1

000000001. WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA

STRUKTURALNEGO

1. Językoznawstwo jako nauka empiryczna

Gramatyka opisowa języka polskiego jest działem nauki zwanej językoznawstwem.
Ze względu na przedmiot badania językoznawstwo sytuuje się wśród nauk
humanistycznych (w odróżnieniu od biologii, fizyki czy astronomii — dyscyplin
przyrodniczych); ze względu na metodę badawczą jest ono nauką empiryczną (w
odróżnieniu od matematyki — nauki dedukcyjnej). Przywykło się uważać językoznaw-
stwo za dział semiotyki, czyli nauki o znakach. Jest rzeczą istotną, że szczegółowe
techniki poznawcze, jakimi posługuje się językoznawstwo: obserwacja, eksperyment, a
nawet pomiar, zbliżają je do eksperymentalnych nauk przyrodniczych.
Przedmiotem opisu jest dla empirysty jakiś fragment czy wycinek rzeczywistości
obiektywnej. Wycinek ten poddaje on analizie, buduje jego teorię albo model, ujawnia
mechanizmy funkcjonowania zjawisk. Językoznawca zajmuje się fragmentem
rzeczywistości, któremu na imię język naturalny.

2. Język naturalny — definicja

Powiemy, że zna dany język (polski, niemiecki, chiński itp.), o kimś, kto potrafi się
porozumieć w tym języku; kto rozumie wyrażenia tego języka (znajomość bierna) lub
umie takie wyrażenia wytwarzać (znajomość czynna). Formułując rzecz inaczej: zna
dany język ten, kto zna „słówka” i „gramatykę”.
Język naturalny jest wyrafinowanym urządzeniem komunikacji ludzkiej, niezwykłą
umiejętnością, która dana jest, być może, wyłącznie gatunkowi homo sapiens. Język jako
narzędzie, jako mechanizm interakcji międzyludzkich, wreszcie — jako proces mózgowy
stanowi przedmiot zainteresowania psychologa. Językoznawca-strukturalista patrzy na
język jako na system znaków. Oto definicja strukturalna:
 Język naturalny jest to dwuklasowy system znaków wykorzystywany przez daną
grupę społeczną do porozumiewania się o wszystkim.
 2

3. Pojęcie znaku
Znak to taki element rzeczywistości, który jest istotny nie ze względu na swoje cechy
zewnętrzne, ale ze względu na inny element rzeczywistości, do którego się odnosi
(Milewski (1965: 15-26)). Znak ma dwie strony: formę i treść; jest, jak mówią
semiolodzy, przezroczysty, postrzegając bowiem jego formę, odbiorca nie widzi jej:
widzi, niejako poprzez nią, treść. Pewna forma — żółty trójkąt równoramienny z
czerwonym obrysem i sylwetką parowozu — przekazuje następującą treść: ‘Przejazd
kolejowy niestrzeżony’. Widząc ów kształt, kierowca odbiera kryjącą się za tym
kształtem informację. Znakiem jest również okrzyk pacjenta na fotelu stomatologa:
słysząc ten dźwięk, lekarz dowiaduje się, że otworzył właśnie kanał.
Pewne znaki są wytwarzane celowo, z intencją przekazania informacji. Nazywamy je
znakami konwencjonalnymi, ponieważ związek pomiędzy formą a treścią jest
umowny. Znakiem konwencjonalnym jest znak drogowy z poprzedniego akapitu. Istnieją
również znaki bez nadawcy, nie produkowane celowo: znaki naturalne (symptomy,
objawy, oznaki). Związek między formą a treścią jest naturalny, odbiorca interpretuje je
na podstawie wiedzy o świecie. Niech za przykład posłuży jęk bólu pacjenta.
Nietrudno dostrzec naturę znakową języka naturalnego. Przeciwstawiając
komunikację językową jakiejś innej (na przykład porozumiewaniu się poprzez gesty,
mimikę, flagi kodu żeglarskiego), mówimy o „porozumiewaniu się słowami”. Słowo
zatem jest znakiem językowym; w każdym razie jednym z typów znaków językowych.
Nie ma naturalnego związku między napisem dom a przedmiotem tak nazywanym.
Powiemy więc, że znaki językowe są konwencjonalne.

