Jak pisać

R ady

prace
n ie ty lk o .

dyplom ow e
d l a p s y c h o lo g ó w

z psychologii
W O J C IE C H KU LE SZA

D A R IU S Z D O L IŃ S K I
 I? - Biblioteka s
.iwy
*> > *.***

C opyn g « C 2020 b y W c p a c h K Je sza Danusz D w ftskj

ux3 W ydawrcN*) Sm ak Siew*
wszysoae piewa -ii
K siazka a n i żadna jg część n e n o ż e b y ć publikow ana
a n p o w M ta a w ło rm e ełektronłcznej oraz m echa-^cznef Łatwo /est pisać trudno.
cez zgody w ydaw cy Trudno /est pisać łatwo.
W ydanie książki zostało dofinansow ane W o jc ie c h K u le sza
ze środków U niw ersytetu SWPS
(W ydzłrfy Psycnołogr w W arszaw ę i w e W o d a w u )
Nie sztuka napisać dużo.
O pracow anie 'e d a k c y p e M ałgorzata -aw orska
K oroklu Anna M ackiewicz sztuka napisać mądrze.
O pracow an e graficzne i skłao P t * G e s e r
O kładka i strony tytułow e stu d io projektow e fc visual D a riu s z D o łió s k i

ISBN 978-83-66420-29-8

W ydanie pierwszo
D o * D ri*a rr*a A zyrm *

Smak Słowa
ul B ohaterów M onte Cass no 6A
81-005 Sopot
te* 507-030-045
w w w sm aksłow apl
 Książkę dedykuję moim Rodzicom.
Uczyli mnie (nie bez mego oporu) miłości do czytania,
szacunku dla języka i mowy, a wreszcie uważnej
komunikacji. Uzasadnienia (ustne i pisemne)
wyroków mojej Mamy stanowią kanon
uzasadnień sądowych. Mój Tata zaś wielokrotnie
uczył mnie precyzji słowa.
W ojcie ch Kulesza
 S p is tr e ś c i

W s tę p ...................................................................................................... 13

CZĘŚĆ I
Rady ogólne 17
R ozdział 1
D ba*ość o czyteinika (czyli c n w i a re fleksji,
zam m zaczn ie się p .s a ć )............................ .............. ....................... 19
R ozdział 2
Lejek (czyli o d o g ó łu d o s z c z e g ó łu )................................................ 23
R ozdział 3
Fuga (c z y i łą czn ik sto so w a n y w ceram ice łazienkow ej.
a n ie e le m e n t m u zyki klasycznej) .................................................... 26
R ozdzia' 4
Z a b ó jcze p yta n ie .H a rv a rd B usiness Review"
(czyli czy w iesz, co je s t inte re su ją ce g o w Twoim te k ś c ie ? )........ 28
R ozdział 5
„A b a r a n ie „aha a a " (czyli za g a je n ie przy b u fe c ie )........... .. . 30
R ozdział 6
K am ienie m ilo w e (czyli tw orzenie ram y Tw oiego te k s tu )............. 38
R ozdział 7
K am yczki m ilo w e ................................................................................. 46
R ozdzia' 8
P s z kró tko i n a te m a t (zasada dom ku z ka rt czyli p ro sto ta
A*>ertn E r s le n a o m z e konom ka s łó w R ob in a Vallach.era) . 58
R ozdział 9
S tołow a k o n c e p c ja a ka p itu (czyli zasiadanio p rzy pram u
d o ku lin a rn e j u c z ty )......................................................... ................ 60
R ozdział 10
B rak „a h a '" i kam ieni oraz kam yczków m ilow ych
(b łą d tyo u .a lfa b e t O A C A B *)............................................................ 62
R ozdział 11
B rak „a h a ! ’ i ka m ie n i o ra z kam yczków m low ych
(b łą d typ u zb yt a m b tn y przew odnik w m u z e u m )......... ............... 65
R ozdział 12
“ O pisyw anie się (czyli nadm ierna m u s k u la tu ra )........................... 68
 ii

R ozd za t 13 R ozdział 30
J a k zaczą ć p isa ć? (a k a p it o tw ie ra ją c y )................................. ............. 69 ja k o p is a ć m eto d ę oadaw czą? (K siążka kucharska) 107
R ozdział 14 R ozdział 31
Zokiw anio się w p o lu kannym (czyli p is a n ie na g ło s J a k o p is a ć w yniki? .............. ....................................................... .......... . 111
D ow iedz zanim napiszesz) ..................................................... .............. 70 R ozdział 32
R ozdział 15 Ja k o p is a ć m eto d ę i w yniki7 (R ada z b o -c z a ) ............ ..................... 113
B rak naukow ej kindersztuby R czdZ'3133
(c z y i n ^ z n a o m o ś ć sta ndardów e d yto rskich ) . — 71 Ja k n a p isa ć dyskusję7 ..... 115
R ozdział 16 R ozdział 34
Przeoczone sp a cje , k ro p k i i p rz e c in k i......... ............................. ......... 75 Lite ra tu ra cyło w a n a D ib iio g ra f-a ................ ............. .......... .. 120
R ozdział 17 R o z d z a l 35
C zytam ty tk o ja (czyli brak 9 p a rln g p a rtn e ra )..................................... 77 P rz y p is y............................................. ........... ........................... ................... 125
R ozdział 18 R ozdział 36
(P oranne) p u p o g o d zm y p ro fe so ra Ja n a S tre a u a • - 79 Z a łą c z n ik i........................ 127
R ozaz-ał 19 R o z c z a l 37
le czasu ZBfnuftp is a n ie 7 ..... ............................................................— 60 N accz* . i .w a g ę re c e n z v c *28
R ozdział 20
Ja k n a p is a ć skom plikow ano fra g m e n ty’ . ............. ........................... 82
R ozdział 2 I
Kolejne fragm enty pracy jako nokładające się na sieb ie przeźrocza... B3
R ozdział 22
Jak nauczyć się d o b rze p is a ć '’ ...........— . ................................. 36
R o z c z a f 23
l e stron pow inna rrve ć praca*’ W ystarczająco m a ło ............. 88
R ozdział 24
K opie to podstaw a ..................... ................................... .......................... 92
R ozdział 25
K opie są z a b ro n io n e ........... .................................................................... 93

C Z Ę Ś Ć II
R a d y d o ty c z ą c e k o le jn y c h e le m e n tó w p ra c y
R ozdział 26
W ja kie j ko le jn o ść. p .s a ć p ra c ę ? . ............................ .............................. 97
R ozdział 27
Jaki ty tu ł pow .nna m ie ć praca?
(Z aga,er'ie p -zy b u fe c e ra2 jeszcze ). ................... 99
R ozdział 28
Jak n a p isa ć streszczenie'’ ................. ............... ............ .............. *0 2
R ozdział 29
J a k n a p is a ć w s tę p te o re tyczn y? .............. .............................. .............. 104

-
 Wstęp

Pisanie to proces trudny, często bolesny i zawsze czasochłonny.

Natomiast nauka pisania to działanie, którego me da się zakoń
czyć. ponieważ trwa bez końca. Książka którą oddajemy do
rąk czytelnika, ma tę trudną drogę odrobinę skrócić, sugerując
rozwiązania, które - jak nam się wydaje - mogą ułatwić pisanie
prac dyplomowych naszym magistrantom i doktorantom. Być
może niektóre z rad tu przedstawionych znajdą też zastosowa­
nie w szerszym gronie adeptów psychologii i nauk pokrewnych.
Niniejszy skrypt przysporzył nam nie lada kłopotu Jeżeli pi­
sanie jest trudne, bolesne i czasochłonne, to pisanie o pisaniu
wydaje się skrajną niemożliwością Jak bowiem opowiedzieć
o procesie twórczymi? Da się opowiedzieć o tym, jak czytać nuty.
ba' nawet o wykorzystaniu instrumentu, a mimo to jedynie nie­
liczni dodają to coś co jest doskonałym wykonaniem zapisane
go w partyturze utworu Malarz czy totograł patrzą na świat tak
samo jak tysiące innych lecz tylko oni czasem zauważają coś,
co wyrazi się potem w dziele w nieznany dotąd sposób. Nielicz­
ne grono reżyserów potrafi stworzyć dzieło filmowe przy użyciu
takich środków przekazu, które prowadzą do Oscara. Wirtuoz,
malarz, reżyser często me umieją opowiedzieć o boskim ak­
cencie czyniącym dzieło. Podobnie jest z pisaniem tekstów na­
ukowych Choć trudno nam będzie powiedzieć, co czym tekst
naukowy dobrym (łatwiej byłoby nam chyba określić, co czym

go złym), postaramy się tu pokazać kilka sposobów zmieniają­
cych tekst na lepszy
Jak zatem (lepiej) pisaó? Mistrz reportażu Ryszard Kapu­
ściński, zapytany jak pisać, zdradzi! swój sekret mówiąc mniej
więcei tyte. że najpierw pisze słowo i patrzy czy ma ono sens.
Czy pasuje? Czy oddaje lo, co chciał? Następnie pisze kolej­
ne słowo i proces myślenia zajmuje nie dwa razy więcej cza­
su, lecz o wiele więcej gdyż nie dość, że należy odpowiedzieć
na pytania o sens słowa, to jeszcze występuje ono w związku
z drugim i trzeba ponownie ocenić sens i dopasowanie każde
go z nich A potem kolejne słowo. I kolejne Az powstaje zdanie,
które poddaje się ocenie a później akapit z równą starannością
oceniany Zwróćmy uwagę ze nawet Mistrzowi pisanie przycho­
dzi z trudem i należy do tej trudności przywyknąć, stopniowo ją
pokonując
Niektórzy czytelnicy mogą zauważyć, zo być może jedm lu­
dzie - jak wspomniany Mistrz - mają większy dar pisania niz inni
Nikt jednak nie rodzi się z umiejętnością pisania Każdy z nas
wielokrotnie mierzył się z własnymi ograniczeniami I choć jed­
nym pisanie przychodzi łatwiej, a innym trudniej, wszyscy musi­
my się tego uczyć Ta trudna nauka jest również drogą autorów
tych słów Obaj szliśmy nią długo i nadal z mozołem maszeruje­
my. Mamy nadzieję, ze nasze opracowanie pomoże ową naukę
przyśpieszyć tym którzy czytają te słowa
Pisanie tekstów naukowych z psychologii rządzi się kilkoma
specyficznymi dla tego nurtu regularni K ilk i z nich prezentujemy
dalej i są one zgrupowane wokół dwóch zagadnień ( 1) ogólnych
rad oraz (2) szczegółowych wskazówek odpowiednich dla okre­
ślonych fragmentów tekstu empirycznego Niezależnie od tego
W o jc iec h K u le sz a . D a riu s z D o liń sk i 15
o którym z tych dwóch nurtów piszemy, często wykorzystujemy
metafory, obrazy i przykłady Mają one pomóc w dobrym zrozu­
mieniu danej rady, wychodzącej poza ogólne stwierdzenie, źe..
warto pisać dobrze Jednocześnie mamy świadomość ograni­
czenia tego zabiegu nie każda motalora będzie czytelna w ta­
kim samym stopniu dla wszystkich
Kilka ważnych zagadnień me znalazło się w tym opracowa
niu. Nie poświęciliśmy zbyt wiele miejsca współpracy z promo
torem i organizacji pracy na seminarium magisterskim, gdyż
zarówno promotorzy, jak i magistranci się różnią a każde se­
minarium ma swój unikatowy charakter Nie zastanawiamy się,
czym jest (naukowa) prawda, ponieważ musielibyśmy napisać
rozprawę filozoficzną Nie omawiamy formalnych wymogów wo­
bec prac dyplomowych z psychologu, które me tylko się różnią
między ośrodkami, lecz także zmieniają się w czasie Nie wska­
zujemy co podlega ocenie recenzentów ani jak pracują recen­
zenci Każdy recenzent przeoeż inaczej analizuje przedkładane
mu dzieło Nie napisaliśmy zbyt dużo o funkcji i metodach za
rządzama przyj)isami Uważamy, że należy ich unikać Być może
za krótko piszemy o funkcji akapitu - 1tak dalej, i tym podobnie.
Pisanie tekstów naukowych to retoryka, marketing i sprze­
daż idei przy c/ym sprzedaż nie oznacza obrotu gotówki, lecz
zaszczepienie w czytelniku wiedzy i zainteresowania. Retoryka
zaś me oznacza (jak sądzą niektórzy) manipulacji, ale konstruk­
cję wypowiedzi Zachęcając do retoryki, marketingu i sprzedaży,
chcielibyśmy wraz z niniejszym ojjiacowamem wyposażyć czy­
telników w kilka narzędzi ułatwiających opakowanie idei tekstem,
który przeistoczy ową ideę w pracę dyplomową
 Jak pisać
R ady

prace
n ie ty lk o .

