Augustijnenhof, april 2020 nr.

74
 Colofon Inhoudsopgave
Dordrecht Monumenteel Voorwoord....................................................................................................................................... 3
Dordts Geboren De familie Cuyp op het Nieuwe Werck................................................................................ 4
De kraan Rodermond.................................................................................................................12
De verdwenen huizen van Johannes Rutten ................................................................... 14
Documentatie- en Kenniscentrum
Historisch Informatiepunt Grote gebaren, groot geld en een grote mond.............................................................. 16
AUGUSTIJNENHOF Raadplaatje................................................................................................................................... 18
Krijg de kolere! ............................................................................................................................. 19
Angenetha Balm, een Dordtse Dochter ...........................................................................25
Het huis aan de kaai...................................................................................................................26
Merwedekade 66 .......................................................................................................................32
Stichting Illustre Dordracum Thuiskomen met Karel de Grote......................................................................................... 36
www.augustijnenhof.nl
Stadssanering in de Dordtse binnenstad....................................................................... 38
Anders zouden we allen omkomen .................................................................................... 44
Remplaceren Nationale Militie ........................................................................................... 48
Bezoekadres Dordtse hofjes: de Zomerhof ...............................................................................................50
Hof 15 De Grote Kerkstoren ................................................................................................................54
3311 XG Dordrecht Niets veranderlijker dan de ethiek .....................................................................................55
Voogdij of handel....................................................................................................................... 59
Email Nieuwe boeken van het Augustijnenhof ......................................................................... 60
info@augustijnenhof.nl Lezers schrijven ..........................................................................................................................62
Onze sponsoren ......................................................................................................................... 64
Telefoon Het Augustijnenhof spreekt................................................................................................. 66
(078) 647 48 88

Openingstijden
Dinsdag t/m vrijdag
11:00 - 16:00 uur
Eerste zaterdag
v/d maand
11:00 - 16:00 uur

Redactieteam
Angenetha Balm
Jan Willem Boezeman
Ad Bosch
Jaap Dambruin
Adrie Duine
© 2020 Stichting Illustre Dordracum
Arno de Grauw www.augustijnenhof.nl
Marianne van Kleef
Rosa Paasse Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren is een cultuurhistorisch
magazine voor een ieder die geïnteresseerd is in de geschiedenis
van de oudste stad van Holland. Het is een uitgave van Documentatie-
en Kenniscentrum Augustijnenhof en een initiatief van Stichting Illustre
Dordracum. Het digitale magazine is gratis en verschijnt vier keer per
jaar in januari, april, juli en oktober.

Vrienden worden?
Documentatie- en Kenniscentrum Augustijnenhof ontvangt geen
subsidie, waardoor het voor haar activiteiten afhankelijk is van haar
vrijwilligers, sponsoren en vooral de ‘Vrienden van het Augustijnenhof.’
Wilt u ons steunen en ook Vriend(in) worden? Ga dan naar:
www.augustijnenhof.nl/vrienden

2 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Cultuurhistorisch magazine
Dordrecht Monumenteel Dord
Voorwoord
De scholen zijn gesloten. Veel mensen werken thuis en
mijden ieder contact. Er worden de meest onzinnige
zaken gehamsterd. Trouwpartijen en familiefeesten
worden gecanceld, bij begrafenissen zijn er nauwelijks
dierbaren aanwezig. Kerken en concertzalen blijven
leeg, sportactiviteiten vinden niet meer plaats. Uw
halfjaarlijkse controle bij de tandarts is afgezegd.
Vakanties worden geannuleerd en talloze landen
hebben hun grenzen gesloten. Het vliegverkeer wordt
vrijwel stilgelegd, de Verenigde Staten zijn voor Euro-
peanen niet meer bereikbaar. De effectenbeurzen zijn
wereldwijd ingestort. Het lijkt een script voor een
horrorfilm, maar het gebeurt écht, hier en nu. De oor-
zaak van dit alles is het COVID-19 virus, dat onder de
Latijnse o.a. meisjesnaam Corona (kroon) razendsnel
om zich heen grijpt. De wereld lijkt te verlammen.
Om de moed er voor u in te houden, hebben we voor
deze editie van ons tijdschrift gekozen voor een arti-
kel dat al is geschreven voordat Corona op wereldreis
ging. In het midden van de 19e eeuw overleden er in
Nederland een kleine 50.000 mensen aan een ziekte
die door een uit India afkomstige bacterie werd ver-
oorzaakt. Als u bedenkt dat Nederland toen nog geen
zes miljoen inwoners had, dan was de overlevingskans
beduidend kleiner dan nu met het coronavirus het
geval is. De naam van die 19e-eeuwse pandemie is als
een verwensing ingebed in onze taal: “Krijg de kolere”.
Zullen we straks “krijg de krone” aan ons vocabulaire
kunnen toevoegen? De tijd zal het leren.
En als dat artikel niet volstaat om uw gemoed op te
vijzelen, dan hopen we u te kunnen laten grinniken om
een bezoeker van het Augustijnenhof, die eigenlijk al-
leen maar haar hondje ging uitlaten en volkomen ver-
bouwereerd ons kenniscentrum verliet met de namen
van een fors aantal illustere voorouders in de handtas.
Namens het redactieteam van
Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren
wensen wij u veel leesplezier!
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Dordts Geboren Dordts Geboren
In september organiseert het Dordrechts Museum
één van de grootste tentoonstellingen uit haar be-
staan, genaamd ‘In het licht van Cuyp’. Ervan uitgaand
dat we dan weer in een normale wereld leven, worden
daar talloze bezoekers uit binnen- en buitenland
verwacht. Het Augustijnenhof zal hen, in samenwer-
king met het Gilde Dordrecht, speciale Cuypwan-
delingen gaan aanbieden. We zijn in dit verband op
zoek gegaan naar de huizen van de familie Cuyp en
presenteren u in dit tijdschrift de juiste locatie van
het geboortehuis van de beroemde schilder Aelbert
Cuyp, inclusief een 140 jaar oude, tot dusverre onbe-
kende foto daarvan.
Het Historisch Informatie Punt (HIP) dat wij in De
Berckepoort wilden starten, heeft helaas niet de
vliegende start gehad die wij voor ogen hadden. Tot
onze verrassing werd onlangs duidelijk dat het
college van B&W heeft besloten om het pand te
verkopen, waarmee het hoogstwaarschijnlijk voor
culturele doeleinden verloren gaat. Een gemiste
kans voor de stad. Desondanks zijn we het HIP vol
goede moed in onze locatie aan het Hof begonnen.
En toen was daar het coronavirus, dat ons, gevolg
gevend aan de adviezen van het RIVM en de
Rijksoverheid, genoodzaakt heeft om cursussen en
workshops tijdelijk te staken en ons Documentatie-
en Kenniscentrum op Hof 15 zelfs voorlopig te
sluiten. Maar geen nood: “we will be back” en dan
starten we al onze activiteiten gewoon weer op!
Ons volgende tijdschrift verschijnt in juli. Dan ziet de
wereld er anders uit, al is het maar omdat virussen
een hekel aan de zomer hebben en Nederland nu
lastige, maar wel verstandige maatregelen neemt.
Dus houd nog even vol en zorg goed voor uzelf en
voor elkaar.
3
 De familie Cuyp op het Nieuwe Werck
Angenetha Balm en Jan Willem Boezeman

In 2020 is het 400 jaar geleden dat
kunstschilder Aelbert Cuyp in een huis
aan de Dordtse Nieuwe Haven werd
geboren. Ter gelegenheid hiervan
opent het Dordrechts Museum in
september een tentoonstelling over
zijn werk. Al 20 jaar onderzoeken wij
de bewoningsgeschiedenis van huizen
in deze 16e/17e-eeuwse stadsuitbrei-
ding en daarbij kwamen we de familie
Cuyp al eerder tegen.
Wij publiceerden daarover in tijd-
schrift ‘Achter de Blauwpoort’ van
januari 2005.
De vondst van een tekening van het
huis waarin Aelbert Cuyp werd
geboren is aanleiding om opnieuw over
deze opmerkelijke familie te schrijven.

4 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Van Venlo naar Dordrecht
Glasschilder Gerrit Gerritsz. Cuyp, de grootvader van Ael-
bert Cuyp, was afkomstig uit Venlo.
Zoals u elders in dit tijdschrift kunt lezen, heeft het
Augustijnenhof meegewerkt aan een boek over de familie
Van Twist, die net als Cuyp in de 16e eeuw in Venlo woonde
en vervolgens naar Holland is vertrokken. Bij dit onder-
zoek is sterk ingezoomd op de situatie in en rond Venlo in
de tijd van de Reformatie. Deze lichten we daarom ook
hier kort toe.
Het protestantisme had al vrij vroeg in de 16e eeuw vaste
voet aan de grond gekregen in de Zuidelijke Nederlanden,
zo ook in Venlo. Een behoorlijk deel van de autochtone
bevolking omarmde het nieuwe geloof. Aanvankelijk werd
het geloof gedoogd, ook binnen de stadsmuren.
Later, nadat Karel V landsheer was geworden, zochten de
protestanten hun toevlucht bij hagenpredikers buiten de
stadsmuren. Daarvoor hoefde men niet ver te gaan. Het
onder de stadsrook van Venlo gelegen Tegelen was Guliks
grondgebied en dus buitenlands. In het hertogdom Gulik
werd het protestantisme gedoogd. In de omgeving waren
ook een aantal adellijke sympathisanten van de nieuwe
religie. De bekendste was Philips van Montmorency, graaf
van Horne, die op 5 juni 1566 op de Grote Markt van
Brussel samen met Lamoraal, graaf van Egmond, op last
van Alva werd onthoofd. Vanaf 10 augustus 1566 woedde
de beeldenstorm in de Nederlanden, nadat deze was
begonnen in het huidige Noord-Frankrijk. Op 5 oktober
kwam deze storm ook de stadsmuren van Venlo binnen.
Als enige stad in de huidige provincie Limburg onder-
tekende Venlo in 1579 de Unie van Utrecht. In essentie was
dit een anti-Spaans verdrag: het betekende een breuk
met de rechtmatige landsheer, de koning van Spanje, in
zijn hoedanigheid als graaf van Holland of, in het geval van
Venlo, als hertog van Gelre.
In de 16e eeuw en bij tijd en wijle ook later nog bloeide de
Maashandel, maar ten gevolge van de aanhoudende
oorlogen leed de economie van Venlo zichtbaar. Met grote
regelmaat werd bij deze conflicten de Maas geblokkeerd
en bovendien werden op diverse plaatsen nieuwe rivier-
tollen geïnstalleerd. En werd een conflict beëindigd of
zelfs beklonken met een vredesverdrag, dan nog maakten
afgedankte troepen, met name in de Hollandse Gouden
Eeuw, het platteland van het Limburgse Maasdal onveilig.
Vooral de Kroaten en de Hessen hadden een gruwelijke
reputatie. Dit had tot gevolg dat een groot aantal dorpen
in deze streken zich zo goed en zo kwaad als het kon
probeerde te beveiligen met schansen. Dit was veelal een
stuk land met uitgegraven grond die tot wallen werd
opgeworpen, vaak omringd door een gracht, en dat bij
onraad en dreiging de bewoners zo bescherming bood in
de zgn. schans.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
De Maaspoort in Venlo
Ook de familie Cuyp was aanhanger van het protestantisme.
En zij waren niet de enige protestantse familie in Venlo.
Tijdens twee periodes hadden de protestanten zelfs de
macht in de magistraat van Venlo en wel tussen 1579-1586 en
1634-1637. Waarschijnlijk is de familie Cuyp de economische
malaise op een gegeven moment ontvlucht door naar
Dordrecht te vertrekken, een stad waar via de Maashandel al
van oudsher handelscontacten mee werden onderhouden.
Tolbrugstraat
Gerrit Gerritsz. Cuyp woonde vanaf het einde van de 16e
eeuw met zijn grote gezin aan de Tolbrugstraat Waterzijde.
We kunnen ons nu nauwelijks meer een voorstelling maken
van de Tolbrugstraat, zoals die ten noorden van de
Wijnstraat richting het havengebied heeft gelopen. Bij de
grote stadssanering in de jaren 60 van de vorige eeuw is
deze straat vrijwel geheel verdwenen.
Het is opmerkelijk dat de uit Venlo afkomstige Gerrit Cuyp
zich na zijn huwelijk in 1585 niet op het Nieuwe Werck heeft
gevestigd. Dat was in die jaren immers een toonaangevende
stadsuitbreiding en als woongebied in trek bij veel lieden uit
de Zuidelijke Nederlanden. Twee van zijn zonen, Abraham en
Jacob, hebben daar wel
hun sporen achtergela-
ten. Deze wijk lag overi-
gens op een steenworp
afstand van het ouderlijk
huis.
Tolbrugstraat
Waterzijde
vanaf de
Varkenmarkt
richting
Scheffersplein
5
 Abraham Gerritsz. Cuyp Mijn heeren Borgemeester ende regeerders metten thesau-
riers deser stede Dordrecht, hebben op ten 23 december
Over het leven en werk van Abraham, de oudere broer van anno 1615 vercoft seven erven gelegen opt Nijenwerck opte
Jacob Gerritsz. Cuyp, is weinig bekend. Abraham werd Dwerskaeij aldaer, onder conditie dat de coopers in plaetse
vermoedelijk in 1588 te Dordrecht geboren als zoon van van de gemelde penningen souden verlijden op elck erff een
Gerrit Gerritsz. Cuyp en zijn eerste vrouw Geertgen rente van XII pond X sh. XL grooten ´tsjaers vrijgelt inne-
Matthijsdr. Net als zijn vader was hij glazenmaker (glas- gaende de selve rente ... dat zij mede op elck van ‘t
schilder) van beroep. Op 11 oktober 1612 trad hij toe tot het voorsegde erven sullen verlijden ten behouve van de stadt
Sint Lucasgilde: een pantpont van vijff stuvers ‘tsjaers mette gerechticheijt
daer toe behoorende, sonder ijet daer voor te corten, sullen
Op ten 11e october 1612 is in’t glasmakersgilde gecomen de coopers oock gehouden sijn dese erven ten langsten voor
Abram Geritsz. voor 10 st. Alsoo hij een gildtbroers soon is meij 1618 betimmert te hebben met huijsen nijet minder als
en sonder kinderen. ⁽¹⁾ twee staedgien [stadie of stadium = lengtemaat]
hooch, op pene [boete] van voor elck
Hij trouwde op 12 juni 1612 met jaer dat dese erven onbe-
Janneken Tonis Janssens- timmert sullen blijven, te
dr. Uit dit huwelijk verbeuren twee hon-
werden vijf kinde- derd gulden ende is
ren geboren. //‘t eerste van de
Abraham en Jan- voorsegde er-
neken maakten ven gecoft bij
op 15 augustus de heere Arien
1615 een testa- Dammert om
ment op te- vijer hondert
genover nota- schilden tot 21
ris Eelbo, dat op stuvers ’t stuck.
15 december 1626 //’t tweede erff is
in verband met Jan- gecoft bij de voor-
nekens overlijden ge- noemde heer Dam-
raadpleegd werd. mert om 402 schilden
[geldstukken]; // ‘t derde erff
Vlak rond 1960
In de verpondinglijst van 1619 komen gecoft bij Lambrecht de Post om 410
we Abraham Gerritsz. Cuyp tegen aan de Nieuwe schilden; // ‘t vierde erff gecoft bij Maerten van
Haven, waar hij een huis huurde van Cornelis Mesjan. Dit huis Baelen om 400 schilden; // ‘t vijfde erff is gecoft bij Gillis
stond aan de zuidzijde van de Nieuwe Haven op de tegen- Pietersz. Romeijn om drije hondert ‘t zeventich schilden; // ‘t
woordige Knolhaven tussen de Vleeshouwersstraat en de zesde erff is gecoft bij Lambert de Post om 356 schilden; //
Tolbrugstraat Waterzijde.⁽²⁾ In 1619 was Abraham 31 jaar oud ‘t zevende erff was ten daege van de vercooping opge-
en al zeven jaar getrouwd. Er waren inmiddels vier kinderen houden ende is daernaer bij den heer Thesaurier Teresteijn
in het gezin Cuyp geboren en waarschijnlijk werd het gehuur- met permisse van mijn ed. heeren uijtter handt vercoft aen
de huis te klein. Lambert de Post om 300 schilden.⁽³⁾

Aan de Dwarskade van de in 1609/1610 gegraven Wolwevers-
haven werden nieuwe huizen gebouwd, op de kade die we nu
kennen als het Vlak. Metselaar Lambert Cornelis Post had
op die locatie woonhuizen gebouwd van het type Dordtse
gevel. Metselaars en huistimmerlieden waren in die tijd
kleinschalige projectontwikkelaars; zij kochten voor eigen
rekening en risico percelen grond van de stad, bebouwden
die en verkochten de huizen aan geïnteresseerde particu-
lieren of verhuurden ze.
Op 23 december 1615 verkocht de stad zeven percelen opt
Nijenwerck opte Dwerskaeij. Op deze erven werden even-
zoveel huizen gebouwd. Later werden die vervangen door de
grote panden Vlak 1 (nu Sociëteit Amicitia) en Vlak 2 (nu het
huis genaamd Vadertje Tijd).
Op 3 oktober 1619 kocht Abraham Gerritsz., glaesmaecker,
van Lambert Cornelis Post, metselaar, een huis en erf tussen
de huizen van Maerten van Baelen en Anthoni Lam. Abraham
betaalde met een schuldbrief van ƒ 450 en zijn vader Gerrits
Gerritsz. Cuyp stond hiervoor borg.⁽⁴⁾
Op 5 augustus 1620 kocht hij van Maerten van Baelen een
achter zijn huis liggend onbebouwd erf lanck ontrent 16
voeten ende streckende totte heijning muijre. Aan de
afmetingen te beoordelen, zal dit een binnenplaatsje zijn
geweest. Ook nu betaalde hij met een schuldbrief, dit keer
zonder borgstelling van zijn vader.⁽⁵⁾
Metselaar Lambert Post bouwde in deze periode diverse
huizen op het Nieuwe Werck, waaronder het huidige huis
Vlak 5. Ondanks de afgetopte trapgevel is de bouwstijl van
Post nog herkenbaar.

6 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Deze drie huizen werden in 1862 afge-
broken in opdracht van J.P. Wyers. Op
dezelfde plek verrees het tegenwoordige
pand Vlak 1. Het huis met de Dordtse
Gevel, geheel links, werd tussen 1615 en
1619 gebouwd door Lambert Post voor
Abraham Gerritsz. Cuyp

Op 26 december 1627 hertrouwde Abraham met Neeltgen

Cornelisdr. Beut, die weduwe was van Leenaert Adriaensen,
een schipper. De overlijdensdatum van Abraham is niet
bekend, maar dat moet vóór 15 juni 1631 zijn geweest. Op die
datum hertrouwde zijn weduwe Neeltgen Cornelisdr.
namelijk met de uit Bolsward afkomstige pottenbakker
Hessel Turcks. Abraham Gerritsz. Cuyp is dus tussen zijn 39e
en 42e levensjaar gestorven.

Abraham heeft zes zonen gekregen, vijf uit zijn eerste en één
uit zijn tweede huwelijk. Van deze zonen hebben we er
slechts twee op oudere leeftijd kunnen traceren. Jacob
Abrahamsz. Cuyp werd gedoopt in december 1616 en was,
net als zijn vader en grootvader, glazenmaker van beroep.
Jacob Abrahamsen Cuyp trouwde op 4 april 1638 vanuit een
huis aan de Vriesestraat met Magdaleenken van Burch-
graeff. Hieruit blijkt dat Jacob niet bij zijn stiefmoeder aan
het Vlak woonde. Zijn halfbroer, Daniël Abrahamsen Cuyp,
werd in oktober 1628 gedoopt uit zijn vaders tweede huwe-
lijk. Hij was steenhouwer en trouwde op 20 mei 1652 met
Maria Maertens, wonend bij de Tolbrug. Daniël trouwde
vanuit het ouderlijk huis aan het Vlak.

In een notariële akte van 3 december 1647 zien we Jacob

Gerritsz. Cuyp optreden als oem (=oom) ende vrijwillig
voogd over Daniël Abrahamsz. Cuyp, het dan nog
minderjarige kind van Abraham Gerritsz. Cuyp.⁽⁶⁾ Daniël
maakte op 5 februari 1649 zijn testament op voor notaris
Eelbo en benoemde hierbij zijn moeder Neeltgen Cornelisdr.
tot zijn universele erfgenaam. ⁽⁷⁾
Neeltgen Cornelisdr. Beute hertrouwde op 5 juni 1644 als
weduwe van Hessel Turcks met Hendrick Schoormans. Hen-
drick was weduwnaar en woonde in de Nieuwstraat.
Op 27 november 1662 werd Neeltgen begraven in de Augus-
tijnenkerk; ook haar vierde man Hendrick Schoormans had
zij dus overleefd. Haar erfgenamen lieten al op de dag voor
haar begrafenis door notaris Arent van Neten een inventaris
van haar nagelaten goederen opmaken. Hieruit blijkt dat
haar zoon Daniël Cuyp al was overleden; zijn weduwe Maria
Maertensdr. erfde de helft van de nalatenschap. Een drietal
schilderijen in deze nalatenschap werd helaas niet door de
notaris beschreven.⁽⁸⁾ Het huis aan het Vlak werd in januari
1663 door de erfgenamen verkocht aan de lakenkoopman
Louijs de Thier voor ƒ 910.⁽⁹⁾

Vlak 5 is eveneens gebouwd door Lambert

Post en dateert uit dezelfde tijd als het huis
van Abraham Cuyp. Het was oorspronkelijk
een trapgevel (foto: Fokko van der Straa-
ten, 2009)

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 7

 Het geboortehuis van Aelbert Cuyp
Ook de broer van Abraham, Jacob Gerritsz. Cuyp, kwam in
1620 naar het Nieuwe Werck. Jacobs zoon, de welbekende
kunstschilder Aelbert Cuyp, werd waarschijnlijk geboren in
het huis genaamd De Cleyne Nagtegael aan de Nieuwe
Haven. De bron voor deze veronderstelling is een
verpondinglijst uit 1620 waarin Jacob Gerritsz., schilder, aen
de kaeije bij de Blaupoort den houck omme aangeslagen
werd voor 9 pond.⁽¹⁰⁾ Aelbert werd in oktober 1620 gedoopt
in de Augustijnenkerk en het is inderdaad waarschijnlijk dat
zijn ouders toen reeds aan de Nieuwe Haven woonden.
C.J.P. Lips, voormalige Dordtse archiefmedewerker, identi-
ficeerde begin jaren ‘ 70 het huis als Nieuwe Haven 23-24. De
inners van het pondgeld begonnen hun route op het Nieuwe
Werck op de kade van de Nieuwe Haven en liepen vanaf de
Blauwpoort in oostelijke richting. Op een gegeven moment
moesten ze de Cruysstraat (Lange IJzerenbrugstraat) in,
waar slechts één huis stond. In de verpondinglijsten
beschreven de belastinginners dit intermezzo met de
aanduiding den houck omme, waarna men terugliep naar de
Nieuwe Haven, om de route langs de kade te vervolgen
richting de Roobrug. De vermelding den houck omme
veroorzaakte twijfel over de vondst van Lips. Men
veronderstelde dat het huis van Cuyp zich ‘de hoek om’, dus
in een zijstraat bevond. In het door het Dordrechts Museum
uitgegeven boek Jacob Gerritsz. Cuyp (2002, blz. 202) wordt
het huis in de Venloostraat gezocht.
Lips had het bij het juiste eind. Huis De Cleyne Nagtegael
was het westelijke gedeelte van het tegenwoordige huis
Nieuwe Haven 23-24. We hebben dit aan de hand van zowel
verpondinglijsten als transport- en hypotheekakten van de
belendende huizen kunnen vaststellen.
Het ANWB-informatiebord in de Venloostraat, op de zijgevel
van Nieuwe Haven 25, suggereert dat dit het geboortehuis
van Aelbert Cuyp was. Dat klopt dus niet. Zijn geboortehuis
stond rechts daarvan, op de locatie waar nu het in 1903
gebouwde pand Nieuwe Haven 23-24 staat. In het bouw-
dossier daarvan bevindt zich een tekening van de twee
huizen die hiervoor plaats hebben gemaakt.
Nieuwe Haven 25, het vermeend geboortehuis van Aelbert Cuyp. Geel omcirkeld het ANWB-informatiebord (foto: Google Streetview)
8 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Verponding 1620: Jacob Gerritssen, schilder
Aangezien 2020 het jaar is dat Albert Cuyp 400 jaar geleden
in Dordrecht werd geboren en dit wordt gevierd met een
grote tentoonstelling in het Dordrechts Museum, lijkt het
ons zinvol dat Dordrecht Marketing en ANWB gehoor geven
aan het verzoek dat wij hen al enige jaren geleden hebben
gedaan: namelijk om dit bordje te verplaatsen, of in ieder
geval de tekst aan te passen. Dit voorkomt dat de talloze
bezoekers aan de tentoonstelling zich straks aan het
verkeerde huis zullen vergapen.
Aelberts ouders, Jacob Gerritsz. Cuyp en Aertken
Cornelisdr. van Cooten, trouwden op 13 november 1618. Zij
huurden het huis van de opperkuiper Boudewijn Pietersz.
van Duynen. Toch moet het pasgetrouwde stel nog enige tijd
elders hebben gewoond, want volgens het verponding-
register van 1619 werd het huis aan de Nieuwe Haven in dat
jaar bewoond door de uit Aken afkomstige Jacob Rose. In
1620 blijkt Jacob Rose te zijn verhuisd; we vinden hem dan
drie huizen verderop aan de westzijde van de Venloostraat
als huurder van Vulgraef.
Het is opmerkelijk dat zowel door Jacob Rose (bewoner
1619) als door Jacob Gerritsz. (bewoner 1620) het pondgeld
pas werd betaald op 26 mei 1625. Cuyp was reeds in
1622/1623 verhuisd naar het huis genaamd Samson aan de
Nieuwbrug. Op 26 mei 1625 verkocht Dorothea Fijten, wedu-
we van Boudewijn Pietersz. van Duynen, het huis De Cleyne
Nagtegael aan Philips Moons.⁽¹¹⁾ We veronderstellen dat het
door de huurders verschuldigde pondgeld bij de huur was
inbegrepen; het werd immers uit de verkoopopbrengst van
het huis (dus door de eigenaar) betaald.
Van Duynen kocht het toen pas gebouwde huis op 4 mei 1609
van Elisabeth Hendricxdr. de Brievere, weduwe van de huis-
timmerman Jacob Hendricxsz. en dochter van muntenaar
Hendrick de Brievere.⁽¹²⁾ Uit een verpondinglijst van 1608 is
af te leiden dat er in dat jaar nog diverse huizen ten oosten
van de Venloostraat in aanbouw waren, maar dit huis stond
er al, want op 2 januari 1606 sloot de weduwe van Jacob
Hendricxz. er een hypothecaire lening op af.⁽¹³⁾ Gezien zijn
beroep is het goed mogelijk dat haar overleden man de
bouwer van het huis is geweest.