4. System znaków
Znaki naturalne istnieją, by tak rzec, w pojedynkę. Znaki konwencjonalne z natury
rzeczy funkcjonują w zbiorach. Intuicyjnie rzecz ujmując, zbiór taki wyznaczony jest
przez wycinek rzeczywistości, który elementy tego zbioru obsługują. Zbiór taki
nazywamy systemem. Znak przejazdu niestrzeżonego należy do tego samego systemu,
co — powiedzmy — znak <Droga jednokierunkowa> albo <Zakaz wjazdu wszelkich
pojazdów>; do systemu tego nie należy znak dom.
Dwa znaki należą do tego samego systemu, jeśli zachodzi między nimi opozycja.
Opozycja to taka różnica formy, z którą skorelowana jest ściśle określona różnica treści
lub funkcji. Praktycznie wymagamy od opozycji, aby była seryjna, aby powtarzała się w
całej serii par znaków. Znak <Przejazd niestrzeżony> różni się od znaku <Zakaz wjazdu
wszelkich pojazdów> tym samym, czym znak <Zakręt w lewo> od znaku <Zakaz
zatrzymywania>: kształt trójkąta i żółte tło z czerwonym obrysem wyraża treść
‘Ostrzeżenie’, kształt koła zaś i czerwony obrys — treść ‘Zakaz’. Znak <Przejazd
niestrzeżony> różni się od znaku <Droga jednokierunkowa> tym samym, czym znak
<Zakręt w lewo> od znaku <Ślepa ulica>: tej znów różnicy formy (trójkąt : kwadrat)
odpowiada różnica treści ‘Ostrzeżenie’ — ‘Informacja’.
Zapisujemy opozycje na przykład tak:
<Przejazd niestrzeżony> : <Zakaz wjazdu wszelkich pojazdów>
<Przejazd niestrzeżony> : <Droga jednokierunkowa>
albo ogólniej:
 3

‘Ostrzeżenie’ : ‘Zakaz’
‘Ostrzeżenie’ : ‘Informacja’
Pokażmy analogiczne przykłady opozycji językowych:
dom : domy, kot : koty, mysz : myszy,...
kot : kota, murarz : murarza, monter : montera,...
W pierwszej serii mamy opozycję ‘Liczba pojedyncza’ : ‘Liczba mnoga’, w drugiej —
opozycję ‘Mianownik’ : ‘Dopełniacz’. Czytelnik bez trudu podane niżej serie znaków
językowych przedłuży i zinterpretuje ogólnie, to znaczy ustali odpowiednie różnice
funkcji:
nowego : nowemu, tego : temu, zdolnego : zdolnemu,...
buduje : budował, hoduje : hodował, pracuje : pracował,...
CZYTAĆ : CZYTANIE, GRAĆ : GRANIE, MYŚLEĆ : MYŚLENIE,...