dyplom ow e
d l a p s y c h o lo g ó w

z psychologii
W O J C IE C H KU LE SZA

D A R IU S Z D O L IŃ S K I
 CZĘŚĆ I

R a d y o g ó ln e
Jeżeli trzymasz w ręku tę książkę, to najprawdopodobniej nie
długo zaczniesz pisać tekst empiryczny, czyli taki. w którym za
prezentujesz wyniki swoich badań. Zanim to jednak uczynisz,
zastanów się. jaka jest podstawowa cecha książek i artykułów
(popularno)naukowych, które wysoko cenisz, do których lubisz
wracać i o których rozmawiasz z przyjaciółmi.
Cechą szczególnie dla nas ważną jest narracja Logiczna,
klarowna, zachęcająca do namysłu i dyskusji, syntetyzująca
wiedzę, prowadząca czytelnika przez tok rozumowania, a jedno­
cześnie porywająca, zaskakująca. Owa dobra narracja to wielka
zasługa autora często okupiona nie lada wysiłkiem Dzięki za
miarowi i wysiłkowi autora Ty jako czytelnik chłoniesz tekst, po­
tykasz go sprawiając sobie intelektualną ucztę. Tego Ci właśnie
życzymy: aby czytelnik Twojego tekstu tak się czul. Aby narracja
wychodziła ku odbiorcy, a nie powodowała ze podążanie za
tokiem Twojego myślenia będzie się odbywać na wyboistei dro­
dze. często pozbawionej drogowskazów i nierzadko wiodąc na
manowce lub w ślepe zaułki
Oto kilka rad, które wygładzają wyboje i wskazują drogę, jak
uniknąć zagubienia w wywodach W trakcie pracy nad tekstem
warto wdrażać te zalecenia po kolei, w pełni realizując dany etap
przed przejściem do następnego.
1
D b a ło ś ć o c z y te ln ik a
(czyli c h w ila r e f le k s ji, z a n im
z a c z n i e s i ę p is a ć )
Jak można zadbać o czytelnika i o jego wygodną podróż drogą
wyznaczoną przez autora tekstu? Niestety, twórca musi się so
lidnie napracować, gdyż aby coś było łatwe dla odbiorcy, naj­
pierw musi natrudzić się nadawca. Trud zobrazujemy prelekcją
cenionego wykładowcy, którego z przyjemnością się słucha,
w lot zapamiętując skomplikowane treści. 7auważmy, że takie
podziwu godne skutki to zasługa mówiącego (a nie geniuszu
studenta), staranny zamysł prelegenta, który wgryzł się w pro­
blem, dzięki czemu umie o nim opowiedzieć prosto, nie bana-
lizując jednak zagadnienia, a jednocześnie budząc zaintereso­
wanie. Zapewne wykładowca spędza kilka razy więcej czasu
nad przygotowaniem prelekcji, niz ona trwa (a w każdym razie
powinien tak robić).
Nie inaczej dzieje się w wypadku tekstu Jeśli odbiorca go
me rozumie, to wina leży po stronie autora a me - jak czasem
chcą twórcy - ograniczeń po stronie czytelnika czy słuchacza
Zanim zaczniesz pisać, zastanów się, |ak zamierzasz przepro­
wadzić przez ten ocean wiedzy zainteresowanego wędrowca.
20 J n k p i l i n ' prno® d y p lo m o w e z p s y c h o lo g ii?
P< p erwsze musisz wylać sporo jx jtu intelektualnego bo me
można w kilka chwil wymyślić doskonałego tytułu (sami mieli
śmy me lada kłopot z tytułem tego opracowania i dyskusje nad
mm zajęły nam masę czasu), opracować tekstu streszczenia
i Ink dalej lo po prostu niemożliwi) Po drugie potrzebujesz
czasu gdyż nawet najbardziej doświadczeni autorzy nie two­
rzą kilku stron doskonałego tekstu naukowego w zaledwie je­
den dzień. Po trzecie wreszcie musisz prowadzić czytelnika
niczym przewodnik po przeładowanym eksponatami muzeum
wiedzy
Posłużmy się przykładem ilustrującym te założenia Niech
będzie mm powieść o tragicznie zakończonym romansie Pisząc
pierwsze zdanie, autor wie, że w ostatniej scenie, odbywającej
się w (pokoju hotelowym zazdrosny John zastrzeli Mary Twór
ca zdaje sobie sprawę, że najpierw czytelnik musi się dowie
dzieć iz bohaterowie kiedyś się poznali i ze było im ze sobą
na tyle dobrze, aby zaczęli być parą Musi więc zaplanować
pojawienie się p^rwszych oznak niezdrowej zazdrość Johna
me zaszkodzi przy tym ukazanie charakteru Mary, nader skłon
nej do Mirtów (bezsensowny byłby wybuch zazdrości w ostał
mei scenie gdyby wcześniej me pojawiły się podobne sympto
my) W którymś momencie należy toż wpleść w tok opowieści
broń wszak John musi mieć czym dokonać zbrodni, trzebu więc
opowiedzieć o tym. jak poszedł i ją kupił Wszystkie te cza so
chłonne przygotowania autora są konieczne, aby w logicznej
konsekwencji nastąpiła tinałowa scena Pośpiech, brak wysiłku
oraz nieumiejętność budowan a narracji uniemożliwią popro
wadzenie tą drogą czytelnika Pospieszne chodzenie na skróty,
częste ekskursje w boczne uliczki i ślepe zaułki, niepowiązane
W o jciaoh K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 21
z głównym wątkiem powodują ze odbiorca poczuje się zagu­
biony. Na przykład, jeżeli większość narracji będzie traktować
o tym ze John był kierowcą wielkiej ciężarówki albo ze wu| Johna
hodował awokado. to możemy zakładać iż kupiliśmy powieść
o ludziach drogi albo o hodowcach awokado. 0 motory/, ic j albo
o rolnikach A jeśli na końcu lej motoryzacyjno rolniczej opowie­
ści padną strzały w kierunku jakiejś kobiety, to pojawi się pytanie:
„Ale o co chodzi? Jeżeli takie pytanie się pojawia to znaczy, ze
autor nie zadbał o czytelnika Gdzieś go zagubił lub zaprowadzi
w inne miejsce mz zamarzał Nie natrudził się wystarczająco, by
zaplanować konstruki ję i narrację Dlatego właśnie w dalszych
częściach tego poradnika poświęcimy wiele uwagi planowaniu.
Twoje pierwsze zadanie to wyczulenie na czytelnika na to. cze­
go mu potrzeba, aby zrozumieć Twój przekaz Myśl o odbiorcy,
a nie o aulorze, czyli o sobie. Tekst jest metodą prowadzenia
czytelnika drogą myśli, idei. którą masz do przekazania a me
celem samym w sobu •
Jak zatem myśleć o odbiorcy, a me o sobie jako autorze’
Przydatna może się okazać wskazówka Zeamego. czternasto­
wiecznego aktora japońskiego, który radził, aby me myśleć o tym.
jak coś zagrać na su-nie ale o tym, jak to co się zagra odbie­
rze widz
Ostatnia rada pomagająca skupić się nu perspektywie od­
biorcy. a nie nadawcy to co piszesz, powinno być czytelne i zro­
zumiałe dla adepta psychologii który wprawdzie liznął trochę
literatury ze wstępów do licznych kursów, ale na pewno me zna
dziedziny poruszanei w danym tekście Studenta trzebu wyedu­
kować, nie tracąc przy tym |ego zainteresowania To nie może
być suchy wykład ex c a t h e d r a , lecz żywe seminarium naukowe,
w którym słuchacz zatopi się w narracji prelegenta kib autora. Aby
tak się stało, musi jednak poczuć że ktoś stara się mu wszystko
wytłumaczyć 2
L e je k (czyli o d o g ó łu
d o s z c z e g ó łu )

Bardzo trudny w odbiorze jest tekst bez struktury, czyli bez lo­
gicznego wynikania kolejnych treści, które nie prowadzą do żad­
nych konkluzji (zob. opisany przed chwilą przykład Johna strze­
lającego do Mary - rozdział 1). Jedna z metod wybrnięcia z tego
kłopotu polega na prezentowaniu treści, poczynając od kwestii
ogólnych, poprzez konkretyzację a kończąc na precyzyjnej kon
kluzji i podsumowaniu.
Powróćmy do przykładu Johna N e ma sensu pisać, że za­
strzelił Mary, a potem tłumaczyć, iz byt kierowcą ciężarówki wy­
chowywanym przez wuja albo że poznał Mary Podobnie jest
z tekstem naukowym. Nie zaczynamy od przedstawienia szcze­
gółowego celu pracy, bo czytelnik jeszcze nie wie, na jakim grun­
cie będzie się poruszał {na przykład na obszarze psychologii
społecznej). Umieszczenie celu zaraz po ugruntowaniu teoretycz­
nym również jest niewłaściwe, gdyż nie ma logicznego przejścia
między ogółem (wstęp) a szczegółem (cel pracy).
Reguła, o której mówimy, me jest jednak sztywna. Na po­
czątku można zasygnalizować cel. poświęcając na to jeden czy
dwa akapity, a dopiero potem zastosować strategię lejka Typowa
24 J u k p is a ć p r a c a dyplom ow e z psychologii?
powieść kryminalna czy film tego gatunku zbudowane są tak ze
mordercę poznajemy na samym k o ta Ale w znakomitym seria­
lu P o r u c z n ik C o lu m b o widzowie znali mordercę od razu • mogli
śledzić, jak oficer policji z wydziału zabójstw stopniowo docho­
dzi rio odkrycia prawdy. W odniesieniu do Johna i Mary wyglą­
dałoby to mniej więcej tak: „Gość hotelu, w któiym zatrzymali się
tez Mary John usłyszał strzały zadzwonił na poleję Okazało
Się, ze John popełnił morderstwo. zab<ł swoją zonę John i Mary
uchodzili za szczęśliwe małżeństwo Co więc się siało, ze doszło
do tragedii? I dopiero wtedy rozpoczynamy od sceny w której
John i Mary się poznali...
W tekście mniącym być pracą magisterską czy doktorską
również możemy na samym początku bardzo ogólnie określić,
co badaliśm y i co odkryliśmy ale p»otem musimy juz konse­
kwentnie stosować regułę lejka
Tak więc niezależnie od tego. czy ten wstępny element się
pojawi, czy nie. proponujemy układanie tekstu kolejno omawia­
nych treści, zgodnie z kształtem narzędzia, które wykorzystuje
się Jo nalewania soku do butelek: stopniowe przechodzenie
od ogółu do szczegółu Czytelnik na początku poznaje treści
ogólne potem są one konkretyzowane az do momentu, gdy
cel pracy zostaje bardzo szczegółowo określony i wynika on
7 wcześniej przedstawionych zagadnień. Wspomniane wynika
me osiągamy me tylko dzięki łojkowi lecz także poprzez stoso
wame fug. czyli przejść między wątkami Tę technikę omawiamy
w następnym rozdziale
____
3
F u g a (czy li łą c z n ik s t o s o w a n y
w c e r a m i c e ła z ie n k o w e j, a n ie
e l e m e n t m u z y k i k la s y c z n e j)
Częstym błędem jest pisanie kolejnych treści bez ich powiązania
7 uprzednio poruszonymi wątkami. Tego rodzaju błąd prowadzi
do zagubienia czytelnika Na przykład |ak odbiorca powieści
ma powiązać Johna broń, ciężarówkę i awokado hodowane
przez wuja?
Mmej doświadczonym autorem wydaje się ze pis inie na
jeden tem at, tworzenie kolejnych akapitów czy rozpisywanie
następujących po sobie rozdziałów jest wystarczającym spo-
iwem łączącym omawiane kwestie Niestety, tak nie jest i zanim
powrócimy d o Johna i Mary. zobrazujmy brak łącznika w zda­
niach wypowiedzianych przez jednego z nas „Wczoraj w War­
szawie iiyio ciepło. Zjadłem z dziećmi gofry". Na pierwszy rzut
Oka wszystko jest w porządku Dowiedzieliśmy się o lokalizacji
autora słów, o tym. jaka była pogoda i co zjadł w towarzystwie
dzieci Zauważmy |ednak brak związku pomiędzy kwestiami.
Spoiwem łącznikiem czy tugą może tu być dodatkowa infor
macja ze gdy jest ciepło, to przypom inają m i się wakacje
z dziećm i, podczas wakacji zawsze jemy gofry i stało się to
20 J u k p i s a ć p r a c e dy p lo m o w e * psychologii? __________________________ W o jclo o h K u le sz a , D a r i u s z P o ll ń a k l 27

naszą rodzinną tradycją* Ta dodatkowa informacja łączy dru­ estetyczne, a przede wszystkim logiczne Dzięki fugom czytel­
gie zdanie z pierwszym. nik me odnosi wrażenia poszarpanej narracji (lub. co gorsza, jej
Podobny zabieg możemy przeprowadzić w historii Johna braku) nie ram się o osłre boki płytek (tu: kolejnych f ragmen
i dokonanej przez niego zbrodni Przypomnijmy, ze czytelnik tów tekstu), me jest nieprzyjemnie zaskakiwany zmianą faktury
może czuć się zagubiony, gdy próbuje łączyć osobę główne powierzchni.
go bohatera z wujem, awokado. ciężarówką Mary, zazdrością Sygnalne zastosowanie fugi można dostrzec w ostatnim
i bronią. A przecież z kolejnych stron powieści mógłby się do­ zdaniu rozdziału 2 Zapowiada on przedstawienie fugi w kon­
wiedzieć, ze John był wychowywany przez starego wuja. który tekście tego, co zostało omówione wcześniej.
był oziębły emocjonalnie Uwagę poświęcał hodowanym przez Dodatkowo zobrazujemy fugę akapitem zamykającym, który
siebie owocom awokado. a dorastające dziecko coraz bardziej właśnie czytasz Jest on przejściem łączącym omawiane treści
łaknęło uwagi i akceptacji; źle znosiło odrzucenie przez wuja. z kolejnymi. Fuga jest więc odpowiedzialna za płynność narracji.
Owa samotność i potrzeba akceptacji była podsycana przez Zastanówmy s»ę teraz, skąd wziąć płytki czyli treści. Kolejne dwa
zawód, jaki John zaczął wykonywać we wczesnej dorosłości. kroki będą przygotowywać autora (pamiętającego o zasadzie
Kierował wielotonową ciężarówką, przemierzając bezkresne ługi) do napisania tekstu. Zapraszają też do zastanowienia się
trasy Rozwijająca się w późniejszym życiu Johna samotność nad tym, „co ja w zasadzie mam do powiedzenia" i „jak to skleić".
prowadziła do lęku przed ludźmi i sprawiła, ze kupił bród. aby
móc odeprzeć ewentualny atak. Podczas jednego z postojów
poznał kelnerkę Mary, pierwszą od lat kobietę, która poświęciła
mu uwagę - 1 tak dalej.
Spoiwo kolejnych łragmentów tekstu można zatem porów­
nać do fugi. którą się kładzie pomiędzy ceramicznymi płytkami
w kuchni czy w łazience. Często jej lunkcja jest wyłącznie de­
koracyjna, bo przecież ługi nie są konieczne pomiędzy wysoko
umieszczonymi płytkami, gdzie nigdy nie dotrze woda. Ale ich
nałożenie poprawia estetykę, zmienia wygląd miejsca, w którym
umieszczona jest glazura
W tekście naukowym odpowiednikiem płytek są kolejne zda­
nia. akapity i rozdziały Fugą jest myśl. która łączy kolejne wąt­
ki. Fugi powodują, że przejście między treściami jest płynne
 K u l o w a , D a r i u o i D o liń sk i 29

