Chemiczne podstawy życia

Szymon Sobel
Formuła 2023

1
 Z czego składa się
•Pierwiastki chemiczne w biologii
życie?

Co nas łączy i •Wiązania chemiczne i oddziaływania

scala? między cząsteczkowe

Co jest naszym

Plan
głównym •Woda
składnikiem?

•Składniki organiczne i nieorganiczne

Przepis na życie
w biologii

•Czyli skąd wiemy, że w cukrze jest

Czy coś tam jest?
cukier?

ZADANIA

2
 Z czego składa się życie?
Pierwiastki chemiczne

Świeża masa Sucha masa

całkowita masa organizmów lub ich VS masa organizmów lub ich części po
części odparowaniu wody

3
 Pierwiastki – mikro- i MAKRO-
Elementy

Pierwiastki

Makroelementy Mikroelementy Ultraelementy

>=0,01% <0,01% suchej <0,000001%
suchej masy masy suchej masy
Ca, Mg, K, Na, Fe, Cu, Zn, Mn,
C, H, O, N, S, P Au, Ag, Se, Ra
Cl Mo, B, Cr, I, F
Ca → uwalnianie neuroprzekaźników
Mg → niezbędny do uzyskania energii z
ATP
Pierwiastki biogenne Na, K, Cl → utrzymanie polarności błony
komórkowej
4
 Znaczenie makroelementów
Pierwiastek Występowanie i rola w organizmie
C, H, O Podstawowe składniki wszystkich
związków organicznych
N Białka, kwasy nukleinowe (zasady
azotowe), witaminy (np. tiamina B1),
barwniki, hormony wzrostowe roślin,
alkaloidy (morfina, kofeina)
P Kwasy nukleinowe, koenzymy,
przenośniki energii, fosfolipidy
Budulec kości i zębów
Na Polaryzacja i depolaryzacja błon
komórkowych
Jeden z czynników regulujących
ciśnienie osmotyczne płynów
ustrojowych
Ca Kości, muszle mięczaków, pancerzyki
otwornic, składnik zębów
Uczestniczy w procesie skurczu
mięśni
Składnik płynów ustrojowych
Ważny element procesów krzepnięcia
5
Objawy niedoboru u roślin
Brak życia
Zahamowanie wzrostu
Blednięcie liści
Ograniczenie kwitnienia
Zahamowanie przemian
metabolicznych
Zahamowanie wzrostu i rozwoju
roślin
Martwica organów roślinnych
Żółknięcie brzegów liści
----
Rozkład błon plazmatycznych
Nieprawidłowy wzrost organów
Chloroza
Martwica organów
Objawy niedoboru u zwierząt i
człowieka
Brak życia
Zaburzenia bilansu azotowego
Ograniczenie syntezy ATP
Osłabienie mięśni
Bóle kostne
Zaburzenia świadomości
Utrata pobudliwości komórek,
Zaburzenia funkcji poznawczych,
nudności, splątanie, bóle głowy,
wymioty, nadmierna senność,
zaburzenia równowagi
Krzywica u dzieci
Osteoporoza
Próchnica zębów
Zaburzenia krzepnięcia krwi
Tężyczka
 Znaczenie makroelementów
Pierwiastek Występowanie i rola w organizmie Objawy niedoboru u roślin Objawy niedoboru u zwierząt i
człowieka
S Składnik enzymów, aminokwasów, koenzymu A Brak syntezy chlorofilu Zły stan naskórka i włosów
Wpływa na właściwości mechaniczne białek
wytworów3rogowych naskórka ssaków
K Polaryzacja, repolaryzacja i hiperpolaryzacja błon Żółknięcie (chloroza) liści Arytmie, osłabienie kurczliwości
komórkowych Zahamowanie wzrostu korzeni i mięśnia sercowego
Warunkuje odpowiednie tempo pracy serca pędów Osłabienie pracy mięśni
Jest pierwiastkiem wewnątrzkomórkowych → Martwica szkieletowych i gładkich
warunkuje ciśnienie osmotyczne wewnątrzkomórkowe Więdnięcie rośliny
Regulacja intensywności transpiracji
Aktywator enzymów w fotosyntezie i oddychaniu
wewnątrzkomórkowym
Mg Składnik chlorofilu Chloroza Zwiększenie pobudliwości nerwowo-
Aktywator enzymów Purpurowe smugi nekrotyczne na mięśniowej
Wymagany do połącznia podjednostek rybosomu liściach Kurcze mięśniowe (szczególnie
Reguluje pracę mięśnia sercowego i mięśni Zahamowanie fotosyntezy charakterystyczne kurcze mięśni
szkieletowych Więdnięcie rośliny podudzi)
Zaburzenia pracy serca
Cl Regulacja równowagi wodno-elektrolitowej Zaburzenia przebiegu fotosyntezy i Zaburzenia trawienia
Składnik kwasu solnego oddychania wewnątrzkomórkowego Zaburzenia oddychania
Uczestniczy w procesach hiperpolaryzacji w układzie wewnątrzkomórkowego
nerwowym