5. Dwuklasowość: słownik i gramatyka

Znaki językowe wymienione w powyższym punkcie stanowią tworzywo, z którego
zbudowane są konstrukcje znakowe. Konstrukcje takie, jak:
Murarz hoduje kota.
wesołego murarza
Pracował monter.
są również znakami. Konstrukcje znakowe nazwiemy znakami złożonymi, znaki nie
dające się podzielić na znaki niższego rzędu są znakami prostymi. Zbiór znaków
prostych to słownik. Przynajmniej niektóre słowa są znakami prostymi, choć te z
powyższych przykładów to konstrukcje. O systemie znaków, który obejmuje znaki
proste i znaki złożone, powiemy, że jest dwuklasowy. System znaków drogowych
warunku tego nie spełnia: jest systemem jednoklasowym.
Nie wszystkie kombinacje znaków prostych dają poprawny znak złożony. Oto
przykłady połączeń niepoprawnych (wyrażenia niepoprawne językoznawcy sygnują
gwiazdką *):
*Murarz hoduje kot.
*wesołego murarz
*Pracował domy.
Definicja wszystkich poprawnych połączeń znaków to gramatyka. System dwuklasowy
więc ma dwa składniki: słownik i gramatykę.
Wyrażenie niepoprawne gramatycznie nie musi być nonsensowne lub bezsensowne,
tak jak poprawne nie musi być sensowne. Pierwszy przykład z trzech powyższych
reprezentuje niepoprawne gramatycznie wyrażenie sensowne. Wyrażenie poniższe:
Mysz buduje kota.
jest bezsensowne, choć gramatycznie poprawne.
Znamy system znakowy o następującym słowniku:
Słownik = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}
Wyrażenia zbudowane z tych elementów, takie jak 1, 17, 909, 1889, 39976145 itp.,
odpowiadają liczbom całkowitym nieujemnym. Gramatyka definiująca zbiór
poprawnych połączeń elementów powyższego słownika pozwala na dodawanie do danej
cyfry dowolnej cyfry, chyba że pierwszy element budowanego wyrażenia to cyfra 0:
wówczas rozbudowa nie jest możliwa. Wyrażenia *01, *027, *00007 itp. są niepoprawne,
chociaż sensowne.
 4

6. Uniwersalność języka
Wymienione wyżej systemy znakowe mają różny zakres użycia. Zarówno system
znaków drogowych, jak bogatszy odeń dwuklasowy system zapisu liczb naturalnych w
układzie dziesiętnym różnią się od języków ludzkich tym, że są komunikacyjnie lokalne,
że nadają się do obsługi jedynie pewnych wycinków czy aspektów rzeczywistości. W
przeciwieństwie do nich język naturalny to narzędzie komunikacji uniwersalnej. Dany
język, pojmowany jako zasób środków komunikacyjnych, wykorzystywany jest do
przekazu informacji przez określoną grupę społeczną, zwykle — choć niekoniecznie —
etniczną (plemię, naród, grupa narodów; środowisko; mniejszość językowa w diasporze
itp.).

7. Opis języka naturalnego

Empirysta buduje opis wycinka rzeczywistości, który go interesuje, po to, aby
zachodzące w owym wycinku zjawiska wyjaśnić. Teoria w nauce empirycznej ma często
postać modelu, a więc mniej lub bardziej abstrakcyjnego „urządzenia”, które
funkcjonalnie przypomina modelowany obiekt (por. Apresjan (1971: 105-349)). Model
danego języka naturalnego to urządzenie, które „naśladuje” rzeczywistego użytkownika
języka: „umie” dokonać analizy i syntezy wszystkich wyrażeń danego. Opis
polszczyzny traktujący ten język jako system znaków w rozumieniu podanym wyżej jest
modelem polszczyzny w tym sensie, że stanowi on zbiór wszystkich informacji
niezbędnych i wystarczających do rozpoznania lub wytworzenia wszystkich wyrażeń
języka polskiego. Opis taki nazywamy również gramatyką. Pamiętajmy o tym i dalej,
kiedy będzie mówili o morfologii czy składni: mówiąc tak, możemy mieć na myśli
zarówno część systemu języka polskiego (pewien podzbiór reguł, pewien fragment
rzeczywistej kompetencji językowej użytkownika), jak i część opisu polszczyzny.
Opis lingwistyczny jest konwencjonalny i arbitralny. Istnieje nieograniczenie wiele
równoważnych opisów danego języka. Opisywanie języka naturalnego jako systemu
znaków nie jest odkrywaniem jakiejś mitycznej natury języka; jest technologią, a nie
ideologią.
Powstaje teraz następujący problem: z czego jest zrobiony tekst? Niech przedmiotem
naszych rozważań będzie następujące wypowiedzenie polskie:
 Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą.
A oto seria możliwych odpowiedzi:
(a) z liter, głosek lub sylab,
(b) ze znaków prostych (= morfemów),
(c) ze słów,
(d) z połączeń słów (= fraz),
(e) ze zdań,
(f) z wypowiedzeń.
Odpowiedź (a) możemy odrzucić od razu, ani bowiem analiza, ani synteza wyrażenia
nie jest rozkładaniem go na litery ani składaniem z liter — chyba z punktu widzenia
maszynistki, która jednak tekstu nie wytwarza, tylko go reprodukuje:
 N/a/s/i n/o/w/i f/l/e/c/i/ś/c/i, k/t/ó/r/y/c/h w/y/s/ł/a/n/o n/a u/r/l/o/p,...
 5