wyobrazić sobie autora, który twierdziłby ze pisze tekst nudny,

na temat wszystkim doskonale znany, będący .przeżytkiem na­
4 uki . którym nikt od dawna się nie zajmuje.
Na tym wstępnym etapie myślenia o tekście naukowym pro­
Z a b ó jc z e p y ta n ie ponujemy generować dwie-trzy różne odpowiedzi, ponieważ
„ H a rv a rd B u s i n e s s R e v ie w ” w ten sposób przyglądamy się swojej idei z różnych perspektyw,
(czy li c z y w ie s z , c o J e s t szukając najbardziej nośnej. Odpowiedź powinna być krótkim
i n t e r e s u j ą c e g o w T w o im t e k ś c i e ? ) i samodzielnym fragmentem tekstu Musi być napisana klarow­
nym językiem który zrozumie redaktor .Harvard Business Re­
view” . a nie profesor reprezentujący jakąś wąską dziedzinę na­
uki, w której ramach powstaje nasz tekst Nie może być jednak
trywialna, me może spłycać zagadnienia ani traktować czytelnika
Kilka lat temu jeden z nas przygotowywał się do opracowania jak dziecko. Zobaczmy, jak można formułować taką odpowiedź,
tekstu dla .Harvard Business Review', pisma przeznaczonego a przykładem mech będzie technika „Aha” .
dla wysokiej kadry zarządzającej ówczesna procedura składa­
nia artykułu zachęcała autora do odpowiedzi na pytanie: „Dla­
czego zapracowany menedżer powinien przeczytać ten tekst?"
Sądzimy, że to pytanie jest absolutnie kluczowe i powinno być
stawiane każdemu autorowi Odpowiedź natomiast powinna być
krótka, zachęcająca do przeczytania i... trafna.
Tak postawione pytanie zmienia optykę twórcy z tego. co
chce powiedzieć, na to, co chce. aby czytelnicy zapamiętali
Pytanie oddaje bowiem istotę każdego tekstu: przekazanie wie­
dzy. a nie chwalenie się. ze ją mamy .Harvard Business Review'
zmuszało autora do zastanowienia się nad sednem artykułu, nad
wehikułem całej narracji, który będzie jednocześnie spoiwem
wszystkich treści. Udzielane odpowiedzi „bo to ciekawe’, „bo
mało osób o tym wie", -bo to dynamicznie rozwijająca się dzie­
dzina" me są w żadnej mierze wystarczające. Trudno przecież

5 wiedź istotnie zwiększa szanse na skuteczne formułowanie ług
„ A h a !” ', a n ie „ a h a a a ”
(czy li z a g a j e n i e p rz y b u f e c ie )
Gdy jeden z nas koóczył pracę nad doktoratem pewien wybitny
uczony, reprezentujący całkowicie odmienną dziedzinę nauki,
zapytał: „Powiedz m l o czym |est twó| doktorat? Autor pracy
iniósl ręce. którii zamierza! wykorzystać do wyjaśnienia złożono­
ści mater Po kilku próbach zakończonych n i- ktiidnym duka­
niem doktorant wybrną*, mówiąc ze niemożliwe jest wyjaśnienie
zawiłości te) pracy komuś spoza psychologii Słuchający o d r.6 ,'
się do tej odpowiedzi krótko i dosadnie: „Jeżeli w kilku zdaniach
me umiesz mi powiedzieć, czym się zajmujesz to jeszcze sam
tego n;e w esz* Oczywiście adresat tych stów żywo zaprze
c /y ł „Jak to nie wiem? Latami prowadziłem badania, policzyłem
dane wyszło nu sporo ciekawych rezultatów Dwa łuta czytałem
literaturę' W punkcie ksero oprawiłem opasły tom opatrzony ty
tulem -Praca doktorska- Jak to NIE WIEM?' Lata później ów
doktorant zrozumiał, że umieiętność esencjonalnego przedsta
wienia tezy niespocjaliście jest papierkiem lakmusowym tego,
'w odniesieniu do pisania tekstów naukowych ojcem tego terminu jest
prołesor Anarzei Nowok
D o ii n » M 31
czy autor wie co chci.it powiedzieć Nie jest bowiem tuk. ze
napisanie pracy oznacza, iz piszący to wi<• 7 kolei dóbr. i odpo­
łączących kolejne treści konkretyzujące różne zagadnienia (zob
zasadę łojka - rozdział 2) Przetrenująly więc formułowanie od­
powiedzi wspomnianemu naukowcowi
Wyobraź sobie że zmęczona lub zmęczony wracasz z bar­
dzo intensywnego kursu na Twojej uczelni Zajęoa trwały od 8 30
do 2 1 przez dwa k o le je dr u. odbyło się kilka kolokwiów znako­
mite wykłady zmusiły Cię clo wytężonej uwagi i wściekliigu noto­
wania Jadziesz teraz cfo domu ostatnim (Dociągiem i czeka Cię
długa podróż Twoje znę< zenie jest tan wielkie, ze n»e chce Ci
się nawet czytać książki rozwiązywać krzyżówek i su. i ku grać
na kort ij )iiterze/telefonie/Lii >lucie, przoc ji. |<I. ić Facebook; i O i Ikla-
dającna buk to. na eonie masz siły. zauwazusz. że naprzeciwko
Ciebie siedzi elegancko ut/ana czterdziestoperołetnia kobieta,
która w tym samym czasie odkłada gaz**?ę Klika wymienionych
zdań pozwala Ci się zorientować, że jest ona bardzo doświad­
czoną i c< moną nauczycielką geografii, która właśnie wraca do
domu z równie intensywnego kursu dokształcającego Wypytu
jesz ją o zajęcia. Potem role się zmieniają i ona pyta Ciebie
- Co pan(i) robil(a) w .. [tu nazwa m iasta z którego wyje­
chaliście]^
- Wracam ze studiów odpowiadasz
- O. to bardzo ciekawe1 A co pan(i) studiuje? - pyta na­
uczycielka
- Psychologię - odpowiadasz.
- Ooo* Bardzo mme interesuje psychologia! A na klórym
roku pan(i) jest? - pyta nauczycielka
 - Rozpoczął się piąty rok mojej przygody na uniwersytecie
j powoli trzeba )uż zamykać ten etap w życiu - pada Twoja od
powiedź
- A, to pewnie pan(i) pisze pracę magisterską, tak? - pyta
nauczycielka.
- Tak - odpowiadasz.
- A jeżeli można wiedzieć, to o czym? - drąży nauczycielka.
- 0 : 1 . 2 3 .4 .5 - wypowiadasz do pięciu prostych zdań. po
których nauczycielka powinna zakrzyknąć: „Aha! To bardzo cie
kawę! Proszę mi natychmiast więcej opowiedzieć'!!" Jeżeli od
powiedź będzie brzmiała: „Ahhaaa Nooo taaak... Ciekawe ..
Nie orientuje się pan (i), czy w tym składzie jest WARS? Chyba
czas na herbatkę, prawda? Bo wie pan(i). ja oprócz geografii
to lubię pić dobrą herbatę” , to znaczy, ze chybiłaś lub chybiłeś
W pierwszym przykładzie udało się nie tylko przykuć uwagę, lecz
także wzbudzić zainteresowanie. Jest on doskonałą odpowie­
dzią dła wspomnianego wcześniej naukowca. Drugi przykład
natomiast jest chyba zbyt często obecny w pracach początku­
jących autorów.
Oto kolejny przykład Odbywa się niedzielny rodzinny obiad
Będzie na nim seniorka rodu, Twoja babcia. Dawno jej nie widzia­
łaś (lub nie widziałeś) i wiesz, ze będzie Cię przepytywać z Twoje­
go życia kiedy ślub. jak tam na studiach i tym podobnie Studia to
ważny temat Waszych rozmów ponieważ babcia finansuje Twoją
edukację na uniwersytecie w innym mieście Zasiadasz z babcią
do stołu i rozpoczyna się rozmowa
- Co tam u ciebie? - pyta babcia
Dobrze, babciu najukochańsza! Kończę juz pisać pracę
magisterską - odpowiadasz
- O! A o czym ona jest? - dopytuje się babcia
Myślisz o krótkiej treściwej i porywającej odpowiedzi, bo
chcesz pokazać, że naprawdę warto łożyć na Twoją edukację.
Usłyszawszy Twoją odpowiedź, babcia powinna zakrzyknąć:
„Aha! To bardzo ciekawe! Jak dobrze jest studiować!" To spra­
wa krytyczna, ponieważ Twoje młodsze rodzeństwo też liczy na
sponsora w osobie babci. Twoja odpowiedź i entuzjastyczny
okrzyk babci mogą niejako ufundować ich marzenia o wyższym
wykształceniu. Jeżeli natomiast usłyszysz (i siłą rzeczy usłyszy
też Twoje rodzeństwo): „Ahaaa.. To ślicznie Brawo Możesz
podać kluseczki do rosołku?', to juz i Ty, i Twoi bracia czy sio­
stry wiecie, że sponsor wycofa swoje zasoby finansowe i szanse
zostały utopione niczym kluseczki w rosole.
To pierwsze „aha!" jest Twoim celem. Właśnie to „aha po­
winno być szkieletem konstrukcyjnym Twojego lejka. To ono za­
pewni lejkową narrację i sprawi, ze łatwo wypełnisz fugami ko­
lejno przedstawiane treści
A oto kilka rad, jak projektować .aha1', unikając „ahaaa'.
A Nle-freestyle (czyli po co piszemy ..aha!"?).
Zdarza się, że autorzy zakładają, iz usiądą i napiszą” , ze nastąpi
freestyle, podczas którego uruchomi się proces pisania prowa­
dzący do napisania pracy. Z naszego doświadczenia wynika,
ze pisanie bez planu, swoboda twórcza i szaleństwo tworzenia
czegoś z niczego rzadko bywają sensowne a jeżeli się pojawia­
ją. to raczej po wielu latach ciężkiej i systematycznej naukowei
orki z piórem (czy klawiaturą) w ręku Przykładem są muzyczni
wirtuozi. Potrafią om a d hoc wspaniale zagrać, zaskoczyć nową
interpretacją Ale jest to możliwe dlatego, że ciężko zapracowali
34 J a k p i s a ć p r a c e d y p lo m o w e i p s y c h o lo g ii?
na tę swobodę, dziesiątki lat trenując gamy. Ta swoboda fest
niewskazana na początkowych etapach kariery autora tekstów
naukowych Zaczynai więc od .aha! ", unikaj freestyle'u i bez
względnie ćwicz gamy (czyli po prostu pisz jak najwięcej)
B „ A h a !" m u s i b y ć k ró tk ie .
Maksymalnie cztery do pięciu prostych (a me wielokrotnie zło­
żonych) zdań.
.A ha!" to jak trzydziestosekundowa reklama produktu
Musi podkreślić najważniejszą cechę Tę właśnie, która sprawi,
że klienci sięgną po ten produkt. Zauważ, że produkty mają wiele
cech. ale twórcy reklam podejmują decyzję co będzie wehiku
lem, czy też kołem zamachowym reklamy. W pewnym okresie
dominacja znanej wszystkim lirmy McDonald została zagrożona
przez aktywne działania marketingowe innych barów fastfoodo-
wych McDonald odpowiedział na ten atak reklamą pokazującą
szczęśliwe dzieci pałaszujące hamburgery i frytki oraz hasłem
mówiącym, ze rodzinna wizyta w barze tej sieci to gwarancja
by poczuć się dobrym rodzicem Jeden argument! Ale wystar­
czył w zupełności McDonald znów stał się niekwestionowanym
liderem.
W wypadku pisania taki argument marketingowy musi być
spójny i bardzo zwarty: ..aha" po prostu musi być krótkie
C P o w in n o b y ć c i e k a w e .
Reklama musi przyciągać, intrygować, zachęcać do poznania.
Podobnie fest z tekstem Jeżeli Ciebie on nie porywa, to na pew­
no me porwie odbiorców. Pracuj nad „aha!" dotąd, aż poczujesz,
że ono Cię porywa.
W o jc iec h K u te r D a n u s i D o liń sk i 3S
D. N ie je s t s t r e s z c z e n ie m p ra c y .
Podobnie jak w reklamie, która nie referuje całości produktu, lecz
jedną, wybraną cechę, streszczenie jest osobną formą w arty
kule naukowym lub w pracy dyplomowej. Do tej kwestii oczy­
wiście jeszcze w lej książce wrócimy bo streszczenie jest nie­
zwykle ważnym elementem zarówno pracy magisterskiej, jak
i doktorskiej.
E M u s i m ó w ić o T w o ic h b a d a n ia c h .
Zdarza się bowiem wymyślić „aha!". które jest kapitalne, ale.,
me ma związku z napisaną pracą albo ów związek jest nader
wątpliwy. Podobnie jest w reklamie - nie obiecuj czegoś, czego
Twój produkt nie oleruje (choćby ta cecha była bardzo atrakcyj­
na i z pewnością napędziłaby sprzedaż).
F G d y ju ż w y m y ś lis z „ a h a !" I s tw ie r d z is z , ż e Jest d o b r e ...
z a c z n i j o d p o c z ą t k u . O p r a c u | n a s t ę p n e , z u p e ł n i e in n e
„ah a".
Nieżyjący juz profesor Zbigniew Pietrasiński podczas prowa­
dzonego przez siebie kursu na temat twórczości zapytał jed­
nego z nas
- Dziękuję za tę (pisemną) pracę ale mam pytanie: czy ona
jest dobra?
- Oczywiście1Najlepsza1- padła odpowiedź
- A skąd pan wie, że jest najlepsza? _Na|" oznacza coś lep­
szego od czegoś innego, do czego można się odnieść przez po
równanie. Przedkładana przez pana praca ło która z serii innych
stworzonych przez pana skoro pan wie. ze jest „naj*?
- Napisałem tylko tę jedną pracę. Ale ona jest najlepsza.
38 J a k p l* « ć p r a c a d y p lo m o w e * p .y eh o lo « IIT
- Proszę napisać więcej - poradził profesor Pietrasióski
Podobnie jest z .a h a !' Nap.sz kilka (co najmniej dwa) zu­
pełnie różnych .aha!" stawiających na głowie poprzedni kon-
cep! Kolejne aha'" to szukanie nowej narracji, nowego sposo­
bu opowiedzenia o swoich badaniach
G , Ż y j z „a h a !” .
Zwr : .żyj z aha'‘ : ocf ocfei z filmu dokumentalnego p!
n ik '“i Wojciech Blawut). w którym przedstawiona jest sylwet­
ka znakomitego kickboksera Marka Piotrowskiego. W jednej
7 pierws/ycn scen filmu widzimy amerykahskieg<) sportowca
który opowiada o utracie pasa mistrzowskiego na rzecz Pola­
ka Amerykanin, szykując się do rewanżu. Tspat. jadt i trenował
z Pstrowskim Jego zdjęcia były wszędzie!*
W tej ostatniej radzie dotyczącej konstrukcji .aha' chce
my powiedzieć, ze podobnie jest z dobrym „aha
je wybierzesz (z co najmniej dwóch - zob- punkt F) to rozmy
śJaj o mm. twórz narrację sprawdzaj, czy łatwo je przywołujesz
w myślach Łatwość bowiem jest dobrym wskaźnikiem tego. czy
.aha'" jest intuicyjne i czy dobrze odgrywa swoją rotę. Jeżeli dla
Ciebie takie nie jest to na pewno me będzie dla czytelnika M ej
.aha! na kohcu języka z tyłu głowy i na monitorze komputera,
na którym powstaje Twoja praca (co przyda się przy pisaniu pla
nu pracy do którego przejdziemy już niedługo)
Spróbujmy poćwiczyć pisanie „aha!' dla jirzykladowego
tekstu naukowego (który rzeczywiście powstał) Przyjmijmy, ze
chcieliśm y w mm przedstawić efekt kameleona (czyli taki ze
ludzie automatycznie i nieświadomie się naśladują a to naśta-
down :two przynosi naśladowcy wiele korzyści Interesowało nas
W o jd a c h K u lo n a . D a r i o . . D o liń sk i 37
sprawdzenie czy jeśli ludzie będą w h “dzieli, że s ą naśladowani,
to będą mniej ulegli mz ci, którzy me byli świadomi tej techni
ki wpływu społecznego Sformułowaliśmy następując, .aha1
„Zapewne Pani nieraz widziała, ze podczas rozmowy ludzie się
naśladują Gdy jedna osoba gestykuluje, druga robi podobnie
gdy pierwsza się nachyla, to druga zaraz s»ę podobnie zachowa
Psychologia pokazuje, ze skutkiem naśladowania jest uleganie
W o jo w ­ naśladowcy oraz lo. ze ulegamy całkowicie nieświadi >mie. me
wiemy bowiem, ze byliśmy naśladowani W naszym badaniu
chcemy sprawdzić, co się starve, gdy uprzedzimy o tym ludzi
a potem zaczniemy ich naśladować czy nadal będą ulegli?’
**«
Podsumujmy .aha!*. Jest ono pomysłem na reklamę albo na
piosenkę Formy te są na tyłe krótkie że można opowiedzieć
Kiedy |uż je d n ą historię albo przedstawić jedną cechę Jeżeli /byt wiele
chi emy opowiedzieć lub pokazać, to osiągniemy elekt w po
staci pr/ekombinowunych wzorów na ścianach w łazience nie­
spójnych kazań wygłaszanych z ambon i .. tekst*, w naukowych
które me wiadomo dokąd prowadź.« ..Aha1 ma być Intelektual-
n e ożywcze myślowo atrakcyjne zarówno dla autora jak i dla
odbiorców
 W o jc iec h K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 39