6
 Znaczenie mikroelementów
Pierwiastek Występowanie i rola w organizmie Objawy niedoboru u roślin Objawy niedoboru u zwierząt i
człowieka
Fe Składnik białek: Zaburzenia przebiegu fotosyntezy i Anemia niedobarwliwa
• Transportujących tlen(hemoglobina) oddychania wewnątrzkomórkowego Osłabienie
• Magazynujących tlen (mioglobina) Chloroza Zawroty głowy
Składnik enzymów (cytochromy) Arytmia
Katalizator syntezy chlorofilu Zaburzenia oddychania
wewnątrzkomórkowego
I Składnik hormonów tarczycy ---- Wole niedoczynne
Niedorozwój umysłowy (Kretynizm
tarczycowy) w przypadku niedoboru
w młodych latach
Cu Składnik enzymów Więdnięcie rośliny Anemia
Składnik hemocyjaniny Bielenie liści zbóż Odbarwienia włosów i paznokci
Uczestniczy w syntezie hemoglobiny i chlorofilu
F Składnik szkliwa, kości ---- Próchnica

Co Składnik wit. B12 – kobalaminy Zaburzenia wchłaniania azotu (Co Anemia megaloblastyczna
Składnik enzymów jest wymagany przez enzymy bakterii wywoływana niedoborem wit B12
Rhizobium do przekształcenia N2 w
NH3)

7
 Co nas łączy i scala?
Wiązania chemiczne i oddziaływania między cząsteczkowe

Wiązanie chemiczne Oddziaływanie O

międzycząsteczkowe H H
Występują w obrębie cząsteczki pierwiastka lub vs Występują pomiędzy różnymi atomami lub
związku chemicznego związkami chemicznymi
O
H H

8
O O
 Rodzaje wiązań

Kowalencyjne Kowalencyjne
Jonowe Metaliczne
(niespolaryzowane) spolaryzowane

Uwspólnione elektrony należą do Uwspólnione elektrony należą Pierwiastek bardziej Kationy metali tworzą strukturę
każdego atomu w tym samym bardziej do atomu o większej elektrododatni (chętny do krystaliczną z gazem
stopniu elektroujemności oddania) oddaje elektron elektronowym
pierwiastkowi bardziej
elektroujemnemu (chętnemu do
przyjęcia)
9
 Elektrododatność – im większa, tym większa Elektroujemność – im większa, tym większa
chęć oddania przez pierwiastek elektronu chęć przyjęcia przez pierwiastek elektronu
Elektrododatność

Elektroujemność
Elektrododatność

Elektroujemność

10
 Rodzaje oddziaływań
międzycząsteczkowych

Oddziaływania Oddziaływania
Wiązania wodorowe Siły van der Waalsa
hydrofobowe elektrostatyczne