Spostrzeżenie to możemy prznieść na odmianę mówioną języka polskiego. Budulcem

tekstu mówionego nie są głoski ani sylaby:
 n/a/ś/i/n/o/v’/i/f/l/e/ć/i/ś/ć/i/k/t/u/r/y/γ/v/y/s/u^/a/n/o/n/a/u^/u/r/l/o/p,...
 na/śi/no/v’i/fle/ći/śći/ktu/ryγ/vy/su^a/no/na/u^ur/lop, ...
Litery, głoski i sylaby to nie znaki, tylko diakryty, cegiełki, z których zbudowane są
znaki proste.
Wypowiedzenie skonstruowane jest ze znaków; dlatego odpowiedzi (b)-(f) są
sensowne. Nie znaczy to jednak, że budowanie znaku złożonego jest liniowym
składaniem ze znaków prostych. Segmentacja na słowa (por. (c)) — o ile, oczywiście,
rozważamy tekst pisany — dana jest przez zapis. A oto segmentacja naszego wypowie-
dzenia na morfemy (por. (b)):
 nas/i now/i flec/iśc/i któr/ych wy/sła/no na urlop/ powiedzie/l/i/ sw/emu dyryg/ent/ow/i
że nie wróc/ą
gdzie znak  oznacza morfem zerowy; na frazy (por. (d)):
 nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, / powiedzieli / swemu dyrygentowi /, że nie
wrócą
 nasi nowi fleciści /, których wysłano na urlop
 nasi / nowi fleciści
 których / wysłano / na urlop
i na zdania (por. (e)):
 nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą
 których wysłano na urlop
 że nie wrócą
Szczegóły powyższych segmentacji wyjaśnimy dalej. Odpowiedzią (f) nie będziemy się
tu zajmować. Uznamy po prostu wypowiedzenie za jednostkę najwyższego poziomu w
opisie lingwistycznym.
Z powyższego eksperymentu wynikają dwa ważne wnioski teoretyczne. Po pierwsze:
tekst ma strukturę hierarchiczną, jest konstrukcją wielopoziomową. Poszczególne
poziomy odpowiadają różnym poddziałom gramatyki, czyli różnym podzbiorom reguł:
morfologii i składni. Po drugie: fonetyka nie należy do gramatyki (podobnie —
fonologia).

8. Model a rzeczywistość
Jednostki językowe, które wyodrębniliśmy w trakcie analiz z poprzedniego punktu —
takie jak na przykład słowa nowi, wysłano, że, morfemy flec-, -ych, -ent-, frazy nowi
fleciści, wysłano na urlop, na urlop itp., nie należą do systemu języka polskiego. System
jest przecież obiektem abstrakcyjnym, jednostki te natomiast są konkretnymi napisami.
W modelu mamy znaki idealne, znaki-wzorce, inwarianty — podobnie jak w kodeksie
drogowym znajdujemy wzorce znaków drogowych. W tekście, podobnie jak przy szosie,
występują realizacje znaków idealnych, czyli warianty.
Pewne różnice formy między znakami nie są funkcjonalnie istotne. Jednostki
tekstowe podane w każdej serii:
(a) nowy nowego nowemu ... nowi,
funkcji funkcyj,
dwom dwóm dwu;
 6

(b) -ent- -ca -ciel- -arz-;