Op 9 november 1611 verkocht Boudewijn Pietersz. van

Duynen aan Corstiaen Govertsz., huistimmerman: ‘een ledich
erve gelegen op’t Nieuwerck aen de haven aldaer tusschen
den huyse van de voorsegde vercooper aen d’eene zijde
ende Francois van de Burch aen d’andere zijde. Streckende
van de haven aff tot op de Hooge Nieustraet breets
wesende van vooren van de caeij tot het midden van het erff
toe, een stads roede ende voorts van het midden van ‘t
voorsegde erffve achterwaerts naer de hoochstaete toe ter
breete van een stadtsroede en twee duymen…’ ⁽¹⁴⁾

Op dit perceel bouwde Corstiaen Govertsz. een huis dat op 11

maart 1615 gereed was en werd verkocht aan de maasschip-
per Lens Hermansz. van Elsloo.⁽¹⁵⁾ Op de locatie van dit huis
staat nu de oostelijke helft van Nieuwe Haven 23-24.
Rechts: Nieuwe Haven 23-24 (foto: Google Streetview)

De huisnaam De Cleyne Nagtegael zal opperkuiper Boude-
wijn Pietersz. van Duynen hebben ontleend aan het gildehuis
van de kuipers op de Wijnstraat. Dit gildehuis stond ter
hoogte van het Scheffersplein, daar waar nu het pand van de
voormalige Twentsche Bank staat. Het gildehuis heette
Groote Nagtegael.
In zijn boek Wandelingen door Oud-Dordrecht (blz. 203) stelt
Lips dat Boudewijn Pietersz. van Duynen in een groot en
deftig huis aan de Hoge Nieuwstraat woonde, waarvan het
door de familie Cuyp gehuurde gedeelte een achterhuis was.
Van Duynen was tussen 1609 en 1625 onmiskenbaar eigenaar
van het huis en erf, dat strekte van de kade van de Nieuwe
Haven tot aan de Hoge Nieuwstraat, maar als bewoner
hebben wij hem niet aangetroffen.
Lips ging uit van de veronderstelling dat in de vroege 17e
eeuw hoofdzakelijk aan de Hoge Nieuwstraat werd gewoond
en aan de Nieuwe Haven werd gewerkt. Een situatie die zich
naar Amsterdams voorbeeld vanaf de tweede helft van de
17e eeuw omkeerde, aldus Lips.
Het aantal woonhuizen dat aan de zijde van de Nieuwe Haven
stond, was echter al dermate groot, dat er niet gesproken
kan worden van een zich ‘omkerende’ woon-werk situatie.
In de akte van het transport in 1609 wordt het huis beschre-
ven als een huis en erf streckende voor van de havensijde tot
agter aen de Hooge Nieustraet. Deze beschrijving wijst op
een huis waarvan de voorzijde aan de kant van de Nieuwe
Haven was gesitueerd. Als er al een achterhuis was, dan
heeft dat aan de Hoge Nieuwstraat gestaan.

Verponding 1619: Jacob Rose van Aecken

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 9

 Geveltekening geboortehuis Aelbert Cuyp ontdekt
400 jaar na de geboorte van Aelbert Cuyp kunnen wij u een
tekening presenteren van zijn geboortehuis. Die tekening
bleek zich te bevinden in het bouwdossier van Nieuwe Haven
Links de twee gevels die in 1903 werden afgebroken om
plaats te maken voor het pand rechts, het tegenwoordige
Nieuwe Haven 23-24. Het huis met de lijstgevel is het ge-
boortehuis van Aelbert Cuyp.
Uit een bouwvergunning uit 1869 blijkt dat de firma J. Schot-
man & Co de twee huizen heeft samengevoegd en de onder-
gevel aangepast. Tien jaar daarvoor werd in het linkerhuis –
het geboortehuis van Aelbert Cuyp – een azijnfabriek
gevestigd, waarmee het pand haar woonfunctie verloor.
Zoals de meeste huizen op de Nieuwe Haven, werd ook dit
huis in de 18e eeuw van een lijstgevel voorzien. Ongetwijfeld
heeft het daarvoor een trap-, hals- of tuitgevel gehad.
De enige 19e-eeuwse foto van de rij huizen aan dit deel van
de kade van de Nieuwe Haven (inleg rechterpagina), is rond
1865 gemaakt door Leonard de Koningh. We zien hierop de
toen pas geplante bomen, die ervoor hebben gezorgd dat de
gevelrij in de decennia daarna niet of nauwelijks meer te
fotograferen was.⁽¹⁷⁾
10 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
23-24 en is tot dusverre aan ieders aandacht ontsnapt.⁽¹⁶⁾
Het mag bijzonder worden genoemd dat men voor de bouw-
aanvraag de af te breken gevels heeft getekend.
Als we sterk inzoomen op deze foto, dan zien we rechts van
het geboortehuis van Aelbert Cuyp nog een vijftal 17e-
eeuwse gevels. Eén van die gevels staat er nog steeds, het is
nu een witgepleisterde trapgevel (Nieuwe Haven nr. 19). Dit
is waarschijnlijk het oudste huis van het Nieuwe Werck. En
als we goed kijken, dan zien we ook een vroege Dordtse
gevel (de tweede van rechts).
Op de tekening is te zien dat de kapconstructie van Cuyps
geboortehuis ouder is en hoogstwaarschijnlijk uit de bouw-
fase van het huis dateert. De oorspronkelijke gevel is
minstens even hoog geweest als de daklijst van het hoek-
pand aan de Venloostraat, waarmee het huis groter was dan
de twee 17e-eeuwse gevels rechts daarvan. Het perceel liep
oorspronkelijk door tot aan de Hoge Nieuwstraat.
Natuurlijk hadden we u liever een gevel uit 1620, Aelberts
geboortejaar, gepresenteerd. Het verleden is echter niet
maakbaar, dus we zullen het met deze eenvoudige tekening
en enigszins onduidelijke foto moeten doen. Maar we kijken
hier in ieder geval wel naar de juiste gevel van het geboorte-
huis!
(1) RAD 16 889, f 16v (10) RAD 3.3969.43v
(2) RAD 3-3968, f 29 (11) RAD 9.1601105
(3) RAD 3.2629.54v (12) RAD 9.1586. 94
(4) RAD 9.1596.94 (13) RAD 9.1584.111
(5) RAD 9.1597.102v (14) RAD 9.1588.97
(6) RAD 20.62. 307 (15) RAD 20.118
(7) RAD 20.62.69 (16) RAD-bouwdossiers nr. 4461
(8) RAD 20.141.578 (17) RAD 552_300125
(9) RAD 20.142.38

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 11

 De kraan Rodermond
Zoals u in de rubriek ‘Nieuwe boeken
van het Augustijnenhof’ kunt lezen,
heeft Loet Megens onderzoek gedaan
naar de kraan Rodermond, die ruim
530 jaar aan de Houttuinen heeft
gestaan. We kennen de kraan van
De naam Rodermond
Over herkomst van de naam Rodermond is veel
gespeculeerd. De naam zou volgens een legende zijn
ontleend aan een baljuw die aan de kraan werd opgehangen
en wiens bloed de kraan rood kleurde. Omstreeks 1330 had
deze baljuw een prachtige koe van een arme boer genomen
en er een slechte koe voor teruggegeven. Toen de boer zijn
koe terug wilde, weigerde de baljuw de onvrijwillige ruil
ongedaan te maken. De boer wendde zich tot graaf Willem III
en deed zijn beklag. De graaf zou volgens de legende de
oneerlijke baljuw hebben laten onthoofden en op 27 februari
1338 opgehesen aan de kraan. Sindsdien heet de kraan
“Rodermond”. Een mooi verhaal, maar verzonnen. Dit verhaal
komt namelijk op meerdere plaatsen in Nederland voor.
Tot in de 17e eeuw was op de kraan een beeld bevestigd dat
de heilige Bartholomeus voorstelde. Bartholomeus was één
12 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
diverse 18e en 19e-eeuwse
afbeeldingen. Tijdens deze studie vond
Megens een unieke bouwtekening van
de kraan uit 1698, die in het Regionaal
Archief Dordrecht bewaard is
gebleven.
van de twaalf apostelen van Jezus en had
als prediker in Armenië, Mesopotamië
en India opgetreden. In het midden van
de eerste eeuw vond hij de martel-
dood; hij werd levend gevild.
Het beeld van Sint Bartholomeus
op de kraan was oorspronkelijk
rood geschilderd. Dit blijkt uit de
thesauriersrekening van 1609, toen
Gerrit Geeritsz. Cuyp (de grootvader
van Aelbert Cuyp) het beeld op-
nieuw rood moest schilderen.
Beeld van Bartholomeus in het
Rijksmuseum te Amsterdam.
Het wordt gedateerd ca. 1515
en is 1.54 meter hoog.
 Nieuwe fundering
Vanwege het eeuwenlange zware hijswerk bleek aan het eind
van de 17e eeuw dat de fundering van de kraan ernstig was
verzakt. In 1698 werd de kraan gedemonteerd en werd er een
nieuwe fundering aangebracht. Hierna werd de kraan weer
opgebouwd. Om het ingewikkelde bouwwerk op de juiste
manier terug te kunnen plaatsen werd de constructie vóór
het demonteren minutieus getekend.
Op de tekeningen en afbeeldingen van na die datum is het
beeld van Sint Bartholomeus overigens niet meer aanwezig,
vermoedelijk is dat bij de demontage van de kraan verloren
gegaan.

De thesaurier van reparatiën schrijft twee bestekken met

tekeningen, een voor het vernieuwen van de fundering en een
voor het demonteren en opbouwen van de kraan. In de
bestekken wordt uitvoerig beschreven hoe de werkzaam-
heden moeten worden uitgevoerd, welke materialen moeten
worden gebruikt en de afmetingen van de toe te passen hou-
ten balken.
Er worden twee aanbestedingen gehouden: een voor het
slopen en vernieuwen van de fundering en een voor demon-
tage en opnieuw opbouwen van de houten kraan met al het
daarbij behorende timmerwerk. Voor de aanbesteding wordt
ook een bestek geschreven voor alle uit te voeren
werkzaamheden. Zijaanzicht van de houten constructie
tekening 1698 (RAD 552_231786)

Het onderhoud Zogenaamde kraankinderen takelden met de kraan vrachten

De kraan bestond uit een houten constructie, bekleed met
houten leien, schaliën genoemd. Het geheel stond op een
gemetselde, onderheide fundering. In het archief van de
thesaurier van reparatiën staan meerdere aanbestedingen
voor onderhoud en reparaties aan de kraan. In deze
aanbestedingen wordt precies omschreven welke werk-
zaamheden moeten worden verricht. De bekleding met
houten leien vergde veel onderhoud, regelmatig moesten er
leien vervangen worden of moesten de leien aan de buiten-
zijde worden geschilderd met geelen of bruijnen engsel-
schen oocker en de overige plancieren, cordonlijst en lijsten
in de kleur loodwidt en eijserewerck swart.
en versjouwden deze. Het gaat vooral om kleine volwassen
mannen, die de op spierkracht aangedreven stadskraan
gebruikten om de schepen in- en uit te laden. Met de indus-
triële revolutie verdwenen de op spierkracht aangedreven
hijskranen en daarmee deze kraankinderen. Tot in de 19e
eeuw kende men de term kraankinderen toe aan kraan- en
havenarbeiders.
Voor verder bijzonderheden over de kraan, de werking
daarvan en de kraankinderen verwijzen wij naar de studie
van Loet Megens ‘De kraan Rodermond te Dordrecht 1338-
1875’, te raadplegen in Documentatie- en Kenniscentrum
Augustijnenhof.

Tekening van het fundering van de

kraan Rodermond uit 1698 (RAD
552_231792)

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 13

 De verdwenen huizen van Johannes Rutten

Johannes Rutten tekende in de 19e eeuw

talloze gevels van huizen, die kort daarna
zouden worden gesloopt. Dankzij deze
tekeningen kunnen we ons een beeld vormen
van de stad, zoals die er tot ongeveer 150 jaar
geleden uit heeft gezien. Vaak stonden op zijn
tekeningen de oude wijk- en huisnummers,
waarmee we kunnen achterhalen hoe de
tegenwoordige situatie is.

Aardappelmarkt 1-3
De hoek Aardappelmarkt/Kuipershaven wordt vanouds de ‘Hoek
van Sint Joost’ genoemd. In de 15e en 16e eeuw stond hier de Sint
Joostkapel, gewijd aan de heilige Joost of Jodocus. Deze Breton-
se koningszoon maakte een pelgrimstocht naar Rome en
koos in plaats van de kroon een leven als kluizenaar. Hij stierf
in 669 en werd sindsdien vereerd als beschermheilige te-
gen besmettelijke ziekten.
De kapel bevond zich in de tuinen van ’s Graven herberg
Henegouwen, welke zich eerst tot aan de Merwede uit-
strekten.
Rutten tekende de twee huizen rond 1865, nadat hij
hoorde dat ze van nieuwe, in die tijd moderne, lijstge-
vels zouden worden voorzien, wat in 1869 daadwer-
kelijk gebeurde.
Het Sint Joosthuis werd rondom 1625 op de plek van de
omstreeks 1580 afgebroken kapel gebouwd en kreeg
een gevelsteen,
waarop de als
heilige afgebeel-
de Sint Joost met
bijbel en pel-
grimsstaf tussen
twee bomen met
vogels zit. In de lin-
kerboom hangt zijn
kroon (letterlijk:
aan de wilgen).

Aardappelmarkt 1-3 anno nu

14 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN


Het huis werd in de 17e eeuw bewoond door de koopman Jan
Pietersz. Gront, die schuin tegenover zijn woning op de kade
van de Nieuwe Haven het dubbele pakhuis genaamd Oud
Grond liet bouwen. Nadat dit in 1957 afbrandde, werd daar
het gelijknamige appartementencomplex gebouwd.
Beide panden hebben lange tijd een winkelbestemming
gehad. Zo is er in het linkerdeel lange tijd een brood- en ban-
ketbakkerij gevestigd, terwijl in het rechterdeel (met een
Zijde Kuipershaven
Rond 1850 maakte Rutten twee tekeningen van de zijgevel
aan de Kuipershaven. Hierop is het toen nog aanwezige pot-
huis goed te zien. Ook het huis met de trapgevel dat tegen de
achtergevel van Aardappelmarkt 1 aanstaat, heeft op de
tekening een pothuis. Dat verdween toen er een gemeen-
telijke stoep langs de gevel werd aangelegd. In tegenstelling
tot andere oude steden heeft Dordrecht tegenwoordig geen
pothuizen meer.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
1625
Wie kan maken dat perfect is
Want elck vogel singt so ’t gebekt is
Dit Huys is van outs befaemt
Op de hoeck van St. Joost is het genaemt
Op de zijde van de Kuipershaven was te lezen:
Heer wilt mijn vijanden sparen
Die mij benijde mijn welvaren
Opdat sij haer mochte bedenken
Dat sij mij of nijmant anders krenke
korte onderbreking) 150 jaar lang een chirurgijnswinkel zat.
Naast medische zaken hielden chirurgijns zich ook bezig met
scheren en knippen.
Bezoekers van museum Huis Simon van Gijn aan de Nieuwe
Haven zullen in de werkkamer van naamgever op de eerste
verdieping de prachtige houten schouw hebben gezien. Deze
schouw is afkomstig uit het huis genaamd Sint Joost.
15
 Nico de Vries, president-directeur van Frisol Exploitatie Maatschappij Nederland BV
Grote gebaren, groot geld en een grote mond
Peter de Roo
In zijn jeugd kreeg Nico de Vries niets voor niets. Viermaal
daags liep hij op klompen heen en weer naar de lagere
technische school (lts), zes kilometer verderop, om er te
metselen en te timmeren. Later ging hij bij de marine. Hier
ontwikkelde hij doorzettingsvermogen en werd hem disci-
pline bijgebracht: “Als matroos eerste klas, radar
afstandpeiler of zoiets.” Achttien maanden lang heeft hij bij
een temperatuur van 45 graden op Nieuw-Guinea gediend.
Dit was een ervaring om niet snel te vergeten; het heeft hem
gevormd: “Geleerd dat als iedereen aan het rooien slaat, je
zelf bomen moet gaan planten.” Op eigen benen in de burger-
maatschappij begon De Vries klein. Hij handelde wat in
tweedehands auto’s, had een sigarenzaakje in Dordrecht en
verkocht busjes smeerolie als bijverdienste. De ontdekking
dat je olie ook in grote partijen kon verhandelen, legde hem
geen windeieren. Met Frisol Exploitatie Maatschappij
Nederland BV werkte hij aan een imperium.
De Vries bouwde in Dubbeldam een bungalow met een
verwarmde oprijlaan en klom op tot het selecte groepje
Nederlanders dat om fiscale redenen in België ging wonen.
Uit zijn eerste huwelijk met Ammy Maas kreeg hij twee
kinderen: Marco en Anton en uit een nieuwe relatie met
Monique van den Donk volgde nog een derde zoon: Nico.
Hechtenis
Wie hoog stijgt, kan diep vallen, moet Nico de Vries tijdens
een filosofische bui wel eens hebben gedacht. Zeker als hij in
hechtenis wordt genomen op verdenking van een miljoenen-
fraude bij zijn bedrijf. De Vries is dan al niet meer bij Frisol in
functie, maar nog wel de enige aandeelhouder. De arrestatie
veroorzaakte een schok in zowel de zaken- als sportwereld,
16 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Nico de Vries: “Geleerd dat als iedereen aan het rooien slaat,
je zelf bomen moet gaan planten.”
Nicolaas Johannes Maria (Nico) de
Vries was de zoon van Anthonius
Hendrikus (Toon) de Vries en Maria
Cicilia Hesse. Hij werd op 26 maart
1934 geboren en getogen in Herwen
en Aerdt, een gemeenschap vlakbij
Lobith. Nico was één van de zes
kinderen uit een tuindersgezin, waarin
pa als groentehandelaar nog wat
extra centjes opstreek.
want Nico de Vries was niet zomaar iemand: zijn bijnaam was
“de held van Dordrecht”, maar hij stond ook bekend als “de
driller van Dordt”. Voor zijn opponenten een bikkelharde
zakenman, voor zijn vrienden en kennissen een aimabele
persoonlijkheid, die publiekelijk in huilen uit kon barsten. De
Vries was eveneens de man van het grote gebaar, de grote
zaken, het grote geld en de grote mond. Maar tegelijk de man
van de futiliteiten; de man die wilde dat voetballers
uitsluitend met het shirt netjes in de broek speelden. Als
president-directeur van Frisol eiste hij het maximale van
zichzelf. Dat dit ook ten koste van zijn gezondheid ging, werd
door hemzelf niet al te serieus genomen. Adviezen van
artsen om het wat rustiger aan te doen, sloeg hij lachend in
de wind, ondanks zijn schrikbarend hoge bloeddruk. Op 5
februari 1983 gaat het echter alsnog mis: in het Zwitserse
Arosa komt Nico de Vries tijdens zijn wintersportvakantie
plotseling te overlijden, aan de gevolgen van een long-
embolie. Hij werd 48 jaar oud. De Vries was toen juist weer
enige tijd op vrije voeten, in afwachting van het proces in de
zaak Frisol. Uiteindelijk werd procuratiehouder John U., de
rechterhand van De Vries, in deze zaak tot vier jaar cel
veroordeeld wegens de verduistering van miljoenen guldens.
Goudmijn
Met de oliecrisis van 1973, toen op de vrije oliemarkt enorme
klappers konden worden gemaakt, sloeg Nico de Vries zijn
grote slag. Het was een goudmijn voor uitgeslapen en
besluitvaardige zakenlieden met een instinct voor de juiste
transactie op het juiste moment. Er gingen fortuinen van
hand tot hand, dankzij de paniekreacties van afnemers die
soms bereid bleken elke gevraagde prijs voor een partij olie
 te betalen. Ook voor Frisol waren het hoogtijdagen met een
omzet van 700 miljoen gulden per jaar. President-directeur
Nico de Vries bleef er tamelijk laconiek onder. “Ach, geld
verdienen is eigenlijk de stomste bezigheid die een mens kan
bedenken.”

Het Frisol bezine- FC Dordrecht

station in de Leeuw-
straat, in de wijk De oliebaron van Dordrecht kon er ook afstand van doen, ten
Sterrenburg.
minste, als er in gesprekken met hem een gevoelige snaar
kon worden geraakt. Bijvoorbeeld door burgemeester Jan
van Zuuren, die hem verzocht om het in 1979 in financiële
problemen verkerende FC Dordrecht voor het betaald voet-
bal te redden. Voor Nico de Vries was dat aanleiding om naar
alle schuldeisers te stappen, met eigenlijk niets in handen.
Maar hij was volstrekt duidelijk en zakelijk: ”Als de club nu
failliet gaat,” hield hij hen voor, “zijn jullie al je geld kwijt. Als
ik jullie nu eens tien procent geef, op voorwaarde dat jullie de
Johan Cruijff in de rest van de schuld vergeten, dan zien jullie nog iets van je
rechtbank van Dor-
drecht. Hij wordt als geld terug.
getuige opgeroepen in Zodoende was het voor De Vries mogelijk om voor een appel
de zaak Frisol. en een ei eigenaar van betaald voetbalclub DS’79 te worden.
Hij wist een stunt bij de Dordtse eerste divisieclub te reali-
seren, door oud-Ajacied Johan Cruijff voor drie vriend-
schappelijke wedstrijden te contracteren. Hiermee probeer-
de hij tevens de ‘sportpoot’ van Frisol, met de kledingmerken
Pony en Admiral, onder de aandacht van de mensen te
brengen. Cruijff verdiende er in de ontmoetingen tegen Chel-
sea op Stamford Bridge, tegen Ajax en bij Charleroi een
Loek Bijl voor DS’79 bedrag tussen de 15.000 en 20.000 gulden mee. Met DS’79
in actie tegen SC als zijn nieuwe sportieve speeltje, creëerde Nico de Vries
Veendam. Op de ach-
tergrond kijkt Anne ook een podium voor zijn zoon Marco, die als linksbuiten bij
Evers, de huidige voor- Racing White Daring Molenbeek nooit tot een basisplaats in
zitter van DFC, toe. het eerste elftal reikte. In Dordrecht kreeg hij vervolgens de
kans om met gevestigde namen als Jaap Bloem, Terry Lees,
Niels Overweg, Henk van Leeuwen en Gerrie Mühren mee te
huppelen.
Nico de Vries haalde
drie winnaars van de
Tour de France naar
Sponsor
Dordrecht. Vanaf links
Eddy Merckx, Bernard Nico de Vries had zijn sporen in de sportwereld toen al
Thevenet en Joop ruimschoots verdiend. Als sponsor van een tafeltennis-
Zoetemelk. Tweede
van rechts Hennie vereniging en de basketbalclub Frisol/Rowic, die sporthal
Kuiper van Frisol, die Wielwijk op vrijdagavonden op zijn grondvesten deed trillen
op z’n palmares een
wereldkampioenschap met fantastische wedstrijden in de eredivisie. En ook het
heeft staan. wielrennen profiteerde van de goedheid van Nico de Vries,
die geldschieter was van de formatie Frisol. Deze ploeg had
niet de minste renners in de gelederen: Harm Ottenbros,
Hennie Kuiper, Jan Raas, Cees Priem, Fedor den Hertog en
ex-Tour winnaar Luis Ocana. De ploeg ontkwam uiteindelijk
niet aan een vroege dood, omdat De Vries moest consta-
teren dat de wielerautoriteiten onvoldoende naar zijn pijpen
wensten te dansen. Dat gaf nogal wat herrie, want als hij zich
ergens mee bemoeide, wenste hij ook de eerste viool te
spelen: “Ik eis dictatoriale bevoegdheden. Anders kan ik niet
werken.”
Het basketbalteam
van Frisol/Rowic in Als het misging, dan kon De Vries het uitsluitend zichzelf
1981. verwijten. Bijvoorbeeld toen hij de mist inging met zijn

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 17

oogappel, de ‘sportpoot’ van Frisol, waarmee hij flinke
verliezen leed. Het kostte miljoenen guldens voordat de
activiteiten hiervan konden worden stopgezet..
Griezelige gave
Zijn zakeninstinct had hem daarbij voor een keer in de steek
gelaten, want De Vries vertrouwde uitsluitend op zichzelf en
op God. “Ik heb daarbij de bijna griezelige gave dat ik vooraf
kan overzien hoe mijn avonturen aflopen.”
Zijn geloof bleek onder andere uit de kruisbeelden die in het
Frisolkantoor aan de Buitenwalenvest aan de muren hingen,
en uit de schildjesgedichten waarin God regelmatig ter
sprake komt als steunpilaar in moeilijke tijden. “Ik ben
rooms-katholiek opgegroeid. Ik vind dat het mooiste geloof
van de wereld. Alles mag, goed en kwaad mag je inpassen
zoals je dat zelf wilt.” Een bijzonder mens, dat was Nicolaas
Johannes Maria de Vries. Maar ook een royale baas bij Frisol.
Als er problemen waren, kon er altijd bij hem worden
aangeklopt. “Hij eiste dat je hard werkte,” waren de
ervaringen van het personeel. “Vierentwintig uur per dag in
dienst, je kent dat wel. Maar wie aan zijn eisen voldeed, kon
goed verdienen. In zijn goeie buien was hij niet kinderachtig
met salarisverhogingen.”

Raadplaatje

foto: Jan van Dijk

Het viertal op deze lijstgevel snakt naar een kwastje verf. Wie weet waar dit huis staat?