O
H H H2O

H2O + -
O
H H H2O
H2O
H2O

11
 Co jest naszym głównym
składnikiem?
Woda
Zawartość wody w organizmie
dorosłego człowieka to 55-65% w 98%
zależności od wieku i płci. wody

12
 Dlaczego woda jest wyjątkowa?

W stanie stałym Dobry

Ciecz w
gęstość mniejsza rozpuszczalnik Zdolność do
temperaturze
niż w stanie związków kohezji i adhezji
pokojowej
ciekłym polarnych

Gęstość większa
Wysokie napięcie Duże ciepło Wysokie ciepło
niż gęstość
powierzchniowe parowania właściwe
powietrza

Jest substratem i
produktem wielu
Mało ściśliwa
reakcji
13 biochemicznych
 Przykładowe funkcje wody

Transport

Termoregulacja

Regulacja pH

Utrzymywanie turgoru i kształtu

komórek
Podstawa środowiska do
zachodzenia różnych reakcji

Środowisko życia i rozmnażania

14
 Rola wody w organizmie
Właściwość
Uniwersalny rozpuszczalnik
Wysokie ciepło właściwe
Wysokie ciepło parowania
Zdolność do kohezji i adhezji
Cechy fizykochemiczne Rola biologiczna
Polarność cząsteczek wody Środowisko do zachodzenia
reakcji chemicznych i transportu
substancji polarnych
Wiązania wodorowe pomiędzy Zmniejszenie wahań temperatury
cząsteczkami wody otoczenia i wnętrza organizmu
Wiązania wodorowe pomiędzy Ułatwienie chłodzenia ciała
cząsteczkami wody organizmów lądowych
Wiązania wodorowe pomiędzy Transport wody w naczyniach
cząsteczkami wody wbrew sile grawitacji
 Przepis na życie
Składniki organiczne i nieorganiczne
Związki organiczne Związki nieorganiczne
Białka Sole

Kwasy
Tłuszcze
Zasady
Węglowodany
Pierwiastki
Kwasy nukleinowe Woda
16
 Związki organiczne

Związki organiczne Pierwiastki Powtarzalne jednostki

składowe
Węglowodany CHO Monosacharydy
Tłuszcze CHO Glicerol + kwasy tłuszczowe
Białka CHONS Aminokwasy
Kwasy nukleinowe CHONP Nukleotydy

PIERWIASTKI BIOGENNE

C H O N S P
 Zanim dalej!
Grupa funkcyjna

Hydroksylowa -OH

Karbonylowa Aldehydowa -CHO

Ketonowa >C=O

Karboksylowa -COOH
-COO-

Aminowa -NH2
-NH3+

18
Węglowodany

19
 Węglowodany
Monosacharydy Oligosacharydy Polisacharydy

Pojedyncze Np. Glukoza, Od 2 do 10 Więcej niż 10

Np. Sacharoza,
cząsteczki fruktoza, ryboza, cząsteczek cząsteczek Heteroglikany Homoglikany
laktoza, maltoza
węglowodanów galaktoza monosacharydów monosacharydów

Np. heparyna →
pochodne glukozy i
Np. celuloza, chityna,
kwasów organicznych
skrobia, glikogen
ułożonych w
określonej kolejności

20
 Przykłady Funkcja biologiczna

Triozy C3 Aldehyd glicerynowy Pośrednie produkty

Dihydroksyaceton oddychania
wewnątrzkomórkowego
(np. glikoliza),
Monosacharydy Tetrozy C4 Erytroza
fotosyntezy
Pośredni związek
szlaku
pentozofosforanowego i
cyklu Calvina
1. Do jakiej grupy należy Pentozy C5 Ryboza Składnik RNA i

cukier? nośników energii → np.

