools

after the outbreak of war in Ukraine. Conclusions from the pilot study
Summary
The article presents the conclusions of a pilot survey study conducted in Kra-
kow in September 2022. The author makes a diagnosis of educational activi-
ties undertaken in the municipality of Kraków, in the period from February
25 to June 30, 2022 (in the first four months from the outbreak of the war
in Ukraine). She confronts them with the conclusions of in-depth interviews
conducted with experts in the field of integration. Solutions regarded as “good
practices”, such as additional Polish language lessons, psychological and peda-
gogical assistance, educational departments and intercultural assistantship, are
rated the best. However, children and young people with refugee experience
have little chance of learning the language, culture and geography of their coun-
try of origin. We can also indicate a few critical moments of the integration
process (so-called rich points) that generate tensions in intercultural communi-
cation. These include ambivalent attitudes towards migrant children, youth and
their parents. On the one hand, representatives of the majority society show
empathy and provide real help, on the other hand, they accuse migrants of
being demanding and indecisive. The most difficult situation is currently faced
by young people who do not know the Polish language and are forced to take
exams in this language at the end of subsequent stages of education. This age
group is particularly vulnerable to marginalization. The conclusions from the
study also indicated areas requiring further, in-depth evaluation.
Keywords: migration, education, intercultural assistant

2023, nr 1 (37)
Marta Labuda1
Współczesna propaganda rosyjska a wojna w Ukrainie
Wprowadzenie
Niniejszy artykuł jest próbą analizy współczesnej propagandy rosyjskiej

poprzez pryzmat wojny w Ukrainie. Z kolei celem badań jest ocena efek-
tywności współczesnej propagandy Rosji w kontekście wojny w Ukra-
inie. Główne pytanie badawcze postawione w niniejszym artykule brzmi:
„Jak współczesna propaganda rosyjska wpływa na postrzeganie wojny
w Ukrainie?”. W odpowiedzi na pytanie badawcze przyjęto główną hipo-
tezę badawczą. Jest nią stwierdzenie, iż współczesna propaganda rosyj-
ska wywiera znaczny wpływ na postrzeganie wojny w Ukrainie – choć
jej efektywność wykazuje spadek.
Początkowo zaprezentowano specyfikę propagandy rosyjskiej w XXI
wieku wraz z przedstawieniem jej najważniejszych założeń. Następnie
zaś przedstawiono przedstawiono charakter działalności propagando-
wej Rosji poprzez pryzmat wojny w Ukrainie na podstawie wybranych
przykładów.
Badania przeprowadzono w oparciu o metodologię jakościową z za-
stosowaniem strategii analizy źródeł. Materiał badawczy stanowiła lite-
ratura zwarta oraz portale internetowe poświęcone danej problematyce.
1
Mgr, Katedra Studiów nad Procesami Integracyjnymi, Instytut Nauk Politycznych
i Stosunków Międzynarodowych, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych,
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; marta.labuda@doctoral.uj.edu.pl; ORCID ID: ht-
tps://orcid.org/0000-0002-5327-9426.
Współczesna propaganda rosyjska a wojna w Ukrainie... 79
Specyfika propagandy rosyjskiej w XXI wieku
Rozważania na temat współczesnej propagandy rosyjskiej należałoby

rozpocząć od zaprezentowania podstawowej definicji tego pojęcia. Na-
jogólniej rzecz biorąc termin „propaganda” (z łac. propagare – rozsze-
rzać) oznacza celowe oddziaływanie na zbiorowości i jednostki zmierza-
jące do pozyskania zwolenników i sojuszników, wpojenia pożądanych
przekonań i wywołania określonych dążeń i zachowań. Choć w dobie
wszechdostępnego internetu i wolności słowa treści propagandowe
można napotkać wszędzie, to jednak szczególnie znanym określeniem
jest propaganda rosyjska. Nie sposób również nie zauważyć, iż często
termin „propaganda” właśnie z Rosją jest kojarzony. W zasadzie nie bez
powodu.
Z biegiem lat propaganda rosyjska zaznała znaczącej ewolucji, bo-
wiem Rosja nauczyła się wykorzystywać do perfekcji środowisko me-
dialne. Często ulegają jej nie tylko nieświadomi internauci, jak też pro-
fesjonaliści. Według Christophera Paula i Miriam Metthews, oparty na
technikach z czasów posowieckich, nowy model propagandy rosyjskiej
dziś w pełni wykorzystuje nowoczesne środowisko informacyjne. Ci
dwaj badacze określali ten model mianem „strażackiego węża nieprawdy
i fałszu”. Ich podejście łączyło dwa aspekty: propagandę wykorzystującą
wiele kanałów i przekazów jednocześnie oraz propagandę polegającą
na rozpowszechnianiu półprawdy lub całkowitej fikcji. W konsekwencji
odbiorca, otrzymując informacje z wielu kanałów jednocześnie, rozpo-
wszechnia ją dalej – nie mając świadomości, że przekazywane treści nie
mają nic wspólnego z rzeczywistością2.
Model „strażackiego węża nieprawdy i fałszu” jest techniką propa-
gandową, w której duża liczba wiadomości jest nadawana szybko, po-
wtarzalnie i nieprzerwalnie przez wiele kanałów (takich jak wiadomości
telewizyjne, internetowe bądź media społecznościowe) bez względu na-
prawdę i spójność3. Od 2014 roku Rosja sukcesywnie stosuje ten mo-
2
C. Paul, M. Metthews, The Russian “Firehose of Falsehood” Propaganda Model. Why
it might work and options to counter it, https://www.rand.org/pubs/perspectives/PE198.
html (dostęp: 30.06.2022).
3
Ibidem.
80 Marta Labuda
del. Można również stwierdzić, iż przetestowała ona go podczas aneksji

ukraińskiego Krymu dając tym samym pomysł do wykorzystania przez
inne rządy i ruchy polityczne na całym świecie, w tym przez prezydenta
USA Donalda Trampa4.
Do cech charakterystycznych modelu zaliczyć należy dużą liczbę wia-
domości i kanałów oraz „bezwstydne” podejście do rozpowszechniania
nieprawdziwych i sprzecznych wiadomości. Bezpośrednim celem modelu
jest rozbawienie, zmieszanie i przytłoczenie publiczności. Model ten ko-
rzysta z nowoczesnych technologii, takich jak Internet i media społecz-
nościowe, oraz z ostatnich zmian w sposobie, w jaki ludzie produkują
i konsumują wiadomości. W tym przypadku należy podkreślić, iż duża
liczba wiadomości i korzystanie z wielu kanałów są skuteczne, ponieważ
ludzie są bardziej skłonni uwierzyć w historię, gdy jest ona translowa-
na poprzez wiele źródeł. Oprócz rozpoznawalnego rosyjskiego źródła
wiadomości, na przykład RT, Rosja rozpowszechnia propagandę za po-
mocą dziesiątek stron proxy, których połączenie z RT jest „ukryte lub
bagatelizowane”. Ludzie są również bardziej skłonni uwierzyć w historię,
gdy istnieje przekonanie, że wiele innych ludzi również w nią wierzy –
zwłaszcza jeśli ci inni należą do grupy, z którą oni się identyfikują. W ten
sposób armia trolli może wpływać na opinię danej osoby, stwarzając
fałszywe wrażenie, że większość otaczających tę jednostkę ludzi popie-
ra dany pogląd. Wykorzystując ten model rosyjski rząd odniósł pewien
sukces w nakłanianiu ludzi do wiary i rozpowszechniania kłamstw oraz
„niewiary” w doniesienia prawdziwe. Powodzenie tego podejścia jest
sprzeczne z powszechnym przekonaniem, że komunikacja jest bardziej
przekonująca, gdy jest prawdziwa, wiarygodna i niesprzeczna5.
Chociaż technika stosowana przez Rosję wiąże się z zastosowaniem
nowoczesnych technologii, jest oparta na myśleniu rosyjskiego rewolu-
cjonisty Władimira Lenina. Lenin wyjaśnił kiedyś, że jego gorący język
„obliczono nie po to, by przekonywać, ale by rozbić szeregi przeciwnika,
nie po to, by naprawić błąd przeciwnika, ale by go zniszczyć, by zmieść
jego organizację z powierzchni ziemi”. Historyk Victor Sebestyen określił
4
C. Maza, Why obvious lies make great propaganda, https://www.vox.
com/2018/8/31/17804104/strikethrough-lies-propaganda-trump-putin (dostęp:
3.07.2022).
5
C. Paul, M. Metthews, The Russian “Firehose of Falsehood”..., op.cit., s. 3.
go jako „ojca chrzestnego” „polityki postprawdy”. Michiko Kakutani cytu-

je także Władysława Surkowa, rosyjskiego biznesmena i propagandystę.
Surkow pomógł zorganizować dojście Władimira Putina do władzy, sie-
jąc chaos i zamieszanie, i zasugerował, że Stany Zjednoczone również
szukają „silnej ręki”, aby wydźwignąć się z narastającego chaosu.
Współczesna propaganda Rosji jest ciągła i responsywna na wydarze-
nia. Rosyjscy propagandziści nie muszą czekać ze sprawdzeniem faktów
lub weryfikacją twierdzeń. Najprościej rzecz ujmując, rozpowszechniają
oni interpretację pojawiających się wydarzeń, która wydaje się najbar-
dziej sprzyjać ich celom. Dzięki temu potrafią być niezwykle responsywni
i zwinni, często nadając pierwsze „wiadomości” o wydarzeniach, przej-
mując tym samym dowodzenie. Poza tym propaganda Rosji dość często
jest transmisjonowana przez legalne kanały informacyjne.
Według psychologów pierwsze informacje są bardzo odporne, spra-
wiają wrażenie najbardziej wiarygodnych. Jednostka jest bardziej skłon-
na zaakceptować pierwszą otrzymaną informację na dany temat, a na-
stępnie ją faworyzować w obliczu sprzecznych komunikatów. Ponadto,
powtarzanie informacji prowadzi do zażyłości, a zażyłość prowadzi do
akceptacji. W tym zakresie wykazano, że powtarzająca się ekspozycja
oświadczenia powoduje wzrost jego „prawdziwości”; że iluzoryczny
efekt prawdy jest dobrze udokumentowany, dzięki czemu człowiek oce-
nia stwierdzenie za bardziej prawdziwe, trafne i wiarygodne, ponieważ
zetknął się
z nim wcześniej niż pojawiło się twierdzenie nowe; że gdy człowiek
jest mniej zainteresowany tematem, to istnieje większe prawdopodo-
bieństwo, że zaakceptuje informację, która pojawia się najczęściej; że
podczas przetwarzania informacji człowiek może zaoszczędzić czas
i energię, stosując heurystykę częstotliwości, a więc uznając informa-
cję, którą słyszał najczęściej; że jeśli człowiek jest z twierdzeniem czy
argumentem zaznajomiony, przetwarza go mniej ostrożnie – często nie
odróżniając słabych argumentów od mocnych, – gdyż słyszał już o tym
wcześniej6.
Rosyjska propaganda dąży do bycia „pierwszą”. Daje to możliwość
wywarcia pierwszego wrażenia. Następnie połącznie masowego, wie-
6
Ibidem, s. 4.
82 Marta Labuda
lokanałowego i ciągłego przesyłania wiadomości sprawia, że rosyjskie

motywy są bardziej znane odbiorcom, co zwiększa ich wiarygodność,
fachowość, solidność.
Propaganda rosyjska w niewielkim stopniu lub wcale nie angażuje
prawdy. Nie oznacza to jednak, iż wszystkie wiadomości są fałszywe.
Wręcz przeciwnie: często zawierają znaczną część prawdy, choć czasa-
mi informacje mogą być w całości sfabrykowane. Przykładowo rosyjska
propaganda niejednokrotnie opierała się na sfabrykowanych dowodach
fotograficznych. Często nieprawidłowości, które są wynikiem słabej edy-
cji zdjęć, można dostrzec gołym okiem. Co więcej, rosyjscy propagan-
dziści nie raz dali się złapać na zatrudnianiu aktorów do przedstawiania
ofiar okrucieństw lub przestępstw na potrzeby doniesień prasowych
lub fałszowania relacji informacyjnych na miejscu. Dodatkowo, rosyjscy
propagandziści często wytwarzają źródła. Rosyjskie kanały informacyj-
ne, takie jak Sputnik czy RT, które nie prowadzą translacji opartych na
faktach, często przybierają właśnie taką, mylną formę. Kanały takiego
typu cytują źródła wiarygodne lub podają źródło bardziej wiarygodne
jako źródło wybranego fałszu.
Dlaczego jednak taka dezinformacja bywa skuteczna?
Po pierwsze, człowiek jest leniwy poznawczo. Zostaje przeciążony
informacjami (szczególnie w internecie) i stosuje szereg skrótów, by móc
określić, czy nowe informacje są godne zaufania. Po drugie, człowiek
często nie jest w stanie odróżnić informację prawdziwą od fałszywej,
albo pamięta, że zrobił to już wcześniej. W zjawisku znanym jak „efekt
snu” źródła mniej wiarygodne mogą zostać zapamiętane jako prawdziwe,
ponieważ były poznane jako pierwsze; informacje początkowo uważane
za ważne, ale później wycofane czy uznane za fałszywe, mogą nadal
kształtować pamięć człowieka i wpływać na jego rozumowanie; czło-
wiek świadomy faktu, że niektóre źródła mogą potencjalnie zawierać
nieprawdziwe informacje, nadal wykazuje słabą zdolność do rozróżnie-
nia. Poza tym informacje znane, wzbudzające emocje, łączące się z tożsa-
mościami grupowymi czy znajomymi narracjami często są bardziej prze-
konujące dla człowieka. Człowiek częściej akceptuje informacje zgodne
z własnymi przekonaniami, interesami czy upodobaniami. Człowiek cier-
pi również na „tendencyjność potwierdzeń”: postrzega on informacje,
które potwierdzają już istniejące przekonanie, za bardziej wiarygodne.
Niemniej ważny jest aspekt emocjonalny – człowiek częściej przekazuje

informacje, które wzbudzają w nim złość, strach, wstręt, niezależnie od
tego czy są prawdziwe czy nie. Dodatkowo, fałszywe informacje stają się
jeszcze bardziej wiarygodne, gdy są poparte dowodami, nawet jeśli te są
fałszywe. Nawet w symulacjach sądowych świadek, który podaje więcej
szczegółów zdarzenia, jest oceniany jako bardziej wiarygodny. Wreszcie
wiarygodność źródła oceniana jest na podstawie wskazówek peryferyj-
nych. Sygnały peryferyjne, takie jak wgląd do wiedzy specjalistycznej,
skłaniają człowieka do myślenia, że informacja pochodzi od wiarygod-
nego źródła7. W tym momencie należy jednoznacznie stwierdzić, iż pro-
paganda rosyjska wykorzystuje wszystkie te powyższe aspekty.
Analiza działań propagandowych Rosji w kontekście wojny

w Ukrainie
Od początku rosyjskiej agresji na Ukrainę minęło już ponad pół roku8.

Wojna nie ustaje, a jedną z form walki jest propaganda, która ma działać
na morale wroga, dezinformować przeciwnika i jednocześnie pokazywać
światu inny obraz konfliktu9.
Na wstępie podkreślić należy, iż współczesna putinowska Rosja
o Ukrainie myślała tak samo, jak kiedyś carska Rosja o Japonii w ramach
sporu o Kuryle – wojna ta miała być krótka oraz dla nich zwycięska.
Jednak tak się nie stało.
W Rosji wojnę w Ukrainie określa się „operacją specjalną”, w której
„eliminuje się nazistów”. Wspierający wojsko (a tym samym agresję rosyj-
ską) obywatele i obywatelki Rosji ustawiają się w kształt litery Z, choreo-
grafią oraz ciałami niepokojąco do prawdziwego nazizmu nawołując10.
7
Ibidem, s. 6–7.
8
Za początek rosyjskiej agresji uznaje się atak Rosji na Ukrainę w dniu 24 lutego
2022 roku.
9
N. Bochyńska, Wojna narracji. Jak Ukraina odpowiada na rosyjską propagandę?, ht-
tps://cyberdefence24.pl/social-media/wojna-narracji-jak-ukraina-odpowiada-na-rosyj-
ska-propagande (dostęp: 7.07.2022).
10
M. Jędrysik, Rosja zmyśla jak najęta, Ukraina robi to, co trzeba. O propagandzie
w czasie wojny, https://oko.press/rosja-zmysla-jak-najeta-ukraina-robi-to-co-trzeba-o-
-propagandzie-w-czasie-wojny/ (dostęp: 9.07.2022).
84 Marta Labuda
Rosyjska kultura strategiczna skupia się na trzech przenikających się

elementach: imperializmie, militaryzmie i dezinformacji. Od samego po-
czątku, od kiedy możemy mówić o kulturze strategicznej, Rosjanie mieli
poczucie wyższości wynikające z kompleksu niższości. Stąd do dziś dla
każdego przeciętnego Rosjanina najważniejszą kwestią jest powszechny
szacunek do jego kraju. Z kolei kultura strategiczna to przede wszystkim
idee, wartości wynikające z historii czy „ukierunkowanie” polityczne –
np. założenie, że chcemy współpracować, budować lepszą wspólną przy-
szłość, integrować społeczeństwo. Rosyjska kultura strategiczna sprowa-
dza się do poczucia wyjątkowości, do poczucia misji i to się przekłada na
komunikację z otoczeniem. Choć żyjemy w czasach globalnej gospodarki
i światowych social mediów, analizując portale rosyjskie można okazać
się w zupełnie innej rzeczywistości. Istnieje w nich znaczący „pozytyw-
ny” nacisk na wszystko to, co rosyjskie. Do najbardziej popularnych ta-
kiego typu portali można zaliczyć: TACC, Interfax, Ria Nowosti, lenta.ru
czy yandex.ru.
W rosyjskich mediach temat wojny z Ukrainą nie jest jednak, ku zdzi-
wieniu, tematem przewodnim. Analizując rosyjskie media stwierdzić
należy, iż temat wojny z Ukrainą wcale nie obejmuje całości przekazu
– wręcz przeciwnie: spełnia wrażenie całkiem pobocznej, drugorzędnej
kwestii, „kosmetycznej” operacji wojskowej, niemającej dużego znacze-
nia dla Rosji i jej obywateli. Cała ideologia oparta jest na koncepcji, że
działania Rosji to wyłącznie odpowiedź na agresywne plany Ukrainy,
która miała zaatakować samozwańcze republiki, a tak naprawdę do-
puszczała się tam aktów ludobójstwa i to od 8 lat11. Rosyjskie media
nie pokazują map, miejsc bitew ani globalnego rozmieszczenia wojsk
(jakich pełno w serwisach ukraińskich), ale wyłącznie suchy przekaz
oficjalnych komunikatów Rzecznika Armii, który często podaje jedynie
straty ukraińskie12. Czytając te informacje można odnieść wrażenie, że
11
А. Оприщенко, Як Росія маніпулює даними про загиблих у збройному конфлікті
на сході України, https://zaborona.com/yak-rosiya-manipulyuye-danymy-pro-zagyblyh-
-u-zbrojnomu-konflikti-na-shodi-ukrayiny/ (dostęp: 13.07.2022).
12
K. Świrski, Wojna na Ukrainie z punktu widzenia rosyjskich portali informacyjnych
czyli fałszywa propaganda sukcesu, http://konradswirski.blog.tt.com.pl/wojna-na-ukra-
inie-z-punktu-widzenia-rosyjskich-portali-informacyjnych-czyli-falszywa-propaganda-
-sukcesu/ (dostęp: 15.07.2022).
jakiekolwiek działania wojenne to ataki w samoobronie, sił wojskowych

republiki Donieckiej i Ługańskiej. Nie ma w ogóle informacji, że ataku-
je się Ukrainę z każdej możliwej ze stron i że właściwie wszystko idzie
w kierunku krwawych oblężeń dużych miast, a kampania to nie wyciecz-
ka dla obalenia nazistowskiego rządu i kwiaty sypane przez ucieszonych
mieszkańców ukraińskich wiosek i miasteczek, a krwawa wojna. Mówiąc
pokrótce, Rosjanie żyją w wyimaginowanym świecie – kampanii w obro-
nie pokoju i kampanii, która za chwilę przywróci, normalny prorosyjski
rząd i uwolni Ukrainę z rąk „kliki nazistowsko-banderowskiej”13. Choć
informacji z frontu jest niedużo, to jednak w mediach ukraińskich czy
też zagranicznych pojawiają się kadry z walk, liczby strat czy faktycz-
ne wypowiedzi mieszkańców Ukrainy. W przypadku mediów rosyjskich
z kolei – takich informacji praktycznie nie ma. Za jeden z nielicznych
przykładów można uznać komunikat rosyjskiego Ministerstwa Obrony,
który ku zaskoczeniu wszystkich podał, że armia rosyjska ponosi straty
i są zabici, i ranni – podkreślając jednak większe straty przeciwnika14.
Jednym z przykładów działań propagandowych Rosjan jest przypadek
związany z krążownikiem Moskwa, flagową jednostką Floty Czarnomor-
skiej, wartej 750 mln dolarów15. Choć w kwietniu okręt został zatopiony
przez ukraińskie siły zbrojne, w Rosji wiódł żywot alternatywny. Według
kremlowskiej propagandy to nie ukraińskie torpedy posłały go na dno,
lecz pożar i wybuch amunicji, a jednostka zatonęła w warunkach sztor-
mowych podczas holowania do portu w Sewastopolu16. O ofiarach nie
wspomniano nic, choć nieoficjalnie mówi się, że spośród 500-osobowej
załogi przeżyła ledwie setka. Kolejnym przykładem może być propa-
ganda związana z Polską, dotychczasowym największym sojusznikiem
Ukrainy. Według rosyjskich mediów polskie wojsko miało szykować się
13
Ibidem.
14
Минобороны назвало потери России и Украины в боевых действиях, https://
www.rbc.ru/society/02/03/2022/621f9ee29a79472076aad579 (dostęp: 19.07.2022).
15
Zatopienie krążownika „Moskwa”. Ukraińcy opublikowali nagranie z ostatnich chwil
okrętu wojennego, https://www.wprost.pl/swiat/10720384/zatopienie-krazownika-mo-
skwa-ukraincy-opublikowali-nagranie-z-ostatnich-chwil-okretu-wojennego.html (dostęp:
20.07.2022).
16
В. Мальцев, Гибель крейсера „Москва”. Куда „попали ракеты”, https://topwar.
ru/198800-gibel-krejsera-moskva-ili-kuda-popali-rakety-.html (dostęp: 24.07.2022).
86 Marta Labuda
do zajęcia zachodniej Ukrainy, a polski rząd miał odbierać tam ludziom

domy, jako polskie mienie sprzed wojny17. Niedługo po tym na jednym
z portali w domenie ru. pojawiła się informacja, że był to fake – a co
ciekawsze, strona ta zawierała takie hasła jak „walka o wolność słowa”,
„wojna z Rosją”18. Co więcej, rosyjskie władze okupacyjne starały się
też przekonać mieszkańców zajętych terenów Ukrainy, że ich kraj został
podzielony pomiędzy Polskę a Rosję. Wywiad podał, że przedsiębiorstwa
Melitopola w obwodzie zaporoskim na południowym wschodzie Ukrainy
otrzymywały wytyczne, by organizować z pracownikami zebrania i infor-
mować o tym, że na terytorium zachodnich obwodów wprowadzono już
do obiegu polską złotówkę i w większości sklepów widnieją podwójne
ceny19.
Istotną rolę w propagandzie rosyjskiej pełni również szeroko pojęty
Zachód. Jest on postrzegany za sojusznika Ukrainy i potencjalnego wro-
ga. Zdaniem Rosji kraje Zachodu pozbyły się RT oraz Sputnika, ponieważ
wówczas prawda wyszłaby na jaw, a poparcie dla polityków opowiadają-
cych się za Ukrainą, spadłoby do zera20. Poza tym, Rosja niejednokrotnie
próbowała przekonać Zachód, że w Ukrainie – jak mawiała naczelna RT
Margarita Simonian – trwa wojna domowa21. Nie sposób nie zauważyć,
iż jest to stosunkowo nowa narracja. Co więcej, kolejnym tropem rosyj-
17
M. Kowalczyk, W Rosji mówią: Polska znów chce się rozciągać „od morza do morza”.
I właśnie anektuje Ukrainę, https://www.newsweek.pl/swiat/wojna-w-ukrainie-rosyjska-
-propaganda-polska-chce-zabrac-zachodnia-ukraine/p4wmv8w (dostęp: 26.07.2022);
К. Максимова, Военный эксперт рассказал, почему Польша не оккупирует западную
Украину, https://www.gazeta.ru/politics/news/2022/05/05/17685530.shtml (dostęp:
27.07.2022).
18
Польша оккупирует Западную Украину и этот процесс уже начался: СНБО
о фейках росСМИ, https://ru.espreso.tv/polsha-okkupiruet-zapadnuyu-ukrainu-i-etot-
protsess-uzhe-nachalsya-snbo-o-feykakh-rossmi (dostęp: 28.07.2022).
19
Polska Agencja Prasowa, Rosyjska propaganda próbuje przekonać, że w zachod-
niej Ukrainie wprowadzono polską złotówkę, https://www.pap.pl/aktualnosci/new-
s%2C1394809%2Crosyjska-propaganda-probuje-przekonac-ze-w-zachodniej-ukrainie-
-wprowadzono (dostęp: 30.07.2022).
20
M. Michalak, Rosyjska propaganda: nie ma żadnej wojny z Ukrainą. Nie ma operacji
specjalnej, https://wydarzenia.interia.pl/raporty/raport-ukraina-rosja/aktualnosci/news-
-rosyjska-propaganda-nie-ma-zadnej-wojny-z-ukraina-nie-ma-ope,nId,6104768 (dostęp:
10.08.2022).
21
Ibidem.
skiej propagandy jest używanie przez telewizję rządową Rosji określe-

nia „świętej wojny”22, co również wcześniej nie miało miejsca. Ponadto
dla porównania jeden z czołowych propagandzistów Kremla Władimir
Sołowiow próbował tłumaczyć, co Rosja może zyskać dzięki inwazji na
sąsiedni kraj – wówczas określano wojnę ponownie operacją specjalną,
dzięki której Rosja miałaby szanse wzbogacić się przejmując te tereny
Ukrainy, które przyspieszyłyby jej wzrost gospodarczy23. Dodatkowo,
oceniając możliwości obronne państw Zachodu (a głównie Polski) je-
den z deputowanych do Dumy Państwowej Rosji gen. Andriej Guruliow
oznajmił nawet, iż Rosja byłaby gotowa do wojny na pełną skalę24.
Konkluzje
Niniejszy artykuł był próbą analizy współczesnej propagandy rosyjskiej

poprzez pryzmat wojny w Ukrainie. Z kolei celem badań była ocena
efektywności współczesnej propagandy Rosji w kontekście tej wojny.
Główne pytanie badawcze postawione w niniejszym artykule brzmiało:
„Jak współczesna propaganda rosyjska wpływa na postrzeganie wojny
w Ukrainie?”. W odpowiedzi na pytanie badawcze przyjęto główną hipo-
tezę badawczą, że współczesna propaganda rosyjska wywiera znaczny
wpływ na postrzeganie wojny w Ukrainie – choć jej efektywność wyka-
zuje spadek.
Przestrzeń informacyjna podlega dynamicznym zmianom. Oddziału-
je ona bardziej niż kiedykolwiek na państwo i społeczeństwo. Rywali-
zacja różnych ośrodków, których celem jest zaszczepienie odbiorcom
wykreowanej wizji świata, toczy się z dużą intensywnością. Generuje to
niebezpieczeństwa zarówno dla jednostki, jak i w skali całego państwa.
Bezrefleksyjnie przyjmowana dezinformacja może sparaliżować proces
decyzyjny, poróżnić państwa, spowodować strategiczny rozłam między
22
„Święta” wojna Rosji z Ukrainą? Nowy trop kremlowskiej propagandy, https://www.
wprost.pl/polityka/10778194/swieta-wojna-rosji-z-ukraina-nowy-trop-kremlowskiej-
-propagandy.html (dostęp: 11.08.2022).
23
Rosyjska propaganda przechodzi samą siebie. „Wielka szansa dla Putina”, https://
www.wprost.pl/wojna-na-ukrainie/10796908/rosyjska-propaganda-przechodzi-sama-
-siebie-wielka-szansa-dla-putina.html (dostęp: 12.08.2022).
24
Ibidem.
88 Marta Labuda
sojusznikami, a także zdyskredytować instytucje, odgrywające znaczącą

rolę w europejskiej i euroatlantyckiej architekturze bezpieczeństwa oraz
w gospodarce. Wykorzystywane do tego celu narzędzia to m.in. wzbu-
dzanie wśród obywateli strachu i niepewności oraz takie przedstawianie
państw oraz podmiotów, stojących za działaniami dezinformacyjnymi,
aby wydawały się one silniejsze, niż są w rzeczywistości25. W taki wła-
śnie sposób działa propaganda rosyjska w XXI wieku, znacząco wpływa-
jąc na postrzeganie wojny z Ukrainą przez Rosjan.
Nawiązując do podstawowych założeń propagandy rosyjskiej XXI
wieku można stwierdzić, iż jej efektywność wykazuje spadek. W natło-
ku informacji nie daje się utrzymać jednoznacznej narracji Rosji. Rosyj-
skie portale w miarę pełnie opisują wszystkie sankcje (m.in. zamknięcie
przestrzeni powietrznej), wachania walutowe (obecnie Euro jest po 61
rubli), podwyżki stóp procentowych do 20% i kolejnych krokach, któ-
re nie będą korzystne dla rosyjskiej gospodarki. Co więcej, widać rów-
nież zrywanie kontraktów sponsoringowych z Gazpromem czy protesty
na całym świecie. Nie należy oczekiwać nagle prawdziwych informacji
w rosyjskich mediach (nawet gdyby, to są one blokowane), jednak coraz
więcej prawdy trafia do Rosjan z Ukrainy (spora część Rosjan ma tam
kogoś znajomego czy członka rodziny). Ciągłość informacji sprzecznych
z przekazem rosyjskim może skutkować zmianą w rosyjskim społeczeń-
stwie. Przemawia za tym również fakt, iż treści propagandowe szerzone
przez Rosję stają się coraz bardziej niespójne.
Konkludując, niniejsze badania pozwoliły na potwierdzenie tak sfor-
mułowanej hipotezy.
Bibliografia
Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, System komunikacji strategicznej
w zwalczaniu dezinformacji, [w:] Zjawisko dezinformacji w dobie re-
wolucji cyfrowej, red. M. Wrzosek, Warszawa 2019, https://akademia.
nask.pl/badania/Raport_CP_Dezinformacja_ONLINE.pdf.
25
Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, System komunikacji strategicznej w zwalczaniu
dezinformacji, [w:] Zjawisko dezinformacji w dobie rewolucji cyfrowej, red. M. Wrzosek,
Warszawa 2019, s. 8, https://akademia.nask.pl/badania/Raport_CP_Dezinformacja_ON-
LINE.pdf (dostęp: 14.08.2022).
Bochyńska N., Wojna narracji. Jak Ukraina odpowiada na rosyjską propa-

gandę?, https://cyberdefence24.pl/social-media/wojna-narracji-jak-
-ukraina-odpowiada-na-rosyjska-propagande.
Jędrysik M., Rosja zmyśla jak najęta, Ukraina robi to, co trzeba. O propagan-
dzie w czasie wojny, https://oko.press/rosja-zmysla-jak-najeta-ukraina-
-robi-to-co-trzeba-o-propagandzie-w-czasie-wojny/.
Kowalczyk K., W Rosji mówią: Polska znów chce się rozciągać „od morza do
morza”. I właśnie anektuje Ukrainę, https://www.newsweek.pl/swiat/
wojna-w-ukrainie-rosyjska-propaganda-polska-chce-zabrac-zachod-
nia-ukraine/p4wmv8w.
Maza C., Why obvious lies make great propaganda, https://www.vox.
com/2018/8/31/17804104/strikethrough-lies-propaganda-trump-
-putin.
Michalak M., Rosyjska propaganda: nie ma żadnej wojny z Ukrainą. Nie ma
operacji specjalnej, https://wydarzenia.interia.pl/raporty/raport-ukra-
ina-rosja/aktualnosci/news-rosyjska-propaganda-nie-ma-zadnej-woj-
ny-z-ukraina-nie-ma-ope,nId,6104768.
Paul C., Metthews M., The Russian “Firehose of Falsehood” Propaganda
Model. Why it might work and options to counter it, https://www.rand.
org/pubs/perspectives/PE198.html.
Polska Agencja Prasowa, Rosyjska propaganda próbuje przekonać, że w za-
chodniej Ukrainie wprowadzono polską złotówkę, https://www.pap.pl/
aktualnosci/news%2C1394809%2Crosyjska-propaganda-probuje-
-przekonac-ze-w-zachodniej-ukrainie-wprowadzono.
Rosyjska propaganda przechodzi samą siebie. „Wielka szansa dla Putina”,
https://www.wprost.pl/wojna-na-ukrainie/10796908/rosyjska-pro-
paganda-przechodzi-sama-siebie-wielka-szansa-dla-putina.html.
„Święta” wojna Rosji z Ukrainą? Nowy trop kremlowskiej propagandy, ht-
tps://www.wprost.pl/polityka/10778194/swieta-wojna-rosji-z-ukra-
ina-nowy-trop-kremlowskiej-propagandy.html.
Świrski K., Wojna na Ukrainie z punktu widzenia rosysjkich portali informa-
cyjnych czyli fałszywa propaganda sukcesu, http://konradswirski.blog.
tt.com.pl/wojna-na-ukrainie-z-punktu-widzenia-rosyjskich-portali-in-
formacyjnych-czyli-falszywa-propaganda-sukcesu/.
Zatopienie krążownika „Moskwa”. Ukraińcy opublikowali nagranie z ostat-
nich chwil okrętu wojennego, https://www.wprost.pl/swiat/10720384/
90 Marta Labuda
zatopienie-krazownika-moskwa-ukraincy-opublikowali-nagranie-z-
-ostatnich-chwil-okretu-wojennego.html.
Максимова К., Военный эксперт рассказал, почему Польша не
оккупирует западную Украину, https://www.gazeta.ru/politics/
news/2022/05/05/17685530.shtml.
Мальцев В., Гибель крейсера „Москва”. Куда „попали ракеты”, https://
topwar.ru/198800-gibel-krejsera-moskva-ili-kuda-popali-rakety-.
html.
Минобороны назвало потери России и Украины в боевых действиях,
https://www.rbc.ru/society/02/03/2022/621f9ee29a79472076a
ad579.
Оприщенко A., Як Росія маніпулює даними про загиблих у збройному
конфлікті на сході України, https://zaborona.com/yak-rosiya-ma-
nipulyuye-danymy-pro-zagyblyh-u-zbrojnomu-konflikti-na-shodi-
-ukrayiny/.
Польша оккупирует Западную Украину и этот процесс уже начался:
СНБО о фейках росСМИ, https://ru.espreso.tv/polsha-okkupiruet-
-zapadnuyu-ukrainu-i-etot-protsess-uzhe-nachalsya-snbo-o-feyka-
kh-rossmi.
Abstrakt
Artykuł jest próbą analizy współczesnej propagandy rosyjskiej poprzez pryzmat

wojny w Ukrainie. Z kolei celem badań jest ocena efektywności współczesnej
propagandy rosyjskiej w tym zakresie.
Badania przeprowadzono w oparciu o metodologię jakościową z zastosowaniem
strategii analizy źródeł. Badania wykazały, iż współczesna propaganda rosyjska
wywiera znaczny wpływ na postrzeganie wojny w Ukrainie wśród Rosjan – choć
jej efektywność wykazuje spadek.
Słowa klucze: propaganda, Rosja, wojna, Ukraina, wpływ