pracy. Opracowując dany punkt, a następnie jego szczegóły,

niedoświadczony autor zagłębia się w detale, tracąc z pola wi­

6 dzenia to, co ogólne, czyli cel i narrację Proponowana przez nas

metoda wydaje się redukować to zagrożenie.

K a m ie n ie m ilo w e
(czy li tw o r z e n ie r a m y
2.
T w o je g o t e k s t u )
Mając „aha!", warto przejść do następnego etapu, którym jest
pisanie planu pracy. Plan bowiem pomaga uniknąć treestyle u,
o którym była mowa wcześniej. Jego konstruowanie proponu­
jemy podzielić na dwa etapy:
( 1 ) tworzenie szkieletu (czyli kamieni milowych2) oraz
(2) wypełnienie środka szkieletu
Poprzez tę technikę sugerujemy mną metodę pracy nad pla­
nem niż ta jaką się powszechnie stosuje, na przykład w przy­
gotowaniach do matury z języka polskiego. Popularna meto­
da konstrukcji planu polega na wynotowaniu kolejnych treści,
które zamierza się poruszyć. Podejście to ma jedną zasadni­
czą wadę: często powoduje zagubienie centralnej narracji i celu
2 Technikę ta k e g o rozpsywania planu eden z nas poznał na warsztatach
Łukasza świerzewskego ówczesnego zastępcy redaktora naczelnego .Har­
vard Business Review” .
1. Pisanie planu należy rozpocząć od stworzenia „aha!".
Następnie trzeba |e umieścić w widocznym miejscu (przy­
klejając na monitorze, zapisując w stopce tekstu i tym
podobnie). Będzie ono punktem odniesienia do każdego
punktu, testem, czy dany punki rzeczywiście prowadzi
tam, dokąd planowaliśmy.
3. Myśląc o planie, pamiętajmy o zasadzie lejka (zob roz
dziat 2). Najpierw piszemy o kwestiach ogólnych a po­
tem o szczegółowych.
4 Ta metoda pisania nazywana jest metodą kamieni milo­
wych. Kamień milowy oznacza tu wprowadzenie nowego
i obszernego zagadnienia osobnej kwestii, nowej jakości
w stosunku do tego, co jest przedstawiane przedtem i po­
tem. Przypomina tytuł rozdziału lub tytuł grupy slajdów na
prezentacji.
5. Kolejne kamienie milowe układają się w konstrukcję
ramę, na której rozepniemy płótno naszego tekstu. Ko­
lejne boki ramy to kolejne kamienie. Szczegółowe tre­
ści są najpierw szkicowane na wspomnianym płótnie,
a te, które je doprecyzowują, to już nakładanie tarby na
ostateczną lormę tekstu rozpiętego na owej teoretycznej
ramie.
6. Kamienie milowe nie mogą zawierać zbyt wielu słów i nie
powinny być skomplikowane. Każdy z nich to krótkie
 i czytelne hasto, które zrozumie student drugiego roku
studiów.
7. Kamienie milowe wreszcie to punkty orientacyjne dla
autora czy omówił wątki kluczowe dla dyskursu prowa­
dzonego w pracy, czy zrobi! to w sensownei kolejności,
czy w rzeczowej formie
Spróbujmy zobrazować rozpisywanie planu w postaci ka­
mieni milowych opierając się na przywołanym wcześniej przy­
kładzie tekstu na temat (me)świadomości ełektu kameleona.
Przypomnijmy, że naszym celem było napisanie pracy o bada­
niach. w których sprawdzaliśmy, czy uświadomienie uczestni­
kom eksperymentu wywieranego na nich wpływu spowoduje, iz
efekt kameleona przestanie wywierać wpływ na osoby badane.
A Chcemy postawić pierwszy ogólny kamień milowy Ustanawia
on grunt dla naszej pracy, będący fundamentem dla wszystkich
następnych treści Ma być ogólny ale me może być zbyt ogólny,
na przykład: „Psychologia społeczna to ważna dziedzina psy­
chologii i nauki w ogóle". Jest to zbyt ogólne podejście, albo­
wiem badacze skupieni pod tym sztandarem zajmują się również
wieloma innymi kwestiami 7 drugiej strony me ma sensu rozpo­
czynać od referowania szczegółowych badań nad efektem ka­
meleona (które należą do grupy badań nad naśladownictwem),
bo to z kolei zbyt duże uszczegółowienie. Czytelnik jeszcze nie
wie czym się zajmujemy. Przyjmijmy że pierwszym punktem
będzie w tym wypadku zreferowanie kilku podstawowych po­
dejść. koncepcji i teorii, w których celem badania jest zjawisko
naśladownictwa.
Mamy zatem pierwszy kamień milowy w naszym planie
1 . Naśladownictwo - powszechność zactow arl
B. Po sformułowaniu pierwszego kamienia me piszemy kolej­
nego. ale patrzymy na aha!' (dlatego umieszczamy kartkę na
monitorze albo tekst w stopce) upewniamy się czy powsta­
ły przed chwilą kamień milowy ma wielo wspólnego z naszym
„aha!". Zdarza się bowiem, że nawel gdy opracujemy świotne
otwarcie wstępu ów start, niestety, odwraca uwagę czytelnika
w niewłaściwą stronę. Przykładem byłoby tu rozpoczęcie od
szczegółowego referowania naśladownictwa zachowań agre­
sywnych: uczenia agresji przez naśladowanie (koncepcja Al­
berta Bandury). Gdy nasz kamień milowy nawiązuje do ..aha1',
to możemy mieć pewność, że prowadzi nas we wcześniej ob­
ranym kierunku.
C Po upewnieniu się. że zmierzamy w dobrym kierunku (kamień
milowy zawiera się w „ahar ). myślimy o kolejnym punkcie na­
szego wstępu, kolejnym elemencie będącym podstawą rozpi­
nanej przez nas ramy teoretycznej Nowy kamień milowy musi
być nową jakością Błędem jest uszczegółowianie punktu oprą
cowanego przed chwilą. Czas na takie uzupełnienie nadejdzie
później Nowy kamień musi wypływać z poprzedniego ale pa
rniętajmy. ze ma to być nowa jakość
Zobrazujmy ten moment przygotowywania planu powrotem
do naszego przykładowego tekstu na temat ełektu kameleona
Przypomnijmy że celem hipotetycznego tekstu jest zaprezento­
wanie badań nad efektem kameleona i sprawdzenie czy uświa­
domienie wywieranego wpływu wpłynie na osoby poddawane
42 J a k p is a ć p r a c a d y p lo m o w a * p s y c h o lo g ii?
tej manipulacji (w literaturze podaje się wiele dowodów na to że
ten proces jest nieświadomy i automatyczny).
Kuszące wydaje się zapisanie kolejnego punktu jako „Nie­
świadomość efektu kameleona” . Choć bez wątpienia prowadził­
by nas w kierunku „aha!", zauważmy jednak, ze nie wypływałby
z punktu pierwszego: „Naśladownictwo1. Widoczny jest tutaj
za duży przeskok Nie widać natomiast nawiązania, doprecy­
zowania (lejek! - zob. rozdział 2 ); nowa jakość |est tak nowa,
że czytelnik mógłby się zagubić (zob rozdział t ). Potrzebujemy
punktu pośredniego, łącznika pomiędzy Naśladownictwem'
a „Nieświadomością efektu kameleona".
Wydaje się, że takim przejściem -
ścią - byłby punkt zatytułowany: 2. Efekt kameleona jako przy­
kład naśladownictwa. Zauważiny, że wypływa on z poprzedniego
- sugeruje czytelnikowi, że nowe pojęcie ma związek z naśla­
downictwem Ale jest nowa treść, która uszczegółowia treść
wcześniejszą, zgodnie z kształtem lejka (zob. rozdział 2 ) lutaj
będzie miejsce, aby napisać, że efekt kameleona jest nieświa­
domy: badani nie wiedzą, że naśladują, i niewiedzą, ze ulegają,
gdy uprzednio byli naśladowani
D. Zanim pójdziemy dalej i rozpiszemy kolejny (trzeci) kamień
milowy, musimy powtórzyć wcześniejszą procedurę, polegają
cą na upewnieniu się, czy zmierzamy we właściwym kierunku:
zerkamy do „aha!” .
E Teraz musimy się upewnić, czy nowy (trzeci) punkt wypływa
z poprzedniego (a nie z jeszcze poprzedniego - wynikanie po­
winno dotyczyć sąsiadujących ze sobą punktów).
W o jo ieo h K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 4 3
F. W trzecim kamieniu milowym możemy chcieć przedstawić
rozliczne korzyści płynące dla naśladowcy z efektu kameleona
3. Zyski z efektu kameleona. Ten punkt spełnia kryteria lejka,
ponieważ zawęża omawiane zagadnienie (Naśladownictwo —
Efekt kameleona - * Skutki efektu kameleona), a nie je rozszerza
lub zmienia obszar zainteresowania.
G. Następnie przeprowadzamy oba kroki kontrolne: pierwszy, czy
ten punkt prowadzi do „aha!' (prowadzi, gdyż chcemy sprawdzić,
czy uświadomienie wpływu - który właśnie omówiliśmy zredu­
kuje działanie efektu kameleona) oraz
1 jednocześnie nową jako­
H Drugi: czy wypływa z punktu poprzedniego (odpowiedź: tak,
najpierw powiedzieliśmy, co to jest efekt kameleona, a następnie
do czego prowadzi)?
I. Kolejnym, czwartym kamieniem milowym może być wspomnia­
ne wcześniej twierdzenie, że efekt kameleona jest nieświadomy.
Czytelnik już wie, że poruszamy się na gruncie naśladownictwa
i ze szczególnie interesuje nas efekt kameleona oraz jego nie­
świadomość (naśladowani uczestnicy badań powszechnie ule­
gają efektowi kameleona). Widzimy, ze ten punkt 'wynika z po
przedniego (drugi krok kontrolny), więc zerkamy, czy prowadzi
on w kierunku „aha (pierwszy krok kontrolny)
J. Ostatnim, czwartym kamieniem milowym, zawężającym wstęp
do celu pracy, może być zatem: 4. Co się stanie ;eże!i efekt ka­
meleona ZQSlanifc.uświadomiony - czy przęstanie_on_dzialać2
 W o jd a c h K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 45

Podsumujmy plan ułożony z kamieni mHcwych Wygląda on poziomu detalu - wypełniania treścią rozpiętego płótna. Ten pro­
następująco. ces możemy nazwać .kamyczkami milowymi’ , które omówimy
za chwilę (i zauważmy na marginosie, że stosujemy tu zarazem
( 1) Naśladownictwo - szerokie ujęcie. fu g ę -z o b rozdział 3).
(2) Elekt kameleona jako przykład naśladownictwa.
(3) Korzyści ze stosowania elektu kameleona
(4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona zostanie uświado­
miony - czy przestanie działać?