Mail uw antwoord naar:

dordrecht@monumenteel.nl

18 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Krijg de kolere!
Helen Stroosma en Sander van Bladel⁽¹⁾

Het Weeshuis aan het Weeshuisplein dat als choleraziekenhuis dienstdeed (RAD 552_232503)

Nederland werd in de negentiende eeuw In de 14de eeuw nam de pest pande-

getroffen door grote epidemieën. De
invloed op de samenleving was op
momenten ontwrichtend. De precieze
oorzaken waren meestal immers
onbekend en bestrijding leek nauwelijks
mogelijk. Maar in de jaren 1866-1867
reageerden overheid én geestelijkheid.
Diverse particuliere initiatieven staken
eveneens de kop op. Dat moest ook wel,
want iedereen leek de kolere te kunnen
krijgen. Op een bevolking van zo’n 3,5
miljoen kostte een cholera-uitbraak aan
ruim 20.000 mensen het leven.
mische vormen aan. En in de 20ste eeuw
teisterden de Spaanse griep en andere
besmettelijke ziekten Nederland
andermaal. Na de cholera-epidemie van
1866 volgde een kentering en
probeerde men nieuwe uitbraken te
voorkomen. Maar eerst was het zaak
om met verschillende maatregelen voor
verlichting onder de bevolking te
zorgen.
ZO BEGINT HET ...

Misselijkheid, overgeven, buikpijn, plotselinge diarree: de
eerste symptomen van cholera. De cholerabacil is dan al
minstens zes uur zijn verwoestende werk aan het doen. Als
de klachten aanhielden, dan verloor de patiënt zoveel vocht
dat hij na 24 uur dusdanig uitgedroogd was dat de dood erop
volgde. Kinderen en ouderen waren extra kwetsbaar; onder
hen vielen dan ook de meeste slachtoffers.
Maar hoe raakt iemand besmet? Een cholerabesmetting
loopt men op door het drinken van besmet drinkwater of het
eten van rauwe vis of groente, die in aanraking is geweest
met besmet water. Ook kunnen mensen door een andere
choleralijder besmet raken, als ze in contact zijn geweest
met braaksel of ontlasting van de patiënt.
Achteraf is het makkelijk praten, maar pas na enige cholera-
epidemieën begon het door te dringen hoe de ziekte zich
verspreidde en kon men maatregelen nemen. Weliswaar
circuleerden er verschillende theorieën over cholera, maar
een breed gedragen theorie was er indertijd nog niet.

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 19


Grachtje achter de Mariënbornstraat
Tot omstreeks 1850 was de miasmatheorie in zwang.
Cholera zou spontaan ontstaan door een scheikundige
reactie in de lucht, onder invloed van bepaalde weers-
omstandigheden. Na 1850 werd deze theorie steeds meer in
twijfel getrokken en ontstond de leer van besmettelijke
ziekten. Cholera zou door contact worden overgebracht. En
dan te bedenken dat al in 1832 een Duits-Nederlandse
hoogleraar, C. L. Blume, het verband tussen besmet drink-
water en verspreiding van cholera vermoedde. Toch zou het
nog jaren duren eer men op basis van deze theorie maat-
regelen ging treffen. Langzamerhand kreeg Blume bijval,
onder meer van de Engelsman John Snow. Snow onder-
schreef de theorie dat cholera door besmetting werd ver-
spreid. Bovendien geloofde hij dat de ziekte ook door
drinkwater kon worden verspreid. In 1854 leverde hij het
bewijs hiervoor. Toch was hiermee nog niet iedereen om.
Zelfs de ontdekking van de cholerabacil door Robert Koch in
1884 was voor sommige instanties geen reden om te accep-
teren dat de werkelijke oorzaak van de ziekte in het lozen
van fecaliën lag en dat daarom de oplossing het aanleggen
van een rioolstelsel was.
Cholera het land ingesmokkeld
Cholera hebben we in Nederland aan smokkelaars te danken.
Op 25 juli 1832 brachten zij de ziekte uit Engeland via de
haven van Scheveningen het land binnen. Van daaruit
verspreidde de ziekte zich spoedig over het hele land. De
epidemie duurde tot januari 1833 en kostte aan 5.000
mensen het leven.
Aan de hand van berichten in de Dordrechtsche Courant
kunnen we volgen hoe de cholera langzaam maar zeker dich-
terbij kwam. Begin 1832 verschenen de eerste vermel-
dingen van de ziekte, die toen nog heerste in (relatief) verre
oorden als Nederlands-Indië, India, Zuid-Europa en Ierland.
Met de angstaanjagende beschrijvingen van de epidemie in
20 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Londen en Parijs in het voorjaar was het niet meer een
kwestie van of maar wanneer de cholera Nederland zou
bereiken. Er verschenen berichten van afgelaste kermissen
en markten. Reizen naar sommige landen kon alleen nog met
een gezondheidspaspoort. En aantallen doden en ziekte-
gevallen werden per plaats gemeld. Nederland was in de
greep van de cholera. Gewaarschuwd door de onheil-
spellende berichten uit het buitenland had Dordrecht in 1832
al een choleraziekenhuis opgericht. In de Dordrechtsche
Courant van begin augustus dat jaar staat een advertentie
van dit ziekenhuis: “gezocht een apothekersleerling”. Maar
juist in 1832 kwam Dordrecht er redelijk goed vanaf wat de
cholera betreft. Pas in 1848 was het aantal choleragevallen
weer nieuwswaardig. En in de volgende twee decennia zou
de ziekte nog regelmatig in Dordrecht opduiken. Toch verliep
niet iedere cholera-uitbraak hetzelfde. Nu eens waren de
symptomen minder heftig, dan weer bleef de verspreiding
beperkt. Tussen 1860 en 1865 heerste er zelfs helemaal geen
cholera in de stad.
En net toen iedereen zich veilig waande, sloeg de ziekte
opnieuw toe. Op 28 april 1866 was het eerste cholera-
slachtoffer een militair uit Wieldrecht, op 4 mei was een
bewoner in de buurt de Vriesepoort het tweede slachtoffer.
In mei bezweken 16 mensen aan de cholera. Juni, met 233
doden, was het hoogtepunt van de epidemie. In oktober
overleed het laatste slachtoffer, waarmee het totaal aan
choleraslachtoffers in Dordrecht voor 1866 uitkwam op 400
personen. Na 1866 kwam de ziekte nog wel voor, maar dank-
zij allerlei genomen maatregelen was deze beheersbaar
geworden. In de gemeenteverslagen sprak men van chole-
rine, zeg maar: cholera light.
De Choleracommissie
Strijd tegen de cholera
Een epidemische uitbraak vraagt om kordaat optreden van
de overheid. Maar hoe moet dat als de verzorging van zieken
vooral een kwestie van liefdadigheid is en medisch onder-
zoek een kwestie van wetenschappelijke interesse? Dan is
het aan commissies en verenigingen om het voortouw te
nemen. De 19de eeuw was de eeuw van de particuliere initia-
tieven. Waar wij nu – inmiddels overigens ook een stuk
minder – verwachten dat de plaatselijke of landelijke over-
heid zaken regelt, werden in de 19de eeuw allerlei maat-
schappelijke taken door vooraanstaande heren ter hand
genomen. Soms op verzoek van de plaatselijke overheid,
soms op eigen initiatief. Op terreinen als handel, cultuur en
wetenschap, maar ook op het gebied van de volksgezond-
heid, namen particulieren het voortouw. De Plaatselijke
Commissie van Geneeskundig Toevoorzigt is ontstaan na de
opheffing van het Collegium Medicum, dat bestond van 1755
tot 1806. Het Collegium Medicum werd door het Gerecht van
de stad Dordrecht opgericht om toezicht uit te oefenen op
doktoren, chirurgijnen, apothekers en stadsvroedvrouwen.
Geneeskundig toezicht
Na 1806 werd het geneeskundig toezicht anders geregeld.
De Plaatselijke Commissie van Geneeskundig Toevoorzigt
stond aanvankelijk rechtsreeks onder de Departementale
Commissie (Franse tijd) en vervolgens onder de Provinciale
Commissie van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt
van Holland.
De voornaamste taak van deze commissie was toezicht
houden op alle takken van de geneeskunst, op het genees-
kundig onderwijs en het jaarlijks inspecteren van de winkels
van apothekers en drogisten. Tijdens de cholera-epidemieën
kwam daar nog een taak bij, namelijk het adviseren van de
stedelijke overheid. De leden adviseerden vooral welke
maatregelen getroffen moesten worden om verdere ver-
spreiding van de ziekte te voorkomen. In 1865 werd de
commissie opgeheven toen bij Koninklijk Besluit werd vast-
gelegd dat in november van dat jaar de Wet betreffende
Staatstoezicht in werking zou treden. Alle plaatselijke com-
missies van Geneeskundig Toevoorzigt zouden ophouden te
bestaan.
Maar het particulier initiatief liet zich niet zomaar aan de
kant schuiven. In mei 1867 werd de Vereeniging tot
bevordering der Volksgezondheid opgericht. Deze vereni-
ging had zich tot doel gesteld om een nieuwe uitbraak van
cholera te voorkomen. Met dit doel verrichtte de vereniging
verschillende onderzoeken en publiceerde hier verslagen
van. De rol van de Choleracommissie lag meer op het terrein
van de liefdadigheid, namelijk het verzachten van de nood
onder de bevolking.
De Choleracommissie zorgde voor de hulpverlening. Twee
dagen na de oprichting plaatste zij een advertentie in de
Dordrechtsche Courant, waarin mensen die hulp nodig
hadden, uitgenodigd werden zich te melden wanneer de
commissie zitting had. Dat was iedere vrijdag, om zeven uur
in de Berckepoort.
Uit dezelfde krant blijkt dat de commissie geld inzamelde
voor weduwen en wezen, die achterbleven nadat hun man of
vader aan de cholera was bezweken. Daartoe organiseerde
zij uiteenlopende activiteiten, zoals toneelvoorstellingen,
verkooptentoonstellingen en loterijen, maar mensen
mochten ook gewoon geld geven.
De hulp moest ook weer niet overdreven worden, lezen we in
de krant van januari 1867. De Choleracommissie trok haar
plannen om het resterende geld te besteden aan het verle-
nen van hulp aan weduwen en wezen in, toen bleek dat zij ook
van een andere organisatie geld kregen. En van twee organi-
saties geld krijgen, vonden de heren toch een beetje te veel
van het goede.
In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, hield de
commissie zich ook met andere zaken bezig. Zo maakte zij
zich in 1870 sterk voor de gezinnen van opgeroepen
militairen en gaf zij in strenge winters hulp aan armlastigen.
In de loop van de tijd raakte het particuliere initiatief bij
cholera-epidemieën op de achtergrond en nam de over-
heidsbemoeienis toe. In de notulen van 15 oktober 1926
staat: In geval van cholera neemt het gemeentebestuur de
leiding in handen en het enige wat de commissie bij een
epidemie nog zou kunnen doen is geldelijke steun te
verlenen aan de nabestaanden van overleden lijders.

Een handje
De cholera barstte in 1866 in alle hevigheid los en
hulpverlening aan getroffenen was hard nodig. Dit werd
gedaan door middel van de oprichting van een Cholera-
commissie. In het jaarverslag van de gemeente van 1866
wordt de aanleiding voor de oprichting met enig gevoel voor
drama beschreven: Nog versch liggen de treurige zomer-
dagen in ieders geheugen, toen na eene afwezigheid van
vele jaren de vreeselijke cholera zich weder in onze stad
vertoonde. De commissie bestond uit ds. M.A. Perk,
voorzitter, en mr. W. van der Elst, secretaris, en de overige
leden dr. H.J. de Graaf, P.H. van Hoffen, ds. P.M. Keller van
Hoorn, S.H. Jurgens, C. Long Epée, L. Masion, A.A. Obreen,
J.N. Pieren, dr. P. de Vrij en S. Zadoks.
Gracht bij de Heer Heymansuysstraat

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 21

Dat was voor de leden van de Choleracommissie reden hun
organisatie op te heffen. Het resterende saldo van de com-
missie werd geschonken aan de Vereniging tot Zieken-
verpleging te Dordrecht. Regelmatig kom je in de archieven
het Choleraziekenhuis tegen. Deze benaming is echter mis-
leidend, aangezien het niet steeds om hetzelfde gebouw
gaat.
Tijdens de cholera-epidemie van 1848 werd het voormalig
Armhuis aan het Stek ingericht als choleraziekenhuis. Het
pand had sinds het opheffen van het Weeshuis in 1820 al
meerdere functies gehad, eerst als katoenfabriek en later
als kazerne. Een gebouw waar manschappen werden onder-
gebracht, geschikt maken voor gebruik als ziekenhuis – waar
de bedden ook in grote zalen opgesteld stonden – was op
zich niet zo ingrijpend.
Het Gast- of Ziekenhuis beschikte over een aparte zaal waar
patiënten met besmettelijke ziekten werden verpleegd. Bij
een epidemie was die zaal echter verre van toereikend en
zocht men elders in de stad naar geschikte ruimten. Dat
gebeurde ook bij de latere cholera-uitbraak van 1866. Toen
stelde de minister van Oorlog het Militair Hospitaal beschik-
baar voor de verpleging van choleralijders, terwijl de regen-
ten van het Gasthuis beloofden de verzorging van de zieken
op zich te nemen. Dit zullen ze wel niet letterlijk zo bedoeld
hebben, maar de regenten hebben zeker gezorgd dat de
verpleging geregeld was.
Was de epidemie voorbij, dan bleef men zitten met een leeg
gebouw; reden waarom er telkens weer andere panden voor
de opvang van cholera-patiënten werden gebruikt.
Het mag niet te veel kosten
Na jarenlang getreuzel over de aanpak van een nieuw riole-
ringssysteem kwam er in oktober 1866 eindelijk schot in de
zaak, toen de gemeente een nieuwe directeur gemeente-
werken, Hendrik Linse, aanstelde met de opdracht een nieuw
rioleringssysteem te ontwerpen. Tot die tijd was de gemeen-
te vooral bezig met lapwerk om acute problemen op te los-
sen. Alleen mocht het lapwerk én niet te veel kosten én niet
een nog te ontwerpen rioleringsplan in de weg zitten. Dit was
een onmogelijke opdracht, zoals later zou blijken.
Typerend voor de gang van zaken was het aanleggen van
riolen in de Tolbrug- en Vleeshouwersstraat. Dit was een
grote verbetering voor de bewoners in die straten. Tot zover
het goede nieuws. Het riool liep echter uit in de Nieuwe
Haven, met als gevolg dat het water daar juist weer ernstiger
vervuild raakte. Om in de zomermaanden de waterkwaliteit
te verbeteren, had men het volgende bedacht: bij eb werden
de stroomdeuren onder de Roobrug geopend, zodat de boel
even lekker door kon spoelen.
In hetzelfde jaar kreeg de directeur van gemeentewerken de
opdracht iets te doen aan bedompte, vochtige, te kleine
woningen. Er werd een inspectie uitgevoerd en vervolgens
22 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
werden huiseigenaren aangeschreven om hun huizen te
verbeteren. Deden zij dit niet, dan zouden deze huizen als
onbewoonbaar worden aangemerkt. In dat jaar werden zes
panden, waarin ongeveer 24 woningen waren onderge-
bracht, ongeschikt bevonden voor bewoning. Drie panden
werden door de eigenaren opgeknapt met als gevolg dat de
gezondheid van de bewoners verbeterde.
Er klinkt enige verbazing door in het verslag van de
gemeente van dat jaar, vanwege het feit dat deze maatregel
bij huiseigenaren op weinig weerstand stuitte. Het was zelfs
zo dat sommige eigenaren uit eigen beweging verbeteringen
aan hun panden gingen uitvoeren.
HELDEN
Dominee Marie Adrien Perk (1834
– 1916), de vader van de dichter
Jacques, kwam na zijn studie theo-
logie in Utrecht in 1855 naar Dor-
drecht, waar hij als predikant van
de Waalse Kerk was beroepen. In
1868 vertrok hij met zijn gezin naar
Breda. In de dertien jaar die hij in
Dordrecht woonde, heeft hij veel voor de stad gedaan.
Naast predikant was Perk lid van het bestuur van het depar-
tement Dordrecht van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen
en van het letterkundig genootschap Diversa Sed Una.
Perk was maatschappelijk zeer betrokken. De epidemie van
1866 was voor hem dan ook aanleiding om de Cholera-
commissie op te richten, waar hij bovendien voorzitter van werd.
Een jaar later richtte hij ook nog een plaatselijke Vereeniging
tot bevordering der Volksgezondheid op.
Herman de Graaf kwam in 1866
naar Dordrecht met uitstekende
papieren. Hij was net afgestu-
deerd als arts en had zich in de
laatste jaren van zijn studie
verdiept in de behandeling en ver-
spreiding van cholera. Juist dat
jaar, toen de cholera weer de kop opstak, bezocht De Graaf zie-
kenhuizen in Wenen en Parijs om zich van de laatste onder-
zoeken op de hoogte te stellen. Een van de nieuwe ideeën was
het in quarantaine houden van choleralijders. Terug in Neder-
land vroegen de regenten van het Gasthuis hem om in Dor-
drecht, samen met dokter P. de Vrij, het net opgerichte Cholera-
ziekenhuis volgens de laatste inzichten te leiden. Maar al in
augustus besloten de regenten het ziekenhuis te sluiten, omdat
het te weinig bijdroeg aan het binnen de perken houden van de
ziekte. Het in quarantaine houden van zieken bleek toch niet
zoveel te helpen tegen de verspreiding van cholera als gedacht.
De onderliggende reden was dat men nog steeds niet precies
wist hoe de cholera zich verspreidde. Het Choleraziekenhuis
mocht dan niet blijven, Herman de Graaf bleef wel, als huisarts.

Ontsmetten met grof geschut
In het archief van de Choleracommissie treffen we een
uitvoerige ontsmettingsinstructie aan voor de verplegers in
het hospitaal. Met ijzingwekkende helderheid wordt de
ontsmettingsprocedure beschreven. Het leest soms als een
recept uit een kookboek, maar het dampende eindresultaat
is verre van smakelijk. Neem onderstaande passage:
'Instructie voor het ontsmetten van drekstoffen in steek-
pannen: Zodra een lijder op de steekpan is geweest, wordt
het daarin bevatte overgoten met een zalfpotje zoutzuur en
HELDEN
Ingenieur Linse werd op 9 okto-
ber 1866 benoemd tot directeur
Gemeentewerken en in die hoe-
danigheid had hij te maken met de
aanleg van de riolering. Hij be-
kleedde deze functie van 1866 tot
1873. Op een gegeven moment on-
dervond hij problemen, omdat hij
zijn werk combineerde met het toezicht houden op de strengere
bouwverordening. Dat was men van zijn voorganger niet ge-
wend. Dit strenger optreden werd hem persoonlijk aangere-
kend, terwijl de maatregelen hiervoor al voor zijn komst waren
beklonken.
Linse heeft in Dordrecht aardig wat sporen achtergelaten. Zo
bouwde hij de Gasfabriek, een bureau voor Gemeentewerken,
de Leuvebrug, de Spuibrug, de Pelserbrug, de Vismarkt en het
postkantoor (de voorloper van het nu nog altijd betreurde ver-
dwenen gebouw). Hij ontwierp in 1870 meer dan één plan tot uit-
breiding van de stad, en werd hiervoor door Burgemeester en
Wethouders zeer geprezen.
Maar Dordrecht liet ook zijn sporen na op Linse. Alle lof ten spijt
was de uitoefening van zijn functie inmiddels zo onaangenaam
geworden, dat hij besloot ermee te stoppen.
De uit Utrecht afkomstige Philippus Smits was een passe-
mentwerker – dat is iemand die boorden en kragen maakt – en
was getrouwd met Wilhelmina Oosthoek. Philippus was katho-
liek en zijn vrouw was Nederlands Hervormd. Zij hadden twee
dochtertjes, Cornelia, geboren in 1849, en Jenneke, geboren in
1852. Beide meisjes werden Nederlands Hervormd gedoopt. Het
gezin woonde in de Dwarsgang bij de Nieuwkerk, een slop met te
veel bewoners in te kleine huisjes. Dr. Delhez beschreef het huis
van de familie als een vunzige woning. Een plek waar epide-
mieën gedijen, en kinderen niet.
In 1853 was er weer een cholera-epidemie in Dordrecht. Cornelia
en Jenneke bezweken kort na elkaar. Cornelia overleed thuis,
maar Jenneke werd midden in de nacht nog naar het ziekenhuis
gebracht. Dit heeft haar echter niet kunnen redden. Zes uur la-
ter overleed ze, achttien maanden oud.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
daarna wordt kokend water bijgedaan totdat de steekpan
aan de buitenkant lauwwarm aanvoelt, daarop worden 2
theelepeltjes zoutzuur-potasch er aan toegevoegd, waarna
men zal zien dat een scherpriekend gas (chloor) zich
ontwikkelt. Men doet dan dadelijk den deksel erop, en
brengt alles naar de kuil of het privaat, waarin de steekpan
moet worden leeggemaakt.'
Hierna volgen nog specifieke instructies voor het ontsmet-
ten van de steekpannen zelf, de kuilen en privaten, de zieken-
zaal, de lijken en de dodenkamer. Steeds werd er gebruik-
gemaakt van chloorkalk, zoutzuur en carbol in verschillende
verdunningen. Middelen waardoor je je afvraagt of ze toen al
rubberhandschoenen hadden.
Meten is weten
Je kan het zo gek niet bedenken of er zijn staten van. De
inhoud van de zalen van het Choleraziekenhuis. Het aantal
lijders en herstelden en overledenen aan de cholera. Lijsten
van bedragen uitgekeerd aan mensen die hun woning en
huisraad moesten laten ontsmetten. Hoeveel slachtoffers
per straat, hoeveel slachtoffers per huis. Ook de kranten
gaven tijdens een epidemie dagelijks cijfers van overle-
denen. En aan het eind van het jaar werden al deze cijfertjes
weer keurig verwerkt in staten die gepubliceerd werden in
het jaarverslag van de gemeente.
Tussen de cijfertjes vang je soms een glimp op van persoon-
lijke verhalen. Twee kleine meisjes die kort na elkaar over-
leden in een vunzig huis; een zeeman uit Harrisburg die werd
opgenomen in het Cholera-ziekenhuis en enkele uren later
overleed. Daarmee haalde hij én de Dordtse krant én de
Telegraph in Pennsylvania. Long Epée, lid van de Cholera-
commissie, schreef een vurig pleidooi aan zijn collega-
commissielid Obreen voor een nette vrouw, weduwe gewor-
den door de cholera. Het bed waarvoor zij en haar man lang
gespaard hadden, moest ontsmet worden. Long Epée pro-
beerde dit met enige spoed gedaan te krijgen, omdat hij niet
kon aanzien dat de oude dame op een matrasje op de grond
moest liggen.
Leiders en lijders
Het verhaal van de cholera kent eigenlijk maar één hoofd-
persoon: de cholera-bacil. Maar ook de figuranten hebben
een verhaal. Als ze geluk hadden, waren het de mensen in een
positie om anderen te helpen: artsen, dominees, dichters en
ingenieurs. Zij waren belangrijk genoeg om zich te laten por-
tretteren. Hadden ze pech, dan bevolkten zij de kleine, be-
dompte huisjes in het deel van de stad waar de cholera de
meeste slachtoffers maakte. Hun namen mogen dan bekend
zijn, zij blijven zonder gezicht.
23

Eenzaam einde
Eén van de slachtoffers van de cholera-epidemie van 1866
was George Mitchell, een jongeman uit Harrisburg, die op 19
augustus van dat jaar in het ziekenhuis op 27-jarige leeftijd
overleed. Zijn naam staat genoteerd in het register
houdende aantekening van de persoonlijke gegevens van de
overleden verpleegden – op de kaft van het register zelf
botweg Doodenboek cholera-lijders genoemd.
George Mitchell was een Amerikaanse zeeman uit
Harrisburg, Pennsylvania. Hij voer in juli met de bark
Procymatia, een houten zeilschip gebouwd in Newcastle,
naar Dordrecht via de Brouwershaven. De kapitein van het
schip was Jarvis. Begin augustus kwam George Mitchell aan
in Dordrecht. De stad naderend raakte hij misschien onder
de indruk van haar schoonheid, maar eenmaal aan wal zal hij
zijn neus hebben dichtgeknepen vanwege de stank die
opsteeg uit de grachtjes. Een dodelijke stank, die weinig
goeds voor Mitchell zou betekenen.
bij Koninklijk Besluit bepaald dat de Wet betreffende
staatstoezicht in werking zou treden. Alle plaatselijke
Commissies van Geneeskundig Toevoorzigt hielden hiermee
op te bestaan.
Na de epidemie werd duidelijk dat er een deugdelijk riole-
ringssysteem moest komen en ongezonde woningen moe-
ten worden aangepast of gesloopt. Twee jaar later gingen de
eerste huizen tegen de vlakte. In de Kous, een slop aan de
Raamstraat, werd een grachtje gedempt. Sloeën – goten
langs de straat – werden verwijderd en door buis-riolen
vervangen. Het jaarverslag van de gemeente meldt: gedu-
rende het afgelopen jaar bleef de gemeente van
epidemische ziekten verschoond. Daarna werden steeds
kleine verbeteringen doorgevoerd. En in 1873 begon men
dan met de aanleg van een rioleringssysteem. Dit geavan-
ceerde stelstel, naar een ontwerp van ingenieur Liernur,
bleek echter al snel onbetaalbaar. Nadien bleek een
eenvoudiger rioolstelsel naast het tonnenstelstel echter
wel uitkomst te bieden.

Misschien heeft hij zich in het bruisende stadsleven gestort
na maanden op zee of heeft hij gewoon pech gehad, we
weten het niet. Wat we wel weten, is dat hij op 17 augustus
doodziek van de cholera werd opgenomen in het Gasthuis en
daar een dag later overleed. Die laatste dagen werd hij
verzorgd door mensen die hij niet kon verstaan en was hij een
halve wereld verwijderd van zijn ouders Mary en Samuel
Mitchell. Of die ooit het nieuws over hun zoon hebben
vernomen, is nog maar de vraag, want in de Harrisburgh
Telegraph stond een oproep waarin men werd verzocht zich
te melden als men wist waar de ouders van Mitchell waren.
Op de dag dat Mitchell overleed, werd de Procymatia
uitgeklaard bij Hellevoet. Er stond voor het schip een
gunstige wind uit het zuidoosten.
De cholera liet sommige notabele stadsbewoners
onverschillig. Maar de meeste medici en bestuurders waren
wel betrokken en bevlogen. Een bevlogenheid die we ook
zien bij de schrijvers en predikanten die de impact van de
ziekte, met gevoel voor drama en vaak gesterkt door hun
geloof, onder woorden probeerden te brengen. De persoon-
lijke verhalen van de slachtoffers, zoals die van George
Mitchell en Philippus Smits, zijn immers vaak schrijnend te
noemen. Elders in de wereld behoort de cholera anno 2017
helaas nog niet tot het verleden. Nog deze eeuw waren er
uitbraken in Afrika (Zimbabwe, 2008-2009) en in het Caraï-
bisch gebied (Haïti/ Dominicaanse Republiek, 2010-2011).