Contemporary Russian propaganda and the war in Ukraine
Abstract
The article is an attempt to analyze contemporary Russian propaganda through

the prism of the war in Ukraine. The purpose of the research is to assess the
effectiveness of contemporary Russian propaganda in this area.
The research was based on a qualitative methodology with the use of
a source analysis strategy. Research showed the contemporary Russian propa-
ganda has a significant impact on the perception of the war in Ukraine among
Russians – although its effectiveness is showing a decrease.
Keywords: propaganda, Russia, war, Ukraine, impact

2023, nr 1 (37)
Khamees Abdulqadir Salim Mohammed1
The Role of Foreign Direct Investment in Economic

Development of Developing Countries
Research problem
Finding the finest opportunities is encouraged by both the growing in-

terest in FDI and the competition between developed and emerging
nations. Accordingly, we can formulate the research problem as follows:
what is the impact of foreign direct investment on economic growth in
developing countries? For research purposes, we adopted two study
hypotheses:
The first one predicts that foreign direct investment has a positive im-
pact on economic growth in developing countries. The second is that the
importance of the research lies in realizing the fact that foreign direct
investment plays the role of the main driver for the process of economic
development. Foreign direct investment plays a reinforcing role to com-
plete the shortage that may exist in the heads of local funds, through
its ability to transfer advanced technology and technology to the host
country. Another way to solve the problem are the attendant capabilities
to train national workers and provide them with skills. It should also be
indicated that production, marketing and advanced management, which
increases employment opportunities and raises the productivity of indi-
viduals institutions and thus improves economic performance.
1
MA, Faculty of Economics and Business at Wrocław University; khameesabdalqa-
deer@gmail.com.
The Role of Foreign Direct Investment... 93
The purpose of our discussion of this topic is to try to achieve the

following objectives:
1. Analyzing and assessing the investment climate, as well as the ma-
jor challenges and issues it encounters in developing countries;
2. Attempting to highlight the impact of foreign direct investment on
economic growth in developing countries;
3. A proposal to add new solutions to the existing ones.
This research was divided to three parts. The first one we called “The
basic characteristics of the economies of developing countries”. In this
part, we were able to identify the basic characteristics of the econo-
mies of developing countries. In the next topic, we described the role
of foreign direct investment in the developing economy of developing
countries. It was a theoretical framework. Last part topic included the
results of our study on the importance of foreign direct investment in
developing countries in practice.
Introduction
The role of foreign direct investment has been increased at a global level
due to the returns achieved on the hosted countries. With the onset
of globalization, many developing countries are in dire need of foreign
direct investment due to the low internal resources resulting from in-
sufficient domestic savings. Loans are the alternate option. Due to the
results, foreign nations have demonstrated their ineffectiveness, since
the majority of developing nations are suffering from their inability to
fulfill their duties.
Thus, in light of rising debt indicators and inflated costs, the sources
of funding that remain available is limited to attracting FDI parallel with
stimulating local investment. FDI constitutes one of the most important
capitals that have witnessed great development due to its vital role in
transferring modern technologies, in addition to contributing to the ac-
cumulation of capital, raising the efficiency of human capital through
improving skills and experiences. In order to attract FDI, countries have
intensified their quest by breaking the barriers and obstacles, offering
incentives and guarantees that facilitate entry into the local market.
Therefore, we will try, through this paper, to present the most impor-
94 Khamees Abdulqadir Salim Mohammed
tant characteristics of the economies of developing countries, and then

the viewpoint in favor and opposition to foreign direct investment. Then
we extract its importance from the practical reality, after identifying the
most important characteristics of these countries.
The basic characteristics of the economies of developing countries
The study of development and the economics of developing countries

reveals the existence of some common characteristics of the phenom-
enon of underdevelopment that the developing countries suffer from
despite their multiplicity and differences among them. It should be noted
that these characteristics of economic backwardness are related also to
all aspects of economic and political life.
However, it is not necessary that all these characteristics are avail-
able in a particular country. Rather, it is sufficient for some of them to
be available in a manner that gives them the characteristic of economic
backwardness. Although all characteristics are generalized to all devel-
oping countries, some general characteristics can be identified. These
general factors describe countries but to varying degrees. We will dis-
cuss them as follows: low levels of income and living, low productivity,
population increase, economic dependency.
The first general factor is low levels of income and living. The living
standards of the peoples of developing countries are affected by poverty
and deterioration. The levels of income and output, and then the levels
of education, health and all the various services. as the population of
countries reaches according to 2019 statistics, about 7.87 billion people,
according to the report, the population will increase by about 2.5 billion
over the next 43 years, almost parallel to the world population in 1950,
with growth in developing countries currently populating 5.4 billion and
rising to 7.9 billion in 20502.
Developing countries receive 13% of the world‘s income or national
product, while the population of developed countries gets 10% of 87%
of the world‘s gross domestic product3. Additionally, the low standards
2
F. Saleh, The main components of investments in the Libyan economy, Academy Ho-
use for Printing, Writing, Translation and Publishing, Tripoli 2015, p. 149.
3
T. Abdel Qawi, Family Planning Association, Cairo, Sixteenth Conference 2020, p. 98.
of living in developing countries are reflected by a number of factors

and indicators. The most important of which are: low per capita income
and minimum subsistence level. The per capita income is an important
economic indicator to measure the level of well-being and standard of
living peoples, and a criterion for differentiating between rich and poor
countries. Economists have set the cut-off point of income at which
progress is distinguished from underdevelopment4. It is the level of in-
come which guarantees to the individual the minimum necessities of life.
Another indicator is “minimum subsistence level”. By the understand-
ing of financial econometrics, the per capita national income is lower in
developing countries compared to its counterpart in developed coun-
tries. While we find that the average per capita income in Australia is
39,936 dollars, with a GDP of 1.32 trillion dollars, which is 334 times
the average per capita income in Zimbabwe, the poorest country in the
world where GDP per capita is $176 annually. This comparison applies
to the developing Arab countries among themselves, as the average per
capita income in Qatar is $79,426 annually, which is 38 times the aver-
age per capita income in Sudan, estimated at $2,051 annually5.
The phenomenon of disparity in the distribution of income between
rich and poor countries is dangerous. Unfairness in the distribution of
national income in developing countries is greater than in developed
countries. In countries with low GDP per capita outweighed by the high
danger quality of life differentiation between the rich and poor individu-
als of a particular country.
Most developing countries suffer from malnutrition and a high per-
centage of the population does not get enough food. The consequence
of this situation is the spread of diseases and epidemics. Despite the
improvement in the level of health services, the average life expectancy
in developing countries is still lower than in developed countries. The
average life expectancy at birth in developing countries during the pe-
riod between 2010 and 2015 is estimated at 68 years for females and
4
M. Koueidari, Analysis of the Reality and Prospects of Foreign Direct Investments in
Developing Countries with Reference to the Case of Algeria, PhD thesis in Economic Scien-
ces, University of Algiers, Algeria, 2009/2010, p. 47.
5
UNDP, United Nations Department of Economic and Social Affairs Population
Dynamics Population, State of World Population 2019.2021.
72 years for males. In developed countries, the values are higher at 76

years for females and 82 years for males6. Such differences arise from
deprivation of most of the population of developing countries from ba-
sic health services and proper nutrition, and are the consequences of
diseases and epidemics, high mortality rates, especially among children.
The level of children mortality rates in the poorest developing countries
is 122 deaths per 1000 children before reaching the fifth year, while
other developing countries record 67 deaths per 1000 children, and in
developed countries 7 cases per 1000 children7.
The next one of general factors describing country development is
low productivity. The economies of developing countries are character-
ized by a low level of productivity when compared to advanced econo-
mies. labor productivity is clearly lower in all areas of economic activ-
ity. In the agricultural sector, for example, despite the concentration of
population and production in this sector, agriculture contributes 14% to
the output GDP, while contributing only 3% to the GDP in developing
countries. This is the effect of low agricultural productivity, where about
685 million workers from Africa and Asia in this sector save only 195
million dollars in annual output. Whereas, providing 5.4 million workers
in the agricultural sector in Latin America guarantees about 60 million
dollars of total output8 .
This decline in productivity is due to the fact that the majority of
developing countries depend on traditional methods and primitive tech-
niques in the practice of agricultural activity directed mainly at subsis-
tence agriculture to serve personal consumption without going to stra-
tegic agriculture.
As for the industrial sector, and given that most developing coun-
tries do not depend in an advanced way on industrialization, the level of
productivity in it hardly reaches one fifth of what it is in the developed
countries, where five workers from developing countries are required to
6
R. Abdel Salam, Determinants of foreign direct investment in the era of globaliza-
tion, Mansoura University, Egypt 2002, p. 74.
7
S. Omar, Globalization and Contemporary Economic Issues, University House, Ale-
xandria 2016-2017, p. 44.
8
F. Saleh, The main components of investment in the Libyan economy, Academy House
for Printing, Writing, Translation and Publishing, Tripoli 2015, p. 161.
produce the same amount of goods that an American worker can pro-
duce alone9. In agriculture, this percentage may reach one tenth, given
the intensity of workers in the agricultural sector.
The low levels of labor productivity in developing countries can be
explained by several factors, including:
–– lack of other factors of production that complement capital and
efficient organization;
–– lack of public savings and investments, especially in the areas of
health and education;
–– the prevalence of manifestations of laziness, indifference and lack
of affiliation among most workers.
The third general factor describing country development is population
increase. The total population of the globe was estimated at about 6.7
billion people in 2007, and this number is expected to reach 9.8 billion
people in 2050, and more than 90% of this number live in developing
countries, which reflects the rapid population increase that prevails in
these countries10. This would affect the pace of the developing countries
by creating harder process to develop due to the rapid population growth.
This contradiction between the number of population and the level of
development experienced by the developing countries is among the most
important features that distinguish them from the developed countries.
Additionally, it should be indicated that the developed countries do not
have a high population density despite their ability to meet the needs
and requirements of human development whose standards are set by in-
ternational bodies. On the opposite side are the developing countries,
which have a high population (for example in China lives around 1.4 billion
people as in Figure 111 , for whom the minimum requirements for human
development such as food and health care cannot be even provided.
In figure 1, we can see the statistics for China’s population. It shows
the annual growth for China in urban areas and rural areas. The water
9
M. Hammoudi, Financial effect Investment policy in Libya, “Library Journal” 2016,
3, e3184.
10
J. Haikal, Private Foreign Direct Investment in Developing Countries: Size, Trend and
Future, 2012, p. 55.
11
S. Hashmi, The future of renewable energy in Libya, “University Bulletin” 2017,
Issue 19, Vol 3.
supply source effects are shown till 2012. However, the issue has been
stagnating in the urban areas. And with the increased population rate,
this would affect the growth of China.
Figure 1. China Population statistics, http://mecometer.com/infographic/china/

population-statistics/.
Source: China Population statistics, http://mecometer.com/infographic/china/popula-

tion-statistics/.
Based on “TalkMarkets”, China‘s economic growth will be subjected to

three pressures in 2022: declining demand, supply shock, and deteriorat-
ing expectations. The external environment will change as a result of the
outbreak, becoming more difficult, severe, and unclear. In 2022, steady
expansion will still be the main focus of economic activity12.
12
China’s Economy Under The Test Of Multiple Crises, https://talkmarkets.com/con-
Figure 2. Population Explosion, https://www.slideserve.com/jensen/population-

explosion
Source: Population Explosion, https://www.slideserve.com/jensen/population-explosion.
In figure 2, the predicted increase for the population is seen in the

less developed countries. Such increase can affect the economic growth
for these less developed countries drastically. Moreover, this would pro-
duce a lot of problems such as housing issue, low employment rates,
water issues (depending on the country), etc. There is no doubt that the
problem of population inflation is one of the important obstacles that
hinder development in developing countries. The high rate of population
increases above the rates of increased production leads to the emer-
gence of many economic problems related to food security, low aver-
age per capita income, and increased consumption with high prices and
the deterioration of public utilities, in addition to problems. In addition,
tent/global-markets/china-stock-market-forecast-chinas-economy-under-the-test-
-of-multiple-crises?post=374244#:~:text=In%202022%2C%20China%E2%80%99s%20
economic%20development%20will%20face%20triple,remain%20the%20core%20
of%20economic%20work%20in%202022.
there are also problems related to social issues, whether those related
to crime or public health, unemployment and the spread of illiteracy13.
Due to multidimensional statistical analysis, it allows us to analyze
how the different factors such as: population count, GDP growth, cur-
rent issues, etc. These data affect the ability of growth in such countries.
The latest, discussed by us, a general factor describing country develop-
ment is economic dependency. Economic dependency represents the
essence of the underdevelopment that developing countries suffer from,
and it means the conditional situation in which the economies of certain
countries are governed by growth or contraction that occurs in other
countries, as is the case of developing countries, as despite their gaining
political independence, the aftermath of economic dependence14.
After the second world war, development countries remained in
a state of dependence on the global capitalist economy, due to two
factors:
–– First, the system of international specialization and division of la-
bor that these countries inherited from the colonial stage, which
imposed on them a distorted economic structure through its de-
pendence on the export of raw materials for the global capitalist
market and the import of manufactured products.
–– Second, the nature of the social formations that were formed
under colonialism, which are characterized by the multiplicity of
production patterns and their orientation to foreign markets in
general15.
Accordingly, economic dependence finds its roots in the system of
specialization and division of labor that made the economic structures of
the dependent countries integrated parts with the capitalist economies.
It is all the more important that the terms of trade exchange always tend
to be at the disadvantage of developing countries that export low-priced
13
F. Saleh, The main components of investment in the Libyan economy, Academy Ho-
14
M. Hammoudi, Financial Impact Investment policy in Libya, “Library Journal” 2016,
3, e3188.
15
Y. Jangi, Assessment of Sudan’s Experience in Attracting Foreign Direct Investment
and its Reflection on the Economic Situation, 32 (Working paper presented at the Finance
and Investment Conference: Foreign Direct Investment, Egypt 2015, p. 23.
primary commodities to import manufactured goods whose prices are

much higher than the prices of raw materials.
The role of foreign direct investment in the development of the

economy of developing countries – the theoretical framework
It should be noted that there is an ongoing debate among economists

about the feasibility of foreign direct investment. We present here the
two views of the traditional school and the modern school, so that we
can judge the role that foreign direct investment plays in achieving eco-
nomic development in the host developing countries.
The traditional view indicates that most of the benefits accrue to for-
eign direct investment represented in multinational companies – as the
most prevalent form – and is based on the six following justifications:
The first condition concerns capital. The volume of capital that leaves
developing countries due to the process of profit transfer, is more than
the volume of capital that flows into them in the form of direct foreign
investments, which leads to an increase in the need of developing coun-
tries for financing16, so they are forced to borrow and thus increase their
indebtedness.
Second one is as follow. The multinational companies perpetuate the
phenomenon of duplication in the national economy, as it is divided into
new foreign projects that work with the latest technologies and whose
workers receive high wages, and traditional national ones with low sala-
ries, which leads to an increase in the gap between the poor and the rich
as a result of the miss-distribution of national income17.
Another condition concerns technology. The nature of the technol-
ogy used by multinational companies does not match their levels with
the conditions of developing countries. This technology was invented
and renewed to suit the conditions of industrialized countries, and some
of it cannot be transferred to developing countries except at high costs
and harsh conditions that developing countries are unable to meet18.
16
M. Abed Al-Maqsoud, The Economic Effects of Foreign Investment, Dar Al-Fikr Al-
-Jami’i for publication, Alexandria 2013, p. 88.
17
T. Michel, Economic Development, Dar Al-Marikh, Saudi Arabia 2006, p. 108.
18
S. Abobaker, An Investigation on Foreign Direct Investment and Technology Transfer
Additionally, there is a problem with absorption by the human elements

in the host countries due to the limited training and qualification.
Fourth one is as follows. The nature of the goods and services that
attract multinational companies are those that achieve abundant profit,
and are commensurate with the needs and tastes of consumers with
high incomes.
Next one between traditional factors is related to environmental
problems. The activities of multinational companies that are domiciled
in developing countries exacerbate the environmental problems, espe-
cially in the extractive oil, mining, petrochemical and cement industries,
because they use advanced technologies and factories that are prohib-
ited in their countries of origin as a result of increased attention to the
availability of environmental and health standards, while this interest is
not found to the same degree in developing countries.
Last one is as follow. The presence of multinational companies may
directly affect the sovereignty and independence of the host country
through:
–– dependence of technological progress in the host countries on for-
eign countries;
–– rating the economic dependence of these countries towards the
mother country for foreign companies;
–– multinational corporations may exert a lot of pressure on the politi-
cal institutions of the host country;
–– it follows from the previous factors creating political dependency.
By focusing on the trend in favor of foreign direct investment, it re-
mains in counterpoint to the traditional view on the feasibility of foreign
direct investment, given that this investment is governed by common in-
terests with the host countries, where each party obtains certain returns
or benefits19. However, the size and type of these benefits obtained by
the parties depends mainly on the policies adopted. From both sides, the
owners of this trend believe that foreign direct investment is of great
Comparative Study of Libya and Egypt, “International Review of Business Research Papers”
2011, Vol. 7, No. 2, p. 212–229.
19
S. Abu Bakr, A Comparative Study of Foreign Direct Investment and Technology Trans-
fer in Libya and Egypt, “International Journal of Business Research Papers” 2011, Vol. 7,
No. 2, p. 239.
importance in achieving economic development in developing countries

through:
–– optimum utilization and utilization of the material and human re-
sources available in the host country;
–– creating new employment opportunities and reducing the unem-
ployment rate in the host developing countries;
–– contribute to the training of the local workforce;
–– the transfer of technological techniques in the areas of produc-
tion and marketing and the exercise of activities and administrative
functions and others;
–– contribute to creating economic relations between the sectors of
production and services within the host country, which helps in
achieving economic integration there;
–– creating new markets for export, thus creating and developing eco-
nomic relations with other countries and limiting imports at the
same time;
–– contribute to improving the balance of payments of the host coun-
tries by increasing the possibilities of export opportunities and re-
ducing imports and the flow of foreign capital;
–– developing local competition, as the presence of multinational
companies – with other factors remaining constant – can contrib-
ute to breaking the local monopoly of some national companies
and thus increase the degree of competition between operating
companies, whether they are national or foreign.
From the above we note that economists have differed about the fea-
sibility of foreign direct investment between supporters and opponents
of it. The reality confirms the opinion of the modern school that foreign
direct investment contributes to achieving the desired development in
the host countries, and this is what made these countries compete with
each other to create an investment climate. Therefore, it is appropriate
to attract this investment with awareness of its importance in achieving
development, especially in developing countries.
The practical evidence indicates that the spread of this type of in-
vestment in developing countries provides many advantages, the most
important of which are: satisfying the needs of the local market, creat-
ing an export surplus and thus improving the balance of their balance
of payments, and contributing to technological modernization, so that

developing countries can work to maximize these advantages, and re-
duce risks related to monopoly and economic and political dependence,
by setting outrageous controls to direct these investments according to
their priorities20 .
The importance of foreign direct investment in developing

countries from the practical reality
The prevailing belief in developing countries was that foreign direct in-
vestment is a means of transferring economic resources from the host
countries to the mother countries for this investment. The current real-
ity has proven that the most developing countries have become aware
of the importance of this investment. The most important issues that
confirm developing their national economies are listed below.
First, most developing countries have adopted a number of economic,
financial and structural reforms, and intensified efforts to continue with
them and take various measures. These actions were made to enable
their economies to adapt to new global challenges, and then build them
on solid foundations to enable them to deal efficiently and positively
with those challenges.
Secondly, most of the developing countries liberalize public policies
and take more liberal and appropriate measures to attract foreign direct
investment21. This is done by countries seeking, in varying degrees, to
intensify efforts to improve the investment climate in them and make it
safe and stable. The latter aspect has an important impact on the deci-
sions related to the selection of investment sites by foreign direct invest-
ment, in addition to opening financial markets and giving full freedom
to foreign companies.
Finally, an important issue that confirms the development of the na-
tional economy is concluding a number of agreements related to encour-
20
M. Sârbu, Forms And Motivations Of Foreign Direct Investment, “SEA-Practical Ap-
plication of Science” 2014, 3, p. 540.
21
S. Abu Bakr, A Comparative Study of Foreign Direct Investment and Technology Trans-
fer in Libya and Egypt, “International Journal of Business Research Papers” 2011, Vol. 7,
No. 2, p. 242.
aging foreign direct investment and protecting it from the risks it may
face in these countries22.
In this context, we will try to fundamentally clarify the importance of
foreign direct investment for developing countries. To this end, we will
use the following aspects: contribution to financing development, the
importance of foreign direct investment in strengthening foreign trade,
the importance of foreign direct investment in technology transfer and
the qualifications for its use, contribution to reducing unemployment
and contribution to improving the position of the balance of payments.
The first important aspect of foreign direct investment is contribu-
tion to financing development. The contribution of foreign direct invest-
ment in bridging the gap of local resources and the gap of technology
and skills is an important criterion for measuring the feasibility of this
investment, and this impact is measured through its role in bridging the
gap between the required national resources and the size of the actual
local resources. In addition to its role in closing the technical skills gap
and transferring technology to the host countries, as this type of in-
vestment is considered the carrier of capital and technical and technical
expertise. The foreign resources transferred to the host countries are
represented in foreign capital and technical and technical expertise. In
cases where foreign direct investment is directed towards a particular
sector, it constitutes an important part of the capital invested in this sec-
tor, but also constitutes an important part of the total investment. for
the state. Thus, new investments in some developing countries, such as
China and Indonesia23, remain originally financed from foreign resources,
which indicates that this investment plays a major role in financing some
economic sectors in developing countries such as energy, transportation
and manufacturing industries.
The positive impact of foreign direct investment on the financing
level also appears, when the first wave of this investment creates a later
stream of investment towards the host country, because the success of
22
M. Rajab, General Director of the Investment Promotion Authority – Identifying the
importance of investment in Libya, Research paper – Investment Promotion Authority
2006, p. 28.
23
the first investment experience stimulates capital to invest in this coun-

try, especially in the case of countries that are characterized by political
and economic instability. Practical experiences have confirmed that the
success of the first project pushes the primary investor to expand his
investments on the one hand, and encourages other investors to follow
the same path on the other hand.
Also, the success of foreign investment itself in a particular country is
a motivating factor for the wealthy classes in this country to contribute
to foreign projects or to establish similar projects or to establish comple-
mentary projects to those foreign companies.
The importance of foreign direct investment in strengthening

foreign trade makes up the second aspect
Foreign trade is one of the main channels through which the impact of
foreign direct investment on economic growth is transmitted. This oc-
curs when foreign capital flows into the host countries, accompanied
by a number of technologies, international production and marketing
networks, as well as brands. In order to identify the impact of foreign
direct investment on exports, a distinction should be made between two
issues: direct and indirect effects.
In order to identify the impact of foreign direct investment on ex-
ports, a distinction should be made between two issues:
–– The direct effect is represented in increasing the export capabili-
ties of the branches of multinational companies to foreign markets,
due to its capabilities that qualify them to conduct manufactur-
ing operations on raw materials, and to conclude export contracts
abroad, in addition to their marketing skills, thus changing the
manufacturing strategy to promote exports;
–– The Indirect impact arises as a result of the availability of a set of
advantages associated with foreign direct investment for multina-
tional companies, through24.
• transferring modern technology in the field of export production
to local companies, in a way that leads to change in technological
24
H. Zlotnik, Director of the United Nations Population Division, United Nations Po-
pulation Fund, State of World Population 2015.
characteristics of domestic products and production elements;

• transfer of professional skills to the host countries;
• the benefit of local companies, especially in the framework of
joint ventures, from the contact links owned by multinational
companies in foreign markets.
As for the impact of foreign direct investment on the imports of the
host countries, it is expected to decrease, especially for the final prod-
ucts, as a result of their production by the branches of multinational
companies.
As for imports of intermediate goods, they are expected to increase,
especially in the event that they are not available in the markets of the
host countries. In this context, many applied studies have proven the
effectiveness of multinational companies in increasing the export capa-
bilities of the host countries. Perhaps the most important of these stud-
ies is the study of25, which aimed to study the impact of foreign direct
investment on the Jordanian economy, and concluded that foreign direct
investment flows have contributed to the growth of the trade sector.
The next one of most important results of the study are shown in
studies conducted by Hoekman, 1996, which concluded that there is
a strong relationship between the flow of foreign direct investment and
the growth of exports of Eastern European countries, especially after
their openness to foreign direct investment and multinational compa-
nies.
The third important aspect of foreign direct investment is the

importance of foreign direct investment in technology transfer and
qualifications for its use
Many experts in this regard have emphasized that foreign direct invest-
ment is the real means by which countries that attract it have the possi-
bility to obtain various technological knowledge and acquire the qualifi-
cations to use it. The third important aspect of foreign direct investment
could be divided into: importance of FDI in Technology Transfer and the
importance of foreign direct investment in transferring management and
25
N. Hermes, Foreign Direct Investment, Financial Development and Economic Growth,
“Journal of Development Studies” 2003, Vol. 40 (1), p. 142–163.
organization qualifications in the use of technology, production work-

shops and factories26.
Discussion
We’ll discuss first the Importance of FDI in Technology Transfer. First

the definition of technology is needed. We quote some of them. Tech-
nology means the total of manufactured materials and capital goods of
machines and equipment with the necessary design and implementation
work, in addition to expertise, patents, documents, drawings, operat-
ing programs, maintenance instructions, training and education work.
Technology represents the method by which the factors of production
are mixed to obtain a greater amount of production, or to discover new
products27. Technology is the set of knowledge and skills necessary to
manufacture a specific product, and to establish the appropriate mecha-
nism for its production.
Technology is all the inventions and innovations necessary for the
process of economic and social development, which take place during
the various stages of growth. This diversity of definitions shows the im-
portance of the problem. That is why developing countries are work-
ing to attract foreign direct investment with the aim of acquiring mod-
ern technology instead of working to provide the requirements of the
aforementioned technology, which is difficult for these countries to pro-
vide, especially in the short term. Studies that dealt with the subject of
technology have confirmed the relationship between economic growth
and technology in general, including the study by Solow (1957), which
showed that the increase in the productivity of the American economy
during the years after the war was the result of resorting to the use of
the technological factor in economic activity.
Several applied studies also emphasized the importance of foreign
direct investment in technology transfer to host countries, including
a study that included 56 foreign companies (including 43 American com-
26
-Jami’i for publication, Alexandria, 2013, p. 90.
27
panies, 16 European companies, and 6 Japanese companies) operating

in India, Mexico, Brazil, Egypt, and South Africa, Taiwan, and Hong Kong,
concluded that:
–– most of these companies practice research and development ac-
tivities of an applied nature in developing countries;
–– all of these companies employ 100% of national labor in all activi-
ties related to research and development;
–– national companies in the host countries such as Hong Kong and
Taiwan were able to develop their products and management
methods almost as applied in their foreign counterparts through
imitation;
–– Foreign companies are organizing training courses for suppliers of
raw materials and semi-manufactured materials to develop their
skills in transportation, warehousing and distribution, in addition
to supporting many universities in developing countries financially
and technologically.
The importance of foreign direct investment in transferring manage-
ment and organization qualifications in the use of technology, produc-
tion workshops and factories are the second issue of the importance of
foreign direct investment in technology transfer and qualifications for
its use There is no doubt that both management and organization play
a major role in achieving economic development. This has been proven
by many field results in most countries of the world, which confirmed
that there is a close link between the factor of organization and manage-
ment on the one hand and the achievement of economic development
on the other hand. The tight and effective management of the organi-
zation contributes to achieving economic development and vice versa.
It is noticeable with regard to developing countries that many of them
lack the effectiveness of management and organization. Also occur their
inefficiency as a result of the absence of modern methods of manage-
ment and the severe shortage of training programs. In addition, the
problem exists in the lack of attention to human capital, which helped
slow the pace of development in them.
The next important aspect of foreign direct investment is contribu-
tion to unemployment reduction. Developing countries suffer from high
unemployment rates, so they seek to attract foreign direct investment,
aware of its ability to absorb part of it, or at least limit its aggravation
This investment can contribute to creating job opportunities through
the following actions:
–– First, the foreign direct investment that takes place in the form of
multinational companies leads to the creation of complementary
relations between aspects of economic activity in the host coun-
try. This transpires by encouraging citizens to establish projects to
provide raw materials for these companies, in addition to provid-
ing other auxiliary services. It leads to an increase in the number
of new national projects and then creates new job opportunities.
–– Secondly, the taxes paid by the multinational companies will lead
to an increase in the state‘s resources. Next, this increase will lead
– assuming the stability of other factors to the expansion of the
establishment of various investment projects, which will result in
the creation of new job opportunities.
–– Thirdly, the establishment of multinational companies destined for
export and labor-intensive projects will lead to the creation of new
job opportunities.
–– Finally, the expansion of multinational companies in their activities
with their geographical spread will lead to the creation of new job
opportunities in remote and economically backward areas within
the country.
The report of the International Labor Organization (ILO) confirmed
that foreign direct investment has a positive impact on providing job
opportunities in developing countries28.
Contributing to improving the balance of payments position is the
last important aspect of foreign direct investment. The flow of foreign
direct investment to the host country is accompanied by an influx of
foreign resources mainly represented in capital 29. This is reflected posi-
tively on the balance of the capital account, when foreign companies
resort to selling their foreign currencies in order to obtain the national
currency needed to finance their operations. In the next stage, this in-
vestment contributes to alleviating the shortage of foreign exchange in
28
UNDP, United Nations Development Programme, Report 2011.
29
-Jami’i for publication, Alexandria 2013, p. 98.
the event that it is directed to sectors that replace imports, thus contrib-
uting to filling the need of the national market.
This type of investment also contributes to improving the balance of
payments of the host country. It is done through its contribution to ex-
panding the volume of exports to the countries of the world, especially
since its companies – investment flowing in the form of multinational
companies – are distinguished by their good reputation and knowledge
of foreign markets.
In terms of its importance, this effect may outweigh the negative
impact left by the transfer of capital and profits on the balance of pay-
ments.
As an example Yaekoub (2006) concluded that the flow of foreign
direct investment has a positive impact on the balance of payments in
Sudan.
Conclusion
Foreign direct investment is one of the external sources of financing

economic activities in different countries. However, the most important
thing that distinguishes this type of investment from other sources of
external financing is that it is free from burdening the host countries
with debt burdens such as foreign loans. It is also important that it is not
associated with political commitments, as is the case for some grants.
and foreign subsidies. Therefore, all countries, especially the developing
ones, tended to create the appropriate investment climate to attract it
due to the noticeable lack of their internal financial resources in relation
to the estimated high cost of implementing their development programs,
and being aware of its advantages. It became clear through remarkable
development experiences in many countries such as China, India, Ma-
laysia and other countries, which Mainly represented the acquisition of
technology and methods accompanied by the modern competencies re-
quired to use them. That all allows creating job opportunities, develop-
ing and diversifying exports and developing the productive base of the
national economy.
References
Journal Article References:
Abdel Qawi T., Family Planning Association, Cairo, Sixteenth Conference,
2020, p. 89.
AbdelSalam R., Determinants of foreign direct investment in the era of glo-
balization, Mansoura University, Egypt 2002, p. 47.
Hammoudi M., Financial effect Investment policy in Libya, “Library Journal”
2016, 3, e3184, e3188.
Koueidari M., Analysis of the Reality and Prospects of Foreign Direct In-
vestments in Developing Countries with Reference to the Case of Alge-
ria, PhD thesis in Economic Sciences, University of Algiers, Algeria
2009/2010, p. 47.
Omar S., Globalization and Contemporary Economic Issues, University
House, Alexandria 2016–2017, p. 44.
Saleh F., The main components of investments in the Libyan economy, Acad-
emy House for Printing, Writing, Translation and Publishing, Tripoli
2015, pp. 149, 161, 172, 182, 186.
Magazine Article References:

Haikal J., Private Foreign Direct Investment in Developing Countries: Size,
Trend and Future, 2012, p. 55.
Hashmi S., The future of renewable energy in Libya, “University Bulletin”
2017, Issue 19, Vol 3.
Jangi Y., Assessment of Sudan’s Experience in Attracting Foreign Direct In-
vestment and its Reflection on the Economic Situation, 32 (Working pa-
per presented at the Finance and Investment Conference: Foreign
Direct Investment, Egypt 2015, p. 23.
Newspaper Article References:

China’s Economy Under The Test Of Multiple Crises, https://talkmar-
kets.com/content/global-markets/china-stock-market-forecast-
chinas-economy-under-the-test-of-multiple-crises?post=374244#:
~:text=In%202022%2C%20China%E2%80%99s%20economic%20
development%20will%20face%20triple,remain%20the%20core%20
of%20economic%20work%20in%202022.
Abed Al-Maqsoud M., The Economic Effects of Foreign Investment, Dar Al-
Fikr Al-Jami’i for publication, Alexandria 2013, pp. 88, 90.
Book/e-book:
Abobaker S., An Investigation on Foreign Direct Investment and Technology
Transfer Comparative Study of Libya and Egypt, “International Review
of Business Research Papers” 2011, Vol. 7, No. 2, pp. 212–229, 239,
242.
Hermes N., Foreign Direct Investment, Financial Development and Eco-
nomic Growth, “Journal of Development Studies” 2003, Vol. 40 (1),
pp. 142–163.
Michel T., Economic Development, Dar Al-Marikh, Saudi Arabia 2006,
p. 108.
Sârbu M., Forms And Motivations Of Foreign Direct Investment, “SEA-Prac-
tical Application of Science” 2014, 3, p. 540.
Report by a Government or Organization, Fact Sheet:

UNDP, United Nations Development Programme, Report 2011.
UNDP, United Nations Department of Economic and Social Affairs Popu-
lation Dynamics Population, State of World Population 2019.2021.
Rajab M., General Director of the Investment Promotion Authority – Iden-
tifying the importance of investment in Libya, “Investment Promotion
Authority” 2006.
Zlotnik H., Director of the United Nations Population Division, United
Nations Population Fund, State of World Population 2015.
Other references:
Population Explosion, https://www.slideserve.com/jensen/population-
explosion.
Abstract
Derive the importance of foreign direct investment in the world, particularly in

the developing countries. FDI is critical for the developing countries which need
multinational funding and expertise to expand, give structure, and guide their
will to boost manufacturing and service sectors. Due to its role in promoting the
growth and development wheel, providing financial resources complementary

to national savings, and contributing to the transfer of technology and skills as-
sociated with modern production methods, it has emerged as one of the most
significant sources of support for development. As the deteriorating economic
conditions of developing countries did not leave them with many options or
other solutions, their only option was to open their economies. The research
touches on multiple subjects such as: Statistical Decision Theory by using sta-
tistical data to prove some of the research points, Multidimensional Statistical
Analysis, Financial Econometrics which includes the financial related remarks
as GDP part of the research, etc. In this sense, the goals of this paper are to
highlight the importance of FDI in achieving the development in developing
countries.
Keywords: foreign direct investment, economic development, developing coun-

trie
2023, nr 1 (37)
Paweł Jarosz1, Wiktoria Bogacka2, Weronika Ciźla3, Julia Kupiec4
Rynek pracy w Federacji Rosyjskiej – czy kobiety

i mniejszości etniczne są równo traktowane na
rosyjskim rynku pracy?
Wstęp
Opierając się na dotychczasowych źródłach naukowych, można za-

uważyć funkcjonujące na rynku pracy w Federacji Rosyjskiej problemy
związane z traktowaniem poszczególnych grup społecznych i etnicznych
przez pracodawców. Wiele danych dotyczących takiego stanu rzeczy
pochodzi jednak z okresu przed wybuchem pandemii COVID-19, która
niewątpliwie (opierając się na przykładach gospodarek zachodnich) wy-
warła wpływ również na gospodarkę w Federacji Rosyjskiej. Co więcej
24 lutego 2022 roku rozpoczęła się rosyjska inwazja na Ukrainę, co rów-
nież z dużym prawdopodobieństwem wywarło znaczący wpływ na sytu-
ację na rynku pracy w FR, biorąc pod uwagę konieczność zaangażowania
określonej ilości ludzi w kampanię zbrojną oraz sankcje, sukcesywnie
nakładane na Rosję przez państwa i organizacje międzynarodowe wspie-
rające Ukrainę. Ponadto, niebagatelny wpływ miało również z pewnością
wycofanie się części zagranicznych przedsiębiorstw z rosyjskiego rynku
w związku z wojną oraz emigracja części społeczeństwa w odpowiedzi
na mobilizację.
1
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie; pajjarosz@gmail.com.
2
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie; s218411@student.uek.krakow.pl.
3
4
116 Paweł Jarosz, Wiktoria Bogacka, Weronika Ciźla, Julia Kupiec
Niniejsza praca poświęcona jest opisowi i analizie dotychczasowych

badań poświęconych tematyce rynku pracy w Federacji Rosyjskiej i po-
zycji poszczególnych grup społecznych na nim, a w szczególności na
sytuacji na rynku pracy kobiet oraz osób należących do mniejszości et-
nicznych, jako że te dwie grupy społeczne, w niektórych okresach hi-
storii Rosji czy też Związku Radzieckiego były traktowane podmiotowo,
a w innych spotykały się z mniejszym lub większym zakresem działań
dyskryminujących. Autorzy postawili sobie również za cel przygotowanie
modelu badania społecznego, którego zadaniem jest uzyskanie danych
dotyczących obecnej sytuacji panującej na rosyjskim rynku pracy w od-
niesieniu do grup społecznych, stanowiących przedmiot zainteresowa-
nia pracy. Chociaż dotychczasowe dane wskazują na funkcjonowanie
na rosyjskim rynku pracy hierarchii społecznej opartej m.in. o kryteria
etniczne, to istnieje relatywnie mało danych dotyczących zmian, jakie
mogły wystąpić na rynku pracy w kontekście toczącej się wojny. Pojawia
się zatem pytanie o to, jak wojna pomiędzy Rosją i Ukrainą wpłynęła na
traktowanie poszczególnych mieszkańców Rosji na rynku pracy w Fede-
racji Rosyjskiej? Aby uzyskać odpowiedź na nie, autorzy postawili nastę-
pujące pytania badawcze:
–– Czy członkowie społeczeństwa Federacji Rosyjskiej są dyskrymi-
nowani na tle przynależności do poszczególnych grup etnicznych?
–– Czy kobiety na rynku pracy w Federacji Rosyjskiej są gorzej trakto-
wane względem mężczyzn?
–– Jaki wpływ mają posiadane koneksje na szanse zatrudnienia kobiet
oraz osób należących do mniejszości etnicznych?
W oparciu o powyższe pytania badawcze, zidentyfikowano następu-
jące zmienne:
–– pochodzenie etniczne badanego – rozumiane jako przynależność
do określonej grupy etnicznej deklarowana przez respondenta,
–– płeć – określana na podstawie deklaracji badanego jako mężczyzna
albo kobieta,
–– wiek – należący do przedziału od 16 do 65 lat u mężczyzn i 60 lat
u kobiet,
–– posiadany poziom wykształcenia – podstawowe, średnie, zawo-
dowe, wyższe
–– czas poszukiwania pracy – przybliżony czas który zajęło badanemu
Rynek pracy w Federacji Rosyjskiej... 117
uzyskanie miejsca pracy, liczony od momentu rozpoczęcia poszu-

kiwania pracy do momentu jej uzyskania.
Postawiono również następujące hipotezy:
–– Rosjanie deklarujący przynależność do mniejszości etnicznych
w Federacji Rosyjskiej mają niższe szanse na zatrudnienie od et-
nicznych Rosjan.
–– Rosjanie należący do mniejszości etnicznych trudniej jest uzyskać
pracę w regionach zdominowanych przez etnicznych Rosjan.
–– Mężczyznom łatwiej jest uzyskać pracę niż kobietom.
Ze względu na niemożność przeprowadzenia w obecnie istniejących
warunkach (tocząca się wojna pomiędzy Rosją i Ukrainą) badań ilościo-
wych czy też jakościowych, opartych na zbieraniu danych pierwotnych
np. poprzez metody CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing)
lub CAWI (Computer Assisted Web Interviewing), zdecydowano się
oprzeć niniejszą pracę o desk research.
Niniejszy artykuł składa się z pięciu części. Pierwsza i druga poświę-
cone są przeglądowi literatury dotyczącej sytuacji kobiet oraz mniejszo-
ści etnicznych na rynku pracy w Federacji Rosyjskiej. W trzeciej czę-
ści zawarty jest opis przyjętej metodologii. Czwarta część poświęcona
jest analizie dotychczas opublikowanych danych dotyczących sytuacji
mniejszości etnicznych oraz kobiet w kontekście rosyjskiego rynku pracy,
a także analizie potencjalnego dalszego rozwoju ich traktowania. W czę-
ści piątej zawarto wnioski płynące z tekstu oraz wskazania odnośnie do
dalszych kierunków badań w kontekście luk znalezionych w dotychcza-
sowo przeprowadzonych badaniach.
Metodologia
Wskazane uprzednio w niniejszej pracy metody takie jak np. CATI, są

niemożliwe do zrealizowania w obecnej sytuacji ze względu na ko-
nieczność kontaktu z respondentami oraz potencjalną niewiarygodność
uzyskanego w ten sposób materiału. Desk research, nazywany również
mianem badania wtórnego, daje możliwość przeprowadzenia badania
w oparciu o już istniejące dane i dzięki temu omija problemy związa-
ne z wcześniej wspomnianymi metodami. Co więcej, często jest ono
znacznie mniej kosztowne niż badania oparte o pozyskiwanie danych
pierwotnych, toteż jest często wykorzystywane w badaniu zagadnień,

w odniesieniu do których pozyskanie materiału empirycznego jest kosz-
towne5. Za takie można zatem uznać zbieranie materiału empiryczne-
go w warunkach obecnie toczącej się wojny oraz represji stosowanych
przez władze rosyjskie. Co prawda badania wtórne mają pewne wady,
do których odnosił się m.in. Howard S. Becker, który wskazał na fakt, że
podczas przeprowadzania analizy materiału uzyskanego w ramach ba-
dań wtórnych, bardzo często pomija się wiele aspektów, które są ważne
z punktu widzenia badanego zagadnienia, lecz nie były uwzględniane
przez badaczy lub analityków przygotowujących wcześniejsze opraco-
wania6. Wada ta jednak również wiąże się z kolejną zaletą desk research
tzn. możliwością zidentyfikowania aspektów, które nie były poruszane
w dotychczas przeprowadzonych badaniach, a mogą być ważne z per-
spektywy dalszych badań7 i stanowić dla nich punkt wyjścia.
Analiza zebranych danych
Dotychczas opublikowane źródła wskazują na istniejącą już przed pan-

demią koronawirusa nierówność w traktowaniu mniejszości etnicznych
w Federacji Rosyjskiej opartą o hierarchię społeczną8. Co więcej, rosyj-
skie mniejszości etniczne skupiają się przeważnie wokół prac tradycyj-
nych dla danej społeczności9, lub też znajdują zatrudnienie w zawodach
związanych z pracą w sektorach takich jak rolnictwo, budownictwo itp.10,
5
R.M. Church, The Effective Use of Secondary Data, „Learning and Motivation” 2002,
vol. 33, no. 1, s. 43, doi: 10.1006/lmot.2001.1098.
6
H.S. Becker, Triki Badawcze W Socjologii. Jak W Pełni Wykorzystać Potencjał Badań
Społecznych, przeł. P. Tomanek, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2018,
s. 138–140.
7
S. McCroclkin, Primary Vs. Secondary Research, https://www.geopoll.com/blog/
primary-vs-secondary-research/ (dostęp: 18.02.2023).
8
A. Bessudnov, A. Shcherbak, Ethnic Discrimination in Multi-Ethnic Societies: Evi-
dence from Russia, „European Sociological Review” 2020, vol. 36, no. 1, doi: 10.1093/
esr/jcz045.
9
M. Pitukhina, V. Gurtov, Indigenous Peoples in Russian Arctic Labour Market, „Polar
Record” 2022, vol. 58, doi: 10.1017/s0032247421000735.
10
A. Kangas i in., Social Reproduction of Post‐Soviet Migrant Labour: Braiding the
International Political Economy, „Antipode” 2023, vol. 55, no. 1, doi: 10.1111/anti.12871.
a zatem w zawodach, których nie da się wykonywać zdalnie. Często są

to również zawody, w których pracownicy wykonują pracę znajdując się
w niewielkich odległościach od siebie, co jest jednym z powodów, jeśli
nie głównym powodem, dlaczego to właśnie mniejszości etniczne były
i są nadal jedną z najbardziej dotkniętych ekonomicznie grup podczas
pandemii11.
Ponadto, sytuacja mniejszości etnicznych w Federacji Rosyjskiej po-
gorszyła się w ostatnich latach nie tylko ze względu na pandemię CO-
VID-19. Część mniejszości etnicznych w Rosji stanowią migranci z byłych
republik Związku Radzieckiego, którzy migrują do Rosji w poszukiwaniu
pracy i lepszych zarobków. Część z nich posiada rosyjskie obywatelstwo,
a część się o jego przyznanie stara. Podobnie jak członkowie innych
mniejszości etnicznych w FR12, również i oni stali się obiektem działań
ze strony władz Rosji, mających na celu wcielanie osób należących do
mniejszości do wojska. Są oni często zachęcani lub zmuszani do przy-
stąpienia do poboru poprzez kreowaną przez władze wizję lepszych za-
robków, przyśpieszenia procesu uzyskiwania obywatelstwa lub poprzez
groźby odnoszące się do potencjalnej utraty posiadanego obywatelstwa
przez imigrantów, którzy odmówią udziału w wojnie13.
Biorąc pod uwagę zarówno czynniki związane z pandemią COVID-19
jak i te związane z wojną pomiędzy Rosją i Ukrainą, można jednoznacznie
stwierdzić, że sytuacja mniejszości etnicznych na rynku pracy w Federa-
cji Rosyjskiej uległa pogorszeniu względem stanu sprzed pandemii. Do
istniejącej już hierarchii etnicznej doszedł kryzys ekonomiczny wywołany
pandemią oraz przymusowy pobór do wojska. Patrząc na całokształt
sytuacji przez pryzmat badań dotyczących strat ekonomicznych ponie-
sionych przez weteranów wojny w Wietnamie, choć są to dwa odległe
od siebie czasowo i terytorialnie przykłady, można stwierdzić, że sytu-
acja mniejszości w Federacji Rosyjskiej będzie ulegać dalszemu pogor-
szeniu. Dowiedziono bowiem, że część weteranów wojny w Wietnamie
uzyskiwała w wyniku uczestnictwa w wojnie średnio 15% mniej docho-
11
OECD, The Unequal Impact of Covid-19: A Spotlight on Frontline Workers, Migrants
and Racial/Ethnic Minorities, OECD Publishing, Paris 2022.
12
Rosja Na Wojnie Niszczy Swoje Mniejszości Etniczne, https://wgospodarce.pl/infor-
macje/114635-rosja-na-wojnie-niszczy-swoje-mniejszosci-etniczne (dostęp: 2.02.2023).
13
A. Kangas i in., Social..., op.cit.
dów w skali roku, niż osoby, które w wojnie nie wzięły udziału14. Oprócz
tego, zaangażowanie rosyjskich mniejszości etnicznych na szeroką skalę
w wojnę z Ukrainą może doprowadzić do zanikania poszczególnych grup
etnicznych w wyniku śmierci walczących członków danej społeczności.
To z kolei może być przyczynkiem do powstania jeszcze bardziej widocz-
nej hierarchii etnicznej społeczeństwa, ponieważ jak wskazują badania,
im większa jest obecność mniejszości etnicznych na danym terytorium
w FR, tym bardziej pozytywne jest nastawienie pracodawców do re-
prezentantów mniejszości (zwłaszcza tych o przynależności etnicznej
dającej się rozpoznać na podstawie wyglądu)15. Co więcej, efekty wojny
to nie tylko określona liczba zabitych żołnierzy, ale to również żołnie-
rze okaleczeni w wyniku działań wojennych16. W związku z tym można
założyć, że również to będzie miało wpływ na sytuacje mniejszości na
ryku pracy, w związku z pojawianiem się osób niepełnosprawnych w wy-
niku wojny. Z perspektywy tego, że wielu członków mniejszości w Rosji
znajduje zatrudnienie w zawodach związanych z wykonywaniem prac
manualnych, efektem takiego stanu rzeczy może być pojawienie się du-
żego odsetka osób należących do mniejszości etnicznych i nie mogących
podejmować pracy ze względu na niepełnosprawność.
Nie znaleziono danych jednoznacznie wskazujących na pogorszenie
się sytuacji kobiet na rynku pracy w FR w związku z rozpoczęciem się
wojny. W przypadku kobiet wcielanych do wojska prawdopodobnie
mogą wystąpić podobne czynniki jak w przypadku członków mniejszo-
ści etnicznych jako ogółu. Co więcej, w związku z wcielaniem mężczyzn
do wojska oraz emigracją części społeczeństwa, kobietom pozostają-
cym w Rosji może być łatwiej uzyskać i utrzymać pracę względem sta-
nu sprzed wojny. Wpływ na to może mieć również spadek dzietności
wywołany wojną17. Bowiem to właśnie posiadanie dziecka lub zajście
14
J.D. Angrist, Lifetime Earnings and the Vietnam Era Draft Lottery: Evidence from So-
cial Security Administrative Records, „The American Economic Review” 1990, vol. 80, no. 3.
15
A. Bessudnov, A. Shcherbak, Ethnic Discrimination..., op.cit.
16
The Russian Labour Market and the Ukrainian War, https://www.niussp.org/ed-
ucation-work-economy/the-russian-labour-market-and-the-ukrainian-war/ (dostęp:
2.02.2023).
17
K. Chawryło, I. Wiśniewska, Mobilizacja W Rosji – Reakcje Społeczne I Skutki Go-
spodarcze, 2023.
w ciążę było częstym powodem gorszej pozycji kobiet na rynku pracy

w Federacji Rosyjskiej przed rozpoczęciem się wojny z Ukrainą.
Sytuacja kobiet na rynku pracy
W Rosji, na przestrzeni ostatnich 50 lat władze stosowały różne podej-

ścia w kwestii udziału kobiet na rynku pracy, z jednej strony w ZSRR
kobiety były aktywizowane, z drugiej zaś po upadku Związku Radziec-
kiego ich sytuacja na rynku pracy stopniowo zaczęła się pogarszać. Hi-
storycznie rzecz biorąc, polityka radziecka miała na celu zwiększenie
udziału kobiet na nim. Rząd socjalistyczny przy pomocy wielu środków
(m.in propagandy) zachęcał kobiety do pracowania, ponieważ inicjaty-
wy te były niezbędne do utrzymania porządku. W rezultacie państwo
aktywnie inwestowało w edukację kobiet i usługi opieki nad dziećmi
w miejscu pracy, co pozwoliło kobietom pozostać w pracy bez względu
na spodziewany poród. Bogate zaplecze opieki nad dziećmi w miejscach
pracy ułatwiło powrót do poprzedniego miejsca pracy, ponieważ mat-
ki mogły nadal karmić piersią swoje dzieci. Przez cały rok pracowały
w pełnym wymiarze godzin i zazwyczaj nie opuszczały pracy w czasie
ciąży. Zamiast tego korzystały z płatnego urlopu macierzyńskiego po
urodzeniu dzieci, a następnie wracały do swoich poprzednich miejsc
pracy. Wszystkie te czynniki w znaczący sposób ukształtowały rynek
pracy w czasach sowieckich, a udział kobiet w sile roboczej był wyższy
niż w jakimkolwiek innym uprzemysłowionym kraju na świecie18.
W erze postradzieckiej, mniej więcej w latach 1990 - 2000, wy-
stępowała tendencja do zmniejszania wsparcia dla pracujących matek
i w wyniku tego spadek aktywności zawodowej kobiet. W latach 90.
gwałtowny spadek PKB spowodował zmniejszenie się liczby programów
finansowanych przez rząd i dramatyczny spadek liczby państwowych
placówek opieki nad dziećmi, co dotknęło wszystkie rodziny z małymi
dziećmi. Co więcej gwałtownie wzrosły koszty usług opiekuńczych. Sam
Gorbaczow pod koniec swoich rządów zwrócił się do rosyjskich kobiet,
aby dobrowolnie porzuciły swoje kariery i wróciły na swoje prawowite
18
E. Popova, The Relationship between Fertility & Female Labor Market Outcomes:
Empirical Evidence from Russia, „SSRN Electronic Journal” 2018.
miejsce jako matki i żony19. Ta dyskryminacja mogła wynikać z faktu, że

świadczenia socjalne przestały być płacone przez państwo, a zaczęło to
leżeć w gestii prywatnego przedsiębiorcy, dlatego też zmieniły się pre-
ferencje odnośnie do zatrudniania i o wiele chętniej zaczęto zatrudniać
mężczyzn, ponieważ w ich przypadku istnieje bardzo małe prawdopo-
dobieństwo, że wezmą urlop „tacierzyński”. Kobiety również mogą być
bardziej narażone na ukryte bezrobocie, ponieważ pracodawcy często
decydują się na wydłużony urlop macierzyński, aby zmniejszyć nadwyż-
ki i koszty pracy. W przypadku kobiet zatrudnionych w państwowym
sektorze gospodarki średnie wynagrodzenia nie dochodziły nawet do
poziomu minimum socjalnego. W 1997 roku, najlepszym roku po refor-
mie gospodarki rosyjskiej, kobiety stanowiły 87% zatrudnionych miesz-
kańców miast zarabiających mniej niż 21 dolarów miesięcznie, podczas
gdy średni krajowy poziom płac wynosił ponad 160 dolarów miesięcznie.
Tak więc, pomimo że poziom wykształcenia rosyjskich kobiet jest wyższy
(w latach 90 wynosił on 47% gdzie w przypadku mężczyzn było to 34%)
niż mężczyzn, nie był on wystarczający, aby pomóc kobietom skutecznie
przetrwać przejście do gospodarki rynkowej20. Mimo to udział kobiet
w sile roboczej w ostatnich latach wzrasta, zwłaszcza w niektórych bran-
żach, takich jak IT i edukacja. Jednak ciągłym problemem, pomimo upły-
wu wielu lat jest to, że kobiety nadal borykają się z takimi wyzwaniami
jak dyskryminacja płacowa, ograniczony dostęp do możliwości awansu
zawodowego oraz brak przystępnej cenowo opieki nad dziećmi.
Dużym problemem jak zostało wspomniane wcześniej jest znaczna
różnica w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn, przy czym właśnie ko-
biety zarabiają średnio mniej niż mężczyźni za podobną pracę. Według
danych Banku Światowego, w 2020 roku średnia różnica w wynagro-
dzeniach kobiet i mężczyzn w Rosji została oszacowana na około 28%.
Oznacza to, że średnio kobiety w Rosji zarabiają o 28% mniej niż męż-
czyźni za równoważną pracę. Różnica w wynagrodzeniach jest większa
w niektórych branżach i zawodach, zwłaszcza w dziedzinach zdomino-
19
W.J. Eaton, Gorbachev Says Women Have Greater Rights, https://www.washington-
post.com/archive/politics/1987/06/24/gorbachev-says-women-have-greater-rights/2b-
c3ab7d-71b6-410f-a211-9494ee3ee059/ (dostęp: 13.03.2023).
20
A. Izyumov, I. Razumnova, Women Entrepreneurs in Russia: Learning to Survive the
Market., „Journal of Developmental Entrepreneurship” 2000, vol. 5, no. 1.
wanych przez mężczyzn, takich jak STEM (ang. science, technology, en-
gineering, mathematics) i na najwyższych stanowiskach kierowniczych21.
Podjęto pewne wysiłki w celu rozwiązania tego problemu, takie jak usta-
wodawstwo dotyczące równej płacy dla kobiet na stanowiskach kierow-
niczych, ale wdrożenie i egzekwowanie tych środków było ograniczone.
Jak dowodzą badania w latach 2007 i 2011 pracownicy płci żeńskiej
mają statystycznie istotnie niższą częstotliwość występowania zatrud-
nienia nieformalnego. Według definicji zatrudnienie nieformalne to ta-
kie, gdy pracownicy i ich stosunek pracy, w świetle prawa lub w prak-
tyce, nie podlegają krajowym przepisom prawa pracy, opodatkowaniu
dochodów, ochronie socjalnej lub uprawnieniu do pewnych świadczeń
pracowniczych (wcześniejsze powiadomienie o zwolnieniu, odprawa,
płatny urlop roczny lub chorobowy itp.) Tak więc, podobnie jak w in-
nych gospodarkach przejściowych, kobiety rzadziej niż mężczyźni wy-
konują pracę nieformalną, podczas gdy w krajach rozwijających się jest
odwrotnie. Jednak istnieje tu pewne rozróżnienie, ponieważ w przypad-
ku zastosowania kryterium wielkości przedsiębiorstwa, kobiety wydają
się mieć większą częstość występowania zatrudnienia nieformalnego
w większych firmach, a zatrudnienie kobiet koncentruje się w mniejszych
przedsiębiorstwach22.
W Rosji, podobnie jak w wielu innych krajach, wyższy poziom wy-
kształcenia wiąże się z lepszymi perspektywami zatrudnienia, w tym
z wyższymi płacami i lepszymi warunkami pracy. Kobiety z wyższym po-
ziomem wykształcenia mają większe szanse na posiadanie umiejętności
i wiedzy niezbędnej do konkurowania o lepiej płatne miejsca pracy i są
mniej narażone na dyskryminację w miejscu pracy. Struktura siły robo-
czej kobiet i mężczyzn jest zróżnicowana: udział kobiet z wykształceniem
wyższym i średnim zawodowym jest tradycyjnie wyższy niż udział męż-
czyzn i ma tendencję do umiarkowanego wzrostu. W okresie 1992-2012
21
V. Rudakov i in., The Impact of Horizontal Job-Education Mismatches on the Earnings
of Recent University Graduates in Russia, „SSRN Electronic Journal” 2019, doi: 10.2139/
ssrn.3408305; Е. Виноградова, Эксперты Оценили Разрыв В Зарплатах Между
Женщинами И Мужчинами В России, https://www.rbc.ru/economics/27/06/2022/62b-
5957d9a7947935d720fec (dostęp: 15.03.2023).
22
H. Lehmann, A. Zaiceva, Redefining Informality and Measuring Its Determinants:
Evidence from the Russian Labour Market, „Journal of International Development” 2015,
vol. 27, no. 4, doi: https://doi.org/10.1002/jid.3062.
udział kobiet z wyższym i średnim wykształceniem zawodowym wzrósł

odpowiednio o trzy i dwa punkty procentowe, wynosząc odpowiednio
55% i 58%23. Również według badań rosyjscy absolwenci (niezależnie
jakiego kierunku) płci żeńskiej częściej niż absolwenci płci męskiej wy-
konują pracę związaną z ich kierunkiem studiów, więc są one bardziej
pewne, jeśli chodzi o stabilność w swojej dziedzinie24. Mogą też być bar-
dziej świadome swoich praw i pewniejsze siebie w negocjacjach o lepsze
wynagrodzenie i warunki pracy.
Jednak pomimo faktu posiadania wyższego poziomu wykształce-
nia kobiety pozostają w tyle za mężczyznami pod względem poziomu
wynagrodzeń. Wiąże się to z tradycyjną koncentracją kobiet w nisko
płatnych sektorach gospodarki narodowej. Należy pamiętać, że istnieje
wiele innych czynników, które mogą wpływać na perspektywy zatrud-
nienia kobiet w Rosji, w tym stan gospodarki, rynek pracy i społecznie
ugruntowana dyskryminacja. Na przykład tak jak zostało napisane na
początku akapitu oraz zostanie jeszcze wspomniane, kobiety mogą spo-
tkać się z dyskryminacją na rynku pracy ze względu na swój wiek lub
status matki, nawet jeśli mają wysoki poziom wykształcenia. Ponadto,
rynek pracy w Rosji jest nadal w dużym stopniu podzielony według płci,
a kobiety często pracują na gorzej płatnych i niższych stanowiskach lub
też, jak zostało wspomniane wcześniej, w małych firmach, niezależnie
od poziomu wykształcenia.
Negatywne stereotypy powodują, że pracownice mające zobowiąza-
nia związane z opieką nad dziećmi (w porównaniu z kobietami bezdziet-
nymi) spotykają się z „karą macierzyństwa“ – dyskryminacją w zakresie
rekrutacji, awansu, szkoleń, wynagrodzenia itp. Istnieją dowody na wy-
kluczenie kobiet z dziećmi na rynku pracy w Rosji. Jednym z głównych
wyzwań stojących przed pracującymi matkami w Rosji jest brak odpo-
wiednich świadczeń związanych z urlopem rodzicielskim. Chociaż pra-
wo rosyjskie przewiduje do trzech lat urlopu rodzicielskiego, większość
z nich jest bezpłatna, co sprawia, że wiele kobiet nie może sobie pozwo-
23
A. Panov, Gender Analysis of the Russian Labor Market, „Economic and social
changes: facts, trends, forecast / Экономические и социальные перемены: факты,
тенденции, прогноз” 2014, vol. 3, no. 33.
24
V. Rudakov i in., The Impact of Horizontal Job-Education Mismatches on the Earnings
of Recent University Graduates in Russia..., op.cit.
lić na wzięcie wolnego w pracy, aby zająć się swoimi dziećmi. Ponadto,
świadczenia są często ukierunkowane na ojców, a od matek oczekuje
się, że wezmą większość urlopu. Może to prowadzić do tego, że kobiety
są pomijane przy awansach lub mają trudności ze znalezieniem pracy po
wzięciu urlopu wychowawczego. Innym związanym z tym problemem
jest brak przystępnych cenowo opcji opieki nad dziećmi, co może utrud-
niać kobietom z dziećmi udział w życiu zawodowym. To, w połączeniu
z kulturowym oczekiwaniem, że kobiety biorą na siebie większość obo-
wiązków związanych z opieką nad dziećmi, może ograniczać możliwo-
ści awansu zawodowego kobiet i prowadzić do dyskryminacji. Ogólnie
rzecz biorąc, wyzwania stojące przed pracującymi matkami w Rosji mogą
przyczynić się do powstania różnicy w zarobkach kobiet i mężczyzn oraz
ograniczyć udział kobiet w rynku pracy.
Jeśli chodzi o bezrobocie to według badań, poziom bezrobocia
w przedziale wiekowym 15-29 lat wśród kobiet i mężczyzn jest pra-
wie taki sam, odpowiednio 43,4 i 42,9% biorąc pod uwagę dane z 2012
roku25. Taki wysoki odsetek spowodowany jest ekonomicznymi, nieko-
rzystnymi warunkami zatrudniania młodych ludzi bez doświadczenia
zawodowego. Młodym kobietom sytuację komplikuje fakt, że często
przedsiębiorca nie jest zainteresowany, aby wziąć społeczną odpowie-
dzialność za ich „funkcję reprodukcyjną”, gdyż dotyczy to zapewnienia im
świadczeń z tytułu ciąży i porodu, zasiłku macierzyńskiego i utrzymania
stanowiska do momentu, gdy znów będą zdolne do pracy. Takie podej-
ście wpływa na zatrudnienie młodych kobiet, zwłaszcza bezdzietnych,
które są w grupie ryzyka. Sytuacja na rynku pracy jest generalnie ko-
rzystna dla kobiet, jeśli weźmie się pod uwagę pogodzenie się z zatrud-
nieniem niskopłatnym. Przy innych warunkach, kobiety muszą się bar-
dziej starać o dobrze płatną pracę, która jednak wiąże się z dodatkowymi
kosztami, a mogą one być często nie do pogodzenia z ich społecznymi
i biologicznymi funkcjami w rosyjskim społeczeństwie.
Jednym z czynników, które mają negatywny wpływ na stan zdrowia
ludności są warunki pracy. W tym zakresie kobiety wypadają korzystniej
niż mężczyźni. W Rosji w 2012 roku 18,2 proc. z ogólnej liczby mężczyzn
zatrudnionych w gospodarce pracowało w szkodliwych i niebezpiecz-
25
A. Panov, Gender Analysis..., op.cit.
nych warunkach pracy, 4,6% - z ogólnej liczby kobiet. Warunki pracy,

m.in. kobiet i mężczyzn dzielą się także ze względu na rodzaj działalności
gospodarczej: najbardziej szkodliwe i niebezpieczne warunki pracy kon-
centrują się w tradycyjnie „męskich” sektorach gospodarki: górnictwie,
budownictwie, przemyśle przetwórczym, dystrybucji gazu i wody, trans-
porcie i łączności26. Wniosek z tego taki, że na rosyjskim rynku pracy
kobiety mierzą się z wieloma trudnościami, niekorzystnymi warunkami
takimi jak dłuższe poszukiwanie pracy, jeśli chcą zatrudnić się w firmie
o dobrych zarobkach, dużym bezrobociem wśród młodszej grupy wieko-
wej czy dużą konkurencyjnością. Jednocześnie to w czym kobiety utrzy-
mują pewną przewagę nad mężczyznami, to czynnik jakim jest wyższy
poziom wykształcenia i ogólny stan zdrowia.
Sytuacja mniejszości etnicznych na rynku pracy
Dyskryminacja mniejszości etnicznych