Wydaje nam się. że każdy kolejny punkt wypływa z „aha!"

i do niego prowadzi. Każdy kolejny punkt wynika z poprzednie
go i me ma wrażenia nagiego przejścia Gdyby takie wrażenie
się pojawiło i doszlibyśmy do wniosku ze dwa niepowiązane ze
sobą punkty są konieczne, mogłoby to oznaczać (i często tak się
zdarza), że wskazany jest kamień milowy (wiążący zagadnienia)
pomiędzy tymi dwoma punktami Należy jednak zwrócić uwa­
gę, czy nie naruszamy wówczas kształtu lejka (zob rozdział 2 ),
powodując nagłe wybrzuszenie narracji.
Podsumujmy więc kwestię kamieni milowych. Zauważmy,
ze przedstawiona technika odchodzi od maturalnego pisania
planu wstęp rozwinięcie, zakończenie Zaproponowana przez
nas metoda zachęca, aby od razu rozpisywać każde zagadnie­
nie. Po pierwszym punkcie zatem od razu wynotowalibyśmy to
wszystko, co zamierzamy w nim zawrzeć, następnie notujemy
rozwinięcie i pionownie wszystkie treści, które powinny się tam
znaleźć. Tradycyjna metoda niekoniecznie znajduje zastosowa
nie w empirycznych tekstach z psychologu. W tym szczegól­
nym wypadku konieczne jest wstępne zonentowanie czytelnika
w całości materiału, a dopiero potem poprowadzenie go do

K a m y c z k i m ilo w e
Kiedy masz plan w postaci kamieni milowych, to juz wiesz, w ja­
kim obszarze będziesz się poruszać leraz obszar ten należy
wypełnić treścią. Treść powinna być osadzona w przeglądzie
literatury i to osadzanie nazwaliśmy kamyczkami milowymi*
Wypełniają one treścią duże zagadnienie. Oznacza to, że ka­
myczek jest wskazaniem wiedzy, czy też badań, które chcemy
zacytować
Rozpisując .kamyczek", warto dodać kilka słów wyjaśnię
nia, co z cytowanei pracy chcemy umieścić w przygotowywa
nym tekście. Chodzi o to, aby nie wpaść w pułapkę reterowama
absolutnie wszystkiego, co w przytaczanej pracy jest napisane
Zapiszmy wyłącznie to. co jest nam potrzebne do naszego wy­
wodu. co zawęża zagadnienie (lejek - zob. rozdział 2). Innymi
słowy, unikajmy lania wody, wynikającego z chęci przedstawienia
wszystkiego, co w przywołanym źródle zostało zawarte.
Jak juz wspomnieliśmy kamyczki powinny się układać w le­
jek (zauważmy, ze to zdanie stało się tugą - zob rozdział 3).
Najlepiej, aby pierwszy kamyczek był bardziej ogólny niż drugi
Może też być tak, że pierwszy kamyczek nawiązuje do ostatniej
W o jc lso h K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 47
myśli wyrażonej w poprzednie) części, w obszarze wyznaczo­
nym przez poprzedni kamień milowy, tworząc fugę pomiędzy
zagadnieniami. Analogicznie ostatni kamyczek również może
stanowić fugę łączącą z kolejnym dużym kamieniem milowym.
W ten sposób zaczynamy kłaść fugi pomiędzy wątkami, osiąga­
jąc ciągłość narracji i zmniejszając ryzyko zagubienia odbiorcy
(zob. rozdział 1 ).
Aby zobrazować stosowanie tej techniki, wróćmy do wcze­
śniej rozpisanych kamieni milowych i postarajmy się wypełnić
je kamyczkami.
Kamień milowy 1.
Naśladownictwo-szerokieujęcie.
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
Badania Wyrwickiej (2001). Pokazanie, że nowo naro­
dzone zwierzęta uczą się zacłłowań poprzez obserwację
i naśladowanie (tu docelowo poiawi się pozycja z litera­
tury cytowanej).
b. Kamyczek milowy 2 Naśladowanie nie jest obce ludziom,
i to od najmłodszych lat. Naśladowanie wśród niemow­
ląt. na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanej)
c. Kamyczek milowy 3. Naśladowanie w dużych grupach
Pokazanie, że ludzie się naśladują również w dużych
grupach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
punkcie - w parach3. Koncepcja synchronizacji (tu do­
celowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej)
3 Zauważm y tutai panow anie fugi.
48 J a k p i s a ń p r a c a d y p lo m o w a » p s y c h o lo g ii?
Elekt Kamelwna iq Kq j fJttW .l* naśladownictwa.
Kamień .milowy.3,
Korzyści zŁaiose.wapia efektu kameleunu
Kamień milowyA
jeżeli eieKt Kameieona-zoslame
Rozpisaliśmy zatem pierwszy kamień milowy Zaczyna się
on szeroko - zauważeniem, ze naśladownictwo jest niezwykle
powszechne w naturze na przykład zwierzęta się naśladują (a).
Następnym punktem zawężamy perspektywę (tak jak nakazuie
lejek) i kierujemy się juz w stronę drugiego kamienia milowego
sygnalizujemy, ze ludzie też się naśladują (b). i ten kierunek pod­
trzymujemy w kolejnym kamyczku milowym (c)
Obecny plan ugruntował wiedzę czytelnika Zasugerował
obszar zainteresowań autora. Teraz musimy rozpisać drugi ka
mień milowy (elekt kameleona), pamiętając, z jakiego obszaru
wychodzimy (pierwszy kamień milowy: ogólnie o naśladownic­
twie) i dokąd zmierzamy (trzeci kamień milowy do czego pro­
wadzi elekt kameleona)
Kamieńmilowy.!*
NaśIadoMiiclwp .-szerokie .ujecie,
a. Kamyczek milowy 1. Naśladowntclwo wśród zwierząt
Badania Wyrwickiej. Pokazanie, że nowo narodzone zwie­
rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i naślado­
wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cyto­
wanej).
D a rłu s s D o liń sk i 49
b Kamyczek milowy 2 Naśladowanie nie jest obce ludziom,
i to od najmłodszych lat Naśladowanie wśród niemow­
ląt, na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanej).
c. Kamyczek milowy 3. Naśladowanie w dużych grupach
Pokazanie, że ludzie się naśladują również w dużych
grupach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
punkcie - w parach Koncepcja synchronizacji (tu do­
celowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej).
Kamień milowy Z
Flękt kamęleonajakó przykład naśladownictwa
a Kamyczek milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999)
pokazały, że mamy naturalną tendencję do naśladowa
nia oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi
korzyści naśladującemu4. Zauważenie, ze jest to jeden
z najbardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czy­
telnika, który nie zna tej dziedziny)
b Kamyczek milowy 2 Dyskusja eksperymentu 1 - bada­
ni naśladują określone gesty eksperymentatorów Gdy
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest a dru­
gi - inny gest. to badam zawsze prezentują zachowa­
nie które obserwują, i przestają prezentować gest po­
przedni.
4 D zęki p anowaniu widzim y, ze m ożliwe je s i lu la j zastosowan e łu g i Pre­
zentując irz e o <amień milowy, m ożem y zauważyć ze o jednym zagadnieniu
ju ż w spom nieliśm y W arto ta kie tu g i sobie zaznaczać w planie, gdyż oołem .
w trakcie oisan.a larw o nam będzie je rozpisać, jednocześnie d b a ją c c to.
aby rie zagubić od biorcy 'zoo rozdział 1).
SO J a k p la a ć p ra c a d y p lo m o w a z p s y c h o lo g ii?
c Kamyczek milowy 3 Eksperyment 3 - badani naśla­
dują gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom
empatii Wyjaśnienie że poszczególne eksperymenty
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz­
wija poprzedni.
d. Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy­
nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia
i bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
uczestników eksperymentu5.
e. Kamyczek milowy 5. Badani nie są świadomi, ze naśla­
dują (eksperyment 1 1 3) oraz ze ulegają wpływowi na
śladowmctwa. kiedy się ich naśladuje (eksperyment 2 )6.
Kamieńnnlowy-3.
KorzyścizestosowaniaefektuKa<HirJEMi fi.
Kamień) LfL a rn a
Zauważmy, że kamyczek milowy (d) mówi o korzyściach
płynących z naśladowania, co prowadzi do trzeciego kamienia
milowego Rozpiszmy więc kolejny kamień milowy
KaniifińmilowyL
Naśladownictwo-szerokieujęcie
- To zdanie stanowi poręczną ‘ugę łączącą z następnym punktem , w którym
bęcteem y referow ać w ięce; skutków płynących z naśladownictwa
0 Ten kam yczek ie st zarazem przejściem (tugąj d o ostatniego kam ienia m i­
lowego. Dzięki rozpisanem u planowi o d razu mozomy zauważyć i zaplanować
nawiązania W os:atnim punkcie m ożem y w skazać, ze jedne zagadnienie
Oyk> ju z przedstawiane, i dzięk tem u czylełm k cdnos*e w rażeńe lepszego
prowadzenia narracji (zob. rozdział 1)
W ojdach Kalosza, Dariusz Dolihskl 51
a. Kamyczek milowy 1 Naśladownictwo wśród zwierząt.
Badania Wyrwickiej. I’Okazante, że nowo narodzone zwie­
rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i naślado
wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cyto­
wanej)
b Kamyczek nulowy 2. Naśladowanie mc jest obce ludziom,
i to od najmłodszych lat Naśladowanie wśród niemow­
ląt na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanej).
c Kamyczek milowy 3 Naśladowanie w dużych grupach
Pokazanie, ze ludzie się naśladują również w dużych gru
pach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim punk­
cie - w parach. Koncepcja synchronizacji (tu docelowo
pojawi się pozycja z literatury cytowanej).
a. Kamyczek milowy I Badania Chartrand i Bargha ( 1999)
pokazały ze mamy naturalną tendencję do naśladowa­
n a oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden
z najbardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba­
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czy­
telnika. który nie zna tej dziedziny)
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 bada­
ni naśladują określone gesty eksperymentatorów Gdy
leden eksperymentator prezentuje jeden gest a dru­
gi inny gest to badani zawsze prezentują zachowa­
nie które obserwują i przestają prezentować gest po­
przedni.
S3 M K u lasz* , D a riu sz
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśla­
dują gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom
empatii Wyjaśnienie ze poszczególne eksperymenty
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz­
wija poprzedni
d Kamyczek milowy 4 Eksperyment 2 naśladowanie
przynosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lu­
bienia i bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy
przez uczestników eksperymentu.
e Kamyczek milowy 5 Badani nie są świadomi, ze na­
śladują (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo­
wi naśladownictwa kiedy się ich naśladuje (ekspery­
ment 2 ).
Kan iio i'i milowy 3
a Kamyczek milowy t . Naśladowanie innych przynosi roz­
maite korzyści, na przyktad w postaci wyższych napiw­
ków otrzymanych od naśladowanych. Gdy kelnerka po­
wtarza zamówienie, otrzymuje potem wyższe napiwki (tu
docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej). Kie­
dy sprzedawca naśladuje klientów to więcej sprzedaje
a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi się po­
zycja z literatury cytowanej)
b. Kamyczek milowy 2. Naśladowanie innych prowadzi do
otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po­
zycja z literatury cytowanej) oraz wyższych datków na
cele charytatywne niezależnie od tego czy prosi o nie
naśladowca, czy tez inna osoba
53
Zauważmy, że rozpisanie trzeciego kamienia milowego me
zakończyło się fugą łączącą z kolejnym kamieniem milowym,
którym jest (nie)świadom ość efektu kameleona. Postaramy
się rozwiązać ten problem na początku rozpisywania kamycz­
ków milowych w ramach kolejnego czwartego kamienia m i­
lowego
Kamieńmilowy.1,
Naśladownictwo-szerokieuiscie.
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
Badama Wyrwtckiej. Pokazanie ze nowo narodzone zwie­
rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i naślado­
wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cyto­
wanej).
b. Kamyczek milowy 2. Naśladowanie nie jest obce ludziom,
i to od najmłodszych lat. Naśladowanie wśród niemów
ląt. na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanei).
c. Kamyczek milowy 3 Naśladowanie w dużych grupach.
Pokazanie ze ludzie się naśladują również w dużych gru
pach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim punk
a e - w parach Koncepcja synchronizacji (tu docelowo
pojawi się pozycja z literatury cytowanej).
Kamień milowy 2.
EMLkamelęonajako,przykładnaśladowniclwa,
a. Kamyczek milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999)
pokazały, ze mamy naturalną tendencję do naśladowania
oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden

z na|bardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba­
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czytel­
nika. który nie zna tej dziedziny)
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 - bada­
ni naśladują określone gesty eksperymentatorów. Gdy
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest. a dru
g i - inny gest. to badani zawsze prezentują zachowa­
nie, które obserwują, i przestają prezentować gest po­
przedni.
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśladują
gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom em­
patii. Wyjaśnienie, że poszczególne eksperymenty refe­
rujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment rozwija
poprzedni
d Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy­
nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia
i bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
uczestników eksperymentu
e. Kamyczek milowy 5. Badani me są świadom i, ż e na
śladuią (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo­
wi naśladownictwa, kiedy się ich naśladuje (ekspery
ment 2 ).
K am ieóJiutey-Ł
a Kamyczek milowy 1. Naśladowanie innych przynosi roz­
maite korzyści, na przykład w postaci wyższych napiw­
ków otrzymanych od naśladowanych. Gdy kelnerka po­
wtarza zamówienie, otrzymuje potem wyższe napiwki
(tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej)
W o jc iec h K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 55
Kiedy sprzedawca naśladuje klientów, to więcei sprze­
daje, a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi
się pozycja z literatury cytowanei).
b Kamyczek milowy 2 . Naśladowanie innych prowadzi do
otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po
zycja z literatury cytowanei) oraz wyższych datków na
cele charytatywne niezależnie od tego, czy prosi o me
naśladowca, czy też inna osoba
Kamień milowy 4.
a Kamyczek milowy 1 Teza Chartrand i Bargha (1999)
wszystkie korzyści omówione w trzecim kamieniu milo­
wym są nieświadomie ofiarowywane naśladowcy. Za­
uważenie że była o tym mowa w punkcie (e). czyli w ka
myczku milowym 5, rozwijającym kamień milowy 2 .
b Kamyczek milowy 2. Jak badano nieświadomość eteklu
kameleona? F u n n e l ó e b n e ftn g (Chartrand i Bargh, 1996)
- opis narzędzia Pytanie do badanych, czy coś zauwa
żyli (że naśladują lub że byli naśladowani),
c. Kamyczek milowy 3. Lakin i Chartrand (2003) w dyskusji
swojej pracy zapytały, c o się stanie, gdy osoba badana
będzie świadoma efektu kameleona Autorki zalozyty, ze
w takim wypadku oddziaływanie efektu kameleona zo
stanie zniesione naśladowca nie odniesie żadnych ko­
rzyści Zauważenie, ze żadnej spośród wcześniej zapre­
zentowanych korzyści (trzeci kamień milowy) me będzie
juz można uzyskać, gdy naśladowany będzie świadomy
stosowanej wobec niego techniki.
56 J a k p is a ć p r a c a d y p lo m o w a i p s y c h o lo g ii? K ulaaxa, D o liń sk i »7

d. Kamyczek milowy 4. W naszym badaniu postanawiamy choć nierzadko słusznej, trudno jednak skorzystać. Promotorowi
zapełnić tę lukę, ponieważ, |ak dotąd, me przeprowa­ zapewne łatwiej byłoby wskazać, ze struktura narracji me zosta­
dzono badania w którym udzielono by odpowiedzi na ła zachowana, że brakuje fug w tekście, że styl narracji jest zły,
to ważne pytanie. choć maleria właściwa, i tym podobnie.