ATP

2. Z ilu węgli się składa? Deoksyryboza Składnik DNA

Heksozy C6 Glukoza Forma transportowa

3. 2-3 przykłady funkcji cukru u zwierząt
biologicznych Substrat oddychania
wewnątrzkomórkowego
Fruktoza Substrat oddychania
wewnątrzkomórkowego
(łatwo izomeryzuje do
glukozy)

21
 Nazwa cukru Liczba węgli

Recepta na Wzór biochemiczny

cukier
Funkcje biologiczne
Propozycja nauki

22
 Glukoza C6

Recepta na
cukier
Przykład → glukoza Forma transportowa cukrów u
zwierząt

Substrat oddychania
wenątrzkomórkowego

Monomery glukozy mogą tworzyć

glikogen, skrobię, celulozę

23
 Oligosacharydy
Przykłady Funkcja biologiczna Monomery

Sacharoza Forma transportowa cukrów u roślin Glukoza + Fruktoza

Substancja zapasowa w korzeniu
1. Do jakiej grupy należy buraka cukrowego i łodydze trzciny
cukier? cukrowej
Laktoza Funkcja odżywcza – składnik mleka Glukoza + galaktoza
2. Z jakich monomerów ssaków
się składa? Maltoza Nektar i pyłek Glukoza + Glukoza
Powstaje w wyniku trawienia skrobi
3. 2-3 przykłady funkcji
biologicznych

24
 Nazwa cukru Z jakich monocukrów
się składa?

Recepta na Wzór biochemiczny

cukier
Funkcje biologiczne
Propozycja nauki

25
 Sacharoza Glukoza + Fruktoza

Recepta na
cukier
Forma transportowa cukrów u
Przykład sacharoza roślin

Może stanowić substancję

zabasową np. w trzcinie cukrowej

26
 Polisacharydy Polisach
aryd
Funkcja

Skrobia Polisacharydy: amyloza + amylopektyna Materiał zapasowy cukrów

(zbudowane z cząsteczek glukozy) u roślin
Glikogen Rozgałęzione łańcuchy zbudowane z Materiał zapasowy
połączonych monomerów glukozy zwierząt i grzybów
1. Do jakiej grupy należy
cukier? Celuloza Łańcuchy nierozgałęzione zbudowane z
cząsteczek glukozy
Funkcja budulcowa –
buduje ściany komórkowe
2. Z jakich monomerów roślin i niektórych
protistów
się składa? Chityna Łańcuchy cząsteczek glukozaminy Funkcja budulcowa –
3. 2-3 przykłady funkcji buduje pancerz chitynowy i
biologicznych ścianę komórkową
grzybów
Heparyn Zbudowana z N-siarczanu i O-siarczanu Działanie
a glikozaminoglikanu przeciwzakrzepowe

27
 Nazwa cukru Homoglikan czy
heteroglikan?

Z jakich monocukrów
Recepta na się składa?

cukier
Funkcje biologiczne
Propozycja nauki

28
 Glikogen Homoglikan

Glukoza
Recepta na
cukier Materiał zapasowy u zwierząt i
Przykład → glikogen grzybów

29
 Wiązania glikozydowe

Wiązanie beta-1-4-O-glikozydowe Wiązanie alfa-1-4-O-glikozydowe

30 Wiązanie alfa-1-4-O-glikozydowe Wiązanie alfa-1-6-O-glikozydowe

 Tłuszcze
Nierozpuszczalne w wodzie, ale
to nie znaczy, że w ogóle nie
rozpuszczalne w niczym!
31
 Lipidy

Proste Złożone Izoprenowe

Tłuszcze
Fosfolipidy Steroidy
właściwe

Woski Glikolipidy
32
 Tłuszcze właściwe

Stałe Ciekłe
Nasycone Nienasycone
kwasy kwasy
Zazwyczaj Zazwyczaj
tłuszczowe Funkcje tłuszczowe Funkcje
zwierzęce roślinne
(same wiązania (wiązania
pojedyncze) podwójne)