Rosja już od kilkuset lat jest państwem wieloetnicznym, w którym obec-
nie funkcjonuje ponad 100 mniejszości etnicznych. Wieloetniczność
Rosji była widoczna już przed I wojną światową, kiedy etniczni Rosjanie
stanowili mniej niż 50% społeczeństwa27, co wynikało zarówno z pod-
bojów dokonywanych przez Rosję jak i imigracji poszczególnych grup
etnicznych na jej terytoria. Obecnie, według danych Rosstatu z 2010
roku, etniczni Rosjanie stanowią około 80% społeczeństwa28.
Dzisiejsze podejście do mniejszości etnicznych jest powiązane z tym,
jak kształtowane było ono w czasach Związku Radzieckiego. W tym
kontekście można wyróżnić dwa główne podejścia. Pierwsze, zapocząt-
kowane przez Lenina, funkcjonowało do lat 30 XX w. i opierało się na
przyjęciu założenia, że aby rewolucja się udała, należy wprowadzać ideę
korienizacji – autochtonizacji, unarodowienia, a także rozwijać kompe-
tencje członków mniejszości etnicznych i podtrzymywać ich kulturę.
Działania te rozwijano do tego stopnia, że uczono mniejszości etniczne
26
Ibidem.
27
B. Mironov, Ethnic Discrimination in Late Imperial Russia, „Vestnik of Saint Peters-
burg University: History” 2017, vol. 62.
28
Росстат, М.А. Дианов, Социально-Демографический Портрет России: По
Итогом Всероссийской Переписи Населения 2010 Года, Moskwa 2012.
w ich ojczystych językach, a nawet wprowadzane były liczby miejsc na

uczelniach czy w urzędach, przeznaczone dla mniejszości narodowych29.
Drugie zaś podejście, wprowadzone przez Stalina, odchodziło od stawia-
nia tak dużego nacisku na rozwój mniejszości, a wręcz prowadziło do
prześladowań. Pomimo zmiany podejścia, jednak w ZSRR utrzymała się
część instytucji nakierowanych na rozwój mniejszości, a nawet przetrwa-
ła ona upadek Związku Radzieckiego i pozostała do czasów obecnych30.
Według dotychczasowych badań, w Federacji Rosyjskiej występu-
je dyskryminacja na tle etnicznym pracowników i osób poszukujących
pracy. W miastach takich jak St. Petersburg czy Moskwa, występuje
znacznie większa dyskryminacja na tym tle niż w miastach takich jak
Kazań czy Ufa. W pierwszych dwóch, dyskryminacja dotyczy głównie
mniejszości etnicznych, u których inne pochodzenie jest zauważalne, jak
również skupia się na mężczyznach. W pozostałych dwóch natomiast
pracodawcy traktują zarówno etnicznych Rosjan jak i mniejszości etnicz-
ne w bardzo zbliżony sposób31. Wspomniana zauważalność pochodzenia
etnicznego związana jest z tym, czy dana osoba należy do mniejszości
etnicznej pochodzenia europejskiego, czy też nieeuropejskiego.
Powyżej przytoczone wyniki badań są związane z funkcjonującą
w Federacji Rosyjskiej i wpływającą na podejście do mieszkańców Rosji
na rynku pracy hierarchizacją społeczeństwa na podstawie kryterium
etnicznego. Wyżej w tej hierarchii są członkowie mniejszości etnicznych
pochodzenia europejskiego, a niżej ci pochodzenia nieeuropejskiego.
Dodatkowo współgra to z faktem, że Rosjanie są najbardziej negatywnie
nastawionym do imigrantów narodem32. Nie można jednak zapominać
o kontekście różnic regionalnych i demograficznych w odniesieniu do
powyżej wskazanych miast. Te, w których dyskryminacja nie występuje
w zauważalny sposób są stolicami regionów zamieszkiwanych w dużej
29
A. Bessudnov i A. Shcherbak, Ethnic Discrimination..., op.cit., s. 107; D. Winczew-
ski, Polityka Kulturowa Bolszewików Wobec Regionów Zamieszkałych Przez Narody Nie-Ro-
syjskie W Pierwszych Latach Istnienia Rosji Radzieckiej, [w:] V. Jaros i B. Łukarska (red.),
Region W Kulturze, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Dłu-
gosza, Częstochowa 2017, s. 188, 191.
30
31
Ibidem, s. 105.
32
Ibidem, s. 108.
mierze przez mniejszości etniczne, w samym Kazaniu grupami dominują-

cymi są Rosjanie (48,6%) i Tatarzy (47,6%), zaś miasta takie jak Moskwa
czy St. Petersburg to miejsca zdominowane przez etnicznych Rosjan.
Nie wszystkie mniejszości etniczne są również bezpośrednio dotknię-
te przez powyżej opisane zjawisko, co ma związek między innymi z kon-
tunuowaniem przez ludy autochtoniczne tradycji i podejmowaniem się
tradycyjnych dla danej społeczności form pracy. Jest tak w przypadku
mniejszości etnicznych zamieszkujących terytoria arktyczne Federacji
Rosyjskiej, których przedstawiciele dużo częściej wybierają właśnie tra-
dycyjne zawody oraz dużo rzadziej podejmują studia33. Nie jest to więc
bezpośredni wynik dyskryminacji mniejszości etnicznych, a efekt dotych-
czasowych przyzwyczajeń.
Pandemia COVID-19
Pandemia COVID-19, która rozpoczęła się w 2020 roku negatywnie
wpłynęła na gospodarki wielu krajów, w tym również Rosji. Obecnie
wciąż nie doszło do powrotu do sytuacji sprzed jej pojawienia się. 2
lutego 2023 wykrytych zostało 9287 nowych przypadków zakażenia,
a 40 osób zmarło.
Przez cały okres trwania pandemii w Federacji Rosyjskiej nie wpro-
wadzono stanu wyjątkowego na skalę całego państwa. Od samego po-
czątku mieszkańcy zostali objęci szeregiem środków wsparcia np. ulgami
podatkowymi czy zwiększeniem świadczeń socjalnych. Zgodnie z ofi-
cjalnymi danymi stopa bezrobocia w Rosji osiągnęła swój szczyt – 6,4%
jeszcze przed pandemią w 2018 roku. W trakcie jej trwania wzrosła, ale
już w 2021 roku spadła do poziomu 4,3%. To z pozoru pozytywne zja-
wisko może wynikać ze zmniejszenia zasiłków dla bezrobotnych rok od
wybuchu pandemii, a także spadku liczby migrantów pracujących w Ro-
sji. Wolne miejsca pracy zostały zastąpione przez mieszkańców34.
Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez OECD mniejszości
etniczne były szczególnie narażone na utratę pracy w czasie trwania
33
M. Pitukhina, V. Gurtov, Indigenous..., op.cit., s. 7-8.
34
O. Chesalina, Xviii. Russia: The Path Dependence of Old Concepts and Targeted Sup-
port Measures in the Covid-19 Pandemic, Protecting Livelihoods, Nomos Verlagsgesellschaft
mbH & Co. KG, 2022.
pandemii35. Kryzys ten pogłębił występujące już wcześniej nierówności.

Mniejszości koncentrują się w konkretnych zawodach, przez co w mo-
mencie wprowadzenia lockdownu mogą być dodatkowo obciążone. Po-
nadto zamieszkują konkretne regiony, co wymaga od rządzących pro-
wadzenia polityki zwróconej szczególnie na wsparcie dla nich. Z badań
wynika, że występowanie zjawisk dyskryminacji w okresie kryzysu takie-
go jakim jest pandemia, może się zwiększyć.
Badając dokładniej przykład Rosji można zauważyć różnicę w podej-
ściu do pandemii w zależności od regionu36. Przyglądając się działaniom
lokalnych władz w Moskwie, w porównaniu z Tatarstanem czy obwodem
rostowskim, w stolicy reakcje władz i wprowadzane ograniczenia były
o wiele mniej zdecydowane. Natomiast chętne nastawienie na wzajemną
pomoc wyglądało odwrotnie - mieszkańcy Moskwy częściej przejawiali
znacznie wyższy poziom empatii w stosunku do siebie niż np. miesz-
kańcy Tatarstanu37. Zgodnie z danymi z Rosyjskiego Centrum Badania
Opinii Publicznej 60% Rosjan obawiało się zarażenia COVID-19. Lęk ten
wzrastał w okresach, gdy zwiększała się liczba chorych oraz gdy po-
jawiała się informacja o nowych szczepach wirusa. Zastanawiające są
wyniki badań wskazujące, że pomimo lęku Rosjanie nie zrezygnowali
z podróżowania. Przejawia się tutaj egoizm oraz dbanie o własny interes
bardziej niż o dobro całości społeczności. W ich następstwie dochodziło
do wzrostu napięć społecznych oraz wzajemnej agresji. W niektórych
regionach, szczególnie na północy (Jakucja, Kamczatka) pojawił się lęk
przed szczepieniami, który doprowadził mieszkańców do samoizola-
cji. Niski poziom edukacji w kraju skutkował łatwością w zaprzeczaniu
istnieniu pandemii oraz negatywnemu podejściu do kwestii szczepień.
Duży wpływ na stosunek do pandemii miały również różnice kulturo-
we występujące w danych grupach społecznych. Badania wskazały na
zmianę stosunku lokalnych mieszkańców do migrantów na pozytywniej-
szy, szczególnie w obszarze zatrudnienia. Nie wynika z nich ewident-
ny wpływ pandemii na relacje między etniczne, jednak zauważalny jest
35
OECD, The Unequal..., op.cit.
36
V.A. Tishkov i in., Society and the State in Russia and the World During the Coro-
navirus Epidemic, „Herald of the Russian Academy of Sciences” 2022, vol. 92, no. 4, doi:
10.1134/s1019331622040244.
37
Ibidem, s. 522.
wzrost negatywnych postaw w sieciach społecznościowych. Aż 44,3%

badanych ekspertów wskazuje je jako miejsce rozwoju masowych fobii
i nieufności społecznej.
Okres pandemii był sporym wyzwaniem dla Rosji pod wieloma
względami, zarówno gospodarczymi jak i społecznymi. Pomimo wielu
różnych narracji i podejść do wprowadzania lockdownu oraz przepro-
wadzanych szczepień, które naturalnie mogą wzbudzać większy brak
zaufania w społeczeństwie, badania nie wskazują na pogorszenie się
sytuacji mniejszości etnicznych na rosyjskim rynku pracy. Istnieje taka
możliwość, że w dłuższej perspektywie wystąpienie takiego zjawiska bę-
dzie bardziej zauważalne.
Wojna na Ukrainie
Od 21 września do 28 października 2022 trwała mobilizacja 300 tys.
rezerwistów do Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. W następstwie tej
decyzji wielu młodych mężczyzn wyemigrowało z kraju, co zmniejszyło
liczbę pracowników na rynku pracy. Zgodnie z szacunkami miejscowych
dziennikarzy śledczych do wojska powołano jednak więcej, ok. 500 tys.
osób38. Opierają się one na danych z urzędów stanu cywilnego o liczbie
małżeństw zawartych według przyspieszonej procedury (zmobilizowani
mają prawo wziąć ślub w dniu zgłoszenia się do urzędu, podczas gdy
resztę obowiązuje miesięczny okres oczekiwania)39. Dużą część powo-
łanych stanowią mieszkańcy Czeczenii, Dagestanu oraz Buriacji. Służba
wojskowa, która jest dobrze opłacana jest dla nich szansą na poprawę
sytuacji życiowej oraz wyjście z biedy. Część dekretu prezydenta, która
dotyczyła dokładnej liczby osób objętych poborem utajniono.
Duża część osób mieszkających w miastach zwalniała się z pracy,
aby nie zostać zmobilizowanym za pośrednictwem pracodawcy. Szacuje
się, że ok. 300-700 tys. osób wyjechało (ciężko określić dokładną ska-
lę, gdyż brakuje danych)40. Miejsca emigracji to głównie państwa, do
38
Давай Поженимся. Рост Числа Свадеб Показывает, Что К Середине Октября
В России Мобилизовали Как Минимум 492 Тысячи Человек, https://zona.media/ar-
ticle/2022/10/24/wedding-season (dostęp: 2.02.2023).
39
K. Chawryło, I. Wiśniewska, Mobilizacja..., op.cit.
40
Можно Ли Все-Таки Как-То Выяснить, Сколько Россиян Погибло На Войне?
А К Чему Приведет Эмиграция Из России — И Была Ли Она По-Настоящему
których Rosjanie mogą wjechać bez paszportów zagranicznych - Ar-

menia, Kazachstan, Kirgistan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Uzbekistan,
Tadżykistan, Turcja (według danych Centrum Lewady 75% Rosjan nie
ma takiego dokumentu) 41. Do Kazachstanu od 21 września 2022 roku
wjechało zgodnie z danymi kazachskiego resortu pracy 837 tys. Rosjan,
a wyjechało 780 tys42. Do Gruzji przyjechało 100 tys. osób. Ruchy mi-
gracyjne są bardzo płynne, dlatego nie pojawiły się jeszcze precyzyjne
dane statystyczne obrazujące ich skalę.
Po czasie dużo osób z tych, które wyjechało, wróciło do kraju, ponie-
waż nie byli przygotowani na rozpoczęcie życia w nowym kraju. Praca
zdalna zza granicy została utrudniona, ponieważ osoby przebywające
poza Rosją po 183 dniach muszą płacić większy podatek dochodowy
w wysokości 30%. Do wojska powołane zostały głównie osoby słabo
wykształcone, wykonujące pracę fizyczną. Migracja natomiast dotyczyła
osób należących do najbardziej wykształconej części społeczeństwa. Aż
29% małych przedsiębiorstw zostało dotkniętych utratą pracowników.
W grudniu 2022 r. Ministerstwo Cyfryzacji FR szacowało, że od począt-
ku inwazji na Ukrainę z Rosji wyjechało ok. 100 tys. (ok. 10%) specjali-
stów z branży IT43.
Na skutek intensywnego werbunku ochotników, a następnie mobi-
lizacji w etnicznie nierosyjskich regionach kraju – jak Buriacja, Jakucja
czy Tuwa – lokalne społeczności, a czasem całe wsie, nie mogą normal-
Массовой?, https://meduza.io/feature/2022/12/13/mozhno-li-vse-taki-kak-to-vyy-
asnit-skolko-rossiyan-pogiblo-na-voyne-a-k-chemu-privedet-emigratsiya-iz-rossii-i-byla-
-li-ona-po-nastoyaschemu-massovoy (dostęp: 2.02.2023); Россию После 21 Сентября
Покинули Около 700 000 Граждан, https://www.forbes.ru/society/478827-rossiu-po-
sle-21-sentabra-pokinuli-okolo-700-000-grazdan (dostęp: 2.02.2023).
41
Левада Центр, Поездки За Границу, https://www.levada.ru/2022/09/08/po-
ezdki-za-granitsu-4/ (dostęp: 2.02.2023).
42
Неожиданные Цифры. Сколько Россиян Въехало В Казахстан С Начала
Года?, https://esquire.kz/neozhidannye-cifry-skolko-rossijan-vehalo-v-kazahstan-s-na-
chala-goda/ (dostęp: 2.02.2023); А. Исаев, Сколько Россиян Прибыло В Казахстан С
Начала Мобилизации, https://exk.kz/news/150294/skolko-rossiian-pribylo-v-kazakh-
stan-s-nachala-mobilizatsii (dostęp: 2.02.2023).
43
M. Tomiczek, Rosjanie Ryzykują Utratą Pracowników Branży It, Wprowadzając Dra-
końskie Prawa, https://www.benchmark.pl/aktualnosci/sytuacja-pracownikow-it-w-ro-
sji-zmiany-przepisow.html (dostęp: 9.02.2023).
nie funkcjonować z powodu braku niezbędnej siły roboczej44. Instytut

Studiów nad Wojną zwraca uwagę, że władze rosyjskie w niektórych
regionach zamieszkiwanych przez mniejszości etniczne tworzą „ochotni-
cze bataliony”. Wskazuje się, że dużą część rosyjskiego wojska stanowią
mieszkańcy Czeczenii, Osetii Południowej, Tuwy, Tatarstanu, Baszkirii
oraz Czuwaszji. Również Sztab Generalny Sił Zbrojnych Ukrainy potwier-
dza wykorzystywanie nieetnicznych Rosjan do najbardziej niebezpiecz-
nych działań na wojnie45.
Rosyjska niższa izba parlamentu – Duma ustanowiła sankcje dla
mediów społecznościowych, które będą relacjonować konsekwencje
gospodarcze, w tym te dotyczące rynku pracy, wynikające z agresji na
Ukrainę. Do opinii publicznej trafił jednak wywiad znanego ekonomisty
Vladimira Gimpelsona z redaktorem jednej z gazet, w którym pojawiły
się informacje o emigracji ok. 700 tys. osób46. Dane wskazują, że wyemi-
growali głównie mężczyźni w wieku produkcyjnym. Zmniejszyła się także
liczba urodzeń. System zdrowotny skupiając się na rannych w wojnie, po-
dobnie jak w momencie wybuchu pandemii, może zaniedbać inne istotne
obszary np. kardiologię czy onkologię. Może zmniejszyć się liczba zatrud-
nianych osób z powodu obaw o ponowną mobilizację równoznaczną
z pojawieniem się luki w liczbie pracowników, której nie będzie się dało
wypełnić. W wielu zawodach mężczyzn nie da się zastąpić kobietami.
Również ze względu na to, że te, które poszukiwały zatrudnienia, już je
znalazły.
Włączenie separatystycznych republik prawdopodobnie nie poprawi
sytuacji na rynku pracy, ponieważ większość osób zdolnych do pracy
opuściła te regiony. Ponadto są one bardzo zniszczone, przez co będzie
potrzeba wielu osób, aby zajęły się ich odbudową. Wielu pracowników
może zostać przyciągniętych, tworząc kolejną lukę w rosyjskiej gospo-
darce. Osoby, które wrócą z wojny będą się borykać z różnego rodzaju
traumami i urazami psychicznymi, jak to ma zazwyczaj miejsce w takiej
44
K. Chawryło, I. Wiśniewska, Mobilizacja..., op.cit.
45
Rosja Na Wojnie Niszczy Swoje Mniejszości Etniczne, https://wgospodarce.pl/infor-
macje/114635-rosja-na-wojnie-niszczy-swoje-mniejszosci-etniczne (dostęp: 2.02.2023).
46
The Russian Labour Market and the Ukrainian War, https://www.niussp.org/ed-
ucation-work-economy/the-russian-labour-market-and-the-ukrainian-war/ (dostęp:
2.02.2023).
sytuacji. Będą potrzebowali na nowo wykształcić umiejętności niezbęd-

ne do pracy, co wiążę się z dodatkowymi kosztami i czasem przezna-
czonym na szkolenia. Wydawać by się mogło, że rozpoczęcie inwazji
na Ukrainę zwiększy podaż na pracowników. Jednak nie jest to wprost
proporcjonalne. Przez dotknięcie mobilizacją w dużej mierze osób po-
chodzących z mniejszości etnicznych ich obecność na rynku pracy nie
zwiększy się.
Podsumowując, przytoczone wcześniej badania, wskazują na istnienie
w Federacji Rosyjskiej dyskryminacji na tle etnicznym, zwłaszcza w zdo-
minowanych przez etnicznych Rosjan dużych miastach na zachodzie Ro-
sji i niewystępowanie tego zjawiska w miastach związanych z terenami
zamieszkiwanymi przez mniejszości etniczne. Co więcej, dane dotyczące
preferencji zawodowych części osób należących do mniejszości etnicz-
nych skłaniają do zastanowienia, na ile dyskryminacja jest powszechna
w Federacji Rosyjskiej. Oprócz tego, skupienie się autorów przytoczo-
nego badania na St. Petersburgu, Moskwie, Kazaniu i Ufie skłania do
zastanowienia, na ile zjawisko dyskryminacji związane jest wyłącznie
z miastami pokroju Moskwy, a na ile występuje również w mniejszych,
ale za to położonych na Syberii czy wręcz na dalekim wschodzie Ro-
sji. Dodatkowo, nasuwa się pytanie, na ile obecna sytuacja pokrywa się
z tą prezentowaną przez dotychczasowe badania. Co prawda nie ma
jednoznacznych dowodów na istnienie zależności pomiędzy pandemią
a znacznym pogorszeniem sytuacji mniejszości na rynku pracy, a według
wcześniejszych badań trend dotyczący zmiany podejścia do mniejszości
etnicznych w Rosji nie jest znaczący47, jednak w między czasie tj. 24
lutego 2022 roku rozpoczęła się wojna, wielu Rosjan w związku z tym
wyemigrowało, a ponadto pojawiły się informacje, że sytuacja nie et-
nicznych Rosjan na rynku pracy zmienia się, najprawdopodobniej w ne-
gatywny sposób. Część z nich wyjechała na wojnę i wciąż jest objęta
poborem. Pozostała część natomiast nie posiada odpowiednich kwalifi-
kacji, aby zająć miejsca osób, które wyemigrowały. Jednak w obecnym
momencie nie jest jeszcze możliwe precyzyjne określenie powiązania
pomiędzy wojną na Ukrainie a sytuacją mniejszości na rynku pracy w Ro-
sji. Dzieje się tak głównie dlatego, że jest ono jeszcze niezbadane, ale po
47
części również z powodu blokowania przez władze rosyjskie dostępu do

aktualnych i niesfałszowanych danych.
Wnioski
W stosunku do mniejszości etnicznych oraz kobiet na rynku pracy w Fe-

deracji Rosyjskiej, dyskryminacja występowała już przed wybuchem
pandemii COVID-19. W wyniku pandemii oraz rozpoczętej na początku
2022 roku wojny Rosji z Ukrainą, sytuacja mniejszości etnicznych uległa
pogorszeniu, a w dłuższym okresie może być jeszcze gorsza niż obec-
nie, ze względu na długoterminowe skutki prowadzenia przez Federację
Rosyjską wojny. Pole do dalszych badań pozostaje w zakresie wpływu
wykorzystania koneksji posiadanych przez poszczególne osoby z grup
społecznych będących przedmiotem zainteresowania niniejszego artyku-
łu, na szanse na rynku pracy tychże grup. Ponadto dotychczasowe bada-
nia skupiały się głównie na miastach takich jak Moskwa, St. Petersburg,
Kazań czy Ufa, czyli miastach zdominowanych przez etnicznych Rosjan,
leżących na zachodnie FR lub miastach o dużej obecności mniejszości
etnicznych. Pole do dalszych badań pozostaje zatem również w odnie-
sieniu do terytoriów znajdujących się na wschodzie Federacji Rosyjs-
kiej.
Bibliografia
Angrist J.D., Lifetime Earnings and the Vietnam Era Draft Lottery: Evidence
from Social Security Administrative Records, „The American Economic
Review” 1990, vol. 80, no. 3, s. 313-336.
Becker H.S., Triki Badawcze W Socjologii. Jak W Pełni Wykorzystać Poten-
cjał Badań Społecznych., przeł. P. Tomanek, Wydawnictwo Naukowe
PWN SA, Warszawa 2018.
Bessudnov A., Shcherbak A., Ethnic Discrimination in Multi-Ethnic So-
cieties: Evidence from Russia, „European Sociological Review” 2020,
vol. 36, no. 1, s. 104-120, doi: 10.1093/esr/jcz045.
Chawryło K., Wiśniewska I., Mobilizacja W Rosji – Reakcje Społeczne
I Skutki Gospodarcze, 2023.
Chesalina O., Xviii. Russia: The Path Dependence of Old Concepts and Tar-
geted Support Measures in the Covid-19 Pandemic, Protecting Liveliho-

ods, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG, 2022, s. 405-426.
Church R.M., The Effective Use of Secondary Data, „Learning and Moti-
vation” 2002, vol. 33, no. 1, s. 32-45, doi: 10.1006/lmot.2001.1098.
Eaton W.J., Gorbachev Says Women Have Greater Rights, https://
www.washingtonpost.com/archive/politics/1987/06/24/gorba-
chev-says-women-have-greater-rights/2bc3ab7d-71b6-410f-a-
211-9494ee3ee059/.
Izyumov A., Razumnova I., Women Entrepreneurs in Russia: Learning to
Survive the Market., „Journal of Developmental Entrepreneurship”
2000, vol. 5, no. 1, s. 1-19.
Kangas A., Krivonos D., Khidjobova S., Omonillaeva Z., Jitlina O., Teresh-
kina, Kiromova M., Social Reproduction of Post‐Soviet Migrant Labour:
Braiding the International Political Economy, „Antipode” 2023, vol. 55,
no. 1, s. 156-179, doi: 10.1111/anti.12871.
Lehmann H., Zaiceva A., Redefining Informality and Measuring Its Deter-
minants: Evidence from the Russian Labour Market, „Journal of Interna-
tional Development” 2015, vol. 27, no. 4, s. 464-488, doi: https://doi.
org/10.1002/jid.3062.
McCroclkin S., Primary Vs. Secondary Research, https://www.geopoll.com/
blog/primary-vs-secondary-research/ [dostęp: 18.02.2023].
Mironov B., Ethnic Discrimination in Late Imperial Russia, „Vestnik of Saint
Petersburg University: History” 2017, vol. 62.
OECD, The Unequal Impact of Covid-19: A Spotlight on Frontline Workers,
Migrants and Racial/Ethnic Minorities, OECD Publishing, Paris 2022.
Panov A., Gender Analysis of the Russian Labor Market, „Economic and so-
cial changes: facts, trends, forecast / Экономические и социальные
перемены: факты, тенденции, прогноз” 2014, vol. 3, no. 33.
Pitukhina M., Gurtov V., Indigenous Peoples in Russian Arctic Labour Mar-
ket, „Polar Record” 2022, vol. 58, doi: 10.1017/s0032247421000735.
Popova E., The Relationship between Fertility & Female Labor Market Out-
comes: Empirical Evidence from Russia., „SSRN Electronic Journal”
2018.
Rosja Na Wojnie Niszczy Swoje Mniejszości Etniczne, https://wgospodarce.
pl/informacje/114635-rosja-na-wojnie-niszczy-swoje-mniejszosci-
-etniczne.
Rudakov V., Figueiredo H., Teixeira P., Roshchin S., The Impact of Hori-
zontal Job-Education Mismatches on the Earnings of Recent University
Graduates in Russia, „SSRN Electronic Journal” 2019, doi: 10.2139/
ssrn.3408305.
The Russian Labour Market and the Ukrainian War, https://www.niussp.
org/education-work-economy/the-russian-labour-market-and-the-
-ukrainian-war/.
Tishkov V.A., Butovskaya M.L., Stepanov V.V., Society and the State in
Russia and the World During the Coronavirus Epidemic, „Herald of the
Russian Academy of Sciences” 2022, vol. 92, no. 4, s. 520-530, doi:
10.1134/s1019331622040244.
Tomiczek M., Rosjanie Ryzykują Utratą Pracowników Branży It, Wprowa-
dzając Drakońskie Prawa., https://www.benchmark.pl/aktualnosci/
sytuacja-pracownikow-it-w-rosji-zmiany-przepisow.html.
Winczewski D., Polityka Kulturowa Bolszewików Wobec Regionów Zamiesz-
kałych Przez Narody Nie-Rosyjskie W Pierwszych Latach Istnienia Rosji
Radzieckiej, [w:] V. Jaros, B. Łukarska (red.), Region W Kulturze, Wy-
dawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długo-
sza, Częstochowa 2017.
Виноградова Е., Эксперты Оценили Разрыв В Зарплатах Между
Женщинами И Мужчинами В России., https://www.rbc.ru/econo-
mics/27/06/2022/62b5957d9a7947935d720fec.
Исаев А., Сколько Россиян Прибыло В Казахстан С Начала
Мобилизации, https://exk.kz/news/150294/skolko-rossiian-priby-
lo-v-kazakhstan-s-nachala-mobilizatsii.
Левада Центр, Поездки За Границу, https://www.levada.
ru/2022/09/08/poezdki-za-granitsu-4/.
Россию После 21 Сентября Покинули Около 700 000 Граждан, ht-
tps://www.forbes.ru/society/478827-rossiu-posle-21-sentabra-po-
kinuli-okolo-700-000-grazdan.
Росстат, М. Дианов A., Социально-Демографический Портрет
России: По Итогом Всероссийской Переписи Населения 2010
Года, Moskwa 2012.
Давай Поженимся. Рост Числа Свадеб Показывает, Что К Середине
Октября В России Мобилизовали Как Минимум 492 Тысячи
Человек, https://zona.media/article/2022/10/24/wedding-season.
Можно Ли Все-Таки Как-То Выяснить, Сколько Россиян Погибло

На Войне? А К Чему Приведет Эмиграция Из России — И Была
Ли Она По-Настоящему Массовой?, https://meduza.io/featu-
re/2022/12/13/mozhno-li-vse-taki-kak-to-vyyasnit-skolko-rossiy-
an-pogiblo-na-voyne-a-k-chemu-privedet-emigratsiya-iz-rossii-i-by-
la-li-ona-po-nastoyaschemu-massovoy.
Неожиданные Цифры. Сколько Россиян Въехало В Казахстан С
Начала Года?, https://esquire.kz/neozhidannye-cifry-skolko-rossi-
jan-vehalo-v-kazahstan-s-nachala-goda/.
Abstract
Already existing sources considering women and ethnic minorities in Russian