(c) których wysłano na urlop że nie wrócą
są tożsame funkcjonalnie, reprezentują — przy pewnych założeniach — jedną jednostkę
systemową:
(a) formę wyrazową przymiotnika NOWY,
formę dopełniacza liczby mnogiej rzeczownika FUNKCJA,
formę celownika liczebnika DWA;
(b) formę morfemu nazwy wykonawcy czynności;
(c) zdanie podrzędne.
Oczywiście przechodząc od jednostki tekstowej, konkretnej, do jednostki
systemowej, abstrakcyjnej, lub z powrotem (pierwsze zachodzi w procesie odbierania
tekstu, drugie podczas syntezy), przekracza się niejednokrotnie wiele poziomów
abstrakcji. Zauważmy, że empirysty nie interesuje jednostka tekstowa — okaz:
konkretny napis czy konkretne wymówienie. Mówiąc o jednostce tekstowej nowi, ma on
zwykle na myśli jednostkę tekstową — typ (klasę abstrakcji): zbiór napisów czy
wymówień równokształtnych — być może, z interpretacją (w wypadku homonimii).

9. Poziomy opisu języka

Pojęcie diakrytu pozwala wprowadzić ważne pojęcie subkodu. Subkod danego
języka naturalnego to jego odmiana diakrytyczna. W wypadku polszczyzny rozróżnić
warto następujące subkody:
 mówiony (diakryt: głoska),
 pisany (diakryt: litera),
 dotykowy, czyli braille’owski (diakryt: znak sześciopunktowy),
........
 e-mailowy (diakryt: litera z zestawu ASCII).
Diakrytami języka naturalnego zajmuje się fonetyka i fonologia. Analogiem fonetyki
i fonologii dla odmiany pisanej mogłaby być grafemika. Jednostką opisu fonetycznego
jest głoska, fonologicznego — wariant fonemu (allofon), grafemicznego — wariant
litery (allograf) (w sprawie terminów zob. m.in. Encyklopedia (1991)). Fonetyka,
fonologia i grafemika nie należą do opisu gramatycznego, ich bowiem jednostki nie
tworzą konstrukcji.
Gramatyka zaczyna się dopiero na poziomie znaków, tam bowiem, gdzie mamy
znaki, są i konstrukcje znaków (język naturalny jest systemem dwuklasowym). Znaki
proste i niektóre klasy znaków złożonych są przedmiotem morfologii. Składnia opisuje
pozostałe znaki złożone. Pokażemy niżej jednostki opisu morfologicznego i opisu
składniowego, a także konstrukcje znakowe morfologiczne i składniowe. Pamiętać trzeba
przy tym, że na każdym poziomie mamy jednostki i konstrukcje tekstowe oraz jednostki i
konstrukcje systemowe.
Jednostką tekstową opisu morfologicznego jest wariant morfemu (allomorf),
jednostką systemową — morfem (por. Encyklopedia (1991)). Konstrukcje morfologicz-
ne to: (a) temat (fleksyjny lub słowotwórczy), (b) forma wyrazowa.
Konstrukcje morfologiczne
(a) Tematy:
fleciśc-
 7

wysła-
dyrygent-
(b) Formy wyrazowe:
nasi
fleciści
których
wysłano
urlop
Konstrukcje pierwszego typu są przedmiotem opisu słowotwórczego, konstrukcje
drugiego typu — opisu fleksyjnego. Analiza formy wyrazowej fleciści dokonuje się,
mówiąc intuicyjnie, w dwóch krokach: (1) fleciśc- + -i, (2) flec- + -ist-. Ponieważ w
procesie syntezy startujemy od gotowego kształtu fleciśc, umówimy się, że reguły
definiujące strukturę konstrukcji słowotwórczych nie należą do gramatyki (por. Wykład
3).
Jednostką opisu składniowego jest fraza lub zdanie składowe, konstrukcje
składniowe zaś to frazy, zdania składowe, zdania i wypowiedzenia (por. Saloni —
Świdziński (1987: 13-43)). Oczywiście i tutaj zarówno analiza, jak i synteza dokonuje się
w serii etapów. Zdaje sobie z tego sprawę szkolna dydaktyka składni, która operuje
pojęciami grupy, zdania, zdania podrzędnego itp. (por. Klemensiewicz (1963)).
Konstrukcje składniowe
(a) Frazy:
nowi fleciści
nasi nowi fleciści
nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop
(b) Zdania:
nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą
których wysłano na urlop
że nie wrócą
Ostatecznie więc gramatyka, pojmowana jako drugi składnik systemu językowego,
obejmuje dwa zbiory reguł: fleksję i składnię.