Tot slot
Het eerste ziektegeval van de epidemie in 1866 staat
nauwkeurig opgetekend in het boekje Wenken betreffende
de gesteldheid van Dordrecht in betrekking tot de gezond-
heid der bevolking door dr. M.F. Onnen. Hij constateerde, net
als anderen bij de uitbraak in 1848, dat de ziektegevallen
waren geclusterd in bepaalde buurten. In 1866 bevonden de
meeste slachtoffers zich in het gebied tussen de
Nieuwstraat en Spuistraat. Het effect per uitbraak
verschilde wel; niet overal sloeg de cholera even hard toe. In
sommige plaatsen was er ‘slechts’ sprake van cholerine.
Geheel volgens de in de 19de eeuw geldende normen ging
men de cholera in stad én land met commissies te lijf. Maat-
schappelijke veerkracht werd getoond: men herbestemde
gebouwen op creatieve wijze als de situatie daarom vroeg.
Er leek sprake te zijn van een participatiesamenleving avant 1912 aanleg riolering in de Suikerstraat (RAD 554_10039)
la lettre, want huiseigenaren ondernamen uit eigen bewe-
ging actie nog voordat het gemeentebestuur hen daartoe
verplichtte. Maar net als de ziekte zelf, was het spannings-
veld tussen overheidsingrijpen en particulier initiatief niet
(1) Ontleend aan ‘Het Verborgen museum van Dordrecht’, onderdeel van de
zomaar de wereld uit. Een jaar voor de cholera-uitbraak werd site www.regionaalarchiefdordrecht.nl (ingekorte versie)

24 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Angenetha Balm, een Dordtse Dochter
Met trots kunnen wij u melden dat ons redactielid Angenetha Balm onlangs op
internationale vrouwendag werd vereerd met het predicaat ‘Dochter van
Dordrecht’.

Als historisch onderzoeker heeft zij ruim 120 boeken

geschreven, waarin de geschiedenis van Dordtse monumen-
ten tot in het kleinste detail te lezen is. Menig bewoner weet
daardoor wanneer hun huis is gebouwd, wie er allemaal in
hebben gewoond, wat hun sociale achtergrond was en soms
zelfs wat er zich in vroeger tijd in het huis bevond aan
meubels, kleding, gebruiksvoorwerpen en bijvoorbeeld
schilderkunst. Ze brengt de monumenten op deze manier
‘tot leven’.

Angenetha onderzoekt niet alleen huizen. Deze foto is

genomen in januari 2019 bij de overhandiging aan burge-
meester Kolff van haar biografie over Gijsbert de Lengh, de
stichter van het Regenten- of Lengenhof, een Dordtse
weldoener waarover tot dat moment nauwelijks iets bekend
was.

Ook deed zij onderzoek naar de oprichter van Tomado, Jan

van der Togt, die in 1923 is gestart met het bekende bedrijf
‘Van der Togt Massa Artikelen Dordrecht’. Aan hem hebben
we het prachtige Tomadogebouw aan de Stationsweg te
danken, een product van de verdienstelijke architect Hugh
Maaskant. Deze biografie verschijnt binnenkort.

Verder heeft Angenetha aan de wieg gestaan van Neder-
lands allereerste database met monumenten, die in 2009 op
het Internet werd gelanceerd. Dat was Dordrecht…
Op ongeveer 100 Dordtse Monumenten bevindt zich een
monumentenschildje, met daarop een zogenaamde QR-
code. Hiermee kan de geschiedenis van dat monument
worden uitgelezen op een smartphone. U raadt het al,
Angenetha heeft voor al die informatie gezorgd.
Tenslotte is zij mede-initiatiefnemer van het in 2014 geopen-
de Documentatie- en Kenniscentrum Augustijnenhof, dat
sinds 1 januari jl. ook een Historisch Informatie Punt is voor
bezoekers aan de stad. Kortom, er is alle reden genoeg om
trots op onze Dordtse Dochter te zijn!
Redactieteam Dordrecht Monumenteel | Dordts geboren
en medewerkers van het Augustijnenhof/HIP Dordrecht

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 25

 Het huis aan de kaai
Sylvie Laumans-Franzen⁽¹⁾
Circa 1910. De Merwekade naar het westen gezien. Links vooraan de Hoefijzerstraat met het huis Merwekade 66. (RAD 555_15882)
Dit verhaal vereist enige uitleg aangaan-
de Dordts taalgebruik. Hoewel de offici-
ële naam van de stad "Dordrecht" is,
spreekt iedere inwoner over "Dordt". De
inwoners heten dan ook Dordtenaren en
als bijnaam – lees scheldnaam – worden
ze schapenkoppen genoemd.
Het vertrekpunt van dit verhaal is een wit boekje getiteld
"Gedenkdagen", waarin mijn moeder heel veel persoonlijke
notities heeft gemaakt. Terwijl ik daarin zat te bladeren, zag
ik ineens het volgende staan: April 1927 Hal verbouwd. Ik had
al eens vaker over dit deel van ons huis zitten denken, omdat
ik me nog van twee vroege momenten uit mijn jeugd
herinnerde dat er in plaats van de grote centrale hal er een
tussenkamer had bestaan, met een verbindingsgangetje
naar de keuken. Die tussenkamer was toen een soort
speelkamer.
De verbouwing van de hal resulteerde in een mooie, recht-
hoekige ruimte, die via een gang een verbinding had met het
kantoor en de trap naar boven en waar verder nog zes deuren
op uitkwamen: die van de huiskamer, toilet, speel/garde-
26 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Hoewel de Merwedekade haar naam
ontleent aan de rivier, wordt dit altijd
afgekort tot Merwekaai, kortweg: "de
kaai".
Dit verhaal gaat over de Merwekade 66,
op de hoek van de Hoefijzerstraat – het
huis waarin ik ben opgegroeid.
robekast, kelder, keuken en de glazen deur naar de uitgang
aan de Hoefijzerstraat.
Maar het was geen huis met twee ingangen – het waren ooit
twee huizen geweest die met elkaar verbonden waren ge-
raakt. De verbouwing van die twee woningen tot één geheel
is terug te voeren tot de ontstaansgeschiedenis van de H.
Franzen, Sleepdienst N.V., omstreeks 1880.
Opa en Oma Franzen, die allebei hun vader door verdrinking
verloren waren – schippers konden indertijd niet zwemmen –
vestigden een scheepvaartbedrijf aan de wal. Dat had opa
aan zijn schoonmoeder moeten beloven: "Corrie woont nu
aan de wal, ze moet nu niet meer gaan varen". Zij kende de
risico's als geen ander; ze had twee echtgenoten in de vaart

Opa Heinrich Stefan Franzen en oma Cornelia Johanna van der Ee
vestigden zich kort na hun huwelijk in 1880 in het huis aan de
Merwekade
verloren. Bovendien waren de leefomstandigheden op die
kleine scheepjes zo bekrompen, dat, als je eenmaal aan de
wal woonde, je daar ook maar moest blijven.
Opa en oma kwamen beiden uit de zeilscheepvaart met
houten schepen. De stoomvaart, met ijzeren schepen, was
toen pas goed en wel in opkomst. Daar vertelde vader wel
eens over: "ijzeren schepen," werd er indertijd gezegd "dat
kon niet, want ijzer zonk en hout bleef drijven." Opa begreep
het beter en ging op de moderne toer! Maar als je in die tijd
een scheepvaartkantoor wilde vestigen, moest je tevens als
schippersbeurs fungeren. In het register van de burgerlijke
stand uit 1890 staat opa dan ook vermeld als "reeder en
koffiehuishouder", want dat hoorde er dan bij.
Kennelijk waren de Franzens niet onbemiddeld, want ze ves-
tigden zich in het pand op de Merwekade, hoek Hoefijzer-
straat.
Het voorhuis was oorspronkelijk een groot pand met alleen
zalen. Later verdween die beursfunctie en naar mate het
gezin groeide, werden de woningen aangepast en met elkaar
verbonden. Opa en oma Franzen kregen zes kinderen, vier
jongens en twee meisjes. Van deze kinderen stierven er
helaas drie toen ze al volwassen waren. Door het verbinden
van de woningen had het pand twee trappenhuizen: een op
de Merwekade, gedeelte "de voortrap" en een in de Hoef-
ijzerstraat, gedeelte "de achtertrap". Je kon via de voortrap
naar de eerste verdieping en de bovenste etage lopen en dan
via de zolder en de achtertrap weer naar beneden gaan.
Jeugdherinneringen…
Als we nu kijken naar het huis, zoals ik het bijna altijd gekend
heb, dan was de al eerder genoemde verbouwing van 1927
het sluitstuk van een reeks aanpassingen in de jaren 1880-
1927.
Mijn enige herinnering daaraan is het leggen van de terraz-
zovloer. Dat was wonderlijk, een vloer die gemaakt werd
terwijl er grote plassen water op stonden. Het huis zoals wij
het kenden, was voor ons natuurlijk de gewoonste zaak van
de wereld. Maar als je het achteraf bekijkt, of liever bedenkt
hoe het in elkaar zat, dan was het, zoals Jacq het zo mooi
uitdrukte: een vertimmerde boel. Vooral de verdieping waar
de tussenwanden van hout waren, was heel brandgevaarlijk.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Het grote verschil tussen het "voorhuis" en het "achterhuis",
zoals ik ze gemakshalve maar zal noemen, is dat het voorhuis
grote vertrekken had, omdat het pas later een woonfunctie
had gekregen, terwijl het achterhuis altijd al als woonhuis
had gediend. Als je aan de Merwekade door de voordeur naar
binnen kwam, dan stapte je een trapeziumvormig portaal in.
Dit portaal had aan iedere schuine zijde een deur en
tegenover de voordeur een glazen raam, voor lichtval in de
daarachterliggende gang. De rechterdeur gaf toegang tot
het kantoor, de linkerdeur, die altijd afgesloten was, tot de
huiskamer. In de huiskamer hing hier in latere jaren een groot
Perzisch kleed, bij wijze van tochtgordijn.
Het kantoor is een verhaal op zich. Je kwam binnen in wat het
eerste kantoor werd genoemd. Daarin stonden een weinig
gebruikte lessenaar en een oude kopieerpers, die vader wel
eens gebruikte als hij met de pen een rekening had geschre-
ven. Die werd dan met water nat gemaakt en onder de pers
gelegd op een blad kopieerpapier, waarna de pers werd
aangedraaid. Zo kreeg je dan een afdruk. Ook lagen er
dikwijls dekkleden van schepen, die altijd een dikke scheeps-
lucht van teer en traan verspreidden. We stalden er ook onze
fietsen. Vanuit het eerste kantoor ging je met een brede
trede omhoog naar het tweede kantoor. Tussen deze ruim-
ten zat een dubbele schuifdeur, waarvan het bovenste ge-
deelte van geëtst glas was. Het tweede kantoor was de
werkruimte van vader en oom Paul, in het eerste kantoor
werden schippers en kapiteins te woord gestaan.
Als ik boven huiswerk zat te maken, kon ik vaak horen dat er
iemand ongenadig uitgeveterd werd in het eerste kantoor.
Dan was het oppassen geblazen, want na afloop stormde
vader met twee treden tegelijk de trap op om te kijken of hij
zijn drift misschien ook nog over mij kon uitstorten. Maar op
die ontwikkeling was ik steevast voorbereid en dus zat ik
altijd heel braaf achter mijn boeken.
In het eerste kantoor werd niet gestookt, maar in het werk-
vertrek was het in het stookseizoen, en dat duurde bij ons
wel negen maanden, heerlijk warm. Er stond namelijk een
grote potkachel, een zogenaamde Godin, die door vader fors
27

Direct links van de onderdoorgang (met de schoorsteen en zonne-
schermen) het achterhuis met de tweede ingang van het huis
opgestookt werd. Hij was trouwens de man die achter alle
kachels aanliep: de haard, het fornuis, zijn kantoorkachel en
op feestdagen het potkacheltje van de zitkamer boven.
In het tweede kantoor stond direct achter de schuifdeur een
dubbele lessenaar en links van de schuifdeur een cilinder-
bureau. Aan de lessenaar die bij het raam stond, kon je met
twee man tegelijk werken. Aan de ene kant stond vader altijd
te schrijven, daar was alleen maar een hoog schrijfblad,
terwijl de andere kant een laag werkblad had, waarop de
schrijfmachine stond. Daar kon je wel gewoon achter zitten
om te werken. Dit tweede kantoor was langwerpig. Als je
langs het cilinderbureau liep, kwam je weer bij een
schuifdeur. Die gaf toegang tot het derde en laatste vertrek:
het zogenoemde achterste kantoor. Daarin stond vrijwel
niets, maar in de hoek zat een luik, dat toegang gaf tot een
keldertje. In dat keldertje had vader in de oorlogsjaren een
aantal kazen liggen, die hij dagelijks omkeerde en met een
doekje afveegde. Die kazen waren zijn premie tegen de
ondervoeding!
Dan was er nog een deur die toegang gaf tot een gangetje
met een toilet en daarnaast bevond zich een klein open
plaatsje. Dat plaatsje werd in de oorlog nog belangrijk! We
rookten er sliertjes vlees en hammetjes en hoewel alle
ramen overal verduisterd waren, moeten de omliggende
panden de lucht van de brandende houtkrullen wel geroken
hebben!
Het tweede en het achterste kantoor waren echter
onderdeel van een derde pand. Boven de kantoorruimten lag
een bovenwoning, waar opa Franzen na het overlijden van
oma nog een tiental jaren gewoond heeft. Er was een verbin-
dingsdeur tussen het kantoor en dit huis, dat uiteraard een
eigen toegangsdeur aan de straat had. In feite woonden en
werkten we dus in drie verschillende huizen, die samen een
complex geheel vormden.
28 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Het tweede kantoor, waar vader en oom Paul werkten, was
best een gezellig vertrek. Er hingen mooie ingelijste platen
aan de wanden en vader had op een scheepssloperij eens een
zitje van twee stoelen en een tafeltje op de kop getikt. Als hij
niet aan het raam door de koperen kijker de rivier stond af te
speuren, dan zat hij daar wel eens de Dordrechtsche Courant
of de Maasbode te lezen. Doordat hij de kachel altijd flink
opstookte, was het er lekker warm en behaaglijk.
Dan gaan we vanuit het eerste kantoor naar het woonhuis en
komen in de gang die naar de hal loopt. In de gang bevond
zich aan de rechterkant de trap naar boven. Doordat de hal
zo groot was en grote muurvlakken had, kon vader er zijn
mooie litho's van oud Dordt hangen. Vader was een verza-
melaar: hij had een mooie postzegelverzameling en schreef
zich altijd in op nieuwe producties van Delftsblauwe bordjes,
niet alleen de gelegenheidsuitgaven, maar ook op series,
zoals de crisis- en oorlogsbordjes.
De meubels die erin stonden, zoals de kist die wij nu nog heb-
ben, stoffeerde hij met tinnen voorwerpen. Die kocht hij op
de veiling van Mak van Waay, waar we periodiek de catalogus
van kregen.
Harry, Marya, Sylvie, Paul en Alice Franzen
De huiskamer lag aan de Merwekade, was langwerpig en
werd 9 maanden per jaar verwarmd door "het goddelijk
haardje", want een huis op het noorden is per definitie koud.
In de hal verging je 's winters van de kou. Als je daar doorheen
moest, dan vluchtte je snel óf naar de kamer óf naar de
keuken waar het fornuis brandde! De toegangsdeur van de
huiskamer vanuit de hal zat in de linkerhoek en als je
binnenkwam, stond rechts het grote buffet en links een
dressoir. Daar tegenover bevond zich de schoorsteen en
doordat die uitstak werd de langwerpige kamer zoveel smal-
ler dat de eetkamertafel en stoelen wat verder in het midden
van de resterende ruimte stonden.
Vanaf mijn plaats aan de tafel keek ik op de portretten van de
overleden broers en zuster van vader, die mij als kind altijd
hevig boeiden. Ze keken mij zo ernstig aan! De portretten van
opa en oma Van Reuver keken wat gemoedelijker op mij neer.
Afgezien van deze foto's hingen er nog verschillende schil-
derijen, waaronder het vissersscheepje, dat nu nog bij ons in
de zitkamer hangt.
Situatie in 1969. In het pand is scheepsagenturenbedrijf L.F.F. Aarens gevestigd. De kantoren van de toen leegstaande gasfabriek waren over de
Hoefijzerstraat gebouwd, tegen de zijgevel van het huis aan. Kort hierna zou de gasfabriek worden gesloopt. (RAD 552_305712, 552_30938)
Als je vanuit de kamer de hal schuin overstak, dan kwam je in
het gangetje dat weer onderdeel was van het achterhuis. Aan
dat gangetje lagen naast elkaar de keuken en het zoge-
naamde washok. Daar stonden de houten elektrische
wasmachine, de centrifuge – bij onze oudste kinderen nog
welbekend – en was er een grote cementen spoelbak
gemaakt, waarin de wastobbes stonden om de was te spoe-
len. Die konden dan later zonder te sjouwen worden leeg-
gemaakt. Voor die tijd was dat een heel moderne inrichting.
Aan de schoorsteen, die nog in de hoek van het washok
stond, kon je zien dat het ooit een woonvertrek was geweest.
Het washok lag aan de Hoefijzerstraat en het raam dat voor
daglicht moest zorgen, was vrij hoog in de muur geplaatst. Er
was een luik in de vloer en daaronder zat een grote kolen-
kelder.
De aangrenzende keuken moest natuurlijk ook daglicht
hebben en daarvoor diende een raam in de muur tussen
washok en keuken, terwijl er ook nog een bovenlicht was in
de andere muur die daar haaks op stond. De keuken was niet
groot, maar had een handig, vierkant formaat. Je kon er goed
uit de voeten en het fornuis zorgde er wel voor dat moeder,
die nogal kouwelijk was, er graag bezig was. Als ze aan het
koken was, kwam vader zo regelmatig eens kijken of hij het
fornuis niet eens even zou bijvullen.
Naast de keuken liep de steile achtertrap naar de eerste
verdieping. Die kwam via een klein bordesje bij een toe-
gangsdeur naar de kleedkamer, die zich naast de slaapkamer
van vader en moeder bevond, en liep dan door naar de zolder,
evenwijdig aan de eerste trap.
Vanuit de hal kon je je door een deur naar de daaronder
gelegen kelder begeven. Eerst langs een klein bordesje en
dan via de trap naar beneden. De kelder was even groot als
de hal en alle levensmiddelen die bewaard moesten worden,
zoals melk, vlees, brood en dergelijke, werden daar altijd
neergezet, want koelkasten had je in die tijd nog niet.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Daarnaast waren er in de hoek grote gemetselde kolen-
hokken gemaakt, want alle kolenkachels vereisten voldoen-
de opslagruimte voor kolen.
Die kelder had toch iets heel bijzonders. In de winter was er
vaker hoog water en dan liepen de kelders geheel of gedeel-
telijk vol. Dat was een vreemd gezicht: we stonden dan op de
keldertrap te kijken en dan spoot er een armdikke straal
water, die onder de vloer van de hal doorliep, uit het plafond
de kelder in. Dat hoog water kwam natuurlijk niet onver-
wachts. Van tevoren werden dan ook alle spullen naar boven
gebracht en werden er ook genoeg kolen boven neergezet
om te kunnen blijven stoken. Eenmaal volgelopen, duurde
het namelijk een paar dagen voordat de kelder weer met een
elektrisch pompje was leeggepompt.
Maar er is ook een tijd geweest waarin er nog geen elek-
trische pompjes waren en dan moest dat karwei ook
geklaard worden! Dat gebeurde toen met mankracht en als
de kelders leeg waren, werd er geroepen: "Mijnheer, hij is
lens!" Doordat het aardrijk zo doordrenkt was, traande de
kelder lang na en bleef er op de vloer nog wekenlang een
bodem water staan. Zodoende moesten we over een brede
vlonder naar de vliegenkast, die op een plank tegenover de
trap stond, lopen, terwijl de optrekkende kou van het vocht
het huis kil hield. Flink stoken dus!
Wateroverlast
In verband met de steeds aanwezige mogelijkheid van hoog
water waren alle vloeren in het benedenhuis iets aflopend,
zodat het water vanzelf naar het laagste punt liep en de
restjes opgesopt konden worden.
Naar aanleiding van dit verhaal over hoog water, ben ik in
moeders witte boekje eens gaan napluizen hoe vaak ze dit
fenomeen geregistreerd had. Tussen 1912-1953 telde ik
dertien gevallen, die zowel in het voorjaar als in het najaar
waren voorgekomen.
29
De wateroverlast daarvan varieerde van weinig water in de Op de eerste etage hadden ook alle vertrekken ieder hun
kelder tot maar liefst 70 cm in huis. eigen naam. Direct links van de trap bevond zich het "kleine
kamertie", dat eerst een soort zitkamertje was en daarna
In chronologische volgorde gerangschikt levert dit het vol- diende als huiswerkvertrek. Tussen 1940 en 1942, toen
gende beeld op: Marya in Dordt een baan als apotheker had, was het met haar
meubels ingericht. En in de winter van 1944-45 heeft Alice er
11 november 1912 Kelder vol, woning tot aan deur gelegen, omdat ze in de verpleging een tbc-infectie had
huiskamer. opgelopen en moest kuren.
13 januari 1916 Hoogwater: in huis 38-70 cm. Tussen kamer en overloop was ook een glazen wand
water; kelders helemaal vol. gebouwd voor voldoende lichtinval. Alle glazen wanden die
2 december 1917 Kelder helemaal vol. inmiddels vermeld zijn, hadden mooie ramen van geëtst glas
6 november 1921 Kelder gedeeltelijk vol. en niet van saai vensterglas! Naast dit kamertje, ook aan de
26 november 1928 Kelder vol, huis 10 cm. water. voorzijde van het huis, lag de grote voorkamer met de erker.
25 november 19?? Weinig water in kelder. In mijn prille jeugd was deze kamer gemeubileerd met welis-
23 november 1930 Kelder half volgelopen. waar mooie, maar heel donkere meubels, waarvan de rechte
8 december 1937 Kelder volgelopen. stoelen buitengewoon ongemakkelijk waren. Maar in die tijd
29 december 1940 Kelders vol; in woning gang zaten de mensen nu eenmaal op rechte stoelen.
portiek en kamer tot buffet en In 1937, toen vader en moeder 25 jaar getrouwd waren, kreeg
’s nachts een bom gevallen op de het geheel echter een complete facelift. Er kwam een bank-
Bleyenhoek (bij ons in de buurt). stel, dat Jacq nu nog heeft, het ladekastje dat hier staat en
Geen doden, wel gewonden en een dressoir, nog in Zwijndrecht te vinden, plus vaste vloer-
materiële schade. bedekking. Ook de erker werd voorzien van een tafeltje en
7 april 1943 Kelder volgelopen en het portiek twee fauteuiltjes. Dit was de overstap naar de moderne tijd.
van het huis. Het huis had een forse raampartij en wat daarin opvalt zijn
26 januari 1944 Kelder half vol. de ronde ramen op de hoek van de Merwekade en de Hoef-
5 februari 1944 Kelder 1 meter water. ijzerstraat, die in het hele huis een royaal uitzicht gaven op
1 februari 1953 Watersnood Zeeland en Zuid- de rivier in de richting van Sliedrecht, terwijl de ramen van de
Holland Op de Buiten Walevest, erker op de Noord en Alblasserdam uitzagen.
waar moeder toen woonde, stond
In huis 60 cm. water, terwijl dit Nu we toch aan de voorkant van het huis zijn, even een kleine
huis drie treden hoger lag dan de opmerking van Jacq bij een van zijn eerste bezoeken in 1942,
straat! toen hij in Dordt op de MTS zat: "Mijnheer Franzen, dit
uitzicht is tienduizend gulden waard!"
Overlast genoeg dus en om daar een beeld van te schetsen,
neem ik het volgende citaat uit moeders witte boekje over: Dan gaan we terug naar de overloop. Rond het trapgat stond
Op de 13en Januari 1916 kregen wij tengevolge van een een hek met ijzeren spijlen en het rechte stukje daarvan,
hevigen N.W. storm het water in huis. In de kamer stond het recht boven de trap, gebruikte ik wel eens als een soort
38 cm. en op lagere gedeelten v/h huis zelfs ±70 cm. hoog. rekstok. Je kon er zo lekker aan zwaaien, maar je moest
Door den zwaren golfslag bezweek de voordeur. Ofschoon natuurlijk eerst je voeten op de trap zetten en niet zomaar
het om 10.34 ure ’s avonds hoogtij was bleef het water door loslaten om ervan af te springen.
den groten drang stijgen tot 12 ure.- Vooral N. Holland werd Achter het lange gedeelte van het hek bevond zich een
in dezen nacht zwaar geteisterd doordat er verschillende doorloop waarop drie deuren uitkwamen: in de hoek een kast
dijken doorbraken. voor schoolboeken, daarnaast de badkamer met een raam