Federation point out inequity in treating these groups on the Russian labor mar-
ket. In the face of the COVID-19 pandemic and the recent war between Rus-
sia and Ukraine arises question whether situation of previously discriminated
groups changed? Not only this is crucial for considered groups due to the crisis
caused by the pandemic but also due to growing needs of the Russian army
and another crisis caused by international sanctions. In this paper authors using
desk research describe already existing position of women and ethnic minorities
on the labor market in Russia and answer the question whether these social
groups are treated equally in comparison to other groups existing on the labor
market. This article also presents analysis of potential change in the approach
to groups considered in the presented research.
Keywords: Russia, labor market, ethnic discrimination, ethnic minorities, women

2023, nr 1 (37)
Justyna Eska-Mikołajewska1
Znaczenie relacji z Australią i Nową Zelandią w ramach

pobrexitowego zaangażowania Zjednoczonego
Królestwa w regionie Indo-Pacyfiku2
Wprowadzenie
Wychodząc z Unii Europejskiej (UE) w 2020 r., Wielka Brytania sym-

bolicznie uwolniła się od ograniczeń geograficznych, determinujących
jej wybory partnerów handlowych i geopolitycznych. Z większym naci-
skiem na własną „soft power”, w sztandarowej koncepcji „Global Brita-
in” wyraziła zamiar odbudowy więzi z najbliższymi sojusznikami, w tym
członkami Wspólnoty Narodów (The Commonwealth). Rewitalizacji i roz-
szerzeniu wpływów brytyjskich na arenie międzynarodowej sprzyjać ma
obejmowanie krajów spoza UE siecią umów handlowych, a także sojuszy
i partnerstw w dziedzinie bezpieczeństwa.
Celem artykułu jest ukazanie znaczenia wzmacniania relacji Zjedno-
czonego Królestwa z Australią i Nową Zelandią w realiach pobrexito-
wych. Do celów cząstkowych opracowania należy wskazanie, w jakim
stopniu zamiar pogłębienia relacji z byłymi dominiami jako podobnie
myślącymi partnerami na Indo-Pacyfiku, pokrywa się z założeniami tych
państw. Przedstawione zostaną różne obszary wspólnych aktywności
w formatach bilateralnych i multilateralnych, do podejmowania których
1
Dr, Kolegium Gospodarki i Administracji Publicznej, Instytut Politologii, Socjologii
i Filozofii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie; eskaj@uek.krakow.pl; ORCID ID:
https://orcid.org/0000-0001-7681-2425.
2
Publikacja została dofinansowana ze środków subwencji przyznanej Uniwersyte-
towi Ekonomicznemu w Krakowie.
Znaczenie relacji z Australią i Nową Zelandią... 139
asumpt ze strony brytyjskiej stanowią wspólna historia, bliskość tradycji

i kultury prawno-ustrojowej.
Główną tezą przyjętą w artykule jest twierdzenie, że marginalizacja
znaczenia Australii i Nowej Zelandii po akcesji Zjednoczonego Królestwa
do Wspólnot Europejskich (WE), spowodowała intensyfikację współ-
pracy tych państw z partnerami azjatyckimi. Wielka Brytania nie jest
obecnie dla byłych dominiów pierwszym wyborem strategicznym i na-
wet mimo zbliżonych z nimi interesów, skalę zaangażowania w budowie
pozycji globalnej Wielkiej Brytanii określą one stosownie do założeń
własnych polityk zagranicznych i bezpieczeństwa.
Problematyka i cele artykułu zadecydowały o wyborze metody ana-
lizy i krytyki piśmiennictwa, opisowej oraz badania dokumentów, w tym
zasobów internetowych, jak i wykorzystaniu analizy porównawczej
w badaniach międzynarodowych. W strukturze artykułu zarysowany
został podział na trzy części: w pierwszej skoncentrowano się na kon-
cepcyjnych podstawach brytyjskiego zaangażowania na Indo-Pacyfiku,
w dwóch kolejnych zaś analizie poddano wspólne inicjatywy na tle zało-
żeń polityk Australii i Nowej Zelandii.
Koncepcja „Global Britain” – podstawa brytyjskiego

zaangażowania na Indo-Pacyfiku
Wizja globalnie potężnej i ponownie wpływowej na świecie Wielkiej

Brytanii zdominowała narrację od momentu brexitu. Niecały rok po
referendum w sprawie opuszczenia UE, w dokumencie programowym
Partii Konserwatywnej „Razem naprzód: Nasz plan na silniejszą Wielką
Brytanię i pomyślną przyszłość” z 2017 r., przedstawiona została per-
spektywa Brytyjczyków jako narodu z globalną historią o „globalnej przy-
szłości”3. Dwa lata później, w raporcie „Globalna Wielka Brytania: Wizja
XXI wieku”4 podkreślono, iż wzmocnienie roli Zjednoczonego Królestwa
3
Forward together: Our plan for a Stronger Britain and a Prosperous Future, https://
ucrel.lancs.ac.uk/wmatrix/ukmanifestos2017/localpdf/Conservatives.pdf (dostęp:
10.09.2022).
4
B. Seely, J. Rogers, Global Britain: A Twenty-First Century Vision, https://henryjack-
sonsociety.org/wp-content/uploads/2019/02/HJS-Global-Britain-%C2%AD-A-Twenty-
first-Century-Vision-Report-A4-web.pdf (dostęp: 10.09.2022).
140 Justyna Eska-Mikołajewska
nastąpi poprzez bliską współpracę z państwami „anglosfery” i Wspól-

noty Narodów. Podstawę do zacieśnienia relacji z dawnym imperium
stanowić miało podzielanie nadrzędnych wartości i interesów, w tym
przywiązanie do prawa zwyczajowego, wspólny język i znaczące dzie-
dzictwo kulturowe.
Doniosłe znaczenie przypisać należy pierwszej po brexicie komplek-
sowej wizji strategicznej odnośnie do polityki obrony, bezpieczeństwa,
rozwoju i zagranicznej z 2021 r. „Globalna Wielka Brytania w erze kon-
kurencji”. W przeglądzie tym rozszerzono wymóg obrony interesów
brytyjskich o region Pacyfiku, uściślając, gdzie powinna się rozpocząć
międzynarodowa reorientacja Zjednoczonego Królestwa jako „jednego
z najbardziej wpływowych krajów na świecie”5. Jedynie kilka akapitów
nowej strategii poświęcono obszarowi euroatlantyckiemu, wskazując
USA jako najważniejszego strategicznego sojusznika i partnera, dzięki
któremu Wielka Brytania osiągnie status najsilniejszego europejskiego
członka NATO. Z perspektywy globalnych aspiracji brytyjskich za kluczo-
wy należy uznać fragment, w którym omówiony został „skłon w stronę
Indo-Pacyfiku” (‘Indo-Pacific tilt’).
W założeniu do 2030 roku Zjednoczone Królestwo ma stać się kra-
jem europejskim o najszerszej i najbardziej zintegrowanej obecności
w regionie, odnotowującym stały wzrost znaczenia politycznego i go-
spodarczego. Dostrzeżono konieczność wzmacniania liberalnego porząd-
ku międzynarodowego poprzez zacieśnianie relacji z demokratycznymi
państwami regionu. Większa świadomość zagrożenia ze strony coraz
bardziej asertywnego regionalnego hegemona, czyli Chin, sprawiła, że
Wielka Brytania mimo fizycznego oddalenia wyraziła zamiar bycia czę-
ścią sojuszu na Pacyfiku. Jednym z jego fundamentów jest porozumienie
„Pięciorga Oczu” (Five Eyes, FVEY), w ramach którego podejmuje działa-
nia wywiadowcze z mocarstwami tego regionu6.
5
Global Britain in a competitive age: The Integrated Review of Security, Defence, Devel-
opment and Foreign Policy, https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/
system/uploads/attachment_data/file/975077/Global_Britain_in_a_Competitive_Age-_
the_Integrated_Review_of_Security__Defence__Development_and_Foreign_Policy.pdf
(dostęp: 12.09.2022).
6
H. Strachan, Global Britain in a competitive age: strategy and the Integrated Review,
„Journal of the British Academy, t. 9, s. 170–171.
Brytyjskie dokumenty strategiczne z lat 2017–2021 eksponują klu-

czową pozycję państw regionu Indo-Pacyfiku, postrzeganego jako klucz
do wzmocnienia globalnej roli Zjednoczonego Królestwa. Oznacza to
symboliczną zmianę jego postawy w porównaniu do okresu bezpośred-
nio po rozpadzie Imperium Brytyjskiego. Kraj ten wykazywał nadal ten-
dencje imperialne, mimo iż jak trafnie ujął to w 1962 r. sekretarz stanu
USA, Dean Acheson, jakakolwiek „próba odgrywania samodzielnej roli
poza Europą (...) jest skończona”7.
Swoista próżnia po brexicie była odczuwalna, chociaż Europie nie
przypisywano szczególnej roli w geopolitycznych strategiach brytyjskich.
Od przystąpienia do WE w 1973 r., Wielka Brytania wykazywała różny
stopień otwartości i poparcia dla inicjatyw w kierunku coraz ściślejszej
unii. Odrzucała propozycje tworzenia architektury bezpieczeństwa, pod-
ważającego prymat NATO i naruszającego specjalne stosunki brytyjskie
z USA8.
Można przyjąć, że wynikało to z priorytetowego traktowania nie tyle
Europy i rozwoju jej instytucji oraz zdolności, co właśnie „anglosfery”.
Najbardziej kompleksowy model ukazuje ją jako wspólnotę państw,
opartą na rdzeniu brytyjskim, zakładając możliwość rozszerzenia i sfor-
mowania szerokiej unii anglojęzycznej. W innym wariancie dostrzec
można nawiązanie do idei federacji politycznej Zjednoczonego Króle-
stwa i jego trzech „białych dominiów”, ewentualnie poszerzonej o inne
Commonwealth Realms9. Jest to bliskie koncepcji CANZUK, która choć
sięga korzeniami końca XIX w., powróciła w kluczowym dla Brytyjczy-
ków 2016 roku. Według Andrew Robertsa 10, głosowanie w sprawie
brexitu zapewniło wiele możliwości, z których najwspanialszą była „(...)
reanimacja idei unii CANZUK”, stanowiąca „filar cywilizacji zachodniej”.
7
G. Mathea, Zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego Wielkiej Brytanii po jej
wyjściu z Unii Europejskiej, [w:] Wyzwania dla bezpieczeństwa międzynarodowego, red.
M. Kaszuba, R. Puzikow, J. Zieliński, Warszawa 2018, s. 80.
8
R. Weilandt, Will Brexit Change the EU’s Foreign Policy?, „Survival: Global Politics
and Strategy” 2019, t. 61, nr 2, s. 156–157.
9
D. Bell, S. Vucetic, Brexit, CANZUK, and the legacy of empire, „The British Journal of
Politics and International Relations” 2019, https://doi.org/10.1177/1369148118819070.
10
A. Roberts, CANZUK: after Brexit, Canada, Australia, New Zealand and Britain can
unite as a pillar of Western civilization, https://www.telegraph.co.uk/news/2016/09/13/
canzuk-after-brexit-canada-australia-new-zealand-and-britain-can/ (dostęp: 12.09.2022).
W dyskursie anglosaskim to „anglosfera”, a nie kontynentalna Europa

uznawana jest za naturalne środowisko dla Zjednoczonego Królestwa. Czy-
telnie wyraziła to eurosceptyczna Partia Niepodległości, zaznaczając, że
Wielka Brytania to „część globalnej społeczności, anglosfery”11. Zgodnie
z tym brytyjska akcesja do UE postrzegana jest w kategoriach ogromnego
błędu, a wręcz zdrady relacji z krajami Commonwealthu. Zwolennicy CAN-
ZUK uważają, że może ona stać się realną alternatywą dla Wielkiej Brytanii
po opuszczeniu przez nią struktur unijnych12. Przewaga CANZUK nad UE
polega bowiem na tym, że luźna federacja czterech państw anglosfery nie
dąży do coraz ściślejszej integracji. Wspólna tożsamość krajów „anglosfery”
nie sprowadza się jedynie do języka13. Były minister spraw zagranicznych
Australii, Gareth Evans wyraził wręcz opinię, że Zjednoczone Królestwo po
brexicie „znajdzie nowe globalne znaczenie (...) jako centrum anglosfery”14.
Idea CANZUK podniesiona została zatem do rangi konceptu, który
zajął zaszczytne miejsce w strategiach brytyjskiej polityki zagranicznej.
CANZUK jako pierwszy krok ku w pełni funkcjonującej „anglosfery” mia-
łaby stać się czymś więcej niż zacieśnieniem więzi i umową o wolnym
handlu. To propozycja stworzenia globalnego mocarstwa XXI wieku, któ-
re w sojuszu z USA, jest w stanie powstrzymać coraz bardziej asertywne
Chiny15. Potrzeby przekształcenia przez dawne imperium jego związków
z Commonwealthem dowodzi, zdaniem anglosferystów, poparcie „unii
CANZUK” i USA pozostania Wielkiej Brytanii w UE16. Co więcej, będzie
to wymagało opracowania efektywnego modelu przyciągania i wpływu
11
Believe in Britain, https://d3n8a8pro7vhmx.cloudfront.net/ukipdev/pages/1103/
attachments/original/1429295050/UKIPManifesto2015.pdf (dostęp: 13.09.2022).
12
E. Namusoke, A Divided Family: Race, the Commonwealth and Brexit, „The Round
Table” 2016, t. 105, nr 5, s. 468–469.
13
A. Roberts, It’s Time to Revive the Anglosphere, https://www.wsj.com/articles/its-
time-to-revive-the-anglosphere-11596859260 (dostęp: 13.09.2022).
14
H. Baxendale, B. Wellings, Anglosphere cooperation given a surprise boost after
a Brexit vote, https://blogs.lse.ac.uk/brexit/2016/07/26/after-the-brexit-vote-a-for-
malised-anglosphere-alliance-remains-unlikely/ (dostęp: 13.09.2022).
15
J.C. Bennet, Brexit boosts ‘CANZUK’ replacement for European Union, https://eu-
.usatoday.com/story/opinion/columnist/2016/06/24/brexit-boosts-canzuk-replace-
ment-european-union-column/86347818/ (dostęp: 15.09.2022).
16
B. Wellings, The Anglosphere in the Brexit Referendum, „Revue Française de Civili-
sation Britannique” 2017, t. 22, nr 2, s. 2–3.
na te obszary oraz rynki, na których Zjednoczone Królestwo poszukuje

możliwości wzrostu gospodarczego. Przy zwiększeniu się roli „miękkiej
siły”, niezbędne staje się zaangażowanie w kulturę, bezpieczeństwo oraz
aktywna współpraca z partnerami w takich obszarach, jak klimat, środo-
wisko czy przemieszczanie się obywateli17.
Trzeba zaznaczyć przy tym, że wytworzenie silnego związku ze Wspól-
notą Narodów nie jest równoznaczne z tęsknotą za byłym imperium18.
Budując globalną pozycję po brexicie, Wielka Brytania stara się zerwać
z imperialną przeszłością, zastępując narrację „o imperium” relacją o ma-
łej wyspie, która osiągnęła status potęgi. Zgodnie z tym podejściem, nie
istnieją powody, dla których powinna ograniczyć swoje geopolityczne am-
bicje. Wręcz przeciwnie, ma wszelkie atuty, aby objąć międzynarodowe
przywództwo, uzyskać przewagę handlową i globalny zasięg.
Australia wobec zaangażowania Wielkiej Brytanii na Indo-Pacyfiku
Państwem regionu, któremu przypisano doniosłą rolę w zapewnieniu

Wielkiej Brytanii pozycji światowego lidera, jest Australia19. Na wstępie
wypada zauważyć, że brytyjski rodowód, mający odbicie przede wszyst-
kim w przyjętych rozwiązaniach prawnoustrojowych20, stanowi wciąż
znaczącą część samoidentyfikacji Australijczyków jako narodu. Potwier-
dziły to wyniki Spisu Powszechnego z 2021 r., według których Anglia
wskazana została jako miejsce narodzin największej grupy mieszkańców
urodzonych za granicą21.
17
D. Howell, Brexit, the UK and the Commonwealth: Opportunities and Challenges,
„The Round Table” 2016, t. 105, nr 5, s. 576.
18
R. Saunders, Brexit and Empire: ‘Global Britain’ and the Myth of Imperial Nostalgia,
„The Journal of Imperial and Commonwealth History” 2020, t. 48, nr 6, s. 1142.
19
Jeden z wysokich przedstawicieli dyplomatycznych Australii w Wielkiej Brytanii
stwierdził, że „nie ma na świecie kraju bardziej podobnie myślącego z Australią niż Zjed-
noczone Królestwo” – A. Downer, Australia and a Post-Brexit Britain, „The Round Table”
2018, t. 107, nr 1, s. 26.
20
S. Bożyk, Parlament a egzekutywa w systemie ustrojowym dominium (Australia, Ka-
nada, Nowa Zelandia), [w:] Prawo, parlament i egzekutywa w systemach rządów. Księga
poświęcona pamięci Profesora Jerzego Stembrowicza, red. S. Bożyk, Białystok 2009, s. 230.
21
Australia’s Population by Country of Birth, https://www.abs.gov.au/statistics/
people/population/australias-population-country-birth/2021 (dostęp: 17.09.2022).
Byłe imperium do lat 60. XX w. pełniło rolę gwaranta bezpieczeństwa

i czołowego partnera handlowego Australii. Pierwszy brytyjski wniosek
o członkostwo w WE z 1961 r. wywołał zatem przerażenie dominium
nienauczonego krytyki Wielkiej Brytanii w obawie o zarzut nielojalności.
Przystąpienie Zjednoczonego Królestwa do WE22 ponownie zszokowało
Australijczyków, obawiających się izolacji i negatywnych skutków gospo-
darczych wywołanych zniesieniem imperialnych preferencji23. Finalnie
uznano, że interesy australijskie nie są aż tak zagrożone, a utrata uprzy-
wilejowanej pozycji w polityce brytyjskiej będzie miała znaczenie bar-
dziej prestiżowe niż faktyczne24. Odejście od „specjalnych stosunków”
implikowało jednak poważny spadek dochodów, głównie z eksportu
produktów rolnych.
Warto nadmienić, że Australia skoncentrowana na USA oraz Azji i Pa-
cyfiku, do lat 90. XX w. nie traktowała UE jako ważnego podmiotu mię-
dzynarodowego czy nawet regionalnego, lecz wyobcowany blok25. Z per-
spektywy czasu można mniemać, że akcesja Zjednoczonego Królestwa
do WE stanowiła dla Australii moment przełomowy, który pobudził ją do
większej aktywności w handlu międzynarodowym. Brytyjskie członko-
stwo w UE zaczęło być postrzegane jako sposobność zatroszczenia się
o interesy krajów Commonwealthu w Europie.
W tym ujęciu brexit oznaczał następny punkt zwrotny w australijskiej
polityce zagranicznej. Jeszcze przed ustanowieniem brytyjsko-unijnych
relacji handlowych26, dnia 17 grudnia 2021 r. Australia podpisała umo-
22
W tym czasie udział Wielkiej Brytanii w eksporcie i imporcie Wspólnoty Naro-
dów po raz pierwszy w historii był niższy niż z krajami EWG i wynosił 20% – M. Abbott,
A long-term view of the United Kingdom’s economic relations with the Commonwealth, „The
Round Table” 2020, t. 109, nr 3, s. 261, 263.
23
N.M. Khaze, Historical Lessons for Australia’s Foreign Policy: The case of British EEC
Membership, „Australia and New Zealand Journal of European Studies” 2017, t. 9, nr 2,
s. 35 i n.
24
P. Robertson, J. Singleton, The Old Commonwealth and Britain’s First Application
to Join the EEC, 1961–3, „Australian Economic History Review” 2000, t. 40, nr 2, s. 174.
25
P. Murray, Australia’s engagement with the European Union: partnership choices
and critical friends, „Australian Journal of International Affairs” 2018, t. 72, nr 3, s. 211.
26
L. Allison-Reumann, M. Matera, P. Murray, Assessing Australia’s options in the con-
text of Brexit: engaging with the UK and the European Union, „Australian Journal of Inter-
national Affairs” 2020, t. 72, nr 3, s. 294.
wę o wolnym handlu z Wielką Brytanią, która nie ma jednak większego

znaczenia handlowego. Australia zajmuje 24. miejsce jako największy
partner handlowy Wielkiej Brytanii (odpowiadając za 1% całkowitego
handlu brytyjskiego)27. Patrząc od strony Canberry, rola handlu z Wiel-
ką Brytanią jest większa, gdyż kraj ten stanowi 5. największego part-
nera handlowego Australii, obejmując 3,5% jej całkowitych obrotów28.
Podpisaniu traktatu towarzyszyły liczne obawy po stronie organizacji
brytyjskich rolników, dotyczące skutków dopuszczenia na ich rynek pro-
duktów australijskich. Pojawiały się też pytania o korzyści z umowy dla
eksportującej swoje towary Australii na utrzymujący wciąż preferencje
dla rodzimej produkcji, relatywnie mało chłonny rynek brytyjski29.
Jako pierwszemu porozumieniu wynegocjowanemu od podstaw po
brexicie, przypisuje mu się przede wszystkim znaczenie polityczne, od-
czytując je pierwszy krok ku realizacji celów nakreślonych w strategii
„Global Britain”. Jednym z nich jest przystąpienie Wielkiej Brytanii do
umowy o całościowym i progresywnym partnerstwie transpacyficznym
(Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership,
CPTPP), w której to sprawie formalny wniosek złożony został 1 lutego
2021 r.30, drugim zaś uzyskanie statusu Partnera Dialogu ASEAN, co
oficjalnie nastąpiło w sierpniu 2021 r.31.
Wielka Brytania określając Indo-Pacyfik obszarem o strategicznym
dla niej znaczeniu, przygląda się mu nie tylko pod kątem możliwości
handlowych, ale także dostosowania swojej orientacji politycznej, dy-
27
Trade & Investment Factsheets: Australia, https://assets.publishing.service.
gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1124096/austra-
lia-trade-and-investment-factsheet-2022-12-19.pdf (dostęp: 18.09.2022).
28
Australia’s trade in goods and services by top 15 partners 2020-21, https://www.
dfat.gov.au/sites/default/files/australias-goods-services-by-top-15-partners-2020-21.
pdf (dostęp: 18.09.2022).
29
D. Webb, UK-Australia Free Trade Agreement, https://commonslibrary.parliament.
uk/research-briefings/cbp-9484/ (dostęp: 18.09.2022).
30
Zjednoczone Królestwo do tej pory podpisało bilateralne umowy handlowe z 7
członkami CPTPP – C. Smith, UK membership of the trans-Pacific trade agreement, ht-
tps://lordslibrary.parliament.uk/uk-membership-of-the-trans-pacific-trade-agreement/
(dostęp: 20.09.2022).
31
S. Strangio, ASEAN Grants United Kingdom ‘Dialogue partner’ Status, https://the-
diplomat.com/2021/08/asean-grants-united-kingdom-dialogue-partner-status/ (dostęp:
20.09.2022).
plomatycznej oraz wojskowej. Pokrywa się to z priorytetem wskazanym

w Białej Księdze polityki zagranicznej Australii z 2017 r. (Foreign Policy
White Paper 2017), którym jest zapewnienie stabilności i strategicznej
równowagi na Indo-Pacyfiku. W aktualizacji strategii obronnej z 2020
r. (Defence Strategic Update 2020) przeniesiono punkt ciężkości plano-
wania na „najbliższy region” Australii. Zobowiązano się do wzmacniania
wpływów na Indo-Pacyfiku i budowy porządku regionalnego w opar-
ciu o partnerstwa z azjatyckimi krajami regionu. Pandemia COVID-19
stworzyła ku temu nowe możliwości, m.in. poprzez mechanizm koordy-
nacji Indo-Pacyfiku „siedmiu krajów”, w ramach którego Australia ściśle
współpracuje z Japonią, Indiami, Nową Zelandią, Koreą Południową, USA
oraz Wietnamem32.
Australia dąży do utrzymania orientacji amerykańskiej na Indo-Pa-
cyfik. Mając status partnera NATO, jest żywotnie zainteresowana silną
Wielką Brytanią w ramach Sojuszu. Zgodnie z australijskim podejściem,
utrzymanie brytyjskich zdolności, które pozwolą wpływać na politykę
USA, nie doprowadzi do osłabienia możliwości Australii w tym wzglę-
dzie33. W formatach wielostronnych Australia podejmuje z Wielką Bry-
tanią współpracę w zakresie wymiany technologii obronnych w ramach
AUKUS i porozumienia „Pięciorga Oczu”34. Relacje dwustronne, za filar
których uznać trzeba umowę o współpracy w dziedzinie obronności
i bezpieczeństwa z 2013 r., formalizującą współpracę wojskowo-przemy-
słową35, umacnia coroczny dialog ministerialny (Australia-UK Ministerial
Dialogue, AUKMIN). Jest on wzorowany na analogicznym mechanizmie
wdrożonym w strategicznie ważnych dla obu stron relacjach z USA36.
32
R. Maude, After the White Paper: Australian Foreign Policy in a COVID-19 World,
https://asiasociety.org/australia/after-white-paper-australian-foreign-policy-covid-19-
world (dostęp: 21.09.2022).
33
D. McDougall, Australia and Brexit: Déjà Vu All Over Again?, „The Round Table
2016”, t. 105, nr 5, s. 565.
34
L. Allison-Reumann, After Brexit: Australia’s relations with the EU and the UK, „Glob-
al Affairs” 2020, https://doi.org/10.1080/23340460.2020.1714466.
35
A. Gilli, The United Kingdom and the Indo-Pacific: return of Global Britain?, „Mind the
Gap: National Views of the Free and Open Indo-Pacific” 2019, s. 46.
36
D. Scott, Britain Returns to the Indian Ocean?, „The Round Table” 2018, https://doi.
org/10.1080/00358533.2018.1476096.
Współpraca z Europą postrzegana jest przez Australię w aspekcie

szerszych sojuszy na Indo-Pacyfiku. Duże znaczenie przypisywane jest
ożywieniu kooperacji w ramach QUAD (Quadrilateral Security Dialogue).
Australia popiera włączenie Wielkiej Brytanii do QUAD Plus, gdyż jako
podobnie do niej myślący partner Zjednoczone Królestwo również wy-
kazuje zaniepokojenie chińskimi wpływami w regionie37. Z australijskiego
punktu widzenia Wielka Brytania zdaje się być naturalną kandydatka do
QUAD Plus głównie z uwagi na jej aktywność na Oceanie Indyjskim, po-
strzeganą jako powrót byłego imperium „na wschód od Suezu”. W pełni
wpisuje się w to uczestnictwo w Pięciostronnym Porozumieniu Obron-
nym (Five Power Defence Arrangement, FPDA)38, jedynej obecnie formy
współpracy wojskowej Zjednoczonego Królestwa z krajami azjatyckimi.
Prócz tego, Australia i Wielka Brytania wykazują zaangażowanie na
Pacyfiku. Program „Pacific Step-Up” z 2016 r. był jednym z najwyższych
priorytetów australijskiej polityki zagranicznej. Za wyraźną paralelę dla
tych działań trzeba uznać „Pacific Uplift” z 2019 r., w ramach którego to
Wielka Brytania wykorzystuje swoje silne soft power przede wszystkim
w zakresie dyplomacji klimatycznej39. Rząd Australii nasila swoje zaanga-
żowanie na Pacyfiku, czyniąc wysiłki ku większej aktywności brytyjskiej
w regionie40.
Nowa Zelandia wobec zaangażowania Zjednoczonego Królestwa

na Indo-Pacyfiku
Drugim krajem, z którym relacje uznano za ważne w aspekcie wzmacniania

więzi z regionem Indo-Pacyfiku, jest Nowa Zelandia. Jako „najbardziej bry-
tyjska”, w pełni lojalna kolonia, a następnie dominium, utrzymywała ona
37
C. Paskal, Indo-Pacific strategies, perceptions and partnerships. The View from seven
countries, Research Paper, London 2021, s. 19.
38
D. Scott, op.cit.
39
Zob. Global Britain: the UK’s soft power advantage, https://www.britishcouncil.org/
sites/default/files/global_britain_the_uks_soft_power_advantage_report.pdf (dostęp:
24.09.2022).
40
M. Anders, L. Cornish, UK to boost Pacific aid after Australia request, https://
www.devex.com/news/uk-to-boost-pacific-aid-after-australia-request-92612 (dostęp:
24.09.2022).
bliskie, zwłaszcza handlowe, relacje z Wielką Brytanią. Silnie uzależniona

od rynku angielskiego oraz państw Wspólnoty Narodów, po szokującej dla
niej akcesji Zjednoczonego Królestwa do WE, w latach 70. XX w. dokonała
gwałtownego zwrotu w kierunku Europy. Realizując politykę liberalizacji
gospodarczej, Nowa Zelandia wstąpiła na ścieżkę globalną, a jej główny-
mi partnerami handlowymi i źródłem inwestycji bezpośrednich stały się
Australia, Chiny, Japonia, USA, jak i kraje ASEAN41.
Podobnie jak Australię, zaskoczył ją brexit, tym bardziej że ówczesne
relacje Nowej Zelandii z UE, jako trzecim co do wielkości partnerem han-
dlowym po Australii i Chinach42, znajdowały się na najwyższym poziomie
w historii. Wiązało się to z ratyfikacją pierwszej wiążącej umowy o part-
nerstwie w zakresie stosunków i współpracy (Partnership Agreement on
Relations and Cooperation) na koniec 2016 r. oraz planami pogłębienia
współpracy w ramach kompleksowej umowy o wolnym handlu UE–
Nowa Zelandia43, którą finalnie zawarto w czerwcu 2022 r. Przedtem
udało się wynegocjować warunki porozumienia handlowego z Wielką
Brytanią. Umowa z 28 lutego 2022 r. stanowi drugą w całości wynego-
cjowaną po brexicie umowę handlową Zjednoczonego Królestwa.
Zawarcie traktatu przedstawiane w kategoriach historycznego wyda-
rzenia, napędzały głównie motywy polityczne, a nie przesłanki handlowe.
Nowa Zelandia zajmuje bowiem dopiero 61. miejsce jako partner handlowy
Wielkiej Brytanii (odpowiadając za 0,2% jej całkowitego handlu)44. Z per-
spektywy Wellington znaczenie handlu ze Zjednoczonym Królestwem jest
większe, gdyż uplasowało się ono na 7. pozycji jako partner handlowy No-
wej Zelandii (stanowiąc 3,6% całkowitego handlu tego kraju)45.
41
S. Gonuguntla, Evaluation of New Zealand’s Trade and Direct Investment Intensities
with Major Trading Partners, „Asian Business Research” 2017, t. 2, nr 2, s. 40.
42
W.D. McIntyre, Brexit: A View from New Zealand, „The Round Table” 2016, t. 105,
nr 5, s. 592.
43
S. Kelly, F. Doser, N. Chaban, Shifting Frames: Images of Brexit in NZ and Possible
Consequences, [w:] Brexit and After: Perspectives on European Crises and Reconstruction
from Asia and Europe, red. K. Haba, M. Holland, Springer Nature, Singapore 2021, s. 163.
44
Trade & Investment Factsheets: New Zealand, https://assets.publishing.service.
gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1124393/new-zea-
land-trade-and-investment-factsheet-2022-12-19.pdf (dostęp: 25.09.2022).
45
Key Facts on New Zealand-United Kingdom trade, https://www.mfat.govt.nz/en/
trade/free-trade-agreements/free-trade-agreements-concluded-but-not-in-force/new-
Tak, jak przy porozumieniu z Australią, nie brakowało obaw o jego