10 ♦ Języki formalne
Językami interesują się również matematycy. Utożsamiają oni język ze zbiorem
wszystkich możliwych zdań; zbiór ten jest nieskończony, co można pokazać przez
indukcję (każde zdanie można przedłużyć). Przez gramatykę formalną rozumieją oni
definicję tego języka, a więc — wyliczenie wszystkich zdań; w praktyce chodzi o
instrukcję budowy (lub rozbioru) tych i tylko tych zdań. Gramatyka formalna (przy
pewnym rozumieniu) zawiera słownik elementów prostych, słownik symboli pomocni-
czych (jednym z nich jest tzw. symbol początkowy) i zbiór produkcji. Słownik zatem
należy do gramatyki, a język formalny jest zadany przez gramatykę. Opis formalny
języka naturalnego sprowadza się do zdefiniowania pewnego języka formalnego i
„dopasowania” go do opisywanego języka naturalnego, pojmowanego jako zbiór zdań.
Gramatyki formalne języka polskiego znaleźć można w pracach Stanisława Szpakowicza
(Szpakowicz (1983)) i Marka Świdzińskiego (1992a).
Możemy zapisać gramatykę formalną dla języka przestawionego w punkcie 5:
Słownik:
 8

{0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}
Słownik symboli pomocniczych:
{Cyfra, Cyfra1, Liczba, Liczba1}
Symbol początkowy: Liczba
Produkcje:
(1) Liczba  Cyfra
(2) Liczba  Cyfra1 Liczba1
(3) Liczba1  Cyfra
(4) Liczba1  Cyfra Liczba1
(5) Cyfra  0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
(6) Cyfra1  1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
gdzie „„ znaczy „przepisz to, co po lewej, na to, co po prawej stronie reguły”.
Nietrudno utworzyć wszystkie „zdania poprawne” z punktu 5. Na przykład:
Liczba symbol początkowy
1
Cyfra Liczba 1
produkcja (2)
9 Liczba 1
produkcja (6)
9 Cyfra Liczba1 produkcja (4)
90 Liczba 1
produkcja (5)
90 Cyfra produkcja (3)
909 produkcja (5)
Gramatyka nasza nie dopuszcza natomiast żadnego „zdania niepoprawnego” z podanych
tamże, nie istnieją bowiem reguły takie, jak niżej:
Liczba  Cyfra Liczba
Liczba  Cyfra Liczba1
 9

ZAPAMIĘTAJ!

Język naturalny — dwuklasowy system znaków wykorzystywany przez daną

grupę społeczną do porozumiewania się o wszystkim.
Znak ma dwie strony: formę i treść (jest przezroczysty).
System — zbiór znaków z opozycją. Opozycja — seryjna różnica formy
skorelowana z różnicą funkcji (w tym: znaczenia).
System dwuklasowy — zbiór znaków obejmujący znaki proste i znaki
złożone (konstrukcje znakowe).
Sposoby łączenia znaków prostych w znaki złożone to gramatyka.
System dwuklasowy zawiera słownik i gramatykę. Posługiwanie się językiem
naturalnym: analiza (= rozumienie) tekstów i synteza (= wytwarzanie) tekstów.
Jednostka tekstu — wariant jednostki systemu.
Opis języka naturalnego to model idealnego użytkownika języka. Opis ten
również nazywany jest gramatyką. Gramatyka obejmuje morfologię (jednostka
systemowa: morfem, tekstowa: allomorf; konstrukcja: temat fleksyjny —
systemowy lub tekstowy) i składnię (jednostki: fraza lub zdanie składowe,
konstrukcje: frazy, zdania składowe, zdania i wypowiedzenia — systemowe lub
tekstowe). Nie uważamy słowotwórstwa za dział gramatyki.
Diakryty — nieznaczący budulec znaków (głoski, fonemy, litery, grafemy).
Subkod — odmiana diakrytyczna języka.
Gramatyka: fleksja + składnia.