Zapasowa Termoizolacyjna Ochronna Zapasowa

Pomyśl! → Jaki wpływ na błonę komórkową ma jej skład

tłuszczowy? Co się dzieje, jeśli więcej jest kwasów tłuszczowych
nasyconych, a co jeśli nienasyconych?
33
 Woski

Wyższy alkohol
O C Kwas tłuszowy
monohydroksylowy

Funkcja Funkcja Funkcja

ochronna izolacyjna budulcowa

U roślin: U zwierząt:
• Liście • Sierść ssaków
• Owoce • Pióra ptaków
• Nasiona • Wosk pszczeli
• Zarodniki
34
 Lipidy złożone

Fosfolipidy Glikolipidy
Glicerol + 2 x kwas tłuszczowy + Glicerol + 2x kwas tłuszczowy +
grupa fosforanowa cząsteczka węglowodanu

35
 Lipidy izoprenowe

Hormony steroidowe

Cholesterol

Kwasy żółciowe

Karotenoidy – karoteny i ksantofile

36
Białka

37
Aminokwasy

• Grupy aminowej
Zbudowane • Grupy karboksylowej
z: • Podstawnika charakterystycznego dla
aminokwasu

Mogą • Kation
występować • Anion
• Jon obojnaczy
w 3 formach:

W białkach występują tylko izomery L

aminokwasów
 Aminokwasy i ich charakter chemiczny

Aminokwasy

Białkowe
• Uczestniczą w budowie
białek

Niebiałkowe
• Nie uczestniczą w budowie
białek, ale są istotne w
wielu reakcjach
biochemicznych

39
 Aminokwasy i ich charakter chemiczny
Kwasowe Zasadowe Obojętne
Polarne Niepolarne
Kwas asparaginowy Lizyna Asparagina Cysteina
Kwas glutaminowy Arginina Glutamina Prolina
Histydyna Seryna Fenyloalanina
Treonina Metionina
Tyrozyna Tryptofan

Porównaj wzory z
Dlaczego taki podział? poprzedniego slajdu
(dla chętnych)

40
Aminokwasy endogenne Aminokwasy egzogenne
Alanina Arginina
Asparagina Fenyloalanina
Cysteina Histydyna
Glicyna Izoleucyna
Glutamina Leucyna
Kwas asparaginowy Lizyna
Kwas glutaminowy Metionina
Prolina Treonina
Seryna Tryptofan
Tyrozyna Walina

Inne:
Cystyna
Cytrulina
Homoseryna
Gydroksylizyna
Hydroksyprolina
Karnityna
Kwas gamma-aminomasłowy
Ornityna
Turyna

41
 Aminokwasy względnie egzogenne vs względnie
endogenne
Względnie endogenne – aminokwasy
produkowane z aminokwasów egzogennych

Względnie egzogenne - aminokwasy wytwarzane

w wystarczającej ilości dla dorosłego człowieka,
ale nie dla organizmu, który się rozwija

42
 Białka – czyli aminokwasy spięte razem

Oligopeptydy – 2-10 aminokwasów Tworzenie wiązania zachodzi przy

udziale transferazy peptydylowej
Polipeptydy – 11-100 aminokwasów
Wiązanie peptydowe to wiązanie
kowalencyjne spolaryzowane
Białka (makropeptydy) >100 aminokwasów

43
Strukturalność
białek

44
 Zol w żel. Koagulacja i denaturacja

koagulacja
ZOL ŻEL
peptyzacja

Denaturacja – to trwałe uszkodzenie struktury

przestrzennej białka, co uniemożliwia mu pełnienie
swoich funkcji biologicznych

IV/III ➔ I

45
 Funkcje białek

Zapasowa Strukturalna Katalityczna Transportowa

Motoryczna Sygnałowa Receptorowa Odpornościowa

Regulacyjna

46
Kwasy nukleinowe

47
Kwasy nukleinowe

Kwasy nukleinowe mogą

występować w postaci: Podstawową jednostką
budulcową jest
• DNA → zawiera
nukleotyd (Pi + pentoza
deoksyrybozę
+ zasada azotowa)
• RNA → zawiera rybozę
 DNA i RNA