skutki. Umowa o wolnym handlu miała zwiększyć dwukierunkową wy-
mianę handlową z Wielką Brytanią, odnotowującą spadek o 8% w sto-
sunku do okresu sprzed pandemii, a jednocześnie otworzyć dostęp do
nowozelandzkich eksporterów kluczowych towarów, takich jak mięso,
nabiał czy wino46. Organizacje brytyjskich rolników niepokoiło jednak
otwarcie rynku na nowozelandzkie produkty rolno-spożywcze, gdzie
standardy oraz koszty produkcji żywności są nieporównywalnie niższe.
Otwartym pozostawało nadto pytanie o wymierne korzyści z umowy
dla Nowej Zelandii w sytuacji, gdy po redukcji ceł, tańsze importowane
towary miały trafić na rynek brytyjski, na którym utrzymano preferencje
dla rodzimej produkcji47.
Poza priorytetowo traktowanym handlem i stabilnością gospodarczą,
Nowa Zelandia kładzie szczególny nacisk na kwestie bezpieczeństwa.
W tym celu koncentruje się na Indo-Pacyfiku, w którym pozostaje ak-
tywnym i integralnym partnerem kształtującym stabilny ład regionalny.
W dokumencie strategicznym na lata 2021–2025 (Strategic Intentions
2021–2025) wskazano, że dobrobyt i bezpieczeństwo Nowej Zelandii
zależy od pokoju i stabilności w regionie Indo-Pacyfiku. Coraz bardziej
wymagające środowisko regionalne wymaga od tego państwa bycia stale
zaangażowanym poprzez utrzymywanie silnych międzynarodowych po-
wiązań i efektywnych relacji z różnorodnymi partnerami.
Jednym z nich jest Wielka Brytania, z którą Nowa Zelandia współ-
pracuje w ramach porozumień wielostronnych. Jako najmniejszy z pięciu
partnerów uczestniczy w porozumieniu FVEY, w najszerszym zakresie
korzystając na wymianie danych wywiadowczych z większymi od niej
anglojęzycznymi demokracjami48. Wśród innych formatów multilateral-
zealand-united-kingdom-free-trade-agreement/key-facts-on-new-zealand-united-king-
dom-trade/ (dostęp: 25.09.2022).
46
An overview of New Zealand’s trade in 2021, https://www.mfat.govt.nz/en/
trade/mfat-market-reports/market-reports-global/an-overview-of-new-zealands-trade-
in-2021/ (dostęp: 25.09.2022).
47
G. Holt, The UK’s trade deal with New Zealand is a baby step. We need a giant leap,
https://www.opendemocracy.net/en/oureconomy/uk-new-zealand-trade-deal-is-a-ba-
by-step-we-need-a-giant-leap/ (dostęp: 26.09.2022).
48
F. Gardner, Five Eyes: Is the alliance in trouble over China?, https://www.bbc.com/
news/world-56970640 (dostęp: 26.09.2022).
nej współpracy wskazać należy, iż wraz z Australią, Nowa Zelandia two-

rzy anglosaską część porozumienia FPDA. Wnosi w ten sposób istotny
wkład w utrzymywanie swoistej platformy, powołanej celem utrzymy-
wania połączeń obronnych z Azją Południowo-Wschodnią, szerzej zaś
podejmuje wysiłki na rzecz budowania zaufania i promowania między-
narodowego porządku opartego na zasadach w obecnie geopolitycznie
napiętym regionie Indo-Pacyfiku. W pełni koresponduje to z zobowią-
zaniami Nowej Zelandii, nakreślonymi w dokumencie dotyczącym stra-
tegicznej polityki obronnej z 2018 r. (Strategic Defence Policy Statement
2018).
W przeciwieństwie do Australii, która postrzega bezpieczeństwo
regionalne głównie przez pryzmat sojuszu wojskowego z USA, Nowa
Zelandia pozostaje poza trójstronnym paktem AUKUS, którego uczestni-
kiem jest również Wielka Brytania. Z jednej strony można to odczytywać
jako potwierdzenie faktycznych podziałów wśród tradycyjnych partne-
rów anglosaskich, z drugiej natomiast traktować jako nawiązanie do an-
tynuklearnej polityki nowozelandzkiej49. Została ona zapoczątkowana
w latach 80. XX w., gdy z powodu różnic w podejściu do broni jądrowej
strona amerykańska zawiesiła swoje zobowiązania sojusznicze wobec
Nowej Zelandii. Mimo, że zamiarem tego kraju nie było dystansowanie
się od USA, a tym bardziej sojuszu ANZUS50, niezależność stała się z cza-
sem trwałą cechą nowozelandzkiej postawy obronnej.
Zdecydowany priorytet jako najbliższe środowisko bezpieczeństwa
otrzymał Pacyfik, którego stabilność i dostatek determinują interesy
i wpływy Nowej Zelandii. Zaangażowanie na Pacyfiku, napędzane wspól-
ną historią i tożsamością z krajami regionu, skłoniło Nową Zelandię do
wdrożenia w 2018 r. polityki „Pacific Reset”51. Jako jeden z tradycyjnie
największych darczyńców pomocy rozwojowej i humanitarnej na Pacy-
fiku, który aż 60% własnej pomocy zagranicznej kieruje na ten obszar,
49
W. Huntley, The kiwi that roared: Nuclear-free New Zealand in a nuclear-armed
world, „The Nonproliferation Review” 1996, t. 4, nr 1, s. 4.
50
Badanie opinii publicznej w 1987 r. wykazało, że 66% Nowozelandczyków chciało
pozostać w sojuszu z USA – K.P. Clements, New Zealand paying for nuclear ban, „Bulletin
of Atomic Scientists” 1987, t. 43, nr 6, s. 43.
51
A. Rodd, Britain and the Pacific islands – a new relationship?, „The Round Table”
2020, t. 109, nr 6, s. 758.
pozostaje żywotnie zainteresowana obecnością brytyjską w regionie.

Odnosi się to zwłaszcza do podejmowanych przez Zjednoczone Kró-
lestwo działań w zakresie udzielania pomocy humanitarnej i wsparcia
operacji niesienia pomocy w przypadku klęsk żywiołowych52.
Wielka Brytania realizująca interesy na Pacyfiku, przy wsparciu No-
wej Zelandii koordynującej współpracę w zakresie bezpieczeństwa mor-
skiego w regionie, mogłaby z powodzeniem starać się o partnerstwo
z QUAD. Pozytywne nastawienie do brytyjskiego zaangażowania odnosi
się także do dalszego pogłębienia współpracy z państwami wyspiarskimi
w rozmaitych formatach bilateralnych i multilateralnych, służąc promo-
waniu i ochronie stabilności regionalnej. Wystarczy nawiązać do part-
nerstwa dialogu Forum Wysp Pacyfiku, metropolitarnym członkostwie
w Regionalnym Programie Ochrony Środowiska Południowego Pacyfiku
czy ponownym przystąpieniu Zjednoczonego Królestwa w 2021 r. do
Wspólnoty Pacyfiku53.
Podsumowanie
Wielka Brytania dokonując symbolicznej zmiany swojej postawy po

brexicie postawiła na zwiększenie aktywności w regionie Indo-Pacyfi-
ku i nasilenie współpracy z partnerami „anglosfery”. Osiągnięciu statusu
„Global Britain” służyć miał powrót tego państwa do ścisłej kooperacji
z byłymi dominiami, dla których stanowiło niegdyś główne ogniwo spa-
jające je z tzw. Europą. Tymczasem, gdy Zjednoczone Królestwo skupiało
się na rozwoju współpracy z państwami UE, Australia i Nowa Zelandia
budowały głównie pozaeuropejskie relacje w oparciu o własne potrzeby
i ambicje.
52
W ramach nieformalnej grupy Partnerzy na Błękitnym Pacyfiku z 2022 r., Wielka
Brytania wraz z Nową Zelandią, Australią, Japonią i USA zadeklarowała 2,2 miliarda po-
mocy rozwojowej dla regionu – https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-
-releases/2022/06/24/statement-by-australia-japan-new-zealand-the-united-kingdom-
-and-the-united-states-on-the-establishment-of-the-partners-in-the-blue-pacific-pbp/
(dostep: 29.09.2022).
53
T. Newton, A. Powles, A Pivotal Moment? The UK Signals Re-engagement with the
Pacific, https://www.dailypost.vu/news/a-pivotal-moment-the-uk-signals-re-engage-
ment-with-the-pacific/article_4f053cc4-1ad2-5215-89d4-79951531dfaa.html (dostęp:
29.09.2022).
Dla Australii, identyfikującej siebie jako wpływową średnią potęgę

o globalnych interesach54, Wielka Brytania pozostaje jednym z najważ-
niejszych partnerów. Jednak to sojusz z USA ma kluczowe znaczenie
dla jej podejścia do Indo-Pacyfiku, bez którego kraj ten nie jest w stanie
osiągnąć pożądanego poziomu bezpieczeństwa i stabilności. Zarówno
dla Australii, jak i Nowej Zelandii największą wartość obrotów handlo-
wych generują kraje azjatyckie. Obecnie aż 70% handlu nowozelandz-
kiego dotyczy państw Indo-Pacyfiku, co z uwagi na dużą podatność na
ryzyko gospodarcze w niestabilnym środowisku międzynarodowym, ma
dla tego niewielkiego kraju szczególne znaczenie.
Zjednoczone Królestwo wyrażając zamiar wykorzystania Common-
wealthu jako narzędzia służącego powiększaniu wpływów w świecie,
zasygnalizowało potrzebę przywrócenia i wzmocnienia kluczowych
powiązań w regionie. W dużej mierze uznanie go za solidną platformę
do pogłębienia wzajemnych relacji pokrywa się z założeniami Australii
i Nowej Zelandii. Wszystkie analizowane trzy kraje w swoich oficjalnych
dokumentach strategicznych uznały Indo-Pacyfik za kluczowy obszar
aktywności. Podkreślić należy jednak, iż Australia i Nowa Zelandia za
priorytet uznają właśnie ten region, włączając jedynie partnerstwa eu-
ropejskie do podejmowanych inicjatyw w zgodzie z priorytetami ich wła-
snych polityk zagranicznych i bezpieczeństwa. Natomiast reorientację
Zjednoczonego Królestwa poza Europę i uznanie, że to Indo-Pacyfik
kształtuje szerszy krajobraz strategiczny55, odczytać należy jako składo-
wą znacznie szerszej wizji polityki brytyjskiej. Uwaga Wielkiej Brytanii
ma bowiem niewątpliwie charakter globalny.
Wypracowanie odrębnych umów handlowych, w ramach pobrexi-
towego zaangażowania Zjednoczonego Królestwa na Indo-Pacyfiku,
zapewniło Australii i Nowej Zelandii dostęp do rynku brytyjskiego. Po-
twierdza to ich wolę zachowania dobrych stosunków z dawną metropo-
lią, z którą nadal łączą je więzi polityczne, kulturowe i wspólna historia.
Uwzględnić należy jednak dzielącą te państwa fizyczną odległość, któ-
ra oddziałuje na wymianę handlową, a także intensyfikację kontaktów
54
A. O’Neil, Australia and the Importance of Being Global, “Asia Pacific Bulletin” 2014,
nr 293, s. 1.
55
H.V. Pant, T. Milford, The UK Shifts to the Indo-Pacific: An Opportunity for India-UK
Ties, “ORF Issue Brief” 2021, t. 444, s. 13.
z krajami azjatyckimi w czasie, gdy przez byłe imperium odsunięte zo-

stały na dalszy plan. Trudno jest zatem oczekiwać, że relacje z Wielką
Brytanią staną się dla nich na nowo priorytetem strategicznym.
Bibliografia
Abbott M., A long-term view of the United Kingdom’s economic relations
with the Commonwealth, „The Round Table” 2020, t. 109, nr 3.
Allison-Reumann L., After Brexit: Australia’s relations with the EU and the
UK, „Global Affairs” 2020, https://doi.org/10.1080/23340460.2020
.1714466.
Allison-Reumann L., Matera M., Murray P., Assessing Australia’s options
in the context of Brexit: engaging with the UK and the European Union,
„Australian Journal of International Affairs” 2020, t. 72, nr 3.
Anders M., Cornish L., UK to boost Pacific aid after Australia request, ht-
tps://www.devex.com/news/uk-to-boost-pacific-aid-after-australia-
-request-92612.
Baxendale H., Wellings B., Anglosphere cooperation given a surprise boost
after a Brexit vote, https://blogs.lse.ac.uk/brexit/2016/07/26/after-
-the-brexit-vote-a-formalised-anglosphere-alliance-remains-unlikely/.
Bell D., Vucetic S., Brexit, CANZUK, and the legacy of empire, „The Bri-
tish Journal of Politics and International Relations” 2019, https://doi.
org/10.1177/1369148118819070.
Bennet J.C., Brexit boosts ‘CANZUK’ replacement for European Union, ht-
tps://eu.usatoday.com/story/opinion/columnist/2016/06/24/brexit-
-boosts-canzuk-replacement-european-union-column/86347818/.
Bożyk S., Parlament a egzekutywa w systemie ustrojowym dominium (Au-
stralia, Kanada, Nowa Zelandia), [w:] Prawo, parlament i egzekutywa
w systemach rządów. Księga poświęcona pamięci Profesora Jerzego Stem-
browicza, red. S. Bożyk, Białystok 2009.
Clements K. P., New Zealand paying for nuclear ban, „Bulletin of Atomic
Scientists” 1987, t. 43, nr 6.
Downer A., Australia and a Post-Brexit Britain, „The Round Table” 2018,
t. 107, nr 1.
Gardner F., Five Eyes: Is the alliance in trouble over China?, https://www.
bbc.com/news/world-56970640.
Gilli A., The United Kingdom and the Indo-Pacific: return of Global Britain?,
„Mind the Gap: National Views of the Free and Open Indo-Pacific”
2019.
Gonuguntla, S., Evaluation of New Zealand’s Trade and Direct Investment
Intensities with Major Trading Partners, „Asian Business Research”
2017, t. 2, nr 2.
Holt G., The UK’s trade deal with New Zealand is a baby step. We need
a giant leap, https://www.opendemocracy.net/en/oureconomy/uk-
new-zealand-trade-deal-is-a-baby-step-we-need-a-giant-leap/.
Howell D., Brexit, the UK and the Commonwealth: Opportunities and Chal-
lenges, „The Round Table” 2016, t. 105, nr 5.
Huntley W., The kiwi that roared: Nuclear-free New Zealand in a nuclear-ar-
med world, „The Nonproliferation Review” 1996, t. 4, nr 1.
Kelly S., Doser F., Chaban N., Shifting Frames: Images of Brexit in NZ and
Possible Consequences, [w:] Brexit and After: Perspectives on European
Crises and Reconstruction from Asia and Europe, red. K. Haba, M. Hol-
land, Singapore 2021.
Khaze N.M., Historical Lessons for Australia’s Foreign Policy: The case of Bri-
tish EEC Membership, „Australia and New Zealand Journal of European
Studies” 2017, t. 9, nr 2.
Mathea G., Zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego Wielkiej Brytanii
po jej wyjściu z Unii Europejskiej, [w:] Wyzwania dla bezpieczeństwa mię-
dzynarodowego, red. M. Kaszuba, R. Puzikow, J. Zieliński, Warszawa
2018.
Maude R., After the White Paper: Australian Foreign Policy in a COVID-19
World, https://asiasociety.org/australia/after-white-paper-australian-
-foreign-policy-covid-19-world.
McDougall D., Australia and Brexit: Déjà Vu All Over Again?, „The Round
Table 2016”, t. 105, nr 5.
McIntyre W.D., Brexit: A View from New Zealand, „The Round Table” 2016,
t. 105, nr 5.
Newton T., Powles A., A Pivotal Moment? The UK Signals Re-engagement
with the Pacific, https://www.dailypost.vu/news/a-pivotal-momen-
t-the-uk-signals-re-engagement-with-the-pacific/article_4f053cc-
4-1ad2-5215-89d4-79951531dfaa.html.
Murray P., Australia’s engagement with the European Union: partnership
choices and critical friends, „Australian Journal of International Affairs”

2018, t. 72, nr 3.
Namusoke, E., A Divided Family: Race, the Commonwealth and Brexit, „The
Round Table” 2016, t. 105, nr 5.
O’Neil A., Australia and the Importance of Being Global, „Asia Pacific Bul-
letin” 2014, nr 293.
Pant H.V., Milford, T., The UK Shifts to the Indo-Pacific: An Opportunity for
India-UK Ties, ORF Issue Brief 2021, t. 444.
Paskal C., Indo-Pacific strategies, perceptions and partnerships. The View
from seven countries, Research Paper, London 2021.
Roberts A., CANZUK: after Brexit, Canada, Australia, New Zealand and Bri-
tain can unite as a pillar of Western civilization, https://www.telegraph.
co.uk/news/2016/09/13/canzuk-after-brexit-canada-australia-new-
-zealand-and-britain-can/.
Roberts A., It’s Time to Revive the Anglosphere, https://www.wsj.com/ar-
ticles/its-time-to-revive-the-anglosphere-11596859260.
Robertson P., Singleton J., The Old Commonwealth and Britain’s First Appli-
cation to Join the EEC, 1961–3, „Australian Economic History Review”
2000, t. 40, nr 2.
Rodd A., Britain and the Pacific islands – a new relationship?, „The Round
Table” 2020, t. 109, nr 6.
Saunders R., Brexit and Empire: ‘Global Britain’ and the Myth of Imperial
Nostalgia, „The Journal of Imperial and Commonwealth History” 2020,
t. 48, nr 6.
Scott D., Britain Returns to the Indian Ocean?, „The Round Table” 2018,
https://doi.org/10.1080/00358533.2018.1476096.
Seely B., Rogers J., Global Britain: A Twenty-First Century Vision, https://
henryjacksonsociety.org/wp-content/uploads/2019/02/HJS-Global-
-Britain-%C2%AD-A-Twenty-first-Century-Vision-Report-A4-web.
pdf.
Smith C., UK membership of the trans-Pacific trade agreement, https://
lordslibrary.parliament.uk/uk-membership-of-the-trans-pacific-tra-
de-agreement/.
Strachan H., Global Britain in a competitive age: strategy and the Integrated
Review, “Journal of the British Academy”, t. 9.
Strangio S., ASEAN Grants United Kingdom ‘Dialogue partner’ Status, ht-
tps://thediplomat.com/2021/08/asean-grants-united-kingdom-dia-
logue-partner-status/.
Webb D., UK-Australia Free Trade Agreement, https://commonslibrary.par-
liament.uk/research-briefings/cbp-9484/.
Weilandt R., Will Brexit Change the EU’s Foreign Policy?, „Survival: Global
Politics and Strategy” 2019, t. 61, nr 2.
Wellings B., The Anglosphere in the Brexit Referendum, „Revue Française
de Civilisation Britannique” 2017, t. 22, nr 2.
The importance of relations with Australia and New Zealand

as part of the UK’s post-Brexit engagement in the Indo-Pacific
region
Abstract
In the geopolitical situation in which Great Britain found itself after its with-
drawal from the European Union in 2020, it was necessary to develop a new
foreign and security policy strategy. The flagship concept of ‘Global Britain’
assumes the reorientation of the United Kingdom outside Europe and greater
involvement in the security architecture of the Indo-Pacific region. The article
examines to what extent the intention to strengthen relations with as like-
minded partners in the Indo-Pacific region coincides with the assumptions of
Australian and New Zealand policies. It has been shown that the former British
dominions, which are part of the so-called the Anglosphere has been given
a vital role in securing the UK’s position as a world leader. From the perspec-
tives of the national interest of both countries, rebuilding ties with the former
empire is considered an important strategic element, although giving it a priority
in the current geopolitical realities is not possible. Australia and New Zealand
put special emphasis on developing cooperation with the Indo-Pacific countries.
Keywords: United Kingdom, Australia, New Zealand, Indo-Pacific, Brexit, Global

Britain
2023, nr 1 (37)
Michalina Koniuk1
Feministyczna dekonstrukcja tradycyjnego obrazu

kobiety w utworach Qiu Jin
W historii Chin pojawiły się kobiety, które sprzeciwiły się narzuconym

im normom społecznym. Najsławniejszą chińską feministką z początku
XX w. była Qiu Jin (1975–1907). Jako jedna z pierwszych Chinek zbun-
towała się przeciw patriarchatowi i usiłowała uświadomić rodaczkom ich
położenie oraz przedmiotową rolę, jaką pełnią względem mężczyzn i ich
rodzin. Qiu Jin postanowiła zmobilizować kobiety, nie tylko działalno-
ścią rewolucyjną, ale również za pomocą dzieł literackich. Jej bohaterki
przeciwstawiały się narzucanym kobietom rolom społecznym, normom
czy obyczajom i dekonstruowały tradycyjny obraz chińskiej kobiety.
W utworach żeńskie postaci ubierają się w męskie stroje, piją alkohol
czy opuszczają dom bez towarzystwa opiekuna, odrzucają zwyczaj krę-
powania stóp jako symbolu dominacji mężczyzn. Ostatecznie porzucają
rodziny i wybierają drogę zdobywania edukacji. Bohaterki poezji Qiu Jin
walczyły z obowiązującymi normami społecznymi i dążyły do zmiany
swojego życia, nie akceptowały narzuconej roli, ale robiły wszystko, by
odmienić swój los. Prace Qiu Jin to przedstawienie historii Chin z per-
spektywy kobiecej, czyli zjawiska herstory. Postaci w utworach ukazują
i krytykują narzuconą kobietom rolę społeczną, złe traktowanie kobiet
i dążą do zmian oraz modernizacji kraju.
1
Mgr, Centrum Języka i Kultury Chińskiej, Wydział Humanistyczny Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu; michalinakoniuk@gmail.com; ORCID ID: https://orcid.
org/0009-0001-5374-5968.
158 Michalina Koniuk
Qiu Jin swoimi dziełami wpłynęła na myślenie i ukształtowała po-

glądy Chinek w czasach współczesnych2. To ona utorowała drogę do
koedukacji chińskim kobietom głosząc hasło „ucz się – ukończ szkołę –
pracuj”3. Za swoje czyny oraz działania antymandżurskie została w 1907
r. aresztowana, torturowana i skazana na karę śmierci4. Pomimo krót-
kiego życia działalność Qiu Jin przyczyniła się do zmian pozycji kobiet
w społeczeństwie chińskim5.
Tradycyjny model rodziny
W V w. p.n.e. za sprawą nauk Konfucjusza (551–479 p.n.e.), upowszech-

niła się doktryna państwowo-religijna znana dziś pod nazwą konfucja-
nizm. Zaczęła ona kształtować obyczaje, politykę, hierarchiczny po-
rządek społeczny czy idee i dominowała od czasów dynastii Han (206
p.n.e–220 n.e), aż po upadek dynastii Qing (1644–1911) w 1911 r. Spi-
sane nauki Konfucjusza wywarły również duży wpływ na pozycję kobiety
w społeczeństwie chińskim. W księgach konfucjańskich np. w Księdze
rytuału z V–IV w. p.n.e. oraz Księdze etyki i rytuału, z I w. p.n.e. można
odnaleźć fragmenty, które opisują cechy jakimi powinna charakteryzo-
wać się kobieta w małżeństwie6. Pierwsza z nich podkreśla jakiej posta-
wy oczekiwano od synowej „Słuchaj w milczeniu, bądź niewidzialna, nie
wychylaj się, nie przyglądaj się, nie krytykuj, nie śmiej się, stój prosto, nie
krzycz, nie bądź frywolna, nie bądź leniwa”7. Natomiast w drugiej księdze
można znaleźć informację, że kobieta wychodząc za mąż „powinna być
posłuszna oraz czysta”8.
2
D. Liu, Shilun Qiu Jin shici zhong de nüxing yishi, Shaoxing, s. 34–36.
3
T. Shao, Qiu Jin yanjiu wenji, Hangzhou 2013, s. 6.
4
J. Kucharski, Qiu Jin: An Exemplar of Chinese Feminism, Revolution, and Nationalism
at the End of the Qing Dynasty, South Bend 2016, nr 17, s. 94.
5
X. Zhao, Zhuibu shijie: qingmo min chu nüxing liliang de chuxian, 2020, s. 8.
6
A. Zemanek, Wybrane aspekty konfucjańskiego modelu kobiecości, 2010, nr 14, s. 485.
7
于无声;视于无形;不登高,不临深,不苟訾,不苟笑;立必正方,不倾听,毋嗷应,毋淫视,毋
怠荒。 Wszystkie tłumaczenia wykonała M.K., zob. M. Chen, Qiu Jin funü jiefang sixiang
yanjiu, Chongqing 2018, s. 31.
8
妇人以顺从为务,贞悫为首。Zob. D. Chen, Zhongguo funü shenghuo shi, Pekin
2015, s. 31.
Feministyczna dekonstrukcja tradycyjnego obrazu kobiety... 159
Konfucjanizm wprowadził do rodziny chińskiej hierarchizację relacji,

która polegała na całkowitej zależności dzieci od rodziców, żony od męża
oraz młodszych od starszych9. Przestrzeganie hierarchii, czyli stosowanie
się do narzuconej roli społecznej i wynikających z niej obowiązków oraz
utrzymanie tradycji czy porządku, miało zapewnić rodzinie harmonię.
Zachowanie, które odbiegałoby od konfucjańskich reguł, mogłoby za-
burzyć ład. Dlatego też kobieta musiała żyć zgodnie z tymi normami,
by nie sprowadzić nieszczęścia na pozostałych krewnych. Konfucjanizm
był więc aktem dominacji mężczyzn nad kobietami10. Zgodnie z tradycją,
w rodzinie męża kobieta zajmowała dość niską pozycję. Poniekąd przy-
czynił się do tego też pogląd, że ciągłość rodu i kult przodków mogły
być zapewnione tylko wtedy, gdy w rodzinie był potomek męski, a jeże-
li takowego nie było ród wygasał. Dlatego też każdy mężczyzna starał
się spłodzić jak najwięcej synów, bo tylko to zapewniało ciągłość rodu
i było zgodne z panującym wówczas kultem przodków11. Z tego względu
w społeczeństwie, w którym rodzina funkcjonowała jako najważniejsza
struktura, dziecko płci żeńskiej było niepożądane. Właśnie z tych przy-
czyn narodziny córki dawały powód do smutku, natomiast pojawienie się
syna było największym szczęściem, które mogło spotkać rodzinę chiń-
ską. Idealnie przedstawia to wiersz z Księgi pieśni12.
Kiedy rodzą się synowie,
To układa się ich w łożu,
Stroi w szaty i z nefrytu,
Berło daje do zabawy,
Płaczą głośno! Lecz w przyszłości
Błyśnie szkarłat nakolanków,
Dom dziedziczny, władzę przejmą!
Kiedy zaś się córki rodzą,
To się kładzie je na ziemi
I w pieluszki się owija,
9
Y. Feng, Krótka historia filozofii chińskiej, Warszawa 2001, s. 30.
10
A. Zemanek, op.cit., s. 486.
11
L. Wasiliew, Kulty, religie i tradycje Chin, Warszawa 1974, s. 146–147.
12
Ich zabawką są skorupki.

Prócz pokory – nic nie dla nich,
Wino, strawa – myśl zaprzątną,
Trosk rodzicom nie przysporzyć13
Kobieta w roli żony
Najważniejszym zadaniem stawianym kobietom przez społeczeństwo

(normy społeczne) było zamążpójście, do którego przygotowywano je od
najmłodszych lat. Młode kobiety nie wybierały małżonka, a rodzice wraz
ze swatką. Jako posłuszne córki musiały zaakceptować wybór opieku-
nów. Co więcej, małżeństwo w Chinach konfucjańskich było zawierane
w celu przedłużenia rodu, a nie z miłości pomiędzy dwojgiem ludzi14.
Kobieta i jej przyszły małżonek, nie mogli ujrzeć swoich twarzy przed
ślubem i poznawali się dopiero podczas ceremonii zaślubin15.
Po ślubie kobieta z pokorą musiała przyjąć nową rolę społeczną i nie
mogła samowolnie z niej zrezygnować, ponieważ nie przysługiwało jej
prawo do rozwodu16. Prawo do rozwodu posiadał jedynie mężczyzna,
który mógł wypędzić żonę zgodnie z zasadą „Żona jest jak ubranie – jeśli
źle leży lub wydaje się zużyte, twoim prawem jest je zmienić”17. We-
dług kodeksu praw z czasów dynastii Tang (618–907), jak i kodeksów
z późniejszych epok, mąż mógł żądać rozwodu z powodu tzw. ‘siedmiu
wykroczeń’ żony. Zaliczano do nich: rozwiązłość, bezpłodność, niepo-
słuszeństwo wobec teściów, kradzież, zazdrość, gadatliwość i kłótliwość
oraz zakaźne lub nieuleczalne choroby18. Ponadto, jeśli doszło do roz-
wodu, kobieta traciła prawo do dzieci, które zostawały z ojcem19. Mąż
13
Ibidem.
14
R.S. Watson, P. Buckley Ebrey, Marriage and Inequality in Chinese Society, Califor-
nia 1991, s. 2, 5.
15
W. Eberhard, Symbole chińskie. Słownik, Kraków 2007, s. 249–252.
16
D. Chen, op.cit., s. 30.
17
M. Stefańska-Matuszyn, Kobieta w Chinach konfucjańskich, [w:] Tradycja i współ-
czesność w Azji, Afryce i Ameryce łacińskiej, Wrocław 1978, s. 48.
18
19
mógł posiadać żonę, jak i konkubiny, natomiast kobieta, jeśli dopuściła

się zdrady była wykluczana z rodziny lub nawet zabijana20. Po wygnaniu
przez rodzinę męża, kobiety najczęściej stawały się prostytutkami, gdyż
był to jedyny dostępny sposób zarabiana na życie21.
Kobieta w roli konkubiny
Od czasów starożytnych w chińskim społeczeństwie znane było zja-

wisko poligamii. Mężczyzna, poza prawowitą żoną, mógł również mieć
konkubiny. Wzmianki na ten temat znajdują się w Księdze rytuału oraz
w Księdze etyki i rytuału22. Tłumaczą one, że praktyka ta miała na celu
zapewnienie ciągłości rodu, w przypadku, kiedy prawowita żona była
niepłodna lub jeśli jeszcze nie urodziła syna. W rzeczywistości wielu
mężczyzn posiadało konkubiny do zaspokojenia swoich potrzeb sek-
sualnych, a liczba konkubin w domu świadczyła również o zamożności
danej rodziny. Mężczyzna zatem mógł posiadać tyle konkubin, na ile
pozwalały mu finanse23. W hierarchii społecznej konkubiny zajmowały
miejsce pomiędzy żonami (konkubina usługiwała żonie)24, a służącymi.
Natomiast ich pozycja w rodzinie zależała od kolejności wkroczenia do
rodziny i urodzenia syna. Co więcej, konkubinami były kobiety wywo-
dzące się z niższych warstw społecznych25, które funkcjonowały jako
przedmiot transakcji handlowych, ponieważ można było je kupić na tar-
gach kobiet, gdzie kupowano również niewolnice, które z czasem także
mogły stać się konkubinami26.
Po śmierci mężczyzny konkubiny mogły dobrowolnie opuścić jego
dom. Wynikało to z faktu, że nie posiadały statusu prawdziwego człon-
ka rodziny, w odróżnieniu od żony, która po ceremonii zaślubin przyj-
mowała rodzinę męża oraz przodków jako własny ród. Z tego powodu
20
M. Stefańska-Matuszyn, op.cit., s. 48−49.
21
E. Potocka, Kobieta w konfucjańskiej koncepcji porządku społecznego, [w:] Kobiety
w cywilizacji konfucjańskiej, Toruń 2014, s. 22.
22
23
P. Buckley Ebrey, Ilustrowana historia Chin, Warszawa 2002, s. 40.
24
Y. Wang, Songdai nüxing falü diwei yanjiu, Pekin 2001, 113.
25
W. Wen, Wanqing „qie” zhi diwei ji hunyan zhuangkuang, Xianyang 2007, s. 55.
26
P. Buckley Ebrey, op.cit., s. 45−49.
po śmierci mężczyzny, konkubiny mogły zostać wygnane z domu27. Co