Rozpisując czwarty kamień milowy stworzyliśmy fugę łączą

cą z poprzednim wątkiem: pomiędzy skutkami efektu kameleona
(a) i nieświadomością efektu kameleona (e).
Zamykając kwestię kamieni i kamyczków milowych jako tech­
nik porządkujących pisanie, chcielibyśmy, po pierwsze, zauwa­
żyć. że kamienie milowe przypominają tytuty slajdów a kamyczki
ich treść. Prezentację pisaną tą metodą można zatem najpierw
przeglądać pod kątem zorientowania się w całej strukturze (ty­
tuły). a dopiero potem zagłębiać się w szczegółowe zagadnie­
nia. Wyobraźmy sobie, ze ria początku ustnej prezentacji bardzo
skrótowo przedstawiamy słuchaczom, o czym będziemy mówić
Kamenie są takim zarysem i zasygnalizowaniem obszaru poza
którym me będziemy się poruszać, kierunkiem, w jakim zmierza
my. Kamyczki będące treścią danego slajdu, szczegółami wy
pełmającymi jego treść, muszą jednak być tak napisane zęby
po ich wyświetleniu odbiorca |e zrozumiał, zanim jeszcze przed
stawimy je na glos. Inną metaforą może być przeglądanie spisu
treści podręcznika kamienie milowe to tytuły kolejnych rozdzia­
łów, kamyczki zaś to podrozdziały.
Po drugie, stosowanie tych technik, czyli rozpisywanie planu
pracy zanim zaczniemy pisać artykuł, pozwa'a uniknąć niepo­
rozumień na linii magistrant -promotor Najkrócej można to ująć
lako uwagę kierowaną przez promotora do magistranta „To |est
źle napisane. Proszę poprawić i napisać od nowa" Z takiej rady.

8
P is z k r ó tk o i n a t e m a t
(z a s a d a d o m k u z k a rt,
c z y li p r o s t o t a A lb e r ta E i n s t e in a
o r a z e k o n o m ik a s tó w
R o b in a V a lla c h e r a )
Częstym błędem piszącego pracę dyplomową jest zbyt obszer­
ny zamiar co może wtórnie prowadzić do pisania me na temat.
Jest na to pewne remedium idąc za radą Alberta Einsteina,
upraszczaj ale me za bardzo (gorąco zachęcamy do mekompli-
kowania). Lepszy jest krótki i merytoryczny fragment mz jakikol­
wiek inny Zasadę tę możemy przedstawić w punktach:
(1) Najlepiej pisać krótko i na temat.
(2) Jeżeli pisze się za dtugo, ale na temat, to nie jest źle,
choć może być lepiej.
(3) Jeżeli pisze się krótko, ale nie na temat to trudno liczyć
na tolerancję czytelnika.
(4) Czytanie za długiego tekstu, w dodatku me na temat,
jest dla czytelnika jeszcze bardziej uciążliwe
(5) Trudno jest pisać łatwo, a łatwo jest pisać trudno.
W o jciech Kuloi6xa, Darluea Doliński SB
Jak zatem pisać krótko i na temat? Powróćmy do myśli wyra
żonej przez mistrza reportażu, Ryszarda Kapuścińskiego (o któ­
rym wspominaliśmy juz na początku naszego poradnika), który
ważył każde słowo, zdanie i akapit Ale jak ważyć? Jak spraw­
dzić, czy dany Iragment jest ważny (jak to przy ważeniu bywa)
i koniecznie powinien pozostać? Proponujemy traktować każde
słowo, zdanie, akapit czy rozdział jak fragment domku z kart
Mając przed oczami aha'" (to nasz nienaruszalny kamień
węgielny), usuwamy rozważany element (słowo, zdanie, akapit).
Jeżeli domek (czyli tekst) nadal stoi i nie straciliśmy „aha!*, to
najprawdopodobniej usunięty element nie byl kluczowy, me pro­
wadzi! w kierunku wyznaczonym przez .ah a !' więc z czystym
sumieniem możemy go usunąć7. Zachęcamy do eksperymen­
towania. do usuwania >przywracania kolejnych elementów tekstu
- dzięki temu możemy z łatwością zważyć dany fragment, a cala
konstrukcja wywodu może nabrać me tylko przejrzystości, lecz
także przypisywanej najlepszym tekstom lekkości
Inną techniką ważenia jest powtarzana od lat przez jednego
z nas zasada Robina Vallachera. autora dziesiątków artykułów
w prestiżowych czasopismach oraz kilku książek i podręczni­
ków e k o n o m ia s tó w Termin ten oznacza zachętę do użycia jak
najmniejszej liczby stów. aby wyrazić daną myśl A jeśli można
coś wyrazić krócej, zrób to!
7 Po usunięciu proponujem y nie naciskać o d razu _zap«z lecz zaoisz
ul k ia k o ' kolejną wersję, b o czasem się okazuje, że usunięty elem ent jednak
byl ważny

9 również stoty, w których widzimy nogi, ale brakuje bla­
S to ło w a k o n c e p c j a a k a p i t u 8
(czy li z a s i a d a n i e p rz y p r a n iu
d o k u lin a r n e j u c z ty )
Wygodną formą porządkującą tekst jest akapit Dobrze jest, gdy
kolejne akapity wynikają z poprzednich oraz prowadzą do za­
mierzonej konkluzji {zasada lejka zob. rozdział 2). Akapit jest
jednak dość trudną formą, w której łatwo popełnić błędy, które
za chwilę omówimy.
(1) Zdarza się. że akapit sktada się z jednego-dwćch pro­
stych zdań. Tak być nie powinno. Jeżeli nie potrafimy
rozbudować danej myśli do osobnego kilkuzdaniowe-
go akapitu, to częstym remedium jest dołączenie tego
krótkiego fragmentu do akapitu poprzedniego albo na­
stępnego
(2) Przydatnym zabiegiem jest myślenie o każdym akaoi
cie jak o stole. Stół ma blat wspierany przez kilka nóg.
Podobnie jest z akapitem, w którym odnajdziemy jedną
centralną myśl (blat) obudowaną wspierającymi, kon­
stytuującymi , uzasadniającymi elementami. Podobnie
3 Metafora autorstw a profesora Andrzeja Nowaka
Wojciech Kulei Dariusz Doliński 61
jak nie ma stotów złożonych wyłącznie z blatu, tak nie
istnieją dobre jednozdaniowe akapity. Niespotykane są
tu, który by owe nogi spaja! Taka konstrukcja przypo­
minałaby kilka mato istotnych zdań, luźno ze sobą po
wiązanych. Widoczny bytby brak spójnej myśli łączącej
poszczególne elementy.
(3) Błędem jest pisanie kolejnych akapitów bez związku
z wcześniejszymi treściami (brak wynikania i fug - zob.
rozdział 3, brak kamieni - rozdział 6: i kamyczków milo­
wych - rozdział 7; brak lejka rozdział 2). Początkujący
autorzy często ulegają złudzeniu, że na koniec danej
myśli wystarczy nacisnąć „enter". Tak jednak nie jest
Aby zachować ciągłość wywodu i spójność myśli, trze­
ba w następnym akapicie nawiązać do poprzedniego.
Należy zatem przeprowadzić pewien zabieg logiczny,
a nie po prostu naciskać klawisz „enter’ chcąc oddzie­
lić jeden akapit od drugiego.
(4) Kolejne akapity i zdania w nich umieszczane przypo­
minają przygotowywanie prania. W jednym praniu me
umieszczamy ubrań w różnych kolorach ani też uszytych
z materiałów wymagających odmiennego podejścia. Je­
żeli kolejne zdania w akapicie przypominają mozaikę
kolorów, to niestety nie jest to obraz, którego oczekuje
recenzent idea powinna wspólwystępować z podob­
nymi sobie. Kolejny akapit zaś powinien różnić się od
poprzedniego odcieniem, ale nie dramatyczną zmianą
koloru i materiału.

10
B ra k „ a h a ! ” i k a m ie n i
o r a z k a m y c z k ó w m ilo w y c h
(b tą d ty p u „ a l f a b e t DACAB” )
Błędem dość powszechnie popełnianym w trakcie pisania du­
żych fragmentów tekstu jest nie tylko brak spójnej (wyrokane').
powiązanej (fugi!) wypływającej niczym z lejka (kamenie i ka­
myczki milowe!) myśli przewodniej, lecz także powtarzanie i za-
pęłlanie niektórych kwestii w losowej kolejności Wyobraźmy
sobie, że w planowanym tekście chcemy powiedzieć o kilku
kwestiach A, B C, D. Układają się one w znaną, czytelną i prze­
widywalną strukturę alfabetu Zrmana kolejności, powtarzanie
niektórych liter w niepowiązanej sekwenqi (na przykład D A, C.
A, B) powoduje zagubienie znanej formuły, zamazanie czytelne­
go przewidywalnego i logicznego wynikania W takim wypadku
odbiorca nie domyśli się, ze ma do czynienia z porządkiem al­
fabetycznym. Zachowanie struktury planu i kolejności me tylko
zapewnia czytelność wywodu, lecz także daje czytelnikowi przy
jemne poczucie przewidywalności tekstu intuicyjnego wypty
wania kolejnych treści. Czytelnik me jest zaskakiwany zmianami
narracji bez wyraźnego powodu
Zobrazujmy to przykładem Czytasz tekst, który rozpoczy­
na się od referowania wyników badań pokazujących korzyści
K u l e s z a , D a r i u s z Do liń sk i 63
płynące ze stosowania eloktu kameleona. Autor przechodzi na­
stępnie do przedstawienia celu pracy, którym jest świadomość
ulegania efektowi kameleona Dochodzi jednak do wniosku,
ze warto przytoczyć kolejne badania nad korzyściami płynący­
mi z efektu kameleona Zmierzając ku końcowi zaś, postana­
wia przedstawić podstawowe założenia efektu kameleona trzy
kluczowe eksperymenty, które ukonstytuowały len konstrukt.
Zamykając wstęp, autor opisuje metody badania (me)świado-
mości efektu kameleona zauważając, ze w literaturze przedmio­
tu juz postawiono pytanie o skuteczność omawianej techniki,
gdy poddawana jej osoba jest świadoma wywieranego wpływu
W konkluzj pojawia się stwierdzenie, ze należy przeprowadzić
takie badania uzupełniając w ten sposób ważną lukę w wiedzy
o efekcie kameleona.
Przypomnijmy teraz kamienie milowe Tym razem rozpisze-
my jo jako A. B. C. D. a następnie powrócimy do planu tekstu
- i zobaczymy chaos (zanim jeszcze go wywołamy pisząc tekst
ostateczny)
(1) Naśladownictwo - szerokie ujęcie |nazwijmy to treścią A |.
(?) Efekt kameleona jako p rz y k ła d n a ś ia d o w n K ^ w a (treść B)
(3) Korzyści ze stosowania efektu kameleona (treść CJ.
(4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona zostanie uświado­
miony - czy przestanie on działać (treść DJ?
Teraz skopiujmy ten plan. wsławiając odnośniki do treści
A B. C. D:
„(...) tekst, który rozpoczyna się od referowania wyników
badań pokazujących korzyści płynące ze stosowania efektu
kameleona (treść C]. Autor przechodzi następnie do przedsta­
wienia celu pracy, którym jest świadomość ulegania etektowi
kameleona [treść D]. Dochodzi |ednak do wniosku, ze warto
przytoczyć kolejne badania nad korzyściami płynącymi z efektu
kameleona (treść C) Zmierzając ku kortcowi zaś. postanawia
przedstawić podstawowe założenia efektu kameleona trzy klu­
c z c ie eksperymenty które ukonstytuowały ten konstrukt [treść
B). Zamykając wstęp autor opisuje metody badania (nieświa­
domości efektu kameleona [treść... ale która?], zauważając,
ze w literaturze przedmiotu postawiono pytanie o skuteczność
omawianej techniki gdy poddawana jei osoba |est świadoma
wywieranego wpływu [treść... ale która?) W konkluzji pojawia
się stwierdzenie ze należy przeprowadzić takie badania, uzu­
pełniając w ten sposób ważną lukę w wiedzy o efekcie kamele­
ona (treść D)".
Po tym zabiegu wyraźnie widać brak spójnego konceptu
narracji, przeskakiwanie z jednej treści do drugiej bez związku,
bez wynikania, bez ciągłości wywodu.
11
B ra k „ a h a ! ” i k a m ie n i
o r a z k a m y c z k ó w m ilo w y c h
( b łą d ty p u z b y t a m b itn y
p r z e w o d n ik w m u z e u m )
Każdy kto był w Luwrze, lub cfioćby o mm słyszał, zapewne pa­
mięta, 7 czego słynie to miejsce i co jest w nim najcenniejszego.
Tak. oczywiście - M o n a U sa Ate kio pamięta, z czego styme ten
obraz, kto zna historię jego powstania, kto poznał i może wymie­
nić inne cenne dzielą zawarte w tym skarbcu sztuki? Trudność
w udzieleniu odpowiedzi na te pytania wskazuje na problem na­
potykany przez czytelników tekstów naukowych z zakresu psy­
chologu. Jeżeli po lekturze tekstu me potrafię sot>e przypomnieć
jego kluczowych treści, to winowajcą jest przewodnik, czyli autor
Jak być dobrym przewodnikiem'? Oto kilka rad:
(1) Przed napisaniem tekstu zadai sotxe pytanie: co chcę
aby czytelnik pumiętal'? Nie myśl o tym. co chcesz po
wiedzieć.
(2) Zastanów się. czy uda O się zachwycić czytelnika za
interesować go. zadziwić, a na koniec podać mu roz­
wiązanie tego poznawczego napięcia Podobnie działa
 i, D ł r i u t i D o liń sk i «7