30 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

Situatie in 1973. De gasfabriek is gesloopt, naast het pand een braakliggend terrein waarop later een appartementencomplex zou worden
gebouwd
van bobbelglas voor de nodige lichtinval en ten slotte een
deur die toegang gaf tot de trap naar de bovenverdieping.
Iets verder links naar achter was de deur van de achter-
kamer, die aan de Hoefijzerstraat lag en een raam had dat
uitzicht gaf op de gebouwen van de gasfabriek, die later nog
aan de orde zal komen. Als je met het gezicht naar het raam
stond dan had je aan je linkerhand een alkoof, met grote
openslaande deuren, die zich tussen de voorkamer en deze
kamer bevond, en aan je rechterhand lag de slaapkamer van
vader en moeder met een soort kleedkamer. Deze twee
vertrekken lagen boven het washok en de keuken en hieruit
blijkt dat we inmiddels weer in het achterhuis zijn beland.
Zoals al eerder aangegeven, kwam je via een deur in de hoek
van de kleedkamer op het bordesje naar de achtertrap, die
op de zolder uitkwam.
Boven de slaap- en kleedkamer bevonden zich weer twee
kamers. Een daarvan was de kamer van onze vaste hulp en de
ander het zogenaamde rommelkamertje voor koffers, dozen
en een kist vol verkleedspullen. Dit laatste kamertje kreeg in
de oorlog ook nog een heel belangrijke functie, doordat
vader er een maalinrichting voor tarwe had geïnstalleerd. Als
hij er bezig was, deed deze de houten vloeren in het hele huis
trillen.
We gaan nu nog even van de overloop naar de boven-
verdieping van het voorhuis. De trap naar boven had geen
leuning; er hing een dik touw, dat als zodanig dienstdeed en
als kind vind je dat natuurlijk prachtig. Dit gedeelte van het
huis had een plat zinken dak en een grote glazen lantaarn
daarin zorgde voor licht op de overloop rond de trap.
Aan de voorkant was de logeerkamer, die een klein balkon-
netje had. Vanaf dat balkonnetje voerden we in strenge win-
ters brood aan de hongerige, krijsende meeuwen, die de
stukjes in hun vlucht oppikten.
Naast de logeerkamer hadden de jongens hun kamer. De
meisjeskamer keek op de gasfabriek en was vreemd genoeg
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
ook weer verdeeld in twee vertrekken, een als slaapkamer,
de ander ook als een soort kleedkamer. Later is die schei-
dingswand, die natuurlijk uit hout bestond, weggenomen en
werd het een mooi, bijna vierkant vertrek.
Aan de andere kant van de overloop zat in ene hoek een
luchtkoker, die Paul in zijn HBS- jaren gebruikte om de stank
van zijn chemische proeven af te voeren, en in de andere een
vroegere badkamer, door hem eveneens als laboratorium en
later als doka gebruikt. Dan was er nog een grote zolder, die
we hard nodig hadden, omdat er bij gebrek aan een open
plaats of tuin achter het huis het hele jaar door iedere week
de was moest worden opgehangen.
Al met al was het een enorm bewerkelijk huis, of liever
gezegd: drie huizen, die met elkaar verbonden waren ge-
raakt. Er waren tijden dat we naast de vaste hulp een
werkster hadden, die ook het kantoor bijhield, en dat de was
naar de wasserij ging. Maar er waren ook tijden dat er meer
gedaan moest worden met minder hulp. Maar moeder
regelde het werk altijd als zodanig, dat de werkdag om zes
uur afgelopen was. De uitzondering op deze regel waren
activiteiten als jam maken en het wecken van groenten, fruit
en vlees in de oorlogsjaren. Dat moest dan wel vaker in de
avonduren gebeuren.
Niet onvermeld mag blijven dat het in strenge winters
"boven-hoog" – zoals wij het noemden – 's nachts zo koud kon
zijn, dat moeder na het ontbijt met de elektrische haar-
droger naar onze slaapkamers ging om de dekens, die aan de
achterkant van de bedden tegen het voeteneind vastgevro-
ren zaten, weer te ontdooien!
Maar ook al was het dan een huis waarin het moderne
comfort dat we nu kennen en normaal vinden, ontbrak, we
waren er thuis en we konden dagelijks genieten van het
unieke riviergezicht met zijn steeds wisselende Hollandse
luchten.
(1) Sylvie Laumans-Franzen schreef dit verhaal in oktober 2000 in het voor
haar familie vervaardigde boekje ‘Van Duisburg naar Dordt, een
achtergrondschets van de familie Franzen’.
31
 Een spannende maatschappelijke stage van het Johan de Witt Gymnasium

Merwedekade 66

Hierboven las u het verhaal van Sylvie

Laumans-Franzen over haar ouderlijk
huis Merwekade 66. Dit verhaal vormde
het uitgangspunt voor een stageopdracht
van een 3e-jaars leerling van het Johan de
Witt Gymnasium, Senn de Geus, die in het
kader van de daar gebruikelijke maat-
schappelijke stage koos om deze in
Documentatie- en Kenniscentrum
Augustijnenhof te lopen. Het verhaal
staat ver af van de belevingswereld van
een 14-jarige; het gaat over iets waar hij
zich niet snel een voorstelling van kon
maken. Op de middelbare school is
geschiedenis immers nog niet meer dan
een leervak, het biedt geen context
waarin je gebeurtenissen een plek kunt
geven. Juist het overbruggen van de
afstand tussen dit leervak tot het werk
dat in het Augustijnenhof wordt gedaan,
bleek boeiender dan vooraf gedacht!
Hieronder een verslag.
Senn in de studiezaal van het archief

Senn de Geus: Ik ben 3e-jaars leerling aan het Johan de Witt
Gymnasium en heb geen enkele ervaring met het historisch
onderzoek naar huizen, de bouwgeschiedenis daarvan of hun
vroegere bewoners.
Van school heb ik 20 uur de tijd gekregen om me een beeld te
vormen van de werkzaamheden in het Augustijnenhof, dat in
dit onderzoek gespecialiseerd is. Vanwege de beperkt
beschikbare tijd en het ontbreken van ervaring, is afgespro-
ken dat het specifieke onderzoek naar het huis Merwekade
66 uitgevoerd zou worden door medewerkers van het
Augustijnenhof. De stage zou vooral bestaan uit meelopen in
het hele onderzoeksproces, zodat ik al werkend inzicht kon
krijgen in de manier waarop zo’n onderzoek plaatsvindt;
welke bronnen er worden gebruikt; hoe bekeken wordt of
een verhaal in een groter geheel van de geschiedenis van
Dordrecht kan worden geplaatst en hoe een onderzoeks-
resultaat wordt verwerkt in een eindverslag. Op basis van de
anekdoten van de familie Franzen over hun huis heb ik een
plattegrond geschetst van hoe hun huis er naar mijn idee
moet hebben uitgezien. Die tekening heb ik daarna verge-
leken met een bouwkundige tekening uit 1927, die in het
Regionaal Archief Dordrecht werd gevonden. Mijn kwalitei-
ten als architect moeten nog groeien, zal ik maar zeggen! De
hal was juist getekend, de rest kon beter…
Om meer informatie te kunnen vinden over het huis heb ik de
interne website van de Augustijnenhof (Hofnet) leren ge-
bruiken, de boekenkast doorzocht op het onderwerp
“Merwekade” en een bezoek gebracht aan het Regionaal
Archief Dordrecht, waar ik leerde zoeken in hun bestanden.
Ik zag allerlei bouwvergunningen van huizen langskomen en
de bijbehorende bouwtekeningen. Ook kreeg ik er notariële-
en andere gerechtelijke documenten onder ogen, die
geschreven zijn in de 17e en 18e eeuw. Soms in een fraai
handschrift, waar ik met enige hulp nog wel wat van kon
ontcijferen, maar vaak ook in handschriften die totaal
onleesbaar waren.
Ook de website “Dordtenazoeker.nl” leverde me nieuwe
kennis op. Op deze website is veel informatie uit het
Regionaal Archief Dordrecht verwerkt en gemakkelijk toe-
gankelijk gemaakt. Een heel specifiek onderdeel was het
leren omgaan met zoeken in het kadaster. Ik heb begrepen

32 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN


dat dit voor Dordrecht redelijk uniek is, omdat het Augus-
tijnenhof vanwege haar onderzoeksfunctie onbeperkt toe-
gang heeft tot het archief van het kadaster van heel Neder-
land.
Ten slotte werd een bezoek aan het pand Merwekade 66
gebracht, waarbij de tegenwoordige bewoners mij alle gele-
genheid gaven om kennis te maken met het huis en te zoeken
naar oude details en sporen van vroegere bebouwing.
Bezoek aan Merwekade 66
De zoektocht naar de verdere geschiedenis van het pand
Merwekade 66 begon met een bezoek aan de huidige
bewoners, de heer en mevrouw Teeuw. Zij kochten het pand
in 1976. We werden hartelijk door hen ontvangen en genoten
van het geweldige uitzicht (ook bij avond) op het
drierivierenpunt. Tijdens de rondleiding kon worden
vastgesteld dat er, ondanks alle aanpassingen die er in de
jaren na het vertrek van de familie Franzen zijn gedaan, nog
heel wat oorspronkelijke details in het huis te vinden zijn. De
entree, bijvoorbeeld, ademt nog altijd de art-nouveaustijl uit
die bij een ingrijpende verbouwing van het huis in 1903 is
toegepast.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Sleepagentschap Aarens
De familie Teeuw kocht het pand van de familie Aarens.
Leopoldus Ferdinandus (Leo) Aarens was er vanaf 1949
actief als sleepagent en rapporteerbedrijf. Het bedrijf werd
later voortgezet door zijn zoon Ferdinandus Franciscus Au-
gustinus (Ferry) Aarens.
De Merwekade werd tussen 1862 en 1865 aangelegd en deed
dienst als aanlegplaats voor sleepboten, vracht- en passa-
giersschepen. De voorgevels van de panden aan de
Merwekade zijn op het noorden gericht en kijken uit op het
punt waar de rivieren de Oude Maas, de Noord en de
Beneden-Merwede samenkomen. Deze ligging maakte het
huis buitengewoon geschikt voor de bedrijfsactiviteiten van
Aarens.
Er hing vroeger een drietal flinke luidsprekers aan de gevel,
die ons herinneren aan een tijd waarin er nog geen sprake
was van moderne communicatiemiddelen. Als het scheep-
vaartbedrijf iets te melden had aan een voorbijvarend schip,
dan werd de geluidsinstallatie ingeschakeld en schetterde
de uitnodiging om even aan te meren om het nieuws of de
post op te halen over de kade. Net als de familie Franzen
gebruikten ze voor hun bedrijf zowel de Merwekade 66 als
het belendende pand op nummer 67, waarvan de beneden-
verdiepingen als kantoorruimte met elkaar verbonden
waren. De bovenverdiepingen waren in gebruik als woon-
verblijven, daar was geen tussenverbinding.
De betrokkenheid van de familie Aarens beperkte zich niet
alleen tot haar eigen scheepvaartbedrijf: Ferry Aarens was
namelijk medeoprichter en voorzitter van de watersport-
vereniging Drechtstad en zijn zoon Leo (genoemd naar diens
grootvader) was met Stichting Stadswerf de Biesbosch
betrokken bij de ontwikkeling van de nieuwe wijk Stads-
werven als nautisch kwartier.
Bij zijn bouwhistorische speurtocht vond Senn in één van de kelders
een vrijwel versleten plavuizen vloer, die door zijn begeleider werd
gedateerd in de 18e eeuw
33
 Familie Franzen
Een stap verder terug in de tijd brengt ons bij de familie
Franzen. Daarover hebt u in voorgaand artikel uitgebreid
kunnen lezen. Zij hebben het toen al bestaande huis in het
vierde kwart van de 19e eeuw ingrijpend verbouwd in de stijl
van het eclecticisme. Rechts naast de voordeur is een steen
aangebracht met daarop vermeld: S.M.E.F. 30-5-1903. Dit is
een verwijzing naar de toen 12-jarige Sibilla Maria Elise
Fransen, dochter van Heinrich Stephan Franzen en Cornelia
Johanna van Ee, die de eerste steen van de nieuwe voorgevel
heeft gelegd.
Familie Ahaus en vroegere eigenaren
De familie Franzen kocht het huis van Johannes Gerardus
Ahaus, van beroep brander. Hij verkreeg het uit de nalaten-
schap van zijn vader Hendrik Ahaus, eveneens brander van
beroep, die het op zijn beurt in 1840 kocht van de erfgena-
men van Johan Gotlieb Loos, een slager die eveneens actief
was als brander. Hij had een hele rij huizen in en rond het
Hoefijzerstraatje en de (glas)Blazersvest in bezit.
Johan Gotlieb Loos kocht het huis in 1818 van de weduwe van
Jacob Sweerus, een koopman die het op zijn beurt in 1777
kocht uit de nalatenschap van Albert de Gelder.
Albert de Gelder kocht het huis in 1774 van ene Adriaan Venis,
kleermaker. Adriaan Venis kocht het in 1751 uit de nalaten-
schap van Jan van Well. En zo wisten we dankzij de goed
georganiseerde digitale bronnen bij het Augustijnenhof dus
al vrij snel maar liefst zeven vorige eigenaren te traceren!
Het werd dus duidelijk dat de Merwekade 66 achter de gevel
uit 1903 een huis verbergt waarvan de geschiedenis véél
verder teruggaat dan je zou verwachten als je het vanaf de
buitenkant bekijkt. Later zou blijken dat het er in de 17e eeuw
al stond.
Het Hoefijzerpoortje
Op de kadastrale kaart van 1832 zien we dat het pand
Merwekade 66 het sectienummer G 62 heeft. Daarnaast
zien we bebouwing met sectienummer G 63, waar een dun
stippellijntje door loopt. Dit is een verlengd stuk van het
straatje dat vanaf de Riedijk naar de Blazersvest leidt en dat
dóórloopt in of naast de bebouwing.
34 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Senn in actie tijdens bouwhistorisch onderzoek. Een stage waarbij je
ongegeneerd boven plafonds en in verborgen kelders mag gluren? Dat
kan bij het Augustijnenhof…
In het verhaal van de familie Franzen is sprake van een
‘overbouwing’ vanaf de gasfabriek, tegen de zijgevel van hun
huis aan. Hierdoor ontstond er een soort poortje (zie de
foto’s in het artikel van Sylvie Laumans-Franzen). Op de
kaart van 1832 zien we dat deze situatie toen vergelijkbaar
was. Er is een poortje naar de rivierzijde, waar toen nog geen
kade was. Dat poortje bestond al lang. Het straatje van de
Riedijk naar het poortje was in de 18e eeuw al bekend als de
Hoefijzerstraat. De benaming verwijst naar brouwerij Het
Hoefijzer.
Dankzij één van de glasblazers kunnen we zien hoe de
situatie van het gebied aan het einde van de 18e eeuw was,
daar waar we nu de Merwedekade vinden. Glasblazer Carel
Frederik Bendorp (1736-1814) was tevens etser en een
begenadigd tekenaar. Hij vervaardigde vanaf de Noord een
fraaie tekening, waarop we de glasblazerij aan de
Blazersvest zien (het grote gebouw met de donkere
rookwolk).
Kijken we rechts van dit pand, dan zien we het
Hoefijzerpoortje. Het wat hoger gelegen huis links daarvan
is op de kaart uit 1832 het perceel G 63 en rechts van het
poortje zien we perceel G 62, met daarop het huis dat we nu
kennen als Merwekade 66. Destijds stond dat huis dus direct
aan de rivier.
Voorheen het Nieuwpoortje
Wat voor 1751 de situatie was, weten we nog niet helemaal
zeker. We ontdekten dat de glasmaker Coenraad Locke-
meyer op 18 juni 1733 een pand kocht ‘belent het Nieuw-
poortje en de Rietdijk’. Omdat er werd bemiddeld door ene
Josina van Wesel, de weduwe van Pieter van Bree die in 1751
als buurvrouw wordt vermeld, lijkt het hier om hetzelfde huis
te gaan. Het Hoefijzerpoortje heette voordien blijkbaar het
Nieuwpoortje.
Ten slotte vonden we nog een verkoop uit
1677 van een huis met de vermelding ‘be-
lent het Nieuwpoortje’, waarbij Lambert
Dircxsz. van Bree koopt van Hendrik Pas-
siers de Heer. Weer komen we de naam Van
Bree tegen… Sectie G 62 (Merwekade 66)

Wat kunnen we hieruit

concluderen?
Dat het onderzoek nog niet klaar is. En dat
we, nadat Senn voor zijn school de spits
heeft afgebeten, volgend jaar graag weer
een gemotiveerde 3e-jaars leerling van het
Johan de Witt Gymnasium in het Augus-
tijnenhof verwelkomen om óók een histo-
risch onderzoek te doen en daarmee een
nieuwe dimensie te geven aan het prach-
tige vak geschiedenis!

Sectie G 63
Hoefijzerpoortje

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 35

 Even de hond uitlaten en ...
Thuiskomen met Karel de Grote
Jan Willem Boezeman
In het Augustijnenhof hangt zo nu en dan
een melige vrijdagmiddag sfeer. Zo ook
een poosje geleden. Vrijdag visdag, dus
de aanwezige vrijwilligers vonden dat ze
zich tegoed konden doen aan een heerlijk
broodje vis van de visboer op de Vriese-
brug. Het was toch rustig met bezoek.
Zo’n beestje waarbij...
Bezoeker: “Ik was even de hond uitlaten, kwam hier langs en
toen vroeg ik mij af of de familie van mijn man wel Dordts is.”
Een volkomen logische gedachte terwijl je de hond uitlaat,
overpeinsde ik… Maar in onze vensterbank staat een lief
made-in-China boompje van de Action, met wat portret-
foto’s erin om tot uitdrukking te brengen dat we ook nog
eens het ‘Dordts Centrum voor Familiegeschiedenis’ zijn,
waarmee we stamboomonderzoekers naar binnen proberen
te lokken. Dat was dus weer gelukt!
Mijn eerste reactie was: “Dat kunt u hem toch vragen?”,
waarop de mededeling kwam dat manlief al jaren geleden
was overleden en niet zo oud was geworden. “Het was een
moeilijke man hoor, hij kwam van de Hellingen”. Of daar een
verband tussen was, vond ik als historisch onderzoeker wel
interessant, maar dat werd niet helemaal duidelijk.
Mevrouw: “Jullie doen toch stamboomonderzoek of moet ik
dat zelf doen?”
Geduldig legde ik uit dat we behulpzaam zijn met stamboom-
onderzoek voor mensen die vastlopen met hun onderzoek en
36 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Vlak voor de eerste hap wandelde er een
dame binnen, vergezeld van een hondje
ter grootte van een klein formaat kat.
Zo’n beestje waarbij je je ervan bewust
bent dat je schoenen met maat 46
dodelijke wapens kunnen zijn. Voor ik het
in de gaten had zat het beestje onder mijn
bureau.
Karel de Grote (ca. 745 – 814)
ook cursussen en workshops op dit gebied geven, maar wel
enige activiteit van de mensen zelf verwachten. “Ik heb geen
computer, ook geen TV trouwens, en al helemaal geen e-
mail” was de reactie.
Oei. Dat is inderdaad lastig, want voor genealogisch onder-
zoek heb je toch echt een computer nodig, of in ieder geval
enige ervaring met zo’n apparaat als je in de studiezaal van
het archief achter een laptop gaat zitten. “Heeft u wel een
strijkijzer?” Deze vraag werd mij ingegeven door de vrijdag-
middagsfeer, ik flapte hem eruit voordat ik het in de gaten
had. Tot mijn verrassing was het antwoord: “Nee, mijn man
hield niet van elektrische apparaten. We zaten ook meestal
met kaarslicht, de lampen gingen zelden aan”. Ze moet een
bijzondere echtgenoot hebben gehad, mijn nieuwsgierigheid
naar die familie was nu helemaal gewekt. Het was duidelijk
dat onze hulp hier nodig was, dus ik liet de dame plaats-
nemen naast mijn bureau en het hondje had intussen zijn
plekje daaronder al gevonden. Knus, maar vanwege die
schoenmaat niet ongevaarlijk en al zeker als hij bijtneigingen
zou krijgen. Die kreeg hij gelukkig niet.
De PC werd opgestart en ik begon met de site Dordtena-
zoeker, waar je meestal succes hebt als je snel iets over
Dordtenaren wilt vinden.
“Hoe heette uw man?” Bouman was het antwoord. “Familie
van Jaap?” De welbekende Jaap Bouman is immers een oer-
Dordtenaar, dan had haar eerst gestelde vraag snel beant-
woord geweest. Maar helaas, dat bleek niet het geval.

Omdat de zoekterm Bouman op Dordtenazoeker voldoende

hits opleverde om een week van de straat te zijn, schakelde
ik over naar Google en wel in de modus ‘slim zoeken’. Mocht
de lezer willen weten hoe dat werkt, daar heeft het
Augustijnenhof een buitengewoon leerzame workshop voor.

Tot mijn stomme verbazing kwam ik al snel een enorm uitge-

breide kwartierstaat tegen, waarvan haar overleden man de
proband was. Een proband of kwartierdrager is bij genea-
logisch onderzoek de persoon die als uitgangspunt wordt
gebruikt bij onderzoek. Ik kon mevrouw laten zien dat de
familie van haar man oorspronkelijk van Goeree-Over-
flakkee kwam en via de Hoeksche Waard in de tweede helft
van de 19e eeuw naar Dordrecht was gekomen. Deze Bou-
mannen waren echte (land)boumannen. Van origine geen
Dordtse familie dus.

Maar ik had een verrassing voor haar. Manlief stamde af van

Dirk, de eerste graaf van Holland. En van Lodewijk de Stame-
laar, zoon van Karel de Kale via wie we bij Karel de Grote
terecht komen. En ook van Bodogisel Ou Borogiso d'Aqui-
taine, zoon van Mummolin Ou Gondulfus de Soissons om er
nog maar eens eentje te noemen! Waarmee we in de 6e eeuw
Dirk I Graaf van Holland
waren aanbeland. En om het nog leuker te maken, de in de
kwartierstaat voorkomende Marcomir de Toxandrie leefde Is dat dan zo bijzonder? Nou nee, tienduizenden mensen
ongeveer van 220 tot 281. “Dat is toch best een aardig stukje hebben Karel de Grote als voorouder. De kunst is alleen om
terug, mevrouw Bouman?” een adellijk lijntje te vinden dat bij hem uitkomt, maar dat
Ze was stomverbaasd en zelfs het hondje werd er helemaal vergt meestal jarenlang kwartierstaatonderzoek. Het resul-
stil van. Ze was nog geen drie kwartier binnen en had een taat van zo’n vondst is na de kreet ‘Eureka’ meestal, dat de lol
resultaat waar andere stamboomonderzoekers hun hele van het zoeken er af is. De hobby is namelijk zoeken en niet
leven over doen. Dankzij de computer - en het hondje dat vinden (…)
uitgelaten moest worden -.
De volgende dag waren de dame en haar hondje er weer. Met
Duizelend van de informatie die ze op papier meekreeg, een zakje heerlijke bonbons van Olala Chocola. Omdat ze zo
verliet ze ons pand, op weg naar haar drie zonen om hen te fijn geholpen was. Geweldig toch? Daar doen we het voor.
vertellen dat zij opeens een heleboel beroemde voorouders
erbij hadden.

En Lodewijk de Stamelaar. En Karel de Kale. En Borogiso d’Aquitaine. En...

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 37

 Stadssanering in de Dordtse binnenstad
Bart Gijsberts
Bij de grootschalige stadssanering in de
tweede helft van de vorige eeuw zijn er
plannen voorbij gekomen die gelukkig
niet of slechts ten dele zijn uitgevoerd.
Dat er moest worden gesaneerd in de
Onbewoonbaar verklaarde woningen
Eind jaren 50 van de vorige eeuw begon in Dordrecht het
besef door te dringen dat er toch wel eens wat moest gebeu-
ren in de oudste stad van Holland. Veel woningen waren niet
meer van deze tijd en het sterk toenemende autoverkeer
had ruimte nodig. Er moest gesaneerd worden. Maar ja, waar
moest men dan beginnen?
Een toentertijd veel gehoorde kreet in de binnenstad was:
“onverklaarbaar bewoonde woning”. Dit als variant op de
talloze bordjes met de tekst: “onbewoonbaar verklaarde
woning”. Het oude centrum was ervan vergeven.
De gemeente moest zich uitspreken over stedenbouwkun-
dige maatregelen en het enorme aantal aankooptransacties
dat daarmee gepaard ging. Men was het er unaniem over
eens dat de verregaande verkrotting grondig aangepakt
moest worden. En zo kon van lieverlee de stadssanering be-
ginnen.
Het Kolfstraatgebied, de buurt achter het Gerechtsgebouw,
de omgeving van het Achterom en de Raamstraat, het stuk
vanaf de Wijnstraat naar de Varkenmarkt, de Hellingen, de
Boogjes, het terrein van het Rooms Katholieke ziekenhuis: al
deze wijkjes, buurtjes en gebouwen konden de sloophamer
verwachten.
38 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
sterk verkrotte oude binnenstad, was
duidelijk. Toch leidde dat tot veel
discussie geleid, zowel binnen als buiten
de gemeenteraad.
Goedkeuring saneringsplan
Op 28 december 1963 bepleitte het comité Stadsbelangen
de goedkeuring van het saneringsplan. Ook de slechte
verkeersverbindingen op het eiland werden daarbij onder de
aandacht gebracht. Er moest een vaste oeververbinding
naar Papendrecht komen, maar de vraag was waar? Voor de
lokale verbindingen was de stad nog steeds aangewezen op
drie overzetveren, die handenvol geld kostten.
Het saneringsplan voor de binnenstad werd op 17 januari
1962 goedgekeurd door de gemeenteraad en op 23 mei 1962
door de Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland. Daarna
werd het behandeld door de Kroon die uiteindelijk alle
beroepen en protesten daartegen had verworpen.
Om uitdrukking te geven aan de vreugde van het gemeen-
tebestuur werd de vlag gehesen op het Stadhuis en op de
toren van de Grote Kerk. Het was nog niet bekend welk
stadsdeel het eerst zou worden aangepakt. Het lag voor de
hand dat het om de demping van de Spuihaven tussen de
Sluisbrug en de Johan de Wittstraat zou gaan. Niet alleen
omdat deze demping moest worden beschouwd als de basis
van het gehele plan, maar vooral ook omdat er behoefte was
aan meer parkeerruimte in deze omgeving.
Oranjehotel Johan de Wittstraat
Oranjehotel en postkantoor
Ook het Oranjehotel aan op de hoek van de Johan de
Wittstraat en de Vest en het postkantoor op de Bagijnhof
moesten eraan geloven. Vele Dordtenaren waren verbijs-
terd, met name over het te slopen postkantoor.
1970. Sloop woning aan de Steegoversloot van de huisarts Cohen
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Postkantoor Bagijnhof
De geschiedenis laat weinig te raden over, je kunt dit soort
vergissingen niet wegpoetsen met een in het plaveisel
vervaardigd silhouet. Waar ooit een prachtig, goed
geconserveerd gebouw stond, kijkt men nu uit op een
betonnen mausoleum waarin C&A en de Hema gevestigd
zijn.
Van Sarisgang naar
Steegoversloot
Vanaf de aan te leggen Spuiboulevard
zou men via het Achterom, de nieuwe
Sarisgang – die ongeveer driemaal zo
breed moest worden – en het nieuw te
ontwikkelen Statenplein aansluiting
moeten kunnen vinden op de Steeg-
oversloot. Voor dit plan moesten zowel
panden aan de Nieuwstraat als aan de
Steegoversloot worden gesloopt. Hier-
toe werd onder andere het pand van de
huisarts dr. E.S. Cohen aangekocht. Het
vrijgekomen terrein, dat nooit volgens
plan werd gebruikt, is door de Dordte-
naren meesmuilend ‘het gat van Cohen’
genoemd.
39
 Verkeersader van oost naar west
via het Palingstraatje
De Paling achter de Groothoofdspoort moest een schakel
worden in de verbinding tussen de oost- en westzijde van de
stad. De stadsontwikkelaars vonden dat de Palingstraat
verbreed moest worden om zodoende een verkeersroute te
creëren vanaf de Noordendijk via de Boombrug en vervol-
gens door de verbrede Palingstraat – Kuipershaven –
Roobrug – Nieuwe Haven – langs de Grote kerk – door de
sterk verbrede Suikerstraat om ten slotte via de gedempte
Spuihaven op de Spuiboulevard terecht te komen.
We kunnen ons anno 2020 niet voorstellen dat zich een
verkeersweg door de historische binnenstad zou slingeren,
waarvoor karakteristieke stadsgezichten zouden moeten
verdwijnen. Hierbij moet wel worden aangetekend dat de
Papendrechtse brug toen nog toekomstmuziek was. Auto-
mobilisten konden Dordrecht richting de Alblasserwaard
slechts per pontveer verlaten, of via een lange omweg over
de smalle Zwijndrechtse brug en de rijksweg 16 richting
Ridderkerk, daarna Gorinchem.