więcej, mogły one także utracić prawo do swoich własnych dzieci. Wte-
dy, opiekę nad potomstwem przejmowała żona. Warto również przy-
pomnieć, że synowie konkubin posiadali identyczne prawo dziedzicze-
nia co męscy potomkowie żony. Pomimo tego, konkubiny wciąż mogły
zostać wydalone z domu swojego pana bez dzieci i środków do życia.
Konkubiny po śmierci, nie dołączały do drzewa genealogicznego rodziny
i nie były włączane do rodzinnych ceremonii. W Księdze rytuału pojawia
się informacja, że jeśli konkubina posiadała synów, to oni składali jej
ofiary, ale nie kontynuowano tej tradycji przez wnuki, gdyż one odda-
wały cześć prawowitej żonie swojego dziadka. Zatem, zgodnie z Księgą
Rytuału konkubiny nie mogły po śmierci stać się przodkiniami rodziny,
w której żyły28.
Status konkubiny w rodzinie mężczyzny zależał od jej posłuszeństwa
wobec rodziny pana i wydania na świat męskiego potomka29. Konkubi-
na stała wyżej w hierarchii od kobiet, które posiadały status służących.
One również były kupowane na targach i wykorzystywane do pomocy
w domu. Często też funkcjonowały jako seksualne partnerki swojego
pana, co mogło pomóc im zmienić swoją pozycję i awansować ze służą-
cych na konkubiny. Pan domu nie był jednak do tego zobowiązany, przez
co służąca była wyłącznie kobietą, z którą mężczyzna utrzymywał tylko
stosunki seksualne30.
Qiu Jin
Qiu Jin urodziła się w 1875 r.31 w Xiamenie w prowincji Fujian, jako dru-
gie dziecko, a zarazem pierwsza córka rodziny Qiu. Ojciec Qiu Jin – Qiu
Shounan posiadał wykształcenie i pracował jako urzędnik w prowincjach
Hunan oraz Fujian32. Jego żona oraz matka Qiu Jin – Qiu Xinhou znacznie
27
Y. Wang, op.cit., s. 494−495.
28
P. Buckley Ebrey, op.cit., s. 39-42.
29
W. Wen, op.cit., s. 55–58.
30
31
Spotyka się różne daty urodzenia Qiu Jin. Najbardziej prawdopodobną datą jest
1875 za T. E. Barlow, The question of woman in Chinese feminism, Londyn 2004, s. 401.
32
T. Shao, op.cit., s. 185, 207.
różniła się od tradycyjnych chińskich kobiet. Podobnie jak mąż była wy-
kształcona – potrafiła pisać, czytać, znała się również na literaturze33. Ze
względu na wykształcenie rodziców oraz dostrzeżenie talentu pisarskiego
u Qiu Jin przez dziadka – dziewczynka podobnie jak chłopcy mogła pobie-
rać edukację. Umożliwienie dziewczynce rozwoju wskazuje, że rodzice Qiu
Jin działali wbrew doktrynom konfucjańskim, w myśl których „kobieta cno-
tliwa to kobieta bez talentu”34. Qiu Jin nie dość, że była utalentowana, to
jeszcze miała możliwość uczenia się i rozwoju w dziedzinach, które w tam-
tym okresie były zarezerwowane wyłącznie dla chłopców (jazda konna,
szermierka czy sztuki walki). Nawet tak wykształceni rodzice nie uchronili
poetki przed zaaranżowanym małżeństwem, które stało się przyczyną jej
dramatu35 . Mąż – Wang Tingjun nie dość, że okazał się rozpustnikiem, to
na domiar złego całymi dniami tylko pił i bawił się. Sama Qiu Jin opisywała
go słowami „wiarołomny, nieprzyjazny, hazardzista, fałszywy, zadufany,
znęcający się nad krewnymi, prowadzący nocne życie i nieczyste rozryw-
ki”36. Dodatkowo w nowej rodzinie Qiu Jin musiała podporządkować się
woli teściów oraz męża, a jej najważniejszym zadaniem było urodzenie
syna37. Rozczarowanie małżeństwem i wejście w nieakceptowaną nową
rolę społeczną, przygnębiły Qiu Jin38.
W 1903 r. Qiu Jin wraz z mężem oraz dwójką dzieci przeprowadziła
się do Pekinu, ponieważ jej mąż otrzymał pracę w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych. W stolicy artystka często bywała świadkiem niekompe-
tencji oraz korupcji rządu mandżurskiego, jak i jego agresji wobec Chiń-
czyków39. Zrozumiała, że aby Chiny na nowo stały się silnym krajem,
muszą iść drogą samodoskonalenia się oraz powinny naśladować kraje
zachodnie w nauce, kulturze czy zarządzaniu państwem. Podjęcie jednak
33
X. Zhang, ‘Qiu Jin wenyi’ yanjiu, Shanghai 2012, s. 17.
34
H. Yan, Chinese Women Writers and the Feminist Imagination, 1905–1948, Nowy
Jork 1948, s. 34.
35
H. Liang, Qiu Jin sixiang zai dangdai, Fuzhou 2019, s. 59.
36
无信义，无情谊，嫖赌，虚言，损人利己，凌侮亲戚，夜郎白大，铜臭纨绔之
恶习丑态。H. Lian, Qiu Jin nüquansixiang yanjiu, praca magisterska, Henan 2019, s. 15.
37
R. Zhu, Zhongguo lihun jiating shi, Xuelin, 1999, s. 78.
38
M.L. Shazer, Chinese Joan of arc Qiu Jin – China’s First Feminist, 2016, s. 125–126.
39
L. Yuan, Qiu Jin de wenxue chuangzuo ji wenxueshi jiazhi yanjiu, Changchu 2021,
s. 9.
takich działań uderzyłoby w chińskie tradycje np. posiadanie przez męż-

czyzn konkubin, uległość kobiet wobec rodziny męża czy krępowanie
stóp. Qiu Jin uważała, że państwa zachodnie o wiele lepiej traktują ko-
biety, gdyż mogły one pracować, uczyć się, samodzielnie bez asysty męż-
czyzny chodzić po mieście czy podróżować oraz tak, jak mężczyźni nosić
spodnie40. Qui Jin twierdziła, że w odbudowie kraju powinni pomagać
wszyscy obywatele niezależnie od płci. Krok ten wymagał jednak grun-
townych zmian już na etapie chińskiej edukacji i mentalności społecznej.
Qui Jin wiedziała, że aby kobiety zrozumiały istotę wyzwolenia kraju,
muszą podjąć naukę, zdobyć wiedzę, wyzwolić się z systemu feudalnego
i rozpocząć samodzielne życie, tak jak kobiety na zachodzie41.
Pierwszym krokiem podjętym przez Qiu Jin była zmiana wizerunku
chińskiej, tradycyjnej kobiety. „Rozwiązała swoje stopy, zdjęła haftowany
w chińskim stylu krótki płaszcz i długą spódnicę po czym założyła męską
kurtkę oraz spodnie w stylu zachodnim”42. Qiu Jin w czerwcu 1904 r. zo-
stawiła swojego męża wraz z dziećmi i wyruszyła do Japonii43. W Kraju
Kwitnącej Wiśni, poetka rozpoczęła działania rewolucyjne skierowane
ku ówczesnemu rządowi chińskiemu. Była członkinią grup np. Stowa-
rzyszenia Przywrócenia Światła (1904-1912) czy Zjednoczonej Ligii Chin
(1905-1912)44, których celem była modernizacja społeczna i gospodar-
cza Chin. Na początku 1906 r. Qiu Jin powróciła do Chin i zamieszkała
w Szanghaju. Założyła czasopismo Chińskie kobiety (Zhongguo nübao),
którego pierwszy numer pojawił się 14 stycznia 1907 r.45 W artykułach
krytykowała aranżowane małżeństwa, system feudalny, patriarchat, krę-
powanie stóp, czyli wszystko to, co ograniczało lub decydowało o życiu
kobiet46. 15 lipca 1907 za swoje działania rewolucyjne Qiu Jin została
skazana przez gubernatora Gui Fu na karę śmierci47.
40
A. D. Dooling, Women’s Literary Feminism in Twentieth – Century China, Nowy Jork
2005, s. 216.
41
Y. Su, You shengui zouxiang shehui, Hunan 2020, s. 66.
42
H. Yan, op.cit., s. 50.
43
Ibidem, s. 48.
44
M. Chen, op.cit., 2018, s. 30.
45
Q. Hu, 《Zhongguo Nübao) Qiu Jin yiwen yi shi kaolun, Henan, s. 184.
46
47
B. Jin, Cong Qiu Jin an kan wan Qing baokan yulun liliang, Jilin 2009, s. 1.
Nowe bohaterki w poezji – analiza wierszy Qiu Jin
Qiu Jin w swojej poezji nawoływała kobiety do przeciwstawienia się na-

rzuconym im normom i rolom społecznym oraz do emancypacji. W twór-
czości można zauważyć, jak w bohaterkach utworów Qiu Jin manifestują
się perypetie życiowe samej autorki. Ich emancypacja rozpoczyna się
od przeciwstawienia naciskom patriarchalnego społeczeństwa, poprzez
mobilizacje do walki i wreszcie stania się wolnymi. Determinacja Qiu Jin
nie uległa zmianie nawet po wyjściu za mąż. Poetka przez nieodpowiedni
dobór małżonka niezwykle cierpiała, co można zauważyć w jej twórczo-
ści z tego okresu. Wyrazem intensywnych emocji jest wiersz Marazm
w Pekinie (Xiaozhu Jinghua), który pewnego dnia w złości napisała po
kolejnej awanturze z mężem.
W Pekinie znów nastała jesień.
Pod żywopłotem rozkwitły kwiaty,
przetarte barwami jesieni.
Śpiewam na cztery strony świata,
i rozmyślam od ośmiu lat o Zhejiangu.
Najsilniejsza gorycz opisana pięknem,
rozbita na wiele okruchów!
Ciało słabsze od męskiego:
ale za to serce silniejsze.
Idź przez życie odważnie,
przyjmuj ludzką życzliwość.
Kto mnie rozpozna w męskim przebraniu?
Ostatnia droga bohaterki jest pełna zakrętów.
Gdzie w świecie śmiertelników znajdę bratnią duszę?
Czarna koszula zamokła48
Podmiot liryczny zwraca uwagę, że jak co roku nastała wiosna w sto-
licy, ale jej życiowa sytuacja nie uległa żadnej zmianie. I mimo tego, że
za oknem rozkwitają kwiaty i drzewa – nie cieszy jej ten widok. Autorka
48
T. Shao, op.cit., s. 184.
wiersza ukazuje kobietę śpiewającą na wszystkie strony świata. Jednak

ten śpiew to krzyk bólu i rozpaczy, jakim przepełniona jest Qiu Jin. Każ-
dego dnia cierpi z powodu zaaranżowanego małżeństwa i chociaż stawia
opór mężowi oraz ogólnie panującym zwyczajom społecznym, pozostaje
bezsilna wobec systemu. Dlatego też bohaterka tęskni za Zhejiangiem,
za rodzinnymi stronami, gdzie mogła rozwijać swój talent. W domu męża
musiała wyzbyć się swojej wolności i podporządkować się roli żony, sy-
nowej oraz matki. Bohaterka wiersza nie poddaje się i zaczyna dążyć
do emancypacji. Qiu Jin sugeruje, że pod względem fizycznym kobieta
nie jest tak silna jak mężczyzna, ale wciąż posiada siłę i determinację
w swoim sercu. Dzięki tej odwadze bohaterka ośmiela się założyć mę-
ski strój, który pozwalał kobiecie zasmakować wolności. Kobiety, które
zdecydowały się na tak radykalne kroki, w końcu zakończą drogę cier-
pienia. Dlatego Qiu Jin w wierszu zachęca do działania. Utwór kończy
się stwierdzeniem, że koszula zamokła. Może to oznaczać, że bohaterka
założyła męski strój, wyszła z domu, ale wolna i swobodna stała się do-
piero moknąc w deszczu.
Po napisaniu Marazmu w Pekinie, Qiu Jin po raz pierwszy w życiu zało-
żyła ubranie męża. Poszła nawet krok dalej i zrobiła sobie w nim zdjęcie.
Patrząc na fotografię, zadała pytanie „Kim jest ten mężczyzna, na które-
go patrzę? To ja”49. Było to pierwszy raz od dnia ślubu, kiedy poczuła się
wolną, niezależną kobietą. Chcąc kontynuować takie życie postanowiła
w męskim stroju wyjechać do Japonii. Rozpoczęła tam działalność re-
wolucyjną, która jest obecna w jej twórczości. Od poematów ukazują-
cych jedynie sprzeciw bohaterek względem zasad konfucjańskich, doszła
do wierszy wzywających kobiety do działania. Przykładem jest wiersz
O uczuciach – napisane podczas podróży do Japonii (You huai – you Riben
shizuo).
Słońce i księżyc traciły blask,
a niebo i ziemia pogrążyły się w ciemnościach,
kto pomoże kobietom uwolnić się od ciężkiego losu?
Klejnoty zastawione, ocean przepłynięty,
granica ojczyzny przekroczona.
Stopy uwolnione od tysiącletniej trucizny,
49
Ibidem, s. 184.
dusze kwiatów żarliwie do walki pobudzane.

W smutku patrzę na chustkę z jedwabiu,
w połowie zakrwawioną, w połowie mokrą od łez50
Wiersz został napisany przez Qiu Jin podczas podróży statkiem do
Japonii51. Początek utworu wskazuje na pogrążoną w ciemnościach oj-
czyznę poetki. Jest to nawiązanie do problemów z jakimi borykały się
wtedy Chiny, czyli do skutków wojen opiumowych, kolonializmu oraz
nieudolnych rządów Mandżurów. Jedynym sposobem, by zmienić los
Chin była edukacja, otwarcie się na nowe możliwości. Ze względu na to,
walka Qiu Jin o równe prawa dla kobiet, odnosiła się nie tylko do po-
prawy ich życia, ale również do odbudowy podupadłej ojczyzny. Poetka
uważa, że do walki o Chiny powinni włączyć się wszyscy, niezależnie od
płci. Dlatego też, bohaterka wiersza cierpi patrząc na swój kraj, który
zamiast się rozwijać, pozostaje w ciemności.
Następnie, w dalszej części wiersza pojawia się istotne pytanie a kto
pomoże kobietom uwolnić się od ciężkiego losu? Odpowiedź jest w kolej-
nych wersach wiersza. Bohaterka zastawia swoje kosztowności i za zdo-
byte pieniądze wyjeżdża. Qiu Jin w ten sposób wzywa kobiety, aby tak
jak ona, odzyskały swoją biżuterię, sprzedały ją i podjęły naukę. Dlatego
odpowiadając na pytanie, kto wyzwoli kobiety ze świata męskiej domi-
nacji – padła prosta odpowiedź – one same. Zadaniem kobiet jest zro-
zumienie wagi własnej edukacji, bo dzięki niej będą w stanie rozpocząć
niezależne życie i włączą się w odbudowę Chin.
Bohaterka decyduje się też na uwolnienie skrępowanych stóp. Jest to
niewątpliwie zachęcenie kobiet do odrzucenia kontynuowanej przez set-
ki lat barbarzyńskiej tradycji ich krępowania. Należy zaznaczyć, że żyjąc
w Japonii, autorka zdjęła bandaże ze stóp. Co więcej, nie korzystała na-
wet ze środków transportu i chodziła pieszo. Qiu Jin codziennie znosiła
niewyobrażalny ból, lecz nigdy na nowo nie zabandażowała stóp. Poetka
pisząc o konieczności zaprzestania tej nieludzkiej tradycji jest świadoma
potwornego cierpienia doświadczanego przez kobiety. Do walki o kraj,
jak i odrzucenie okrutnej tradycji krępowania stóp, bohaterka wiersza
wzywa sto dusz kwiatów, czyli kobiety. Utwór pokazuje, że to właśnie
50
Q. Jin, Qiu Jin ji, Szanghaj 1965, s. 87.
51
T. Shao, op.cit., s. 17.
one same muszą stanąć do walki o lepsze życie, o wolność i odrzuce-

nie panujących obyczajów, łącząc swoje siły. Podmiot liryczny namawia
kobiety do wyzwolenia się ze świata patriarchatu poprzez rozwiązanie
krępowanych stóp. Ostrzega je jednak przed bólem i łzami, jakie będą
im towarzyszyć z każdym kolejnym krokiem. Ale wskazuje przy tym, że
cierpienie jest jedyną możliwą ścieżką ku ich emancypacji.
Prócz zachęcania kobiet do walki o swoje lepsze życie, Qiu Jin rów-
nież poprzez poezję, starała się dodać kobietom odwagi uświadamiając
im, jak bardzo są ważne dla historii Chin. W wierszu Niebo frankolina
(Zhegu tian) poetka próbuje pokazać czytelniczkom, że ich czyny na pew-
no zapiszą się w dziejach ludzkości.
Lamentując nad niebezpieczeństwem kraju,
opłakując swoje dryfujące życie,
złowieszcze górskie przełęcze muszą zostać utorowane,
bym mogła dalej kroczyć nieustraszoną ścieżką.
Któż może sprzeciwić się stwierdzeniu, iż kobiety to niezwykłe du-
sze?
Są niczym miecze dniami i nocami przeszywające rozdziały historii52
Na początku podmiot w wierszu ubolewa nad sytuacją w ojczyźnie.
Jest to odniesienie do życia Qiu Jin która, aby móc walczyć o prawa
kobiet musiała wyjechać z Chin do Japonii. Qiu Jin często podkreśla-
ła, że Chińczycy powinni porzucić stary system i rozpocząć wdrażanie
niezbędnych reform. Dzięki temu także i kobiety uwolnią się z opresji
konfucjanizmu, a następnie pomogą w odbudowie Chin. Dodatkowo
postać w wierszu płacze, że aby odmienić los kraju musi go najpierw
opuścić. Dla Qiu Jin, jak i wielu innych kobiet, które odważyły się wy-
ruszyć za granicę by się kształcić, wyjazd z Chin był ogromnym aktem
desperacji i odwagi. Spędziły one całe swoje życie zamknięte w domu
posłusznie wykonując rozkazy rodziców, a potem męża i teściów. Samo
porzucenie rodziny było niełatwe, a wyjazd zagranicę był niebezpieczną
wyprawą w obcy oraz odległy świat. Pomimo jednak płaczu i smutku,
postać w wierszu nie poddaje się i podkreśla, że podjęte przez nią kroki
są konieczne. Zawsze jakaś kobieta musi być tą pierwszą, która sprzeci-
52
H. Yan, op.cit., s. 42.
wi się wszelkim panującym zasadom i stereotypom, porzuci stare życie

i zawalczy o lepszy los. Jednocześnie bohaterka w wierszu nawiązuje do
strachu przed nieznanym, który porównuje do przerażającego widoku
pasma gór. Dla wielu kobiet decyzja o opuszczeniu swoich domów i wy-
jazd za edukacją jest czymś niemożliwym do zrealizowania. Wiele z nich
z powodu obaw nigdy nie podejmie kroków ku emancypacji. Bohaterka
w wierszu ma jednak nadzieje, że pojawią się takie kobiety, które zro-
zumieją jak ważne jest wykształcenie i one jako pierwsze zapoczątkują
zmiany.
Następnie podmiot w wierszu wskazuje, że po przekroczeniu prze-
łęczy i gór kobieta będzie nadal musiała mierzyć się z przeciwnościami
losu. Qiu Jin wiedziała, że walka o prawa kobiet, jak i uświadomienie
im ich sytuacji życiowej jest niezwykle trudnym zadaniem. Po raz kolej-
ny bohaterka namawia kobiety do porzucenia życia niewolnicy i walki
o ojczyznę oraz swoją przyszłość. Jednocześnie bohaterka zdaje sobie
sprawę, jak ciężki i trudny będzie to proces, ale jako kobieta nie może
zrezygnować. Jeśli teraz się podda, nigdy nie wyzwoli się z systemu pa-
triarchalnego i wciąż będzie funkcjonować na najniższym szczeblu hie-
rarchii społecznej.
Dlatego też, aby zmotywować kobiety do działania, bohaterka wier-
sza podkreśla, że nikt nie powinien umniejszać ich roli w społeczeństwie.
Autorka wiersza ma nadzieję, że czytelniczki uwierzą w siebie i zawalczą
o swoją przyszłość. Qiu Jin często wspomina takie bohaterki jak Hua
Mulan53 czy Liang Hongyu54, czyli przywołuje imiona słynnych chińskich
żołnierek, kaligrafek czy poetek. W ten sposób stara się pokazać swoim
czytelniczkom, że w historii Chin żyły kobiety, które sprzeciwiły się nor-
mom czy rolom społecznym i zostały bohaterkami. Postacie utworów
Qiu Jin sprzeciwiają się wielu tradycyjnym wymogom, którym musiała
się podporządkować kobieta w społeczeństwie chińskim. W ten spo-
sób niszczą tradycyjny obraz kobiety chińskiej i tworzą nowy – postać
53
Najbardziej znana bohaterka chińskiej mitologii, która w męskim przebraniu, przez
dwanaście lat, służyła w wojsku zob. S. Brownell, Chinese Femininities/ Chinese Masculi-
nities, California 2002.
54
Chińska generał, która zasłynęła podczas wojen Jin – Song (1125−1234), żyjąca
w latach 1102−1135; zob. S. Brownell, Chinese Femininities/ Chinese Masculinities, Cal-
ifornia 2002.
kobiety wyzwolonej i niezależnej. Dzięki pracom Qiu Jin wiele kobiet

odważyło się sprzeciwić dawnemu życiu i zwróciło się ku emancypacji.
Bibliografia
Barlow T.E., The question of woman in Chinese feminism, Londyn 2004.
Buckley Ebrey P., Ilustrowana historia Chin, przekł. I. Kałużyńska, War-
szawa 2002.
Chen D., Zhongguo funü shenghuo shi, Pekin 2015.
Chen M., Qiu Jin funü jiefang sixiang yanjiu, Chongqing 2018.
Dooling A.D., Women’s Literary Feminism in Twentieth – Century China,
Nowy Jork 2005.
Eberhard W., Symbole chińskie. Słownik, Kraków 2007.
Feng Y., Krótka historia filozofii chińskiej, Warszawa 2001.
Hu Q., (Zhongguo Nübao) Qiu Jin yiwen yi shi kaolun, Henan, s. 188–191.
Jin B., Cong Qiu Jin an kan wan Qing baokan yulun liliang, Jilin 2009.
Kucharski J., Qiu Jin: An Exemplar of Chinese Feminism, Revolution, and Natio-
nalism at the End of the Qing Dynasty, South Bend 2016, nr 17, s. 94−109.
Lian H., Qiu Jin nüquansixiang yanjiu, praca magisterska, Henan 2019.
Liang H., Qiu Jin sixiang zai dangdai, Fuzhou 2019, s. 59–61.
Liu D., Shilun Qiu Jin shici zhong de nüxing yishi, Shaoxing, s. 34–36.
Potocka E., Kobieta w konfucjańskiej koncepcji porządku społecznego, [w:]
Kobiety w cywilizacji konfucjańskiej, Toruń 2014.
Qiu J., Qiu Jin ji, Szanghaj 1965.
Shao T., Qiu Jin yanjiu wenji, Hangzhou 2013.
Shazer M.L., Chinese Joan of arc Qiu Jin – China’s First Feminist, 2016.
Su Y., You shengui zouxiang shehui, Hunan 2020, s. 66.
Stefańska-Matuszyn M., Kobieta w Chinach konfucjańskich, [w:] Tradycja
i współczesność w Azji, Afryce i Ameryce łacińskiej, Wrocław 1978.
Wasiliew L., Kulty, religie i tradycje Chin, Warszawa 1974.
Watson R.S., Buckley Ebrey P., Marriage and Inequality in Chinese Society,
California 1991.
Wang Y., Songdai nüxing falü diwei yanjiu, praca magisterska, 2001.
Wang Y., Shi lun Tangdai shiqie diwei, Qinghai 2013.
Wen W., Wanqing „qie” zhi diwei ji hunyan zhuangkuang, Xianyang 2007,
s. 56–58.
Yan H., Chinese Women Writers and the Feminist Imagination, 1905–1948,
Nowy Jork 1948.
Yuan L., Qiu Jin de wenxue chuangzuo ji wenxueshi jiazhi yanjiu, Changchun
2021.
Zemanek A., Wybrane aspekty konfucjańskiego modelu kobiecości, 2010,
nr 14, s. 483–504.
Zhang X., ‘Qiu Jin wenyi’ yanjiu, Szanghaj 2020.
Zhao X., Zhuibu shijie: qingmo min chu nüxing liliang de chuxian, s. 8–9.
Zhu R., Zhongguo lihun jiating shi, Xuelin 1999, s. 78.
Abstrakt
Michalina Koniuk w rozdziale Feministyczna dekonstrukcja tradycyjnego obrazu

kobiety w utworach Qiu Jin proponuje przeanalizowanie utworów Qiu Jin oraz
przedstawienie, iż postaci wykreowane przez pisarkę sprzeciwiają się i niszczą
istniejący w dawnych Chinach obraz posłusznej i niewykształconej kobiety.
Najpierw zostanie opisana rola społeczna narzucana kobietom w społeczeń-
stwie chińskim, a mianowicie — posłusznej córki, żony oraz synowej. Zostaną
przedstawione wymogi i zasady, jakich oczekiwano od Chinek oraz jak bar-
dzo normy konfucjańskie przyczyniły się do umniejszenia roli i pozycji kobiety
w społeczeństwie chińskim.
Ze względu na to, iż poetka inspiracje czerpała z własnych doświadczeń
życiowych, następnie po krótce zostanie przedstawione życie Qiu Jin. Jej dzie-
ciństwo, podczas którego można było zaobserwować pierwsze oznaki nieza-
dowolenia do narzucanych dziewczynkom obowiązków i norm społecznych.
Nieudane małżeństwo zmobilizowało feministkę do walki o prawa kobiet, do
sprzeciwu względem doktryn Konfucjusza i opuszczeniu domu, a następnie
wyjazdu za granicę. Był to wielki akt odwagi i zarazem walki o wolność oraz
niezależność w życiu feministki.
Następnie zostanie dokonana analizy utworów Qiu Jin, których bohaterki są
przykładem tego, przeciw jakim normom i zachowaniom buntowała się Qiu Jin.
Jednocześnie, postaci te, dekonstruują tradycyjny obraz kobiety i wprowadzają
nowy — silnej oraz niezależnej jednostki. W niniejszym rozdziale wszystkie wier-
sze oraz cytaty zostały przetłumaczone przez autorkę pracy z języka chińskiego
na język polski.
Słowa kluczowe: feminizm, Chiny, feminizm chiński, poezja, rewolucja, konfu-

cjanizm, prawa kobiet, hierarchia, patriarchat, rola społeczna, społeczeństwo,
kultura, wolność
Feminist deconstruction of the traditional image of women in Qiu

Jin’s works
Abstract
Women’s issues are a significant subject of study in the realm of Chinese litera-
ture. In many works, it can be seen to oppose stereotypes or norms imposed
on the female gender and to take measures leading to the emancipation of
the individual. Such literature is symptomatic of a desire for change in society,
that is, the overthrow of the patriarchal system and the introduction of equal
rights between the sexes. An example of such prose is the works of China’s first
feminist, Qiu Jin, who decided to fight for women’s rights. She was sentenced
to death for her revolutionary activities. However, her texts introduced a com-
pletely new image of women into the public sphere - different from the one that
had been reproduced for hundreds of years in ancient China. The poet chose to
endow her heroines with charisma, courage, intelligence and the will to fight for
a better life. Her aim was to make women aware of their situation in life, their
social role, and to encourage them to leave the male-dominated world.
Michalina Koniuk, in the chapter Feminist Deconstruction of the Traditional
Image of Woman in Qiu Jin’s Works, proposes to analyse Qiu Jin’s works and
present that the characters created by the writer oppose and destroy the image
of the obedient and uneducated woman that existed in ancient China.
First, the social role imposed on women in Chinese society will be described,
namely that of obedient daughter, wife and daughter-in-law. The requirements and
rules expected of Chinese women will be presented, and how Confucian norms
contributed to the belittling of women’s role and position in Chinese society.
As the poet was inspired by her own life experiences, Qiu Jin’s life will then
be briefly introduced. Her childhood, during which the first signs of dissatisfac-
tion with the obligations and social norms imposed on girls could be observed.
An unsuccessful marriage mobilised the feminist to fight for women’s rights, to
oppose the doctrines of Confucius and to leave home and go abroad. This was
a great act of courage and at the same time a struggle for freedom and inde-
pendence in the life of a feminist.
This will be followed by an analysis of Qiu Jin’s works, whose female characters
exemplify the kind of norms and behaviours that Qiu Jin rebelled against. At the
same time, these characters deconstruct the traditional image of a woman and
introduce a new one of a strong and independent individual. In this chapter, all po-
ems and quotations have been translated by the author from Chinese into Polish.
Keywords: feminism, China, Chinese feminism, poetry, revolution, Confucian-

ism, women’s rights, hierarchy, patriarchy, social role, society, culture, freedom
RECENZJE
REVIEWS
2023, nr 1 (37)
Lech Wyszczelski1
Zbigniew Girzyński, Jarosław Kłaczkow (red.),

Józef Piłsudski. Człowiek – Żołnierz – Polityk,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021, ss. 449
W serii „O niepodległą i jej trwanie”, przygotowywanej przez Zespół

skupiony wokół jej redaktora naukowego Jarosława Kłaczkowa oraz
jego zastępcy Zbigniewa Girzyńskiego wydane zostały już interesujące
publikacje z dziejów historii Polski dwudziestolecia międzywojennego,
w tym o polskim parlamentaryzmie. Są to prace zbiorowe napisane przez
znanych historyków, ale też młodszych adeptów historii. Wielu autorów
jest historykami związanymi ze środowiskiem toruńskim, w szczególno-
ści z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Miałem już możli-
wość ocenienia niektórych z nich.
W 2021 r. ukazała się kolejna książka ze wspomnianej serii, zatytu-
łowana Józef Piłsudski. Człowiek – Żołnierz – Polityk, a jej redaktorami
naukowymi są Z. Girzyński i J. Kłaczkow. Polska historiografia dysponuje
dużą liczbą publikacji związanych z osobą i dokonaniami marsz. Józefa
Piłsudskiego, co nie oznacza, że tematyka badań została już wyczerpana.
Pojawiają się też obok wytrawnych znawców tej tematyki nowi badacze.
Niniejszy tom przygotowany został z okazji 80. rocznicy śmierci marsz.
Piłsudskiego (s. 7) [przypadła 12 maja 1935 r.], a faktyczne wydanie
nastąpiło w sześć lat po tej rocznicy. Nie oznacza to wcale, że materiały
te są zdezaktualizowane.
1
Profesor emerytowany, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Uniwersytet
Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach; lech.wyszczelski1942@gmail.com; ORCID ID:
https://orcid.org/0000-0003-2063-4281.
176 Recenzje
Recenzowane opracowanie składa się ze słowa wstępnego redakto-

rów naukowych, czterech części tematycznych, notki o autorach i indek-
su nazwisk. Zabrakło nawet krótkiego podsumowania oraz całościowego
zestawienia bibliografii.
Nie będę polemizował z autorami słowa wstępnego poza zgłosze-
niem pewnych wątpliwości co do przypisywania Piłsudskiemu autorstwa
koncepcji „wojny prewencyjnej”. Badając ten temat można wskazać bar-
dziej na osobę ministra spraw zagranicznych Józefa Becka jako autora
tego pomysłu. Do tego w historiografii, zwłaszcza zachodniej, są opinie,
że takowy projekt nigdy nie został do końca sprecyzowany, brakuje też
oryginalnego dokumentu archiwalnego go potwierdzającego.
Zasadnicza część recenzowanego tomu podzielona została na cztery
główne części.
Pierwsza z tych części, pt. U zarania Niepodległej Rzeczypospolitej to
plon pracy następujących autorów: Włodzimierza Sulei (Józef Piłsudski
– twórca Niepodległej), Piotra Podhorodeckiego (Polityka kadrowa Naczel-
nego Wodza Józefa Piłsudskiego w okresie wojen o granice 1918–1920),
Janusza Szczepańskiego (Józef Piłsudski – główny architekt zwycięstwa
w Bitwie Warszawskiej 1920 roku) oraz Mirosława Szumiło (Józef Piłsudski
i sojusz polsko-ukraiński w 1920 roku).
Część druga, pt. Sprawy krajowe, zawiera następujące rozdziały: Zbi-
gniewa Girzyńskiego (Instytucjonalny szacunek, personalny zawód. Wy-
stąpienia Józefa Piłsudskiego na forum parlamentu), Grzegorza Górskiego
(Skutki zamachu majowego dla modeli zarządzania Siłami Zbrojnymi Rze-
czypospolitej), Rafała Junga (Józef Piłsudski – protektor polskiego futbolu?),
Piotra Kardela (Marszałek Józef Piłsudski – protektor ruchu młodowiejskie-
go w II Rzeczypospolitej), Krzysztofa Kloca (Przygotowania i uroczystości
pogrzebowe Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego w Krakowie
18 maja 1935 roku w świetle zachowanych materiałów archiwalnych), Ma-
riusza Kolmasiaka (Józef Piłsudski i jego związki z warszawskim Belwede-
rem), Adama Stefana Lewandowskiego (Józef Piłsudski wzorem walczących
o niepodległość w latach 1939–1989 na wybranych przykładach) i Macieja
Wojtackiego (Pomiędzy legitymizacją władzy a instytucjonalizacją autoryte-
tu. Piłsudski i piłsudczycy na drodze ku Konstytucji kwietniowej).
Trzecia w kolejności część, zatytułowana Polityka zagraniczna, składa
się z następujących opracowań: Janusza Ciska (Nota Sekretarza Stanu
Recenzje 177
Bainbridge’a z 10 sierpnia 1920 roku. Przyczynek do stosunku Stanów Zjed-

noczonych do wojny polsko-bolszewickiej), Andrzeja Dubickiego (Marszałek
Józef Piłsudski a Rumunia), Tadeusza Gajownika (Józef Piłsudski a polityka
bałtycka II Rzeczypospolitej – zarys problematyki), Krzysztofa Kani Zabiegi
Józefa Piłsudskiego i dyplomacji polskiej o nieunznawanie wpłynięcia „Wi-
chra” do portu gdańskiego jako „acition directe”, a także Marka Kornata
(Między afirmacją a negacją. Koncepcje „bezpieczeństwa zbiorowego” w Eu-
ropie a polityka zagraniczna Józefa Piłsudskiego.
Ostatnia część nosi tytuł W ocenie i współpracy z innymi, i znajdują się
w niej poniższe publikacje: Jacka Krzysztofa Daniela (W cieniu Wielkiego
Marszałka. Generał Władysław Sikorski wobec obozu sanacyjnego w latach
1939–1943), Jarosława Kłaczkowa (Józef Piłsudski w ocenie i pamięci pol-
skich ewangielików), Tomasza Matuszaka (Pierwszy Marszałek Polski Jó-
zef Piłsudski w materiałach archiwalnych z zasobu Centralnego Archiwum
Wojskowego im. mjr. Bolesława Waligóry), Arkadiusza Mellera (Marszałek
jako król? Polski monarchizm w okresie międzywojennym a Józef Piłsudski),
Karola Sacewicza (Józef Piłsudski i jego działalność polityczna w świetle do-
kumentów i publicystyki KPRK/KPP w latach 1918–1935. Zarys problemu),
Marka Siomy (Legion Młodych – Akademicki Związek Pracy dla Państwa
a Józef Piłsudski) i Piotra Kilańczyka (Myśl wojskowa Józefa Piłsudskiego
w działalności Juliana Stachiewicza).
Niniejszą publikację uzupełniają: noty o autorach i indeks nazwisk.
Co do konstrukcji książki uznaję ją za zasadną i wynikającą z nadesła-
nych opracowań. Mam natomiast uwagę, że redakcja naukowa mogłaby
się upomnieć o przygotowanie nawet selektywnej, ale jednak całościo-
wej bibliografii. Byłoby to pomocne dla potencjalnego Czytelnika.
Jak niemal każde tego rodzaju opracowanie zbiorowe podejmowana
tematyka jest dość różnorodna co do formy przygotowywanych opraco-
wań. Są opublikowane dość interesujące nowatorskie studia tematyczne,
ale są też teksty mające charakter przyczynkarski. Różnią się także i to
niekiedy wyraźnie objętością. W skrajnym wypadku prof. Sulei wynosi
ona zaledwie pięć stron, a przecież autor opublikował dużą objętościo-
wo biografię Piłsudskiego. Na drugim biegunie wskazać należy na blisko
30-stronicowe teksty prof. Marka Kornata, dr. Piotra Podhorodeckie-
go, czy niewiele mniejszy objętościowo rozdział dr. Macieja Wojtackie-
go.
178 Recenzje
Z uwagi na dużą liczbę zamieszczonych tekstów nie będę ich cało-