przewodnik, zanim wejdzie do Luwry zastanawia się, W obu wypadkach: tekstu i muzeum, szarpanie pro­
jak zachwycić, zainteresować, zadziwić i pokazać roz­ wadzi do zagubienia i zmęczenia odbiorcy. Unikanie
w ija n ie (określone zbiory). szarpania ścisłe trzymanie się kierunku (planu opartego
(3) Zanim zabierzesz kogoś do swojego Luwru, powiedz na kamieniach milowych oraz zasady le|ka) chroni przed
najpierw, czego należy w nim wypatrywać. Tak właśnie tym niebezpiecznym efektem. Podsumowując autor, tak
zachowałby się przewodnik. Czy pani wie. ze sztuka to jak wytrawny przewodnik, wie, dokąd się nie zapusz­
również pasmo kradzieży pomysłów? Kradli od siebie czać. o czym nie mówić, czego nie poruszać, pomimo
artyści, kradły kolejne epoki Oczywiście wszyscy mówili ze to coś mogłoby być dodatkową atrakcją. Przez cały
0 inspiracji ale zobaczy pani, ze jest je| stanowczo zbyt czas z tyłu głowy ma cel zwiedzania (czyli przedkładane
dużo. by o niej mówić z wyrozumiałością. To kopie kopii. go tekstu) To czytelnik jest w centrum zainteresowania,
W tym muzeum przemierzymy drogę tych zbrodni i poka a nie osoba przewodnika (autora), który czasem ulega
zę bezpośrednie dowody". Po takich słowach owa pani pokusie zachwytu nad swoją wiedzą i czuje nieodpar­
zapewne będzie zainteresowana. Będzie wiedziała, cze tą potrzebę podzielenia się mmi (zarówno wiedzą jak
go się spodziewać, co zobaczy, a także jakie zbio-y me i zachwytem)
będą prezentowane Zauważmy ze te słowa to .aha1"
(4) Wchodzący do muzeum przewodnik musi być bardzo
skupiony na celu wizyty ( aha!') i powstrzymywać się od
szarpania zwiedzających za rękaw by im powiedzieć
„Ale skoro |uz tu jesteśmy, to pani pozwoli, ze przy oka
zji pokażę jeszcze ciekawą rzeźbę. Co prawda nie ma
ona mc wspólnego z naszą wizytą lecz pani przecież
zapłaciła za bilet a w dodatku ja tu jestem więc szko
da z tego me skorzystać To zaledwie pięć minut więcej
1 tylko dwie sale dalej".
Szarpanie za rękaw poiawia się w tekście, gdy autor
postanawia wyjść poza plan aby popisać się wiedzą
(zob. rozdział 12. Nadmierna muskulatura), albo zmie­
nić temat, by wprowadzić treści, które me są istotne dla
referowanego zagadnienia.
 12 13
P o p is y w a n ie s i ę J a k z a c z ą ć p is a ć ?
(czy li n a d m i e r n a m u s k u l a t u r a ) ( a k a p i t o tw ie r a ją c y )

Nierzadkim błędem, wynikającym z poprzedniego (elekt zte U łfl.. tyle przygotowań Pozostaje jedynie zacząć pisać, praw
go przewodnika szarpiącego za rękaw), jest pisanie zbyt dużo da? Teraz to juz z górki1Jak zauważyliśmy wcześniej, owo .jedy
i nie ria temat. Dzieje się tak najczęściej dlatego ze autor wie me" bywa dość trudne Jedyność" bowiem się multiplikuje gdy
coś. co niekoniecznie pasuje do wywodu ale mówi: „Szkoda pierwsze słowa; wszystkie następne, wypływa-

tlili
to pominąć (skoro |uż to przeczytałem) Pisząc o nadmiernej przedmch będą juz łatwiejsze. Jak zatem rozpocząć?
muskulaturze, mamy na myśli to że pisanie jest podobne do ułatwieniem może być wykorzystanie i rozbudowanie
treningu na przykład na siłowni Geszymy się z przyrostu m ię­ ego wcześniej .a h a !'. W ten sposób może powstać
śni i z poprawienia sylwetki Istnieje jednak pewna granica tego akapit, zakończony zarysem celu pracy
procesu. Jej przekroczenie może być niezdrowe i nieestetycz­
ne Podobnie jest z pisaniem Nie chodzi bowiem o to. aby tezę
tekstu obudować wszystkim, czymkolwiek się da. by pokazać
wszystko, co znaleźliśmy W takim wypadku nadmiernie rośnie
muskulatura tekstu i interakcja z nim przestaje być przyjemno­
ścią A h a !' i plan (kamienie i kamyczki milowe) pozwalają dbać
o dobrą sylwetkę tekstu
 14
Z a k iw a n ie s i ę w p o lu k a r n y m
(czy li p i s a n i e n a g fo s : p o w ie d z ,
z a n i m n a p is z e s z )
Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych
zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok
i komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę m i to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać".
Zdarza nam się również konkludować: J e n fragment me
brzm i' Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali
fragment, który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało,
pozwala szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie­
które Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.
15
B ra k n a u k o w e j k in d e r s z tu b y
(czy li n ie z n a jo m o ś ć s t a n d a r d ó w
e d y to r s k ic h )
Autora obowiązuje pisarski s a v o r v rv re . którym w nauce są stan­
dardy edytorskie. Naukowcy umówili się, że podczas pisania
będą stosować pewne formalne zasady konstrukcji tekstu Są
one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa
ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana
bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi­
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o znęca
nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw. kotowanie)
albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej. Zapewniamy, że sens
jest, i poprzemy to zapewnienie przykładem Wyobraźmy sobie,
że jesteśmy rodzicem dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech
lat spotyka się ona z pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz­
kają razem. Dobrze togo człowieka znamy i nie powiemy o mm
złego słowa. Choć me przyznajemy się sami przed sobą. wyda­
je się nam idealnym kandydatem na męża: jest wiemy, uczu­
ciowy, podziela wiele {Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
 14
Z a k iw a n ie s i ę w p o lu k a r n y m
(czy li p i s a n i e n a g fo s : p o w ie d z ,
z a n i m n a p is z e s z )
Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych
zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok
i komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę m i to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać".
Zdarza nam się również konkludować: J e n fragment me
brzm i' Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali
fragment, który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało,
pozwala szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie­
które Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.
15
B ra k n a u k o w e j k in d e r s z tu b y
(czy li n ie z n a jo m o ś ć s t a n d a r d ó w
e d y to r s k ic h )
Autora obowiązuje pisarski s a v o r v rv re . którym w nauce są stan­
dardy edytorskie. Naukowcy umówili się, że podczas pisania
będą stosować pewne formalne zasady konstrukcji tekstu Są
one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa
ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana
bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi­
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o znęca
nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw. kotowanie)
albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej. Zapewniamy, że sens
jest, i poprzemy to zapewnienie przykładem Wyobraźmy sobie,
że jesteśmy rodzicem dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech
lat spotyka się ona z pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz­
kają razem. Dobrze togo człowieka znamy i nie powiemy o mm
złego słowa. Choć me przyznajemy się sami przed sobą. wyda­
je się nam idealnym kandydatem na męża: jest wiemy, uczu­
ciowy, podziela wiele {Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie

był w naszym domu i zawsze sprawiał miłe wrażenie Pewnego
popołudnia odbieramy telefon i w słuchawce słyszymy przeję­
tą córkę która prosi abyśmy zarezerwowali czas na wieczorne
spotkanie i przywdziali najelegantsze ubranie: „Mamy coś bardzo
ważnego do omówienia! “ Spełniamy prośbę córki i wieczorem
oczekujemy młodych (przeczuwając, źe chodzi o ślub ciążę lub
jedno i drugie) Gdy przybywa zapowiedziana para. miody dżen
telmen pada na kolana i staropolskim zwyczajem prosi o pobło­
gosławienie małżeństwa gdyż nasza córka zgodziła się wyjść za
mego za mąz. Powtórzmy znamy tego pana, me ma przesłanek,
aby się sprzeciwiać postanowieniu młodych.
Gdzie w tej sytuacji odnajdziemy standardy edytorskie?
W jego zachowaniu i ubraniu Jeśli ten człowiek stosuje się do
standardów, to jest ogolony, ma wyprasowaną koszulę i umył
zęby Brak standardów objawia się jednodniowym zarostem,
pogniecioną koszulą noszącą ślady dwudniowego używania
oraz zapachem pitego od trzech dni alkoholu. Zauważmy że
wygląd i zachowanie kandydata na męża naszej córki nie po­
winny mieć znaczenia A le... mają. Gdy ode mnie wymaga się
eleganqi, to on m ógłby przestrzegać podobnych zasad1 Od
dając do recenzji tekst (na przykład pracę dyplomową), który nie
spełnia standardów, możemy skłonić recenzenta do namysłu:
.Dlaczego mam czytać tekst, którego autorowi nie chciało się
dopracować?"
Po drugie, standardy edytorskie APA pozwalają łatwiej się od­
najdywać w strukturze tokstu. Precyzują, jak ma wyglądać tekst,
począwszy od strony tytułowej, a kończąc na ostatniej Istnieją
po to, aby czytelnikowi ułatwić nawigację w tekście. Na przykład
widząc dany tytuł, odbiorca wie. czy jest to .nowa jakość', czy
W o Je * c łi K u l o n a . D .r i u a i O ollfU ki 73
wprowadza nowe zagadnienie, czy też jest uszczegółowieniem
wcześniej omawianych treści; nie jest zaskakiwany sposobem
prezentacji wyników, nie męczy się, czytając zbyt drobny tekst
lub szukając miejsca w którym mógłby umieścić uwagi do czy­
tanego tekstu. Brak standardów informuje o braku wychowania
autora i choć mankamenty każdemu się zdarzają jednak per­
manentne popełnianie fa u x p a s świadczy o braku wykształcenia
w tym ważnym zakresie. Standardy te nie powstały jako spis za­
sad oderwanych od rzeczywistości, ponieważ wszystkie zasady
służą czytelnikowi Na przykład podwójna interlinia pomaga na
nosić uwagi nad tekstem, gdy recenzent lub recenzentka pracuje
na wydruku (co jest niezwykle częste!) Zbyt mały odstęp unie­
możliwia ten zabieg. Rozmiar czcionki pozwala sprawdzić, czy
dany tekst nie jest za długi. Wyrównanie do lewej chroń; wzrok
czytającego (a recenzenci czytają naprawdę dużo), podczas
gdy wyjustowanie. choć wygląda ładnie, męczy wzrok zmienia­
ją się wówczas odstępy pomiędzy wyrazami - i tak dalej, i tym
podobnie.
Zauważmy na koniec ze pisanie tekstów po polsku może
przysporzyć nieco kłopotów w zakresie stosowania standardów
APA, bo nierzadko stoią one w sprzeczności z niektórymi zasa­
dami polskiej ortografii Na przykład w Polsce nie używamy zna­
ku . a w tytułach tylko pierwsze słowo piszemy dużą literą.
Zapisując wynik dziesiętny, stawiamy przecinek (0.05). podczas
gdy standardy APA wymagają innego zapisu (0 5 - gdy war­
tość nie przekracza jedności nie zapisujemy na początku zera,
a zamiast przecinka stawiamy kropkę) Kolejną różnicą jest pi
sanie w pieiwszej osobie (styl APA: .przeprowadziłem badania")
lub w trzeciej (narracja polska: .przeprowadzono badania").
74 J a k p is a ć p r a c e d y p lo m o w e * p s y c h o lo g ii? ___________________

Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,

proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć
16
do najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za­
P rzeo cz o n e s p a c je ,
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
k ro p k i i p rz e c in k i
mogliby nam wytknąć recenzenci.

Absolutnie normalnym skutkiem poprawiania tekstu są niewła­

ściwie umieszczane znaki interpunkcyjne (na przykład dwie
kropki na końcu zdania połączenie kropki z przecinkiem lub
średnikiem i tym podobnie) i zbyt liczne spacje (więcej niż jed­
na między wyrazami). Poprawiając tekst usuwamy fragmenty
przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy­
chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato­
miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść
wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy
do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa­
nia mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas
frazy albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/
CMD] oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra­
cę wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
„ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli
nam wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,
74 J a k p is a ć p r a c e d y p lo m o w e * p s y c h o lo g ii? ___________________

Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,

proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć
16
do najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za­
P rzeo cz o n e s p a c je ,
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
k ro p k i i p rz e c in k i
mogliby nam wytknąć recenzenci.