Het Palingstraatje had een

verkeersader moeten worden…

Het Achterom
Er zou een nieuw postkantoor aan de Johan de Wittstraat
komen met moderne aan- en afvoermogelijkheden. Hiertoe
zou het intieme, maar sterk verouderde en verkrotte
Achterom rondom het oude postkantoor ophouden te be-
staan. De naam Achterom komt ook nu nog voor, maar dan
met een totaal andere bebouwing en ingericht met moderne
winkels en warenhuizen.

Winkelen met de auto

In de gemeenteraad bleef het een twistpunt of de gehele
westelijke arm van de Spuihaven wel gedempt moest wor-
den. Men wilde hier parkeergelegenheid ontwikkelen. Er
werd namelijk verondersteld dat de vernieuwde binnenstad
alleen maar bezoekers zou trekken als die met hun auto bij Het vroegere Achterom. Achterin zien we het torentje van de
vrijwel iedere winkel voor de deur konden komen. Spaarbank op het Bagijnhof

Dubbele rijweg over het Kromhout
Door de sanering zou het Vrieseplein er heel anders uit
komen te zien dan zoals we het nu kennen. Het plan was om
van het Korte en Lange Kromhout een dubbele rijweg te
maken van 21 meter breed. Hiervoor moest de gehele
bebouwing langs de Spuihaven gesloopt worden. De
vraagstukken voor de gemeenteraad stapelden zich op:
moest de gehele Spuihaven vanaf de Noordendijk worden
gedempt? De 90 jaar oude Sint Jorisbrug worden gesloopt?
Dit gehele plan verdween al snel van tafel.
Dempen Spuihaven
Het dempen van de Spuihaven was de lastigste discussie in
de saneringsplannen. Het plan bleek te drastisch en is
slechts ten dele uitgevoerd, namelijk tussen de Johan de
Wittstraat en het nieuwe Achterom.

40 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Kritische gemeenteraad
Oudere gemeenteraadsleden kunnen nog mooie verhalen
vertellen over de voortgaande sanering, waarop steeds zeer
scherpe kritiek kwam. Bekend is een uitspraak van Henny
van Randwijk (VVD): “Wij moeten ons er wel van bewust zijn
dat ook wij in de toekomst zullen worden beoordeeld!”
Steeds weer volgden nieuwe vragen vanuit de gemeente-
raad. Moest er echt een groot plein komen aan de Merwe-
kade? Was het wel nodig om de gehele westelijke arm van de
Spuihaven op te offeren voor parkeerplaatsen? En ontstond
er zo geen leegloop vanuit het centrum naar nieuwbouw-
wijken, zoals Crabbehof en Wielwijk?
Crabbehof en Wielwijk lopen snel vol
De gemeenteraad besloot in 1957 tot de bouw van Crabbe-
hof, de tweede uitbreidingswijk in Dordrecht-West. In het
Het Tomadohuis
Tomadohuis
We schrijven inmiddels 1962. Waar gesloopt wordt, vindt
gelukkig ook nieuwbouw plaats. Een uniek bouwwerk zag het
levenslicht en werd met veel vlagvertoon opgeleverd. Het
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
naburige Wielwijk werden op dat moment de eerste wonin-
gen al betrokken. Naast de komst van repatrianten uit
voormalig Nederlands-Indië kreeg Dordrecht te maken met
zogeheten gastarbeiders uit Spanje en Italië. Ook veel
Brabanders staken het Hollands Diep over om de volop
aanwezige arbeidsplaatsen in Dordrecht in te vullen. Vooral
bij DuPont werden veel mensen gevraagd. Later kwamen er
ook nog mensen uit Suriname, de Antillen, Turkije, Marokko
en Oost-Europa bij. Behalve vervangende woonruimte voor
bewoners uit het centrum was er ook voor hen woonruimte
nodig. En zoals gevreesd ontstond er een leegloop die mee-
werkte aan het verpauperen van de huizen in de binnenstad.
Al spoedig bleken de nieuwbouwwijken Wielwijk en Crabbe-
hof te klein. Gelukkig boden wijken als Sterrenburg en de
Merwelanden, later gevolgd door het in ontwikkeling zijnde
Stadspolders, het nodige soelaas voor de vraag naar
woningen.
Tomadohuis, een eyecatcher recht tegenover het station,
was revolutionair voor Nederland en Dordrecht in het
bijzonder. Het is een creatie van de beroemde architect
Hugh Maaskant. De opening door een trotse familie Van der
Togt vindt plaats in het bijzijn van de Commissaris van de
Koningin, mr. Klaasesz.
41
Stadsmuur aan de Boogjes

Gebied Varkenmarkt Bouwplan voor de hoek

Aan de Varkenmarkt neemt de nieuwbouw ook een aanvang.
Het eerste blok van veertig woningen en elf winkels wordt
gebouwd door firma Van der Vorm uit Rotterdam. Het plein
zou Grote Markt gaan heten en wordt begrensd door de
Wijnstraat, de Gravenstraat, de Groenmarkt en de Tolbrug-
straat Waterzijde.
Het graafwerk heeft niet alleen de belangstelling van de
voorstanders van de vernieuwing, maar ook van oudheid-
kundigen en omwonenden. Er worden oude funderings-
resten gevonden. Deze zouden van een klooster kunnen zijn
dat in de 15e eeuw aan de Varkenmarkt moet hebben ge-
staan.
Sarisgang-Vriesestraat
De panden vanaf de hoek van de Sarisgang tot en met de
schoenenzaak van Van Boxel werden afgebroken. Vanaf het
Achterom gezien kreeg men aan de rechterkant de nieuwe
zaak van opticien R. Groeneveld met daarop aansluitend de
nieuwe zaak in parfum en toiletartikelen van de heer
Barendrecht (Emba). De plannen voor de bebouwing van de
linkerzijde van de Sarisgang waren ook rond. Op de hoek een
schoenenzaak van Van Haren met daarboven woningen en
dansschool Van der Teen. Daarna volgde een winkel van
Dekkers woninginrichting, de zaak van Buys en ten slotte het
pand van Radio Express.

Gebied Vest - Boogjes

Intussen werd aan de Vest en de Boogjes nog stevig
gesloopt, waarbij het werk bemoeilijkt werd door veel
onbewoonbaar verklaarde woningen die nog steeds
bewoond werden. Tussen het Achterom, de Johan de
Wittstraat, de Vest en Nieuwe Hilstraat moest alles verdwij-
nen om plaats te maken voor nieuwe bebouwing. Het
Oranjehotel en het vroegere IJkgebouw werden met de
grond gelijk gemaakt. Ook aan de Boogjes wordt druk
gesaneerd. Het laatste deel van de stadsmuur, waarachter
diverse bedrijfjes hun opslag hadden, verdwijnt. Vanuit
historisch perspectief is dat jammer, maar je kunt je afvra-
gen of het daarom maatgevend moest zijn voor een toch
echt hoognodige ingreep aan de destijds zwaar verwaar-
loosde bebouwing.

Oudere heer bestudeert een

dichtgemetseld poortje in de
stadsmuur aan de Boogjes.
Foto ca. 1965, J.C. Astro

42 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

Het Statenplein met alle ruimte voor de auto
Voortgang werkzaamheden
Het werd steeds drukker in de stad met al die sloop- en
bouwactiviteiten en het geduld van het winkelend publiek
werd behoorlijk op de proef gesteld.
In 1968 werd de gasfabriek aan de Merwedekade gesloopt.
Directeur van Openbare Werken Ir. Bijleveld wilde hier iets
leuks creëren. Wat precies, daar liet hij zich niet over uit,
maar in ieder geval moest het iets worden om de Voorstraat
Noord en Riedijk een impuls te geven. Uiteindelijk zou er een
appartementencomplex verrijzen.
In datzelfde jaar werd op de hoek van de Johan de Wittstraat
met de Vest een flatgebouw met winkels van het Philips
Pensioenfonds opgeleverd. Op de Vest, later Spuiboulevard
geheten, bouwde de Algemene Bank Nederland een kantoor
met daarboven appartementen dat in januari 1970 in gebruik
werd genomen. Nu is het VVV in dit pand gevestigd.
In 1969 was de winkelbebouwing rond de Grote Markt
gereed. De Vriesestraat werd in 1971 voor motorverkeer
afgesloten, zodat de voetgangers hier – naar voorbeeld van
de Rotterdamse Lijnbaan – rustig konden winkelen. De
Grote Spuistraat werd niet voor autoverkeer afgesloten.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Aan het Statenplein tegenover V&D werden in 1972 winkels
gevestigd, waaronder een lederzaak, twee damesconfectie-
winkels, een herenconfectiemagazijn, een reisbureau en
andere winkels. Het plein werd uitgebreid tot aan de
Nieuwstraat.
In 1972 had het winkelcentrum Pelserstraat gebouwd
moeten worden. Dat zou zich strekken van de Spuiboulevard
tot aan Voorstraat West. Via roltrappen zou hier op twee
niveaus gewinkeld kunnen worden en dankzij de te dempen
Spuihaven zou er voldoende ruimte voor de auto zijn. In dit
project was naast gewone winkels ook een warenhuis
opgenomen. Het is er nooit gekomen.
En zo valt er nog veel meer te schrijven over deze belangrijke
periode voor de Dordtse binnenstad, die in pakweg twee
decennia een ware metamorfose heeft ondergaan. Wie daar
meer over wil lezen, kan op het Augustijnenhof ordners met
talloze krantenartikelen inzien, die geschonken werden door
iemand die de ontwikkelingen in die tijd op de voet heeft
gevolgd. Deze collectie geeft een goed beeld van de ideeën
die men toen had en alle politieke verwikkelingen die
daarmee verband hielden.
43
 Bijna was de joodse baby tijdens de crossing onder water gehouden

Anders zouden we allen omkomen

Gert van Engelen⁽¹⁾

Wie de joodse moeder en haar baby

waren, wordt waarschijnlijk nooit
meer opgehelderd. Veertien jaar
geleden, in 2006, openbaarde Henk
van Veen uit Sliedrecht een voorval
dat zich in zijn familie had
afgespeeld. Hij deed dat in een
bericht dat hij vele jaren later de
redactie van de site Stolpersteine
Dordrecht toestuurde. Ook in dat
schrijven vertelt hij dat zijn ooms, de
broers Lambertus (‘Bertus’) en Kees
van Veen, tijdens de oorlog er
regelmatig op uit gingen om in de
Biesbosch en in Brabant eten te
bemachtigen.

Lambertus (1913) woonde in Alblasserdam, Kees (1909) in
Sliedrecht. Zij staken vanuit Sliedrecht met een eiken-
houten sloepje de Beneden Merwede over naar de
overkant, naar de Helsluis, de ‘toegangspoort’ tot de
Biesbosch.
Op dringend verzoek van het ondergrondse verzet
voerden de broers ook enkele keren een crossing uit, zo’n
moedige, gevaarlijke overtocht waar de Biesbosch na de
Tweede Wereldoorlog bekend om is komen te staan. Ook
Bertus en Kees van Veen waren zulke crossers die mensen
die in gevaar waren, naar het inmiddels bevrijde Brabant
overbrachten, om ze zo uit handen te houden van de Duit-
sers. De Biesbosch was indertijd een schier ondoor-
dringbaar gebied, waar de Duitsers zich niet waagden.
Tijdens hun laatste crossing namen de broers in 1944 een
joodse vrouw mee met een baby van één jaar. Dit was bijna
dramatisch afgelopen, de baby begon namelijk te huilen
vlakbij de Helsluis – waar zich een Duits mitrailleurnest
bevond – en het kind was met geen mogelijkheid stil te
krijgen.
Toen Henk van Veen het halfvergane sloepje van zijn ooms
in november 2006, 62 jaar later, een “laatste rustplaats”
gaf in de Biesbosch, achter de griendkeet van de Sterling-
griend, schreef hij zijn herinneringen aan dit voorval op in
een notitie.
Maar wie was nu die joodse vrouw die met haar baby
ternauwernood het veilige Brabant heeft weten te
bereiken? In de afgelopen jaren zijn door de redactie van
Stolpersteine Dordrecht verschillende pogingen gedaan
om haar identiteit te achterhalen. Henk van Veen werd
benaderd, een oproep werd geplaatst op het Facebook-
account ‘Joodse geschiedenis in Nederland’ en in het
joodse tijdschrift Benjamin. Maar alles was vergeefs, de
vrouw en de baby bleven jammerlijk anoniem.
Dit jaar, 2020, loopt tot en met mei, in het Biesbosch
Museum in de Brabantse Biesbosch, aan de Hilweg 2, de
thematentoonstelling ‘De Biesbosch 75 jaar bevrijd’. Een
onderdeel daarvan concentreert zich op de “uiterst
belangrijke rol” die de crossings hebben gespeeld “in het
verloop van de bevrijding”. Naar aanleiding daarvan
worden hier de achtergronden ontvouwd van de broers
Van Veen, de voor- en nageschiedenis van hun sloepje, en
van de joodse vrouw.
Wie weet reageert ooit nog iemand op dit artikel, dat
wereldwijd gelezen kan worden, en wordt het raadsel
alsnog opgelost.

44 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Wandeling
Het ‘crossingbootje’ van Bertus en Kees van Veen is nog
altijd te aanschouwen. Wie wandelt over het zogenoemde
Griendmuseumpad, komt er langs. Hoe je daar komt? Ga
op het Eiland van Dordrecht naar het Biesboschcentrum,
gelegen aan de Baanhoekweg 53. Laat je met de Zonne-
pont overzetten. Het onverharde wandelpad is 5 kilo-
meter lang, en alleen toegankelijk van april tot november.
Het voert door oude grienden en langs kleine kreekjes.
Crossers roeien in de avondschemer de Beneden Merwede
over, op weg naar de Biesbosch (foto: collectie H.G.W. van
Blokland-Visser).
Bertus en Kees van Veen, op latere leeftijd. Beiden werden
gefotografeerd tijdens een familiereünie in 1960. Foto’s:
privébezit Henk van Veen.
Het sloepje waarmee Bertus en Kees van Veen de joodse
moeder en haar baby overzetten (op de foto’s van opzij en van
achteren gezien), is inmiddels verworden tot een wrak. Het
crossingbootje ligt in de griend in de buurt van de Sterlingkeet
en deint soms mee met het hoogwater (foto’s: collectie-Leen
Fijnekam en Nationaal Park De Biesbosch).
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
“In dit deel van de Biesbosch is de getijdenwerking het
grootst”, meldt de website ‘Natuurpark De Biesbosch’. “Er
zijn hier volop beversporen te vinden en de wandeling
toont je diverse elementen van de rijke cultuurhistorie
van De Biesbosch, zoals griendketen, klepduikers en
overlaten.”
En dat sloepje dus. Het ziet er niet uit, het rot zichtbaar
weg. Maar het “heeft een heel avontuur achter de rug”,
schreef Henk van Veen, werkzaam bij het Biesbosch-
centrum, in zijn notitie.
Hij erfde het bootje in 1980 van zijn vader Klaas van Veen
(1900), die het in 1946 had gekregen van diens broer Kees.
In 1987, schrijft Henk van Veen, begon hij het sloepje – dat
bizar genoeg van Duitse makelij is en dateert van circa
1926 − op te knappen, met polyester aan de buitenzijde.
Dat was de verkeerde methode, ontdekte hij later. “Water
aan de binnenzijde deed de boot verrotten.” De behan-
deling met polyester heeft “het bootje de das omgedaan”;
het was niet meer geschikt om mee te varen. Zo’n twintig
jaar lang lag het op z’n kop te verweren op het opslag-
terrein van Rijkswaterstaat, pal naast de spoorbrug over
het Wantij. Henk schonk het historisch beladen sloepje
daarna aan de Biesbosch, waar het “zijn laatste
rustplaats” kreeg.
In De Ratelaar, een inmiddels opgeheven tijdschrift van
het Nationaal Park De Biesbosch, wordt in december
2006 aanvullend gemeld dat Henk van Veen het bootje
feitelijk schonk aan de ‘keetgroep’, een groep van
vrijwilligers die probeert de omgeving van de Sterling-
keet “zo authentiek mogelijk in te richten”. De groep was
“zeer verheugd” over de schenking; het bootje werd in de
nabijheid van de griendkeet in de griend neergelegd. Daar
ligt het nu weg te kwijnen, ten prooi aan de elementen. Het
was voor de documentatie- en bezoekersmap van deze
‘keetgroep’, dat Van Veen, zeventiger intussen, zijn herin-
neringen op schrift had gesteld. Groepslid Leen Fijnekam
heeft het vervolgens enigszins opgemaakt.
Koerierslijnen
Crossers, officieel line-crossers en liniecrossers
genoemd, waren in te delen in twee soorten, verduidelijkt
het Biesbosch Museum in een brochure en op tekst-
panelen van de tentoonstelling. Crossings waren
koerierslijnen door de Biesbosch. Vanaf 6 november 1944
werden de georganiseerde liniecrossings, beginnend in
Werkendam of Sliedrecht, uitgevoerd door de spionage-
groep Albrecht. Dit werk is verricht door 21 mensen, die
met elkaar ongeveer 376 crossings hebben gemaakt.
“Vaak waren ze vier nachten per week in touw met deze
gevaarlijke tochten, waarbij de kans op ontdekking door
de Duitsers groot was.”
45
Niet elke crossing lukte en soms moest men omkeren. De
overtochten vonden plaats, aldus het museum, in
maanloze nachten in een roeikano of roeiboot, en “liefst
bij slecht weer om de kans op ontdekking tegen te gaan”.
Tegenslagen en gevaren waren er meerdere: Duitse mi-
trailleurposten langs de route, patrouillevaartuigen, wind
en regen, sneeuw, mist of storm. Desondanks is de cross-
linie tot het einde van de oorlog in stand gebleven.
De crosslinie was een ontsnappingsroute voor mensen
die van bezet naar bevrijd gebied moesten of omgekeerd.
Gedurende de winter van 1944-1945, vervolgt het muse-
um, nam het belang van de crossings toe. Militaire berich-
ten, belangrijke regeringsopdrachten, microfilms en brie-
ven werden vervoerd − naast piloten en mensen die in
levensgevaar verkeerden, zoals joden − en vanuit het
bevrijde zuiden werden weer schaarse goederen meege-
nomen, bijvoorbeeld medicijnen. Vooral aan insuline was
een groot tekort in bezet Nederland. Door het vervoeren
van insuline “zijn vele mensenlevens gered”.
De georganiseerde crossings stonden onder leiding van
crossmaster kapitein André, de schuilnaam van Adriaan
Lambertus (‘Jos’) van Wijlen uit Sprang-Capelle. In het
Biesbosch Museum worden van de 21 betrokken linie-
crossers de namen, schuilnamen en hun woonplaats ge-
noemd, plus het aantal crossings dat ze hebben gedaan.
Ook is er een paneel met persoonsfoto’s van de linie-
crossers die zijn gedecoreerd. Bertus en Kees van Veen
staan er niet tussen. Dit betekent dat zij behoorden tot de
tweede groep crossers, de mannen die “zonder grote
organisatie” hetzelfde gevaarlijke werk deden: mensen
overzetten. Hun crossings waren wilde crossings.
Chauffeur
De broers hadden hetzelfde beroep: chauffeur. Bertus
was particulier chauffeur van scheepsbouwer Cornelis
Verolme, Kees bij Adriaan Volker, een Sliedrechtse aan-
nemer van baggerwerken.
Aanvankelijk roeiden de broers naar de Biesbosch en
Brabant om aan voedsel te komen. Maar gaandeweg
gingen ze op verzoek van het verzet ook mensen vervoe-
ren die nodig bezet Nederland moesten verlaten. “Dit
waren zeer riskante ondernemingen”, benadrukt neef
Henk van Veen, “waarbij met gevaar voor eigen leven en
dat van de inzittenden de overtochten werden gemaakt.”
Toen brak die dag aan, niet nader aangeduid door Van
Veen, dat zijn ooms een joodse vrouw en een baby naar de
overkant moesten brengen, in veiligheid. Het gezelschap
vertrok vanuit het haventje in Sliedrecht waar tegen-
woordig de waterbus aanlegt. Dit was “dicht bij het huis
van Kees, die in de Trompstraat woonde”.
De clou is al duidelijk gemaakt: vlakbij de Helsluis, aan de
overzijde op het Eiland van Dordrecht, begon de baby te
huilen. De moeder kreeg het kind maar niet stil. Dit was
hoogst hachelijk. In de buurt van de Helsluis was een Duits
mitrailleurnest, de huilende baby kon de inzittenden van
het sloepje verraden. Henk van Veen schrijft dat zijn oom
uit lijfsbehoud een dramatisch dreigement uitte tegen de
moeder: als het huilen niet stopte, zou hij de baby onder
water houden om het kind stil te kríjgen. “Want anders
zouden allen zonder twijfel omkomen.”
“Op het laatste moment” lukte het de moeder om de baby
rustig te krijgen. “De doodsangst was voorbij.” De inzit-
tenden bereikten veilig Brabant. Nadat moeder en baby
daar waren afgezet, gingen de broers terug naar Slie-
drecht. “Het was meteen de laatste keer dat ze hebben
gecrost.”
Op en af is in de afgelopen jaren geprobeerd de identiteit
van de joodse vrouw te achterhalen. Henk van Veen − de
man die het sloepje erfde en ‘teruggaf’ aan de Biesbosch,
schrijvend: “De cirkel is rond” – kon desgevraagd niet
helpen. Hij vroeg rond bij familieleden die nog in leven
waren, maar nee, niemand had ooit een naam gehoord. De
verklaring ervoor is een logische: in het verzet of bij cros-
sings werden zelden namen bekendgemaakt, zodat ze
eventueel ook niet konden worden verraden.
75 jaar na de bevrijding lijkt het er alleszins op dat de
namen van moeder en baby voorgoed onbekend zullen
blijven.

Nabij de Helsluis ging het mis: de baby

zette het op een huilen (foto: website
‘Rijksmonumenten’/A.J. van der Wal).

(1) Met toestemming ontleend aan de site www.stolpersteine-dordrecht.nl

46 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Op deze kaart, te zien op de expositie ‘Biesbosch 75 jaar bevrijd’ in het Biesbosch Museum, staan de routes die
crossers tussen november 1944 en mei 1945 vanuit Sliedrecht of Werkendam volgden om mensen over te zetten naar
Brabant of om ze te verbergen in de Biesbosch, zie de stippellijnen (foto: Biesboschcentrum).

Wilt u bijdragen aan de realisatie van het project Stolpersteine Dordrecht?

Het doel van de werkgroep is om de ongeveer 200 Dordtse slachtoffers van de Holocaust, allen voormalige bewoners
van deze stad, te gedenken door middel van de steentjes bij de huizen waar zij hebben gewoond, tijdelijk verbleven of
waren ondergedoken. De namen van deze mensen mogen niet in de vergetelheid raken. Een mens is niet slechts dood
door overlijden, maar temeer als zijn of haar naam niet meer bestaat. Daarom is het zo belangrijk de namen van onze
joodse medeburgers in herinnering te brengen én te houden.

U kunt uw steentje bijdragen door een bedrag over te maken op bankrekeningnummer

NL14 RABO 0127 1324 65 t.n.v. stichting Werkgroep Stolpersteine.

Het maken en aanbrengen van een Stolperstein kost € 150,-. Alle bijdragen, groot en klein, zijn van harte welkom. De
Dordtse gemeenschap kan zo laten zien dat haar voormalige medeburgers niet worden vergeten.

Stichting werkgroep Stolpersteine Dordrecht is geregistreerd met ANBI status.