ściowo omawiał, natomiast zatrzymam się na pewnych wybranych, co do
których zaproponuję polemiczne ujęcie przedstawionej tematyki. Z uwagi
na własne zainteresowania badawcze – dzieje wojskowości polskiej dwu-
dziestolecia międzywojennego – sformułuję pewne własne komentarze.
Rozpocznę od ustaleń badawczych Podhorodeckiego. Słuszne jest czę-
ściowo stwierdzenie, że Piłsudski do rozpoczęcia I wojny światowej i stop-
niowego obejmowania dowodzenia formacjami nad Legionami Polskimi
„nie posiadał doświadczenia wojskowego... i nigdy wcześniej nie dowodził
regularnym wojskiem”. Otóż wymieniony nie przechodził nawet elemen-
tarnego przygotowania wojskowego, a jego wiedza wojskowa pochodziła
tylko z wybiórczego studiowania niektórych epizodów wojennych (po-
wstanie styczniowe 1863–1864 r.) czy prasowych doniesień z frontów
wojen bałkańskich. Tyle tylko, że fachowej wiedzy wojskowej – poza prak-
tyką - nie uzupełniał już nigdy. Pierwszym i jedynym stopniem wojskowym
jaki został mu nadany (i to dopiero w 1920 r.) był Pierwszy Marszałek
Polski. Posługiwał się również rzekomo stopniem brygadiera w okresie
kierowania Legionami Polskimi, ale nie był to stopień występujący w armii
austro-węgierskiej, a jedynie sprawowana funkcja dowódcy brygady.
Politykę kadrową Piłsudskiego w okresie wojen o granice Polski oce-
niam jako nie do końca racjonalną. Miały miejsce liczne rotacje na naj-
wyższych stanowiskach operacyjnych, często krytycznie oceniane jako
nietrafione. Piłsudski zdecydowanie przedkładał praktykę bojową nad
wiedzę teoretyczną, co czynił szczególnie przy awansach i wyznaczaniu
na stanowiska dowódcze. I w tym wypadku preferował jednoznacznie
legionistów i peowiaków. Jako Naczelny Wódz dokonywał zbyt wielu
roszad personalnych – i to nie zawsze uzasadnionych – na najwyższych
stanowiskach dowódczych. Miał to szczęście, że podobne błędy popeł-
niało też kierownictwo Armii Czerwonej i dlatego jego niezbyt trafione
decyzje kadrowe nie skutkowały wynikiem ostatecznym wojny polsko-
-rosyjskiej 1919–1920 r. Na marginesie proponuję przy wymienianiu
autorów biografii najważniejszych ówczesnych dowódców Wojska Pol-
skiego zapoznać się z jak dotąd najobszerniejszą, ale wydaje się i źródło-
wo najlepiej udokumentowaną, biografią marsz. Śmigłego-Rydza2, i to
2
L. Wyszczelski, Marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz (1886–1941), Toruń 2013; idem,
O marszałku Edwardzie Śmigłym-Rydzu. Od uwielbienia do potępienia, Warszawa 2015.
Recenzje 179
opublikowaną przez Wydawnictwo Adam Marszałek. Natomiast m.in.

politykę kadrową przedstawiłem w czterech obszernych tomach ksią-
żek o Wojsku Polskim lat 1918–1939, wydanych przez Wydawnictwo
Neriton w Warszawie3.
Wysoko oceniam rozważania prof. Szczepańskiego o roli marsz. Pił-
sudskiego w tzw. bitwie warszawskiej. Jest to rzeczywiście interesujące
studium, jak wiele autorstwa wymienionego. Rola w niej Piłsudskiego
była ogromna, przykładowo jako autora planu, co zostało interesująco
przedstawione. Mam tylko jedną uwagę, mianowicie iż nie można zupeł-
nie nie zauważyć tego, że wskutek kryzysu psychicznego wymienionego
tenże 12 sierpnia 1920 r. złożył w zapieczętowanych kopertach na ręce
premiera Wincentego Witosa dwóch dymisji, z funkcji Naczelnika Pań-
stwa i Naczelnego Wodza dla ich w razie potrzeby opublikowania. Po
czym opuścił wieczorem 12 sierpnia stanowisko dowodzenia Naczelne-
go Wodza w Warszawie bez powiadomienia o tym szefa Sztabu Naczel-
nego Wodza gen. Tadeusza Jordan-Rozwadowskiego i udał się samocho-
dem do rodziny pod Tarnowem. Powrót miał miejsce 14 sierpnia i to do
koncentrującej się Grupy Uderzeniowej znad Wieprza do Dęblina i do-
piero następnego dnia dotarł do polowej Kwatery Naczelnego Wodza
w Puławach. Tym samym sam wyłączył się z kierowania pierwszą jakże
ważną fazą bitwy na przedpolach Warszawy. Dowodzenie nią, niejako
z własnej inicjatywy, przejął gen. Rozwadowski i to on winien być za to
szczególnie uhonorowany, a nie połajany, jak to miało miejsce po powro-
cie Piłsudskiego do Warszawy. Ponownie kierownictwo bitwą przejął
Piłsudski dopiero 18 sierpnia powracając do Warszawy. Prof. Szczepań-
ski – w moim przeświadczeniu – wspomina za bardzo enigmatycznie
o tym wydarzeniu, a uważam, że jest to najbardziej unikany przez polską
„politykę historyczną” epizod w ocenie roli Marszałka w opisywanej bi-
twie, którą osobiście określam jako „operacja warszawska”4.
Dr hab. Mirosław Szumiło opublikował interesujące wywody o gene-
zie sojuszu polsko-ukraińskiego z 1920 r. i jego charakterystyce. I w tym
3
Idem, Wojsko Polskie w latach 1918–1921, Warszawa 2006; idem, Od demobilizacji
do zamachu majowego. Wojsko Polskie w latach 1921–1926, Warszawa 2007; idem, Woj-
sko Piłsudskiego. Wojsko Polskie w latach 1926–1935, Warszawa 2005; idem, W obliczu
wojny. Wojsko Polskie 1935–1939, Warszawa 2008.
4
Idem, Operacja warszawska sierpień 1920, Warszawa 2005.
180 Recenzje
wypadku mam nieco inne spojrzenie na wspomniane wydarzenia. Twier-

dzę, że sojusz polsko-ukraiński był jednak zdecydowanie częścią polityki
federacyjnej obozu piłsudczykowskiego, co starałem się wydaje się nie-
źle udokumentować w książce wydanej wspólnie z Anetą Niewęgłow-
ską5. Po wtóre do układu politycznego polsko-ukraińskiego z 22 kwietnia
1920 r. doszło w okolicznościach narzucenia polskiej woli Symonowi
Petlurze w tragicznym położeniu, w jakim on i resztki jego wojsk się
znajdowały wczesną wiosną 1920 r., ale to nie on, a konwencja wojsko-
wa z 24 kwietnia określiła dyktat Warszawy6. Autor słusznie pokazuje
zróżnicowane podejście ukraińskiej historiografii do tego wydarzenia,
z tym, że sygnalizuje „deprecjonowanie znaczenia umowy z 22 kwietnia”.
Ale jest także opinia części tego środowiska – przykładowo prof. Mykoła
Kuczera, starająca się wykazywać nadzwyczajną wagę tego wydarzenia
poprzez nadawanie mu nazwy „Pakt Piłsudski-Petlura”, co jest naduży-
ciem, bowiem oba nazwiska nie są podpisane pod tym dokumentem
(za stronę polską podpisał wiceminister Jan Dąbski, ukraińską minister
Andrej Lywycki). Petlura nie był wiosną 1920 r. równorzędnym part-
nerem dla Piłsudskiego, a pełne zaufanie do jego możliwości realnego
znaczącego udziału w wojnie polsko-rosyjskiej 1919–1920 r. ten drugi
całkowicie utracił po braku reakcji Ukraińców na deklaracje pierwszego
społecznego włączenia się do wojny z bolszewikami oraz kunktatorską
jego postawę latem 1920 r., kiedy widmo bolszewickiego triumfu nad
Polakami stało się realne i podjęto wówczas próbę tajnych rokowań
reprezentantów tegoż z przedstawicielami gen. Piotra Wrangla. Społe-
czeństwo ukraińskie negatywnie wyrażało się o tym wydarzeniu, a do
tego z winy obu stron układ ten został przekreślony najpierw przez za-
warty 12 października 1920 r. rozejm w wojnie polsko-rosyjskiej, czego
ostatecznym potwierdzeniem był traktat ryski z 18 marca 1921 r. Obie
strony sygnowanego układu i konwencji nie wykonały jego postanowień,
stąd oskarżenia części historyków ukraińskich o „polską zdradę” są nie-
uprawnione.
5
A. Niewęgłowska, L. Wyszczelski, Obóz piłsudczykowski i jego wizje polityki
wschodniej, Siedlce 2014.
6
Szerzej kwestie te opisuję w książkach: Kampania ukraińska 1920 roku, Warszawa
2009 oraz Kijów 1920, wyd. II, Warszawa 2008.
Recenzje 181
Nie jest moją intencją prowadzenia polemik z autorami recenzowane-

go dzieła. Uczyniłem ją tylko w pewnym obszarze, do wybranej tematyki.
Jest rzecznikiem otwartości dyskusji, ale tej merytorycznej.
Generalna ocena recenzowanej publikacji jest pozytywna. Składa się
na nią dość szeroka problematyka skupiona głównie wokół osoby marsz.
Piłsudskiego. Pokazane zostały też mniej znane obszary funkcjonowa-
nia Marszałka i nieco jego niekonwencjonalnych pomysłów i zachowań,
a także wcześniej nie publikowane materiały archiwalne lokalnej prowe-
niencji, dotyczące jego krakowskiego pochówku. Podobnie jak zabiegi
Piłsudskiego i podległej mu pośrednio polskiej dyplomacji, o likwidację
incydentu dyplomatycznego jaki był skutkiem samowolnego wpłynię-
cia do portu w Gdańsku ORP „Wicher”. Takie materiały i ich komenta-
rze z pewnością wzbogacą wiedzę Czytelników zarówno o działalności
marsz. Piłsudskiego jak i jego polityce.
W recenzowanym zbiorze są także interesujące przyczynki do dal-
szych badań, jak przedstawiona przez Karola Sacewicza działalność po-
lityczna marsz. Piłsudskiego w świetle dokumentów i publicystyki pol-
skich komunistów w latach 1918–1935.
Polecam Czytelnikom także interesująco przedstawioną przez prof.
Marka Kornata wizję Piłsudskiego zabiegów o bezpieczeństwa zbiorowe
prowadzone za jego życia przez polską dyplomację. W niej ustalenie na
ile była to afirmacja, a na ile negacja tej popularnej w dwudziestoleciu
międzywojennym koncepcji walki o bezpieczeństwo nie tylko Polski, ale
i szerzej traktowane bezpieczeństwo europejskie.
To tyle zachęty ze strony recenzenta dla potencjalnych Czytelników
w kwestii zapoznania się z recenzowaną książką.
Zwracam uwagę na jej stronę edytorską, co jest zasługą Wydawnic-
twa Adam Marszałek i zespołu przygotowującego tę publikację.
Bibliografia
Niewęgłowska A., Wyszczelski L., Obóz piłsudczykowski i jego wizje poli-
tyki wschodniej, Siedlce 2014.
Wyszczelski L., Kampania ukraińska 1920 roku, Warszawa 2009.
Wyszczelski L., Kijów 1920, wyd. II, Warszawa 2008.
182 Recenzje
Wyszczelski L., Marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz (1886–1941), Toruń

2013.
Wyszczelski L., O marszałku Edwardzie Śmigłym-Rydzu. Od uwielbienia do
potępienia, Warszawa 2015.
Wyszczelski L., Od demobilizacji do zamachu majowego. Wojsko Polskie
w latach 1921–1926, Warszawa 2007.
Wyszczelski L., Operacja warszawska sierpień 1920, Warszawa 2005.
Wyszczelski L., W obliczu wojny. Wojsko Polskie 1935–1939, Warszawa
2008.
Wyszczelski L., Wojsko Piłsudskiego. Wojsko Polskie w latach 1926–1935,
Warszawa 2005.
Wyszczelski L., Wojsko Polskie w latach 1918–1921, Warszawa 2006.
2023, nr 1 (37)
Małgorzata Skiert1
Joanna Marszałek-Kawa, Jakub Zajączkowski (red.),

Cultural, Social and Political Dimensions of Non-European
Societies: Case Studies of Selected Societies in Asia
and the Middle East, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2021, ss. 219
XXI wiek zderzył społeczeństwa zarówno europejskie, jak i azjatyckie,

z wieloma wyzwaniami społecznymi, politycznymi oraz gospodarczy-
mi. Te międzynarodowe zjawiska doprowadziły do zmian układu sił na
świecie i renegocjacji wielu umów międzynarodowych. W odpowiedzi
na zachodzące przeobrażenia badacze z dziedziny nauk społecznych do-
strzegają dzisiaj istotną potrzebę podejmowania analiz oraz tworzenia
prognoz obecnych i przyszłych wydarzeń, które rozgrywają się na arenie
międzynarodowej. Niewątpliwie przykładem konsekwencji zmian zacho-
dzących we współczesnym świecie jest wojna w Ukrainie. Co więcej,
postawa państw wobec tego konfliktu i innych zmian geopolitycznych
warunkowana jest szczególnymi wymiarami charakterystycznymi dla
danego obszaru – co dotyczy szczególnie Azji, która jest zróżnicowana
zarówno kulturowo i społecznie, ja również politycznie. Analizując zatem
obecne ruchy na międzynarodowej szachownicy badacze bądź pasjonaci
Azji powinni sięgnąć do publikacji z serii Biblioteki Azji i Pacyfiku wyda-
wanej przez Wydawnictwo Adam Marszałek.
1
Dr, Zakład Nauk Społecznych, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsud-
skiego w Warszawie, Filia w Białej Podlaskiej; malgorzata.skiert@gmail.com; ORCID ID:
https://orcid.org/0000-0002-9488-9386.
184 Recenzje
Recenzowana książka z tej serii, pt. Cultural, Social and Political Dimen-
sions of Non-European Societies: Case Studies of Selected Societies in Asia
and the Middle East [Kulturowe, społeczne i polityczne wymiary społe-
czeństw pozaeuropejskich: studia przypadków wybranych społeczeństw
Azji i Bliskiego Wschodu] pod redakcją dr hab. Joanny Marszałek-Ka-
wa, prof. UMK, oraz dra hab. Jakuba Zajączkowskiego, stanowi jeden
z przykładów opracowań wielotematycznych i wieloautorskich. Warto
ponadto zwrócić uwagę na samych redaktorów, którzy w swoich bada-
niach skupiają się właśnie na tej części świata. Książka została napisana
w języku angielskim, jednakże w samej strukturze opracowania można
znaleźć abstrakty przygotowane w języku polskim. Monografia została
podzielona na wstęp oraz dziewięć rozdziałów, każdy napisany przez
innego badacza.
Pierwszy rozdział, autorstwa Łukasza Danela, pt. The Changing Role
of the Commonwealth as an Element in India’s Global Positioning [Zmienia-
jąca się rola Wspólnoty Narodów jako element globalnego pozycjono-
wania Indii] stanowi interesującą analizę zarówno samej Wspólnoty, jak
i kwestii indyjskiej w ramach tej organizacji. Autor w swojej pracy stwo-
rzył swoistą oś czasu, na której umiejscowił poszczególne kroki milowe
w kontekście samej ewolucji Wspólnoty i Indii w jej strukturach. Taki
wstęp niewątpliwie nakreśla Czytelnikowi tło podjętej tematyki, jak i po-
zwala na weryfikację postawionej tezy, która dotyczy miejsca Indii w tej
organizacji, a dokładniej znaczenia Wspólnoty w polityce zagranicznej
tego New Delhi. W podsumowaniu Autor słusznie wskazuje właśnie to
państwo jako przyszłość rozwoju organizacji, jako lidera, który podejmie
się wskrzeszenia jej najważniejszych strategii. W literaturze przedmiotu
można zwrócić uwagę na to, że większość badaczy regionu uznaje Indie
za szczególnego gracza na arenie międzynarodowej, a także wskazuje na
ich jeszcze większe globalne ambicje.
Marian Tadeusz Mencel w drugim rozdziale, zatytułowanym The Socio-
-Political Impact of the May 4 Movement on Chinese Nationalism, Civil Society
and Rejection of the Confucian Tradition [Społeczno-polityczny wpływ ruchu
4 maja na chiński nacjonalizm, społeczeństwo obywatelskie i odrzucenie
tradycji konfucjańskiej], analizuje zjawiska społeczne, które doprowadziły
do masowych protestów w Chinach w 1919 roku. Badanie tych przemian,
zarówno w kontekście społecznym, jak i międzynarodowym, zostało opar-
Recenzje 185
te na metodzie historycznej – co stanowi ciekawą, a przede wszystkim

adekwatną metodę badawczą. Autor słusznie wskazuje na wzrost społecz-
nej świadomości politycznej oraz odrzucenie tradycji konfucjańskiej jako
tych elementów, które wpłynęły na wewnętrzne perturbacje. Odwołując
się do wydarzeń z 1919 roku uzasadnia, iż stały się one bazą dla innych
protestów, między innymi tych z 1976, 1989 oraz 2014 i 2019 roku. Tekst
jest szczególnie interesujący nie tylko ze względu na poprowadzony wy-
wód, ale i wykorzystaną obszerną literaturę źródłową, w której autor się-
gał po opracowania zarówno polsko-, jak i anglojęzyczne.
Tekst Beaty Pietkiewicz-Pareek (Remote Education in India during the
COVID-19 Pandemic [Edukacja zdalna w Indiach podczas pandemii CO-
VID-19]), jak wskazuje tytuł, analizuje przejście szkół na tryb zdalny pod-
czas pandemii koronawirusa. Autorka bada nie tylko sam proces przej-
ścia zajęć w tryb online oraz inicjatyw temu towarzyszących, ale również
podejmuje się analizy postrzegania tego stanu rzeczy przez nauczycieli
oraz uczniów. Przy tym uwypuklone zostały kwestie wykluczenia cyfro-
wego oraz wyzwań, które to przejście przyniosło. Bezsprzecznie artykuł
ma charakter praktyczny, ponieważ zawarte zostały w nim rekomendacje
nie tylko skierowane do rządu oraz szkół, ale także do rodziców. Lite-
ratura przedmiotu nie jest obszerna, jednakże wydaje się, że aktualność
tematu sprawia, iż jeszcze niewiele literatury naukowej zostało przygo-
towanej w badanej przez autorkę tematyce.
Kolejny artykuł, autorstwa Stanisława Juszczyka (A Comparative
Analysis of Education Cultures in the Republic of Korea and Poland [Analiza
porównawcza kultur edukacyjnych w Republice Korei i Polsce]), zestawia
ze sobą dwie odmienne kultury, zwłaszcza w zakresie edukacji. We wstę-
pie autor tworzy swoistą siatkę pojęciową kultury edukacji, wskazując
na zróżnicowanie pojęcia oraz kierunek rozwoju tych wartości, określa-
jąc je jako dynamiczne. Zestawienie definicji oraz koncepcji wskazuje, iż
różne państwa mają różne kultury edukacji, chociaż bazują na podob-
nym systemie filozoficznym. Autor porównuje kultury edukacji w Polsce
i Republice Południowej Korei na podstawie analizy systemów eduka-
cyjnych (między innymi konfucjańskiego oraz sokratejskiego). Badacz
dochodzi do wniosku, iż edukacja w Korei Południowej ma tendencję
rozwojową, w przeciwieństwie do Polski, mimo że oba państwa są po
znaczących doświadczeniach historycznych i oba przyjęły model skupio-
186 Recenzje
ny na dostępie do edukacji. W obu państwach co prawda przypisuje się

inne wartości związane z kulturą edukacji, jednakże skupiają się one na
promowaniu edukacji na bazie umiejętności krytycznego myślenia oraz
rozwiązywania problemów.
Kolejny rozdział został poświęcony prawom dostępu do Internetu
w państwach Azji Centralnej (tytuł: Internet Access Rights in Central Asian
Countries). Artykuł autorstwa Katarzyny Chałubińskiej-Jentkiewicz za-
wiera wyraźny podział na części poświęcone zagadnieniom teoretycz-
nym demokracji cyfrowej oraz znaczenia dostępu do Internetu właśnie
w kontekście demokratyzacji, oraz na zestawienie zarówno kwestii do-
stępu do Internetu w państwach Unii Europejskiej, jak i Azji Centralnej.
Autorka podjęła analizę trzech państw regionu – Kazachstanu, Kirgi-
stanu i Uzbekistanu. Mimo dość wąskiego zakresu literatury źródłowej
można zauważyć, iż tekst stanowi przyczynek do zgłębiania tego pro-
blemu badawczego.
Tekst Pauliny Stanik pt. Martial Race Theory in the Representation of the
South Asian Other in Polish World War II Accounts [Teoria ras wojennych
w reprezentacji grup etnicznych Azji Południowej w polskich przekazach
z II wojny światowej] analizuje elementy wskazanej teorii w polskich
przekazach na temat Hindusów i Gurkhów z tamtego okresu. Interesu-
jącym aspektem analizy są zastosowane źródła, a mianowicie fragmenty
polskich narracji osobistych.
Marzena Toumi oraz Aleksander Olech są autorami kolejnego roz-
działu zatytułowanego Saudi Cybersecurity Strategy [Saudyjska strategia
cyberbezpieczeństwa]. Analizie został poddany rozwój technologiczny
Arabii Saudyjskiej, a w następstwie również wyzwania i zagrożenia z nim
związane. Autorzy podzielili pracę w prosty i trafny sposób, wychodząc
od wstępu i opisując charakterystykę tej sfery, przechodząc do analizy
zagrożeń cyberterrorystycznych, opisując poszczególne ataki, które mia-
ły miejsce, aż po strategię jak przeciwdziałać takiemu zagrożeniu. Zasto-
sowany dobór literatury skupia się głównie na pracach anglojęzycznych.
Artykuł pt. Representation of Egyptian Society in Egyptian Patriotic Vi-
deo Clips (2018–2020) [Reprezentacja egipskiego społeczeństwa w egip-
skim patriotycznym klipach wideo (2018–2020)], napisany przez Edytę
Wolny-Abouelwafa, bada egipskie pieśni patriotyczne. Autorka wybrała
do analizy trzy pieśni, które analizuje w kontekście tego jak przedstawia-
Recenzje 187
ne jest w nich społeczeństwo. Na materiał badawczy składają się zarów-

no teksty piosenek, jak i teledyski. Badanie jest szczególnie oryginalne
ze względu na podjętą tematykę związaną z analizą materiałów nie tylko
muzycznych, ale również wizualnych.
Ostatni artykuł, napisany przez Magdalenę Kubarek, zatytułowany
został Critical Representation of the Present in the Historical Novel in Egypt:
Selected Aspects [Krytyczna reprezentacja teraźniejszości w powieści hi-
storycznej w Egipcie: wybrane aspekty]. Autorka bazując na obszernej
literaturze przedmiotu analizuje powieści historyczne z przełomu XIX
i XX wieku w kontekście reprezentacji mnogości poglądów w kwestiach
natury politycznej i etycznej. Udowadnia również, iż ten gatunek literac-
ki stał się skutecznym narzędziem służącym do krytyki współczesności
i problemów świata arabskiego.
Autorzy w niniejszym opracowaniu skupili się na kilku regionach Azji
oraz Bliskiego Wschodu. Warto niewątpliwie podkreślić, że sięgając po
to opracowanie, poszczególne artykuły nie będą stanowić spójnej cało-
ści, ponieważ celem tej książki było zebranie tekstów opisujących różne
zjawiska i procesy w Azji regionie świata, nie zaś analiza jednego wymia-
ru bądź jednego państwa / regionu. Niektórzy Recenzenci i Czytelnicy
mogą uznać tak złożony materiał za zbyt chaotyczny, bądź zbyt zróż-
nicowany, jednakże w moim odczuciu jest to interesujący i pozytywny
aspekt tego opracowania.
Warto zaznaczyć, że struktura książki jest spójna w kontekście kon-
strukcji poszczególnych artykułów, z których każdy posiada zarówno
wstęp, jak i podsumowanie; zaś w przypadku prac, gdzie materiał ba-
dawczy nie skupiał się jedynie na literaturze przedmiotu, a również na
badaniach empirycznych, została odpowiednio opisana metodologia
badań własnych.
Podsumowując refleksje nad niniejszą książką: 1. Jest to interesująca
i wzbogacająca wiedzę pozycja dotycząca niezwykle istotnego regionu
świata, w stronę którego skierowały się oczy nie tylko przywódców po-
litycznych, ale również i samych społeczeństw; 2. Ujawnia ona wielo-
wymiarowość oraz złożoność tematów związanych ze społeczeństwami
nieeuropejskimi; 3. Jej treść odpowiada tytułowi ze względu na to, że
autorzy podjęli się analizy studiów przypadku. Książka zasługuje zatem
na uwagę zarówno znawców, jak i pasjonatów Azji i Bliskiego Wschodu.
188 Recenzje
Bibliografia
Marszałek-Kawa J., Zajączkowski J. (red.), Cultural, Social and Political Di-
mensions of Non-European Societies: Case Studies of Selected Societies in
Asia and the Middle East, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021.

18.07.2023 KSM NR 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

18.07.2023 KSM NR 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

18.07.2023 KSM NR 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRAKOWSKIE

Redaktor naczelny: Rafał Lisiakiewicz

Redakcja techniczna: Ryszard Kurasz

Projekt okładki: Krzysztof Galus

Fotografia na okładce: Ziarno

© Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek

Wersją pierwotną tekstu jest jego wersja drukowana

Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową:

Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń

Khamees Abdulqadir Salim Mohammed

Paweł Jarosz, Wiktoria Bogacka, Weronika Ciźla, Julia Kupiec

„Naprawiona krzywda”. Problematyka spornych

Słowacka okupacja właściwie nie istnieje w świadomości Polaków. Ginie

Na tej podstawie dokonałem próby zweryfikowania, czy mamy w tym

„Nový svet” (w podtytule: „Obrázkový, spoločenský, kritický týždennik”

co jednak istotne, wśród czytelników gazety obserwowano oczywistą

Zanim zagrzmiały działa

Materiały prasowe traktujące o sprawach polsko-słowackiego pogra-

Patrząc na wykres ukazujący, kiedy tematyka spisko-orawska gości-

raz jest już zamknięta w połączeniu z apostrofami do Boga oraz chrześci-

Wybuch konfliktu od razu przekierował narrację gazety. Przez kilka tygo-

śniej14. Wojsko, symbole narodowe, radość powitania i Tatry w tle – propa-

To właśnie pozytywny przekaz był kluczem do wrześniowych rela-

Propagandy rządzącej Słowackiej Partii Ludowej Hlinki Alexander Mach

tylko chrześcijańskie konotacje. Taki zwrot retoryczny był charaktery-

wości i ziem, które reprezentują. Dzięki temu polityka rządu przestaje

Jak w następnych miesiącach i latach przedstawiano słowackie rządy na

Artykuł powstał już po wprowadzeniu w życie ustaw o tzw. „aryzacji”

Górali z zajętych ziem raz jeszcze czytelnicy mogli spotkać w kolejnym

W tym miejscu analizy warto jeszcze skupić na chwilę uwagę na ikono-

Często publikowano zdjęcia przedstawicieli władz państwowych oraz

bodzonym Spiszu i Orawie (11.01.1940 r. z nadajnika w Preszowie49), Rok

Jak widać temat inkorporowanych ziem gościł na łamach „Noveho sveta”

Golik D., Wrzesień 1939 w dolinie Dunajca, Kraków 2018.

Ziółkowski W. J., Wojna sprawiedliwa u św. Tomasza z Akwinu, „Ogrody

W moim artykule omawiam problematykę okupacji północnych terenów Spisza

aneksji, a następnie gospodarowaniu na terenach odebranych Rzeczypospolitej

Słowa kluczowe: Spisz i Orawa w latach 1939–1945, Słowacja, okupacja, anek-

My case study examines an issue of Slovak occupation of the northern parts

Keywords: Spisz and Orava, 1939–1945, Slovakia, occupation, annexation,

The role of the Ukrainian diaspora in preserving the

Formulation of Scientific Problem and Its Significance

During the 20th century millions of Ukrainians left their homeland in

The issue of the cooperation of the Ukrainian diaspora with Ukrainians

The Aim of the Article

The Main Material and Justification of Study Results

social realism planted by the Soviet authorities in literature, art, and

intellectual and research potential of historians5. Thus, Ukrainians abroad

tor in the mass arrests of the nationally-conscious intelligentsia, which

stations of Britain («BBC»), Spain («Madrid»), Canada («Canada»), Italy

Ukrainian SSR forced believers to apply to the highest authorities of the

the period under study, numerous Ukrainian choral groups, including

At the same time, artists of the diaspora at every opportunity tried to

Therefore, despite the diversity of needs of representatives of different

world public the problems of Ukrainians at that time, including religious

the State Committee of the Council of Ministers of the Ukrainian SSR

Ukrainian language, representatives of the diaspora paid great attention to the

Keywords: Ukrainian diaspora, Ukrainian nation, Ukraine, national interests,