Zamiast TYMINY →
URACYL

49
 Czy coś tam
rzeczywiście jest?
Wykrywanie związków w materiale
biologicznym

50
 Węglowodany
Monosacharydy
Próba Fehlinga
• Odczynnik Fehlinga I (CuSO4) +
Co potrzeba? Fehlinga II (NaOH + r-r winianu
sodowo-potasowego)

• ALDEHYDY lub cukry o właściwościach

Co redukujących
wykrywamy? • Nie wykrywamy KETONÓW, ale
KETOZY można (np. fruktozę)

Jak wygląda zapis tej reakcji i jaki to typ

Kiedy wynik • Kiedy w wyniku reakcji powstaje w
próbówce ceglasto-czerwony osad
reakcji?
pozytywny? (CU2O) (dla chętnych)

51
 Węglowodany
Próba jodowa – wykrywanie skrobi

Co potrzeba?
• Płyn Lugola (r-r I w
IK)/jodyna

Co
wykrywamy? • Amylozę w skrobi

Kiedy wynik • Kiedy skrobia zabarwi

pozytywny? się na granatowo

52
 Tłuszcze

Co potrzeba? • Oddzynnik SUDAN III

Co
• Lipidy
wykrywamy?

Kiedy wynik • Kropla tłuszczu zabarwia

pozytywny? się na czerwony kolor

53
 Białka
Reakcja biuretowa

Co potrzeba? • CuSO4 + NAOH → Cu(OH)2

Co • Związki zawierające co najmniej 2

wykrywamy? wiązania peptydowe.

Kiedy wynik • Kiedy roztwór zmienia

zabarwienie z barwy
pozytywny? jasnoniebieskiej na fioletowy

54
 Białka
Reakcja ksantoproteinowa

Co potrzeba? • Steż. HNO3

Co • Aminokwasy aromatyczne
wykrywamy? (tryptofan, fenyloalanina)

Kiedy wynik • Kiedy pojawia się żółte

pozytywny? zabarwienie

55
 Zadania

56
Dziękuję za uwagę!

57
 Bibliografia

1. Vademecum. Teraz Matura - Biologia – Nowa Era

2. Biologia – Vademecum Maturzysty – Ewa Pyłka-Gutowska
3. Biologia na czasie 2
4. Biologia 2 – operon
5. Biologia Campbella
6. Erythrose – Wikipedia
7. Frontiers | Cobalt: An Essential Micronutrient for Plant
Growth? (frontiersin.org)
8. Podręcznik Interna - Medycyna Praktyczna: Hiponatremia
58 (mp.pl)
 Ilustracje
• Zasoby portalu Scholaris.pl (zpe.gov.pl)
• Micela – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Ogórek – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Woda – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Biologia ogólna: Błony komórki (biologiaogul.blogspot.com)
• File:201904 RNA.svg - Wikimedia Commons
• Jodprobe - Próba jodowa – Wikipedia, wolna encyklopedia
• https://youtu.be/nDglRuHBTkw
• Sudan III roztwór alkoholowy nasycony 100 ml (sklepna5.pl)
• Xanthoprotein-Reaktion - Reakcja ksantoproteinowa – Wikipedia, wolna encyklopedia
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:DNA_orbit_animated_small.gif
• Nucleotides 1 - Nucleotide – Wikipedia
• Main protein structure levels pl - Białka – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Amylopektin Sessel - Skrobia – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Amylose - Skrobia – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Cholesterol - Cholesterol – Wikipedia
• Cell membrane detailed diagram pl - Błona komórkowa – Wikipedia, wolna encyklopedia
• Błona komórkowa – Wikipedia, wolna encyklopedia
59