Bestuur A. Boogerman Voorzitter

mw drs H. Hartog Secretaris
drs C. Weltevrede Penningmeester
G. van Engelen Bestuurslid
M. Heijkoop Bestuurslid

Stichting werkgroep Stolpersteine Dordrecht Werkgroep Stolpersteine Dordrecht is ANBI

E-mail: info@stolpersteine-dordrecht.nl geregistreerd met RSIN/fiscaalnummer 8527 20 50
Website: www.stolpersteine-dordrecht.nl

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 47

 Remplaceren Nationale Militie
Angenetha Balm
Naast het Kruithuis bij de Vriesepoort
aan de Vest vestigde zich rond 1810 de
distilleerderij en likeurstokerij van
Dirk Struys. Dankzij het bezit van
goede recepten voor de bereiding van
Circa 1857. Het witte pand met het torentje is het Kruithuis, naast de Vriesebrug. De Vriesepoort is al in 1833 afgebroken. (RAD 551_10121)
Theodorus Struys, roepnaam Dirk, werd in 1765 geboren in
Wildeshausen in het groothertogdom Oldenburg. Vanuit
Bremen kwam hij in 1795 naar Dordrecht, waar hij zich als
brander ofwel slijter in jenever, brandewijn en likeuren
vestigde. Voordat hij in 1805 met Johanna van der Pluijm
huwde, had hij reeds vier kinderen bij haar verwekt. Na hun
huwelijk schonk zij hem nog twee zonen en een dochter.
Zijn jongste zoon, Paulus, geboren op 14 februari 1810, werd
in 1829 opgeroepen voor de Nationale Militie. De
likeurstoker was niet blij met de loting van zijn zoon, die hem
tot de dienstplicht riep. Hij kon Paulus eigenlijk niet in het
bedrijf missen en ging dan ook op zoek naar een remplaçant.
Dat is iemand die als plaatsvervanger tegen betaling de
dienst kon overnemen.
Hij vond een zekere Huijbert van Duijnen, arbeider van
beroep, bereid om dit te doen. De Militieraad stemde in met
deze plaatsvervanger en Struys stortte hier een bedrag
voor van 25 gulden. Uiteraard werd deze transactie bij de
notaris opgemaakt. Daarbij was niet alleen de
plaatsvervanger, maar ook zijn echtgenote, de huisvrouw
Van Duijnen aanwezig.
48 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
likeuren en punch wist de brander zich
een goede reputatie te bezorgen. Zo
begon hij een goedlopend bedrijf, dat
men ‘het Vergulde Paard’ noemde.
Nauwkeurig vermeldde de notaris de antecedenten als
geboorteplaats, leeftijd, ouders, echtgenote en beroep van
Van Duijnen. Zelfs de namen van zijn schoonouders werden
vermeld, evenals zijn signalement. Als merkbaar teken
bleek hij een litteken boven het linkeroog te hebben.
Van Duijnen verklaarde zich akkoord om de dienst van
Paulus Struys over te nemen, op voorwaarde dat hij
daarvoor een som van 250 gulden zou ontvangen. Vijftig
gulden bij het aangaan van dit contract, waarvoor tien
gulden voor hem en veertig gulden voor zijn vrouw. Daarvoor
kwiteerden ze Dirk Struys. Het restant zou gedurende de
diensttijd uit de bataljonskas, waarin men dit bedrag
stortte, worden uitgekeerd aan de huisvrouw. Deze som
bleef tijdens het verloop van de dienst van haar man
beschikbaar, zodat zijn echtgenote dit in termijnen kon
ontvangen.
Pieternella van Efferen verklaarde zich akkoord met het feit
dat haar man dit contract van plaatsvervanging aanging. Zij
was gehouden om zich naar de ‘wet omtrent gehuwde
plaatsvervangers’ te gedragen. Gedurende de diensttijd zou
zij deze som tot onderhoud ontvangen om haar gezin
genoegzaam te kunnen verzorgen. Bovengenoemde werd
gepasseerd en ondertekend door Huijbert van Duijnen, Dirk
Struys sr. en de notaris. Pieternella van Efferen deed dit niet:
zij verklaarde niet te kunnen schrijven, noch haar naam te
kunnen tekenen, als hebbende zulks nooijt geleerd.⁽¹⁾
Toen in 1810 het Koninkrijk Holland opging in het Keizerrijk
Frankrijk werd onder Lodewijk Napoleon de militaire
dienstplicht, destijds conscriptie genoemd, ingevoerd. Dat
hield in dat iedere man van 20 jaar of ouder zich moest
inschrijven voor de dienstplicht. Dit systeem werd na de
verdrijving van de Fransen en de stichting van het Verenigd
Koninkrijk der Nederlanden in stand gehouden, en stond
bekend als de zogenaamde Nationale Militie. Tot 1898 kon
iemand die ingeloot was echter een vervanger inhuren. Na
1898 gold de persoonlijke dienstplicht.
De duur van deze dienstplicht was destijds vijf jaar, gevolgd
door een periode van vijf jaar als reserve. De feitelijke
dienstplicht was veel korter: over het algemeen ging het
hierbij om slechts een korte periode in het eerste jaar,
waarna de dienstplichtige vermeld werd als reserve.
De lotingsdag noemde men ook wel ‘de officiële dag van de
dronkenschap’. Velen gingen zich te buiten aan overmatig
drankgebruik, hetgeen leidde tot overlast en
ongeregeldheden. Men wilde zich als het ware moed in
drinken om te loten. Na de loting trokken de lotelingen
vervolgens massaal de kroeg in om de uitslag van de loting te
vieren.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Toch lopen dergelijke gevallen van remplacering, zoals die
van Paulus Struys, niet altijd met een sisser af. Een
voorbeeld is dat van de arbeider Mattheus Kind. Hij huwde
begin mei 1821 te Dubbeldam met de uit Baardwijk (N. Br)
afkomstige Jannetje Zeelen, een 30-jarige weduwe. De
bruidegom was 26 jaar en had voldaan aan de Nationale
Militie: tussen 1816 en 1821 trad hij op als verwisselaar van
Pieter van Heeren. Hierop werd hem een paspoort van dienst
uitgereikt.
Om zich van inkomsten te verzekeren en in de toekomst te
kunnen investeren, ging de arbeider op 14 maart 1823
andermaal een remplacering aan. Het was de Dubbeldamse
welgestelde boerenzoon Ari de Bruin die thuis niet gemist
kon worden. Hij vond Mattheus Kind bereid zijn dienst over
te nemen en hem te vervangen. Tot het moment van vertrek
ontvingen Jannetje en Mattheus een bedrag van f 2,50 per
week. Daarnaast hadden zij recht op een bedrag van f 425,
dat in termijnen voldaan zou worden. Jannetje Zeelen
stemde erin toe dat haar man Mattheus een vervangende
dienstplicht aan zou gaan. Zes weken later kocht dit
echtpaar van Jannigje Molendijk een huis en erf aan de
Zuidendijk in de Zuidpolder, nabij de Patersweg.
Over de aanstelling van Mattheus Kind zijn wel wat details
bekend. Zo luidde zijn signalement als volgt: “Lengte: een el,
6 palmen, 6 duimen en 2 strepen. Aangezicht; ovaal,
voorhoofd: hoog, oogen: bruin. Neus; spits, kin: rond, mond:
ordinair, haar bruin, wenkbrauwen idem, merkbare tekenen:
een kale vlek op 't hoofd.” Bij loting bleek hij aangesteld als
fuselier bij de 9e afdeling infanterie in Leiden, gelegen aan
de Morschpoort.
Mattheus Kind overleed echter in 1826 tijdens zijn
vervangende dienstplicht in Leiden. Wanneer Mattheus
sterft, is Jannetje amper twee maanden zwanger van haar
vierde kind. In april 1827 wordt zoon Mattheus geboren, die
slechts 10 dagen oud wordt. Kommer en kwel vallen haar zo,
mede door remplacering, ten deel.
(1) RAD 20-1753 akte 2378
49
 Dordtse hofjes: de Zomerhof
De oorsprong van de naam ‘Papeterspad’ is niet zo
eenvoudig te achterhalen. Is er sprake van een bijnaam voor
de bewoners die verwijst naar de papierfabricage? Of
woonde er een armlastige bevolking in dat gebied die een
eenzijdig menu op tafel zette? Het Papeterspad was een
zijstraatje van het Geldelozepad, een naam die wellicht
verwijst naar een minder welvarende buurt. De toevoeging
op het officiële naambordje geeft aan dat de gemeente
Dordrecht de mogelijkheid van een verwijzing naar papier-
makers openhoudt. ⁽¹⁾
In het gebied rond de Spuiboulevard en het Geldelozepad
zijn talrijke hofjes geweest. De meesten hiervan moesten
plaatsmaken voor de nieuwbouw om en nabij het Stads-
kantoor. Zo noteerden we de Bijltjeshof, Nieuwe Binnenhof,
Diaconiehof, Gasthuishof, Kwekershof, Johannahof, Maria-
hof, Moorenhof, Lakenhof en Papetershof. Deze zijn echter
allemaal gesloopt. Wat nog rest is de Zomerhof, dat uitkomt
op het Papeterspad. Het telt precies vier huisjes. ⁽²⁾
Een nieuw hofje
Een advertentie in de Dordrechtsche Courant trok eind 19de
eeuw de aandacht van de firma H. van der Kloet. De
scheepsbouwer Andries van Mastbergen verkocht in maart
1888 tijdens een veiling een perceel bouwland met een
daarop staande druivenkast aan het Papeterspad, sectie D
3188. Het werd in vijf kavels aangeboden. De kavels werden
op de veiling gekocht voor f 2.720 door de houthandelaar
Anne Marius van der Kloet.⁽³⁾
Een maand later stuurde Anne Marius van der Kloet bericht
aan de gemeente dat hij tien arbeiderswoningen en een
hoekhuis voor zichzelf aan het Papeterspad wilde bouwen.
50 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
In de serie over Dordtse hofjes
vragen we dit keer uw aandacht voor
de Zomerhof, een hofje dat
verscholen ligt achter het
Papeterspad.
Kent u een hofje in Dordrecht
waarvan u ook de ontstaans-
geschiedenis wilt weten? Stuur
dan een berichtje naar:
kenniscentrum@augustijnenhof.nl
De gemeente verleende hiervoor toestemming. In de
woningen dienden uitlopende gootstenen te worden ge-
maakt en de privaten moesten worden voorzien van een
stankafsluiting en luchtverversing. Verder diende de afvoer
van fecaliën, huis- en hemelwater te geschieden op het ge-
meenteriool. En de schoorstenen moesten minstens 8
meter boven de beneden vloeren worden opgetrokken. Ten
slotte moesten de zolderbalken door de gemeente worden
geïnspecteerd, voordat ze uit het zicht werden verwerkt. ⁽⁴⁾
Samen met zijn broer Marcus nam Anne Marius van der
Kloet het houtbewerkingsbedrijf ‘de Oranjeboom’, gelegen
bij de Hellingen aan de Spuihaven over van hun vader
Hendrik, de stichter van het bedrijf.
Eind 19e eeuw was er in de binnenstad een groot gebrek aan
woningen. Allerlei bouwverenigingen probeerden daar iets
aan te doen. Arbeidershuisjes werden echter voorzien van
een minimum aan comfort. Een voorbeeld hiervan was de wc
of het sekreet. Dit was in wezen een ‘plofplee’: een trechter
met daarbovenop een ronde plank met een gat in het
midden. Voor het doorspoelen stond altijd een emmer water
binnen handbereik. Het sekreet stond meestal buiten de
woning.
De eerste bewoners aan het hofje aan de Papeterspad
namen in 1889 hun intrek in de woningen, sommigen voor
korte en anderen voor langere tijd. Geboorte en sterfte,
gezondheid en ziekte wisselden elkaar voortdurend af. Zo
was er Hermanus Grens, een zoon van de arbeider Pieter
Grens, die in oktober 1893 op de jeugdige leeftijd van 17 jaar
overleed. Deze Pieter was een van de eerste bewoners.
In 1890 brak er brand uit op de zolder van een van de
woningen. De schoorsteen verkeerde in gebrekkige staat,
waardoor bij het aansteken van de kachel de vonken op een
hoop hooi vielen, dat als voer voor een geit werd bewaard.
Dientengevolge vlogen al snel de spanten van het dak in
brand. Door buren werd de schamele inboedel – die niet
verzekerd was – grotendeels in veiligheid gebracht, terwijl
de spoedig aangerukte brandspuiten er met weinig moeite in
slaagden het vuur te blussen. Niettemin was het hele dak
vernield.
Rond de eeuwwisseling woonden er aan het hofje onder
meer de volgende personen: W. van Hofwegen; J.S. Schreu-
der, smid; A. van der Plank, scheepsloper; J. Grens; pakhuis-
knecht; J. Sebus en het gezin van schipper P. Dalebout.
Zomerhof
Het is onduidelijk waarom archivaris J.L. van Dalen in 1917
bepaalde dat deze hof bij het Papeterspad voortaan de
naam ‘Zomerhof’ zou dragen. Vermoedelijk is het een verwij-
zing naar het zomerverblijf van één van de Dordtse nota-
belen op de buitenplaats van de Rozenhof, dat op steenworp
afstand ligt.
Regelmatig ontstond er verwarring rond de adressering van
de diverse huizen in straatjes, steegjes en hofjes. Voor 1917
kregen woningen in hofjes namelijk de opeenvolgende num-
mers van de straat waarop zij uitkwamen. Reden dat de
gemeenteraad eind december 1917 besloot om ieder van
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
deze locaties van een eigen straatnaam en nummering te
voorzien. De gemeentearchivaris kreeg opdracht om histo-
rische achtergrondinformatie te verzamelen over de diverse
locaties en zo wijzigden de huizen gelegen achter het Pape-
tershof in Zomerhof.
Huurverhoging
De eigenaar verhoogde midden 1919 de huurprijs van de wo-
ning aan de Zomerhof 4 van f 2 naar f 2,10 per week. Reden
vormde de verhoogde grond- en straatbelasting. Per 1
januari 1916 werd de woning gehuurd door A. en C. de Vlieger,
steendrukker en bankwerker. Zij tekenden protest aan bij de
huurcommissie, die vervolgens een onderzoek instelde. De
huurcommissie concludeerde echter dat deze huurprijs naar
de toenmalige toestand en bij vergelijking met soortgelijke
woningen als normaal moest worden beschouwd.
Ook de buurman van Zomerhof 3, de treinsmid H. Blanken-
steijn, tekende bezwaar aan tegen de huurverhoging. Ook
zijn huur was om dezelfde reden met tien cent verhoogd, van
f 2,40 naar f 2,50 per week. Ondanks het protest kozen de
huurders eieren voor hun geld en bleven zij de woningen
huren. ⁽⁵⁾
Het was rustig en afgeschermd wonen in de hof en het leven
ging hier zijn alledaagse gangetje. Onder de bewoners be-
stond een sterke onderlinge sociale verbondenheid.
Oorlog
Eind augustus 1939 meende de regering maatregelen te
moeten treffen ter voorbereiding van de distributie van nog
nader te bepalen levensmiddelen. Met het oog hierop wer-
den door het College plaatsen aangewezen waar de bevol-
king zich moest vervoegen tot het in ontvangst nemen van
een rijksdistributiekaart. Op 31 augustus tussen 9 en 5 uur
dienden de bewoners uit de Zomerhof zich hiervoor te
melden.
51
Op bovenstaande foto’s zien we de keuken en wc van één van de huisjes in de Zomerhof. Een ouderwetse keuken met granieten aanrecht en
tweepitsgastoestel; boven het aanrecht een koperen kraan, waar uitsluitend koud water uitkomt. Een zeepbakje mag niet ontbreken, evenals de
bussen met zand, zeep en soda.
Zo brak mei 1940 aan. Al bij de eerste schoten werd een
wagen hout van de firma Van der Kloet in brand geschoten.
En toen zoon Herman om zeven uur ’s morgens de werf van
het bedrijf opkwam, bleek zijn vertegenwoordiger een NSB
aanhanger te zijn. Toen de firma vervolgens weigerde om op
te treden als depot voor de Duitse Wehrmacht, schiep dit
een zeer moeilijke situatie.
Nadat Anne Marius van der Kloet in maart 1942 was komen
te overlijden, vond er een jaar later een scheiding plaats van
zijn nalatenschap. Daaronder bevonden zich twee huizen en
erven aan de Zomerhof 3 en 4 sectie D 3282 en 3283, groot
80 en 40 ca. en drie woningen aan het Papeterspad. Deze
huizen werden aan dochter Catharina Maria van der Kloet
toebedeeld.
Renovatie
Nadat de lerares Catharina Maria van der Kloet in 1943
eigenares van de huisjes aan de Zomerhof was geworden,
schakelde ze in juli 1952 de aannemer Bosua in om de wonin-
gen Zomerhof 1 en 2 te verbeteren. Zo werden er nieuwe
keukens geplaatst, kwamen er nieuwe plafonds en werden er
beweegbare bovenlichten boven de deuren aangebracht,
evenals lichtpunten en stopcontacten. De toiletten werden
inpandig. Op de zolders kwamen slaapkamers en de riolering
werd verbeterd.
Nadat deze werkzaamheden waren afgerond, kregen ook de
Zomerhof 3 en 4 een danige opknapbeurt. Juffrouw Van der
Kloet gaf de firma D. Pols & zn. opdracht om deze huisjes een
facelift te geven. De kosten bedroegen f 5.186,00.⁽⁶⁾
52 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
In die periode woonde de houtvlotter Bertus van Ooijen op
Zomerhof 1. Elisabeth Bos woonde tussen 1927 en 1969 op
Zomerhof 3 tezamen met haar moeder, de weduwe Engelina
Bos-van Daalen. Op nummer 4 woonde tussen 1940 en
november 1959 de landarbeider Cornelis Hart. En B.
Makkelie woonde op nummer 2.
Langs het Papeterspad moet worden
gesloopt…
Op 6 februari 1962 werd een rapport opgesteld over de
aanleg van een weg parallel aan de Spuiweg, tussen de
tunnel en de toekomstige Spuiboulevard. De aanleg van deze
weg was nodig ter ontlasting van het kruispunt Singel-
Spuiweg en ter verbetering van de verkeersafwikkeling bij
de monding van de tunnel.
Desondanks kocht de drukkerij Reidel in januari 1973 de
huisjes in de Zomerhof. Deze drukkerij/uitgeverij aan de
Spuiweg had meer bedrijfsruimte nodig en hiertoe werd het
vroegere kantoor van automobielbedrijf De Jong op de hoek
Singel-Papeterspad aangekocht. Na de aankoop en inrich-
ting van het kantoor, kwamen de ambtenaren opdraven. Toen
pas kreeg Reidel iets te horen van de doorbraakplannen.
Begin mei 1978 kocht de gemeente van D. Reidel Holding B.V.
de woonhuizen aan de Zomerhof 3 en 4 en het Papeterspad
10, 12 en 14, en het woonhuis met kantoorgebouw aan de Van
Strijsingel/hoek Papeterspad 24 t/m 30 en Koepelhof 1. De
totale koopsom bedroeg f 2.300.000,00. ⁽⁷⁾
Met het complex Reidel (Singel/Papeterspad) werd onder
andere het woninkje Zomerhof 4 meegekocht. Het huisje
 De oostzijde van het Papeters-
pad, gezien vanaf het Geldeloze-
pad. De huizenrij wordt onder-
broken door de toegangssteegjes
tot de Zomerhof en een stukje ver-
derop door de Koepelhof. Geheel
rechts drukkerij Reidel op de
hoek van de Van Strijsingel.

kon toen nog gehandhaafd blijven. Maar door de toestand
waarin het verkeerde, bestond er nauwelijks belangstelling
voor. Het was hoogstens geschikt voor een alleenstaande,
die er op eigen kosten een bewoonbaar onderkomen van zou
willen maken. Als zodanig had juffrouw H. Visscher, die nog
bij haar ouders aan de Frans Lebretlaan inwoonde, zich als
huurder aangemeld. Het pand was toen in beheer bij het
Gemeentelijk Woningbedrijf.⁽⁸⁾ De gemeente sloot op 11
februari 1985 eveneens een huurcontract met Randolph
Hermans Zwiers, die aan het Zomerhof 1-2 woonde. Hij nam
Zomerhof 3 in gebruik. De ingebruikneming geschiedde ‘om
niet’ en ‘tot wederopzeggen’, wat betekende dat hij geen huur
hoefde te betalen.
(1) C. Esseboom: Vereniging Oud-Dordrecht, jaargang 2005 (deel 3)
(2) Jaarverslag Oud-Dordrecht, 1983
(3) RAD 20-2106 akte 3379
(4) RAD 209-73 no 193 blad 202
(5) RAD 46-51
(6) RAD 752-16304, 16365
(7) RAD 1303-154
(8) RAD 8-A1990-7066

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 53

 De Grote Kerkstoren
Helen Stroosma⁽¹⁾

Ooit droomden Dordtenaren van Een elegante toren die fier de

een Grote Kerkstoren die tot ver hemel instak, zo verheven dat hij
in de omtrek een baken zou zijn nauwelijks de grond leek te
voor de zoekende mens, geogra- raken.
fisch of religieus.

Maar tussen droom en werkelijkheid staan wetten en
praktische bezwaren in de weg. In dit geval viel het met de
wetten wel mee, maar praktische bezwaren waren er
genoeg. De stadsrekeningen van 1284 en 1285 tonen al
uitgaven voor de bouw van een toren, een voorloper van de
huidige toren, op een andere plek. Stadshistoricus Matthijs
Balen vermeldt in zijn tijd, 300 jaar later, een steen aan de
noordzijde van de huidige toren waarop staat: ‘ik ben
gesticht in het jaar van Jezus 1339 juni 16.’ De steen is ver-
loren gegaan, maar vaststaat dat er tussen 1339 en 1448 aan
de toren is gebouwd.
De toren, die 108 meter hoog had moeten worden, begon al
tijdens de bouw te verzakken. De fundering staat op een klei-
laag die rust op een zandlaag. Omdat de kleilaag niet overal
even dik is, zakte de toren op sommige plekken verder weg
en kwam daardoor scheef te staan. De bouwmeesters zagen
hun droom bijna letterlijk in het water tuimelen en besloten
om de al in aanbouw zijnde spits in 1624 weer af te breken en
te vervangen door vier wijzerplaten. En zo staat de Dordtse
Dom er nog bij, met een stevige, vierkante toren, een beetje
scheef, zonder de gedroomde spits, maar daarom niet min-
der geliefd. Een baken voor toerist en forens.
De tekening rechtsboven werd in 1745 gemaakt door Aert
Schouman, naar een voorbeeld in Balens Beschrijvinghe van
Dordrecht uit 1677. Schouman ‘photoshopte’ er lustig op los.
De toren is nog iets slanker en langer dan op de oudere
tekening. De spits steekt zelfs door het kader van zijn
tekening heen.
Volgens Balen is de kerk ‘Onvolmaakt gebleven, toch zoo
hoog … geworden dat men bij klaar en helder weer, door hulp
van verkijker, daar af, Utrechts hoofdkerk … gemakkelijk
kan beoogen.’

Zo had de Dordtse skyline nu moeten zijn! (ontwerp van Zock Design)

(1) Helen Stroosma beschreef deze tekening op de site van het Regionaal
Archief Dordrecht.

54 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Niets veranderlijker dan de ethiek
Jan Willem Boezeman
Zat u op 11 maart jongstleden net als
al die andere Dordtenaren aan de
televisie gekluisterd om te zien of de
lichaamsdelen van de gruwelijk
afgeslachte Dordtse gebroeders De
Witt ook daadwerkelijk van hen
afkomstig zijn? Een omstreden DNA-
onderzoek aan het stoffelijk over-
schot van hun moeder Anna van den
Corput moest daar uitsluitsel over
geven, waartoe de programma-
makers van ‘Historisch Bewijs’ de
graftombe van de familie De Witt in
de Grote Kerk van Dordrecht hebben
laten openen.
Grafschennis?
Menigeen noemt dit grafschennis en sommigen spreken bij
het afnemen van DNA zelfs van ‘lijkenpikkerij’. Dat gaat wat
te ver. Voor grafschennis gelden in juridische zin andere
criteria en bij diefstal moet allereerst worden vastgesteld
wie ‘de eigenaar’ van een stoffelijk overschot is. En na ruim
300 jaar is dat best wel lastige materie.
Je zou nog aan een archeologisch belang kunnen denken,
maar die vlieger gaat ook niet op. We zijn hier niet in Egypte
en weten precies wat er in dat graf aangetroffen zou worden,
want dat is keurig bijgehouden in de bewaard gebleven
kerkelijke begraafregisters.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Tong en vinger
gebroeders De Witt
We kunnen ons afvragen of het openen van deze graftombe
vanuit ethisch perspectief acceptabel is. En precies daar
blijkt in deze specifieke zaak de afgelopen zes jaar iets
wezenlijk veranderd te zijn.
Gelet op de voorgeschiedenis is het dan ook moeilijk te
begrijpen waarom zowel de burgemeester van Dordrecht als
de Protestante Kerk – als eigenaar van het kerkgebouw –
hier toestemming voor heeft gegeven. Wat is er aan de hand
en wat is die voorgeschiedenis?
Haags Historisch Museum
Het Haags Historisch Museum is sinds 1888 in het bezit van
een kistje, met daarin de tong van Johan de Witt en de vinger
van zijn broer Cornelis. Of andersom, want toen het museum
de lichaamsdelen verwierf, hingen er geen naamkaartjes aan
die tong en vinger.
Al in de 19e eeuw werden de museumbezoekers onaan-
genaam getroffen bij het zien van deze lugubere souvenirs
en daarom werd in 1894 besloten om het exposeren van de
tong en vinger te verbieden. Dat heeft men tot 1987
volgehouden. De in dat jaar aangetreden directeur Rudi
Fuchs kreeg de opdracht om het bezoekersaantal van het
museum op te krikken en liet het kistje weer tentoonstellen.
Hoe en waarom Johan en Cornelis de Witt zijn afgeslacht en
wat de Haagse bevolking met hun lichamen heeft gedaan, is
te lezen op een gitzwarte bladzijde van onze geschiedenis.
Er werd openlijk gehandeld in hun lichaamsdelen. Niet alleen
de tongen en vingers, maar ook de harten, longen en levers
werden per opbod verkocht. Een teen leverde 10 stuivers op,
een vinger 15 tot 20 stuivers en een oor maar liefst 25 tot 30.
Stukjes van de broers werden aangeschaft als herinnering
aan deze gruwelijke gebeurtenis; door hun tegenstanders
55
om ze spottend in de kroeg te laten zien, hun medestanders
bewaarden deze als een soort reliek.
Het had een haar gescheeld of de bewaard gebleven
lichaamsdelen zouden onlangs te zien zijn geweest in de
speelfilm ‘Michiel de Ruyter’, waarin ook de moord op de
gebroeders De Witt voorkomt. Er waren al opnamen van het
kistje gemaakt, maar uiteindelijk zijn die niet gebruikt. Dat
was geen besluit uit piëteit voor de doden, de scène paste
domweg niet goed in het geheel, vond de regisseur.
De lynchpartij die de gebroeders De Witt overkwam is zelfs
na 300 jaar niet iets om als beschaafd land trots op te zijn.
Laat staan om de lichaamsdelen als een museaal hoog-
standje, als objecten in een spektakelfilm of tijdens een
populair tv-programma, aan het publiek te presenteren.
De eerste poging
Al in 2014 wilde de toenmalig directeur Marco van Baalen
van het Haags Historisch Museum een DNA-onderzoek laten
doen op de stoffelijke overschotten die zich in het familie-
graf De Witt bevinden. Als de tong en vinger namelijk bewijs-
baar van Johan en Cornelis de Witt zouden zijn, dan zou dat
meerwaarde aan de collectie van het museum geven.
Hoe dan ook, de Dordtse burgemeester Arno Brok diende in
2014 toestemming te verlenen om de graftombe voor dit
doel te openen. Brok trad in contact met de Hervormde
Gemeente – eigenaar van de kerk – waar kerkmeester Klink
liet weten dat er ethische factoren meespeelden voor zo’n
ingrijpende gebeurtenis. Het graf werd dan ook niet
geopend.
De tweede poging
In 2020 startte AVROTROS het programma ‘Historisch
Bewijs’. In dat programma komen historische vragen aan de
orde die de verbeelding van het kijkerspubliek moeten prik-
kelen. Zoals de boekenkist waarin Hugo de Groot uit Slot
Loevestein ontsnapte. Drie musea vonden namelijk dat zij de
enige échte boekenkist in bezit hadden, en dat kan natuurlijk
niet.
Bij een zilveren schaal in bezit van het Rijksmuseum vroeg
men zich af of deze was vervaardigd uit het door Piet Hein
buitgemaakte zilver van de Spaanse Zilvervloot. “Zijn daden
bennen groot, hij heeft gewonnen de Zilvervloot.” U zong het
vast mee in de schoolbanken en was maar wat trots op deze
held uit onze letterlijk rijke geschiedenis. Een andere vraag in
het programma ging over een tweetal zwaarden, waarvan er
één was gebruikt om Johan van Oldenbarnevelt een kopje
kleiner te maken. Tja, welk zwaard was dat dan, dat van het
Rijksmuseum of het exemplaar dat in 2018 opeens opdook in
het Duitse Dresden?
Dit keer gesteund door ‘Hilversum’ zag het Haags Historisch
Museum haar kans schoon en deed een tweede poging om de
graftombe van de familie De Witt in Dordrecht te laten
openen. En met succes, want ook de gemeente Dordrecht is
niet wars van stadsmarketing, zeker als de landelijke tele-
visie participeert.
56 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Burgemeester Wouter Kolff was er dus als de kippen bij. Hij
lichtte zijn besluit om toestemming te verlenen toe door in
de uitzending te verklaren dat het openen van de tombe “van
belang is voor Dordrecht en de waarheidsvinding rondom de
geschiedenis van de gebroeders De Witt”. Zou de geschie-
denis worden herschreven, wanneer zou blijken dat de tong
en vinger niet aan Johan en Cornelis hebben toebehoord?
Nonsens, dit is gewoon stadsmarketing.
Missie geslaagd
De missie van het Haags Historisch Museum is dus met een
vertraging van zes jaar geslaagd. Voortschrijdend inzicht kan
ervoor zorgen dat ethische normen en waarden in een
betrekkelijk korte tijd vervagen. Helaas heeft men ook de
Protestante Kerk Dordrecht kunnen overreden om haar
standpunt uit 2014 te veranderen, want die legde geen
strobreed in de weg.
Een zinloze exercitie
Het openen van de graftombe was een zinloze exercitie.
Voordat dit gebeurde, had men namelijk al geprobeerd om
DNA-profiel af te nemen van de tong en de vinger uit het
kistje. De tong was onbruikbaar en de vinger bleek
‘misschien’ bruikbaar. Misschien, omdat er een kans van 95%
bestond dat het afgenomen materiaal niet zou volstaan om
tot een match te komen met de in het graf aan te treffen
DNA van Anna van den Corput, de moeder van Johan en
Cornelis de Witt.
De vergelijking is niet gelukt, want het DNA van de vinger
bleek inderdaad onbruikbaar. Waarom bij een kans van
slechts 5% dan tóch het graf openen? Televisiemakers
willen kijkers en maken daarom een spannend programma.
En denkt u nu echt dat deze uitzending er zonder het openen
van dit graf zou zijn geweest? Ik denk het niet.
Tentoonstellen van menselijke
lichaamsdelen
Het tentoonstellen van menselijke lichaamsdelen is in
Nederland niet ongebruikelijk. Ruim 180 jaar lang heeft in het
Anatomisch Museum te Leiden het hoofd van de Ghanese
koning Baidu Bonsu II op sterk water gestaan. De Neder-
landers hingen de hun onwelgevallige koning in 1838 op en

namen zijn hoofd mee naar huis. Ik zal u de foto daarvan
besparen; dit artikel is al confronterend genoeg.
Tijdens een staatsbanket dat koningin Beatrix in oktober
2008 voor de Ghanese president organiseerde, gooide de
schrijver Arthur Japin een stevige knuppel in het hoenderhok
door beide staatshoofden te vertellen over dit merkwaar-
dige museumobject. De Ghanezen waren ‘not amused’ en wil-
den het hoofd van hun koning terstond terug. Dat was geen
vreemde wens, want veronderstel dat in Ghana het hoofd
van koning Willem I in een pot met sterk water zou hebben
gestaan? Dat hoofd hadden we dan ook terug willen hebben.
Na enig museaal gesputter gaf Nederland het hoofd van
koning Baidu Bonsu op 23 juli 2009
terug aan Ghana, waarna het op een
waardige manier kon worden begra-
ven. Al was het dan een beetje laat,
zó doe je dat als beschaafd land.
Misschien is het een idee om
dat ook maar eens te doen
met de lichaamsdelen die
vermoedelijk Johan en Cor-
nelis de Witt toebehoren?
Dan kan er tenminste nog
iets van hen worden bij-
gezet in het familiegraf.
Het Haags Historisch Mu-
seum heeft voldoende an-
Koning Baidu Bonsu II
dere interessante objecten
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Uit het heiligbeen (os sacrum) van Anna van den Corput
werd vermoedelijk het DNA-profiel afgenomen
om haar bezoekers een plezier mee te doen, daar zijn écht
geen stukjes menselijk lichaam voor nodig.
Een volgend project voor ‘Historisch
Bewijs’?
Mochten de programmamakers door willen gaan met hun
DNA-experimenten, dan weet ik nog wel een project waar-
van de uitslag dit keer écht wetenschappelijk interessant is
en zelfs staatsrechtelijk boeiend kan worden. Een project
dat voor de kijkcijfers een absolute topper wordt.
Neem contact op met Marja van Bijsterveldt, de burge-
meester van Delft, en vraag haar toestemming om het DNA-
profiel van Willem van Oranje af te nemen. Zijn stoffelijk
overschot staat vanaf 1584 in de grafkelder van de Nieuwe
Kerk van Delft. Anders dan in de Grote Kerk van Dordrecht is
daar geen sloop- of breekwerk voor nodig. Ze heeft namelijk
de sleutel van deze grafkelder gewoon in haar bureaulade
liggen en in tegenstelling tot het Dordtse graf is die graf-
kelder kurkdroog, dus dat werkt een stuk makkelijker. Mocht
de afname van Willems DNA onverhoopt toch nog op
problemen stuiten, dan is er ook nog een kistje dat in 1997 bij
een restauratie in het praalgraf boven de grafkelder werd
ontdekt. Het bevat zijn ingewanden. Het kistje mocht zelfs
niet worden gefotografeerd en is ongeopend terugge-
plaatst. Tja, zo kan je ook met stoffelijke resten van een
mens omgaan.
57
DNA-profiel Koning Willem Alexander in Huis ten Bosch
Als je er ethisch niet al te moeilijk over doet dan zijn er dus
voldoende mogelijkheden om DNA van Willem van Oranje af
te nemen en vanwege dat kistje hoef je zelfs niet eens per se
de grafkelder in. De geringe kans dat de familie Van Oranje
daar bezwaar tegen aantekent, is daarmee meteen onder-
vangen. U ziet, overal is aan gedacht.
Vergelijk dat DNA vervolgens met het DNA-profiel dat de
muren van het vernieuwde paleis Huis ten Bosch siert, want
daarin is de genetische code van koning Willem-Alexander
verwerkt. Hij koos deze wandbekleding om transparantie uit
te stralen, aldus de kunstenaar Jacob van Beugel, die het
voor hem heeft ontworpen. Dat sluit dan prima aan bij het
58 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
doel van dit onderzoek, namelijk om het wetenschappelijk
bewijs te leveren dat ons koningshuis daadwerkelijk van Wil-
lem van Oranje afstamt.
Of ik daaraan twijfel? Nee hoor. Maar je weet het pas zeker
als het ‘wetenschappelijk’ bewezen is, aldus de programma-
makers van ‘Historisch Bewijs’.
Iets zegt mij dat de burgemeester van Delft hier niet aan
gaat meewerken. En dat is dan maar goed ook, want ook Wil-
lem van Oranje dient nét als de familie De Witt gewoon met
rust te worden gelaten.
 Voogdij of handel
Harry Aardoom
Het volgende verhaal trof mij, omdat er tegenwoordig wordt gesteld dat privati-
sering in de zorg geen vies begrip is.
Maar in vroeger tijden had men het hier ook al moeilijk mee.
Neem het verhaal van Maria Apers van Mariënburch,
die getrouwd was met Willem van Croonen-
burch. Zij waren poorters van Dordrecht.
Maria en Willem dienden op 2 juni
1654 bij het Gerecht van Dor-
drecht een klacht in tegen de
voogden van Adriaen Apers,
de gehandicapte broer van
Maria.⁽¹⁾
Maria had een geestelijk
gehandicapte, hulpbehoe-
vende broer, ooit de zorg
van haar moeder Alid van
Beverwijk Cornelisdr., de
weduwe van Aper van
Mariënburch, die inmiddels
was overleden.⁽²⁾
Oma – de moeder van de
gehandicapte zoon dus –
had zelf last van een spier-
zwakte gehad. Dus had zij
haar zoon zelf nooit heb-
ben kunnen verzorgen. Zij
had destijds, meer dan
veertig jaar tevoren, dan ook van
gezaghebbende artsen het advies
gekregen om haar zoon Adriaen
Apers “te besteden buyten haere fa-
milie ten huijse van seeckere Claes
Geenen, huysman tot Leckerdorp.”
Waarschijnlijk werd hiermee het dorp
Lekkerkerk bedoeld.
Inmiddels was Adriaen Apers al veertig jaar oud.
Intensieve zorg in het pleeggezin was nodig
“omme soodanighen stommen onnoselen
mensch in sijne behoeffticheden te vol-
doen, aangesien hy dagelijcx moet ge-
cleet, gehavent ende verschoont
werden, gelijck een impotent kint
van een half jaer …”
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Adriaen werd beschreven als “.. dat het Godt Almachtich niet
en heeft gelieft, haeren broeder te begenadigen met sijn vijf
sinnen, verstant ende memorie … (hij was) innocent, simpel,
ende stom van natuere”. De gezinsleden van het pleeggezin
hadden hem in die veertig jaar wel iets van gebarentaal
bijgebracht: “… hem by teeckens als andersints syn gewent.”
Willem Croonenburch en zijn vrouw vonden “… dat Claes
Geenen, syne huijsvrouw ende kinderen den … innocenten
door de lange bywoningh seer goede sugt ende genegent-
heijt toedragende syn …”
De moeder van de gehandicapte, oma Alid van Beverwijk,
was toen reeds overleden. Daarom werden twee nieuwe
voogden benoemd: Cornelis van Beverwijk, de broer van
genoemde oma, die priester was in Antwerpen, en Hendrick
van den Eijnden, de tweede echtgenoot van oma. De oom en
stiefvader van Adriaen Apers kenden de knul niet, en zij
hadden zich na het overlijden van oma als voogden volgens
zus Maria Apers ook nooit actief met de zorg bemoeid. Het
gevolg was geweest dat Adriaen “… qualyck ofte geen
cleederen aen sijn lichaem heeft, jae geen schoenen aen sijn
voeten, so dat het selve erbarmelyck is …”
Kennelijk was Adriaen tegen een som kostgeld bij het gezin
van Claes Geenen geplaatst, maar was het oma die er al die
jaren voor gezorgd had dat het kind goed gekleed werd. Dat
hadden de nieuwe voogden verwaarloosd. Willem Croonen-
burch had het idee dat de nieuwe voogden de gehandicapte
bij zich in huis wilden halen, om hem vervolgens ergens in
Brabant tegen betaling van veel minder kostgeld in een ver-
zorgingshuis voor geesteszieken onder te brengen: “… voor
eenen cleijnen pennick int sothuijs brengen sullen.”
Daarom pleitten Willem Croonenburch en Maria Apers
ervoor om Adriaen in het pleeggezin te laten, waar hij aan
gewend was: ”soo souden hen … duncken dat (Adriaen)
behoort te blyven ter plaetse daer hem syn eijgen moeder
soo veel jaeren heeft laten blyven, ende alwaer hy gewent is.”
(1) RAD 9-99 f87-88v.
(2) Matthijs Balen. Beschrijvinge van Dordrecht, uitgave 1677, corex herdruk
1977. Fol. 981
59
 Nieuwe boeken van het Augustijnenhof
Het Augustijnenhof doet het hele jaar
door historisch onderzoek naar
Dordtse monumenten, bedrijven en
inwoners. Vaak gebeurt dit in opdracht
van particuliere huiseigenaren of
bedrijven die meer willen weten over de
geschiedenis van hun pand of bedrijf.
De afgelopen vier maanden verschenen
de volgende boeken, die kunnen worden
ingezien op Documentatie- en Kennis-
centrum Augustijnenhof.

DE KRUISWEGHOF DE KRAAN RODERMOND DE DISTILLEERDERIJ VOORHEEN

TE DORDRECHT GENAAMD ‘HET PAARD’

Opdrachtgever: P.C. van Onderzoeker/auteur : Loet Opdrachtgever: A.G.

Houten Megens Groeneweg
Onderzoeker/auteur : A.M. Pagina’s: 42 Onderzoeker/auteur : A.M.
Balm-Kok Soort: softcover (17 x 24) Balm-Kok
Pagina’s: 55 Prijs: € 14,95 Pagina’s: 70
Soort: softcover (21 x 29,7) Soort: softcover (21 x 29,7)
Prijs: € 19,50 Prijs: € 24,50

Deze uitgave beschrijft de ontstaans-
en bewoningsgeschiedenis van de
Kruisweghof. De naam is een verwij-
zing naar de vroegere Kruisweg, die
eeuwenlang de grens vormde tussen
Dordrecht en de Merwede. Meester
timmerman Jan van Seventer bouwde
in de 19e-eeuwse schil, nabij de hoek
van Singel en Vrieseweg op de plek van
vroegere blekerijen en koepels
(tuinhuisjes), acht huisjes als Kruis-
weghof. In 1965 heeft één van de huis-
jes niet langer een woonbestemming,
maar wordt gebruikt als garage en
berggelegenheid. De overige huisjes
worden in hetzelfde jaar onbewoon-
baar verklaard en enkele jaren later af-
gebroken.
De stadskraan Rodermond werd om-
streeks 1338 gebouwd aan de kade die
nu Houttuinen heet. In die tijd stond de
kraan op de kade, achter een zandbank,
aan de rivier. In 1410 werd de Nieuwe
Haven gegraven, waardoor kraan Ro-
dermond vanzelf aan de monding van
de Nieuwe Haven kwam te staan. Door
het stapelrecht moesten goederen in
Dordrecht worden gelost en verhan-
deld. De kraan heeft maar liefst ruim
530 jaar dienstgedaan en werd in 1875
gesloopt, waarna er op de Merwekade
een voor die tijd modern exemplaar
kwam te staan.
Dit boek is niet alleen van belang voor
geïnteresseerden in de Dordtse ge-
schiedenis, maar ook voor degenen die
zich willen verdiepen in de hijstech-
nieken van weleer.
Voordat het huis Vest 162 in 1910 werd
gebouwd, stond er een distilleerderij
vanouds genaamd ‘Het Paard’.
Likeurstoker Dirk Struijs stichtte hier
rond 1800 een branderij/distilleerderij
grenzend aan het Kruithuis. Deze li-
keurstokerij werd in 1908 herbouwd
aan de overzijde van de Vest, waar
later de limonadefabriek van Romijn
gevestigd was. Vanaf 1910 vormde het
herenhuis aan de Vest - hoek Vriese-
brug het domicilie van directeuren en
juristen. Later was er gedurende 25
jaar een meubelwinkel gevestigd, die
men ‘de Veste’ noemde. De laatste
jaren heeft dit gemeentelijk monu-
ment aan de Spuihaven weer een
woonbestemming.

60 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN


DE VOORMALIGE SCHILDERSWINKEL
KROMME ZANDWEG 33
Opdrachtgever: J. Houtman
Onderzoeker/auteur : A.M.
Balm-Kok
Pagina’s: 78
Soort: softcover (21 x 29,7)
Prijs: € 19,90
Voor 1970, in de tijd dat Dubbeldam nog
een dorp was, stond er decennialang
“schilderswinkel” op deze woning aan
de Kromme Zandweg. Balt van der
Giessen had er zijn schilderwerkplaats,
waar hij zelf zijn verf mengde. Deze
werkplaats werd later voortgezet door
zijn nakomelingen en zou maar liefst
140 jaar blijven bestaan. En soms
diende het als vergaderruimte voor
buurtvereniging “de Kromme Zandweg”
en was haar ereboog er opgeslagen. De
leilinden en de moestuin rond het huis
zijn inmiddels verdwenen, net als de
jutteperenboom, maar ook nu nog is het
goed toeven aan deze voormalige
zandweg.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
DE FAMILIE VAN TWIST,
PIONIERS UIT VENLO
Te bestellen bij:
Dordtsebestsellers.nl
Of bij boekhandel
Opdrachtgever: W.R. Van
Twist
Onderzoeker/auteur : divers
Pagina’s: 208
Soort: hardcover (21 x 29,7)
Prijs: € 38,95
In dit boek nemen we u mee naar het
Venlo uit de Tachtigjarige Oorlog, waar
u kennismaakt met de familie Van
Twist. Venlo ging toen gebukt onder
oorlog, economische malaise, geloofs-
vervolging en ziekten. Als Maasschip-
pers wisten de Van Twisten als geen
ander welke toekomst zij buiten Venlo
konden opbouwen, in gebieden waar
het veilig was en men perspectief op
een betere toekomst had. Ze kwamen
als pioniers aan in te ontwikkelen ge-
bieden, zoals de Hoeksche Waard in
Zuid-Holland, waar zij nu nog steeds te
vinden zijn. Met de VOC reisden ze naar
de Oost en latere generaties trokken
naar Australië. We zien een grote ver-
scheidenheid aan beroepen en am-
bachten, waaruit dat pionierschap
blijkt. Dit boek is een weergave van het
familieverleden, dat voortdurend in
beweging is. Maar het is slechts een
momentopname, omdat er alweer
kinderen zijn geboren, er intussen
familieleden zijn getrouwd of geschei-
den en helaas ook overleden. Het klink
paradoxaal, maar een familiegeschie-
denis leeft en om die reden kan deze
nooit volledig zijn. De auteurs hopen u
met dit boek een interessante en
boeiende familiegeschiedenis te kun-
nen presenteren.
61
 Lezers schrijven

Van Huib van der Weijden ontvingen wij de volgende reactie op ons artikel over
bakkerij Van Herk in het tijdschrift Dordts Geboren van augustus 2019.

Beste redactie, Antonia werd gedoopt op 15 juni 1801 in Dordrecht en is op

22 mei 1886 in Dordrecht overleden.
Als onderzoeker van onder andere de families Sels en Booij
maak ik graag een opmerking over Jan Antonie (Jan Dordts Geboren is steeds een interessant en lezens-
Anthonij) Sels in het stuk over de bakkerij Van Herk. Jan waardig magazine. Mijn complimenten aan de redactie!
Antonie is niet geboren in 1809, zoals in dat stuk wordt
geschreven, maar hij is gedoopt op 11 september 1804 in Vriendelijke groet,
Dordrecht. Hij was 22 jaar toen hij op 14 maart 1827 trouwde
met Antonia (Anthonia) Kuipers (Kuypers/Kuijpers) en 41 Huib van der Weijden
jaar toen hij op 5 mei 1846 overleed . Veldhoven

Harm Bosman reageert op het artikel over Joop Wilhelmus in het tijdschrift
Dordrecht Monumenteel van januari 2020.

Beste redactie, de anarchisme van deze groep. Door een oplopend con-
flict tussen voor- en tegenstanders over een samenwer-
Bij het lezen van het laatste nummer kwam ik het artikel king met deze Provogroep, bedankte ik begin 1967 als lid
over Joop Wilhelmus tegen. Een aantal feiten over hem van de partij.
staan hier niet in, die toch wel het noemen waard zijn.
Joop Wilhelmus wilde een
Het eerste Provo/Pornoblad dat hij uitgaf was het maandblad uitgeven, maar
maandblad “GNOT” in 1966/1967. Hierbij de voorpagina. omdat hij weinig geld had,
Hoelang dit blad heeft bestaan, is mij niet bekend. zou hij pas betalen nadat de
In dezelfde jaren speelde Wilhelmus mee in de gedeel- bladen verkocht waren. Om-
telijk in Dordrecht opgenomen film “Professor Columbus”. dat ik via mijn chef op de
Een film van Rob Houwer met in de hoofdrol Jeroen drukkerij eind jaren vijftig al
Krabbé. In deze film komt ook een naakte Phil Bloom voor, had gehoord dat hij seks-
de eerste blote vrouw op de Nederlandse televisie. foto’s in de stad verkocht,
wilde ik eerst de tekst van
Het zal in de zomer van 1966 zijn geweest dat Joop Wilhel- dit blad onder ogen krijgen.
mus voor de deur stond omdat hij een maandblad wilde Na het lezen hiervan en
uitgeven. In die tijd had ik een stencilinrichting aan huis. Ik overwegende dat ik mis-
maakte maandbladen voor onder andere volleybalclub schien nooit zou worden be-
Orawi en verzorgde stencilwerk voor bedrijven en kerken, taald én het feit dat het ma-
zoals de Gereformeerde Bond en de Nederlands Her- ken van een Provo/porno-
vormde Kerk. Dit was een bijverdienste; overdag werkte blad nu niet bepaald paste
ik als handzetter bij een drukkerij. naast een vaste klant als de
Gereformeerde Bond, wei-
Door mijn lidmaatschap van de Pacifistisch Socialistische gerde ik het blad te maken.
Partij (PSP) was ik Joop Wilhelmus wel eens tegen- Overigens woonde mijn
gekomen op openbare vergaderingen van deze partij. Hij chef naast een inspecteur
bietste met een groepje jongeren altijd bier. In het afde- van de politie. Wanneer er
lingsblad van de PSP schreef ik ook enkele artikelen weer eens naaktfoto's in be-
waarin ik negatief was over de Provo's en het zogenaam- slag waren genomen die

62 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Joop Wilhelmus in de stad
verkocht, dan gingen deze
foto's het hele politiekorps
door en zodoende wist mijn
chef er ook van!
Enkele weken na mijn
weigering stond Wilhelmus
met een groepje mij niet
welgevallige figuren voor
de deur om het eerste
nummer van het blad GNOT
aan mij te overhandigen. Bij
het doorlezen hiervan viel
mij op dat de pornoarti-
kelen er niet in stonden,
maar wel een heel artikel
waarom ik dit blad niet had
willen maken. Deze weige-
ring, mijn lidmaatschap van
de PSP en mijn calvinis-
tische aard werden breed
uitgemeten. En dat terwijl
ik helemaal niet tot een
kerk behoorde.
Ook zou ik mijn wijsheid
over de Provo's uit de Tele-
graaf hebben gehaald. In
linkse kringen was de Tele-
graaf wel de laatste krant
die men toen wilde lezen.
Wanneer ik dit blad wel
gemaakt had, dan zou ik
misschien hebben meege-
deeld in de gouden tijden
van Joop Wilhelmus. Maar
van mijn weigering heb ik
nooit spijt gehad.
Hoeveel nummers van
GNOT er uiteindelijk zijn
verschenen, is mij niet be-
kend.
Eind 1966 waren meer
jongelui in Dordrecht actief
met het uitgeven van een
maandblad. In mijn verza-
meling komt ook een blad
voor onder de titel MARE.
De ondertitel luidt: Beat &
Poetry, LSD, New Babylon
en Kicks.
25 oktober 1967. Opnamen voor de film “Professor Columbus”. Zoals meer van dit soort
Het sloopschip Capetan-Vangelis is omgedoopt tot walvisvaarder
en ligt in de Oude Maas bij het Damiate bolwerk. Het publiek staat blaadjes was het echt een
op de Kuipershaven (foto RAD 552_319611) uiting van deze woelige
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
jaren. Dit blad had ove-
rigens niets te maken met
Joop Wilhelmus.
Volgens een interview in
het Dordts Dagblad – een
christelijke krant – van 31
december 1966 met Joop
Wilhelmus, zijn vrouw en
twee andere personen,
prefereerde een provo
soberheid boven luxe. Dit
interview werd gehouden
voordat hij seksbladen
uitgaf. Op de vraag hoe
Joop aan zijn geld kwam
om vrouw en kind te kun-
nen onderhouden, kwam
geen duidelijk antwoord.
Hij zei te leven van giften
uit de provobeweging.
Rond 1988 verscheen er in
Dordrecht een fotogra-
fisch maandblad met 25
afleveringen onder de ti-
tel "Zo was Dordt". Tussen
alle foto's van historisch
Dordrecht staan vier fo-
to's van Wilhelmus. Wie
de uitgever was, stond
nergens vermeld, alleen
een postbusnummer. Ook
wie de teksten schreef, is
niet bekend. In het laatste
nummer zien we een pagi-
nagrote foto van Joop
Wilhelmus met uiteraard
een blote vrouw op de
achtergrond. Was hij de
uitgever van dit maand-
blad? Het heeft er alle
schijn van, maar zeker is
dat niet.
Zo is het lezen van
Dordrecht Monumenteel
soms de aanleiding voor
het ophalen van veel her-
inneringen. Ik zou zeggen:
vooral doorgaan!
Met vriendelijke groeten,
Harm J.C. Bosman
63
 Onze sponsoren

www.kvt.nl www.vanpeltontwikkelt.nl

www.dolderman.nl www.insingergilissen.nl www.lakerveld-noordeloos.nl

www.goedegebuurenotariaat.nl www.kapp.nl www.verstegenaccountants.nl

www.stadenland.nl www.zoomermakelaardij.nl www.reppelvastgoed.nl

www.am-assets.nl www.dudok.biz www.robheijkooptrading.com

www.seaminvestments.nl www.gilhuis.nl www.two-o-four.nl

64 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 www.van-loon.nl www.poelmanmakelaar.nl www.makveilingen.nl

www.gilde-dordrecht.nl www.storingservice.nl www.vanderwees.nl

www.vanreenen-bouwhistorie.nl www.kdrzv.nl www.ekonotaris.nl

Het Documentatie- en Kenniscentrum

Augustijnenhof en haar tijdschrift
Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren
kunnen niet bestaan zonder de financiële
bijdrage van deze bedrijven.
En daar zijn we hen dankbaar voor!

Het feit dat een bedrijf sponsor wil zijn geeft aan
dat het betrokken is bij de geschiedenis, het
cultureel welzijn en daarmee ook de toekomst van
onze mooie stad. Wilt u ons ook ondersteunen?
Download dan het sponsorprogramma
op onze site:
www.augustijnenhof.nl/sponsors
of mail naar:
bestuur@augustijnenhof.nl

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 65

 Het Augustijnenhof spreekt...
Foto's: Fokko van der Straaten

66 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

De volgende ‘Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren’ verschijnt in juli 2020.
Heeft u kopij voor een artikel of iets voor de rubriek Vraag & Antwoord?

Stuur uw bijdrage s.v.p. naar:

redactie@dordrechtmonumenteel.nl

De uiterste inleverdatum is 1 juni 2020.

Niets van dit document mag worden verveelvoudigd en/of openbaar
worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de auteurs.
De inhoud van ingezonden artikelen is voor rekening
van de schrijver.

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 67