Absolutnie normalnym skutkiem poprawiania tekstu są niewła­

ściwie umieszczane znaki interpunkcyjne (na przykład dwie
kropki na końcu zdania połączenie kropki z przecinkiem lub
średnikiem i tym podobnie) i zbyt liczne spacje (więcej niż jed­
na między wyrazami). Poprawiając tekst usuwamy fragmenty
przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy­
chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato­
miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść
wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy
do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa­
nia mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas
frazy albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/
CMD] oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra­
cę wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
„ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli
nam wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,
 !4I
a my wtedy musimy tylko poświęcić chwilę i zdecydować,
jest poprawna forma wskazanego fragmentu tekstu (przy
szukiwamu podwójnych spacji od razu można zadać 17
na spację pojedynczą)
„ C z y ta m ty lk o j a ”
(czy li b r a k s p a r i n g p a r t n e r a )

Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów nie wychwytuje

wszystkich błędów, które natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego
dobrze jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który pomoże
nam usunąć słabe strony tekstu. Sugerujemy, by prosić o pomoc
co najmniej jedną osobę, która krytycznie (acz me krytykancko)
i wnikliwie (a nie pobieżnie) przeczyta nasz tekst Taką osobę
nazwaliśmy „spanngpartnerem".
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w przygotowaniach
sportowca do zawodów, na przykład bokserskich Bokser szy­
kujący się do walki trenuje z osobą (zwaną spanngpartnerem),
która stara się upodobnić do przyszłego przeciwnika Rolą wy­
najętego przeciwnika me jest jednak pokonanie pracodawcy, ale
przygotowanie go do walki. Podobnie powinno być w wypadku
tekstu Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam mankamenty
pracy, zanim to uczyni końcowy odbiorca (recenzent).
Kogo powoływać do roli sparingpartnera? Podstawową ce­
chą takiej osoby jest wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe­
znany z literaturą psychologiczną, ale musi mieć doświadczenie
w czytaniu różnych tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co
 !4I
a my wtedy musimy tylko poświęcić chwilę i zdecydować,
jest poprawna forma wskazanego fragmentu tekstu (przy
szukiwamu podwójnych spacji od razu można zadać 17
na spację pojedynczą)
„ C z y ta m ty lk o j a ”
(czy li b r a k s p a r i n g p a r t n e r a )

Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów nie wychwytuje

wszystkich błędów, które natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego
dobrze jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który pomoże
nam usunąć słabe strony tekstu. Sugerujemy, by prosić o pomoc
co najmniej jedną osobę, która krytycznie (acz me krytykancko)
i wnikliwie (a nie pobieżnie) przeczyta nasz tekst Taką osobę
nazwaliśmy „spanngpartnerem".
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w przygotowaniach
sportowca do zawodów, na przykład bokserskich Bokser szy­
kujący się do walki trenuje z osobą (zwaną spanngpartnerem),
która stara się upodobnić do przyszłego przeciwnika Rolą wy­
najętego przeciwnika me jest jednak pokonanie pracodawcy, ale
przygotowanie go do walki. Podobnie powinno być w wypadku
tekstu Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam mankamenty
pracy, zanim to uczyni końcowy odbiorca (recenzent).
Kogo powoływać do roli sparingpartnera? Podstawową ce­
chą takiej osoby jest wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe­
znany z literaturą psychologiczną, ale musi mieć doświadczenie
w czytaniu różnych tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co

19
Ile c z a s u z a j m u j e p i s a n i e ?
Niektórzy z naszych magistrantów rezerwują zbyt mato czasu
na pisanie pracy dyplomowej Mówią: .M aturę świetnie napisa
lam ', .Zawsze szybko piszę’ .M ogę napisać nawet kilka stron
dziennie” , i deklarują. że całość napiszą „w miesiąc" Szanując
ich samozadowolenie oraz wysoką samoocenę, chcemy jednak
zapewnić, że pisanie zabiera masę czasu i trzeba mieć na nie...
rnasę czasu Dlaczego9
Po pierwsze, myślenie tez zabiera dużo czasu i nie da się
go przyśpieszyć. Można się starać dwa razy szybciej chudnąć,
podwoić obciążenia treningowe, spać dwa razy krócej. Niestety,
podobna kompresja czasu me jest możliwa w wypadku myśle­
nia. które możemy porównać do oddychania: na długą metę nie
można przecież oddychać dwa razy szybciej
Po drugie, pisanie jest procesem twórczym Czasem pisanie
idzie marnie, bo me można wpaść na lo. jak to napisać. Czasem
doznajemy olśnienia i skuteczność znakomicie wzrasta, choć
zauważmy, że olśnienia to raczej wyjątek niz reguła.
Po trzecie, wystarczy przełożyć twórczość na liczby, aby
się przekonać o złożoności pisania. Ile stron gotowego tekstu
potrafię napisać9 Nasi magistranci mówią czasem, że nawet
W o iciech K u le s s a , D a riu s z D o liń sk i 81
do dziesięciu dziennie Czasem skromniej deklarują kilka stron
dziennie. To bardzo dużo Przy takich odpowiedziach proponu­
jemy ostrożniejsze szacowanie
Oszacujmy wolumen pracy potrzebnej do opracowania tek­
stu na temat już przeprowadzonych badać (a) zebrałem literatu­
rę. (b) opisatem ją (c) napisałem plan i kilka razy go zmieniłem,
(d) dopracowałem narrację tekstu, (e) umieściłem cytowania
i opracowałem spis literatury cytowanej, (f) policzyłem dane oraz
napisałem rozdział z wynikami, (g) napisałem dyskusję. Jeśli
przyjmiemy średnio jedną stronę gotowego tekstu na dzień przy
kilkugodzinnej pracy dziennie (a nie z doskoku). to znaczy, że na­
pisanie 40 stron tekstu zajmie nam 40 dni wytężonego i systema­
tycznego wysiłku. A jeśli odejmiemy dni wolne od pracy oraz te,
w których niczego me napiszemy (bo nam się nie będzie chciało
lub pochłoną nas inne obowiązki), to ostrożny szacunek pozwala
przyjąć okres dwóch miesięcy koniecznych na powstanie pracy
dyplomowej Nie powinniśmy jednak popadać w samozadowo
lenie w związku z owymi „zaledwie” dwoma miesiącami, gdyż
jest to czas konieczny na powstanie pierwszej wersji tekstu. Za
uważmy bowiem, że dzielą nie przeczyta! promotor i jeszcze nie
naniósł poprawek. Przyjmijmy, że zrobi to dwa razy szybciej niz
magistrant (w ciągu miesiąca). Przy założeniu, że cykl ten zosta
nie powtórzony dwukrotnie, otrzymamy następujące równanie:
dwa miesiące pisania + miesiąc czytania i poprawek = trzy mie­
siące Dodajmy do tego dwie kolejne iteracje, a wówczas okaże
się że mamy przed sobą dziewięć miesięcy pracy!
 20
J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n e
f r a g m e n ty ?
Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie Igna­
cego Daszyńskiego głosi, aby:
(1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć
(2 ) powiedzieć to,
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany fragment
może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą fugą będzie
zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W poniższym
fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję wokół czte­
rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...” . Po zakoń­
czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko­
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń.
21
K o le jn e f r a g m e n t y p r a c y
ja k o n a k f a d a ją c e s ię
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento­
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę­
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć
o lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego
tekstu są ze sobą zharmonizowane
Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie­
bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob­
ny fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż
można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom­
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach, prze­
sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i ostatecznego obra­
zu nie będzie można odczytać w kształcie zamierzonym przez au
fora. Może się też pojawić gorsza ewentualność, w której odbiorca
 20
J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n e
f r a g m e n ty ?
Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie Igna­
cego Daszyńskiego głosi, aby:
(1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć
(2 ) powiedzieć to,
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany fragment
może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą fugą będzie
zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W poniższym
fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję wokół czte­
rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...” . Po zakoń­
czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko­
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń.
21
K o le jn e f r a g m e n t y p r a c y
ja k o n a k f a d a ją c e s ię
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento­
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę­
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć
o lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego
tekstu są ze sobą zharmonizowane
Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie­
bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob­
ny fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż
można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom­
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach, prze­
sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i ostatecznego obra­
zu nie będzie można odczytać w kształcie zamierzonym przez au
fora. Może się też pojawić gorsza ewentualność, w której odbiorca
6 4 _ J e k p l « a ć p r a c * d y p lo m o w e z p s y c h o lo g ii? _________________
otrzyma obraz zupełnie odmienny od założonego przez twórcę.
W najgorszym wypadku obraz będzie całkowicie nieczytelny i cha­
otyczny.
Radząc Ci przeczytać całą pracę raz jeszcze, mamy także
pewną sugestię. Aby wyjaśnić, o co nam chodzi, posłużymy się
przykładem zaczerpniętym z książki C z a r n y ta b ę d ź Nassima Ta-
leba. Przeczyta) poniższy tekst:
Lepszy wróbel w
w garści
niż gołąb
na dachu
Zauważyłeś coś dziwnego? Jeśli jesteś typowym czytelni­
kiem, to pewnie nie Spróbuj więc przeczytać uważnie jeszcze
raz. A! Teraz tak, no właśnie, litera „w" pojawia się tu niepotrzeb
nie dwa razy. To taki drobny błąd, który trudno zauważyć
No dobrze, mamy to z głowy. To teraz popatrz na inny tekst
(tym razem jest to przykład psychologa Bruce’a Rinda) i policz
w mm litery F:
FINISHED FILES ARE THE RE­
SULT OF YEARS OF SCIENTIF­
IC STUDY COMBINED WITH THE
EXPERIENCE OF MANY YEARS
Ile F znalazłeś? Znów, jeśli jesteś typowym czytelnikiem to
znalazłeś ich mniej, niż powinieneś. Większość ludzi bowiem nie
widzi co najmniej jednego z trzech F. które są w słowach „o f", bo
W o jciech K u le sz a , D a riu s z D o liń sk i 8 5
to takie słowo nie słowo" i się na nim nie koncentrujemy (nad­
mieńmy. że tego błędu me popełniają ludzie, którzy w ogóle me
znają angielskiego, bo dla nich .of" to słowo jak każde inne)
Na podstawie tych dwóch przykładów widzimy więc. że nie
koniecznie czytamy to, co jest naprawdę napisane Popełniamy
błędy.
A najtrudniej jest zauważyć w tekście własne błędy. Na przy­
kład me widzimy, że niepotrzebnie napisaliśmy w jakimś zda­
niu słowo „nie", co kompletnie zmienia sens tego zdania. Albo.
przeciwnie, w jakimś zdaniu nie napisaliśmy słowa „nie", a po­
winno tam być. Problem polega na tym, że gdy czytamy własny
tekst widzimy to, co według nas powinno w mm być, a nie to,
co jest naprawdę. Wiedza o tym, o czym myśleliśmy, gdy pisali
śmy jakieś zdanie, nie pozwala nam zobaczyć tego, ze d e fa c to
napisaliśmy coś niezgodnego z tą myślą. Podobnie możemy
nie widzieć, że jakieś zdanie }est kompletnie niezrozumiałe albo
gramatycznie niepoprawne. Znacznie łatwiej zobaczymy własne
błędy wtedy, gdy napisany przez siebie tekst będziemy czytać
dopiero po pewnym czasie: po kilku dniach, a jeszcze lepiej
- po kilku tygodniach.
Dobrym wyjściem z sytuacji jest też namówienie kogoś z ko­
leżanek czy kolegów, by zechciał przeczytać Twój tekst. To, co
Tobie wydaje się jasno wytłumaczone i precyzyjnie wyjaśnione,
wcale nie musi takie być. Ty widzisz jasny obraz w nakładają­
cych się przeźroczach, a ktoś inny może zobaczyć tylko chaos.
Podsumowując warto poświęcić czas na przeczytanie całości
- zarówno samodzielnie, jak i przez „sparingpartnera”
 W o j c i e c h K o ł o w a , D a riu s * Dolińs ki 87

ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz,

na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom­
22 browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne,
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają,
J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ? a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie
lepiej pisało.

Nie ma innej drogi niż pisanie - trzeba pisać systematycznie,

dużo i często ( v id e opisane wcześniej pupogodziny profesora
Strelaua). Zmuszaj się do pisania artykułów, przeglądów, tek
stów popularnonaukowych, recenzji książek, a nawet wspomnień
z wakacji czy błoga. Jeśli to możliwe, przekazuj swoje prace do
recenzji, aby uzyskać informację zwrotną (to kolejni sparingpart-
nerzy). I pamiętaj, że pisanie zawsze jest bolesne. Ból z czasem
staje się nieco mniejszy i każdy kolejny tekst nieco łatwiej pisać
Ale tylko nieco. Im więcej tekstów stworzysz tym więcej będzie
owych „nieco" składających się na poważną warstwę doświad­
czenia
Zdarza się jednak (i wszyscy ten ból znamy), że czasem po
prostu me idzie. Myśli, które chodzą nam po głowie, nie potra­
fimy zgrabnie przełożyć na słowa. Jeśli to tylko epizod, który za
kilka chwil minie to nie ma się czym przejmować. Ale jeśli tw a
dtuzej? Psychologia zna pojęcie torowania (po polsku, ale czę­
ściej używa się dziś angielskiego terminu p r im in g ) Jeśli chce
się dobrze pisać, to warto najpierw nauczyć się dobrze czytać
Weź do ręki książkę napisaną znakomitą polszczyzną. Może to
być książka noblistki. która z wykształcenia jest psychologiem.
 W o j c i e c h K o ł o w a , D a riu s * Dolińs ki 87

ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz,

na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom­
22 browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne,
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają,
J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ? a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie
lepiej pisało.

Nie ma innej drogi niż pisanie - trzeba pisać systematycznie,

dużo i często ( v id e opisane wcześniej pupogodziny profesora
Strelaua). Zmuszaj się do pisania artykułów, przeglądów, tek
stów popularnonaukowych, recenzji książek, a nawet wspomnień
z wakacji czy błoga. Jeśli to możliwe, przekazuj swoje prace do
recenzji, aby uzyskać informację zwrotną (to kolejni sparingpart-
nerzy). I pamiętaj, że pisanie zawsze jest bolesne. Ból z czasem
staje się nieco mniejszy i każdy kolejny tekst nieco łatwiej pisać
Ale tylko nieco. Im więcej tekstów stworzysz tym więcej będzie
owych „nieco" składających się na poważną warstwę doświad­
czenia
Zdarza się jednak (i wszyscy ten ból znamy), że czasem po
prostu me idzie. Myśli, które chodzą nam po głowie, nie potra­
fimy zgrabnie przełożyć na słowa. Jeśli to tylko epizod, który za
kilka chwil minie to nie ma się czym przejmować. Ale jeśli tw a
dtuzej? Psychologia zna pojęcie torowania (po polsku, ale czę­
ściej używa się dziś angielskiego terminu p r im in g ) Jeśli chce
się dobrze pisać, to warto najpierw nauczyć się dobrze czytać
Weź do ręki książkę napisaną znakomitą polszczyzną. Może to
być książka noblistki. która z wykształcenia jest psychologiem.

23
Ile s t r o n p o w in n a m i e ć p r a c a ?
W y s ta r c z a ją c o m a to
Jeden z autorów tej książki mieszka we Wrocławiu, ale z powo­
du różnych obowiązków często jeździ pociągiem do Warszawy.
Choć trochę wstyd się do tego przyznać, zdarza mu się pod­
słuchiwać podróżnych, a nadstawia ucha szczególnie gorliwie,
gdy rozmowa dotyczy studiów Jedna z takich podsłuchanych
rozmów kolepwych toczyła się między studentami dwóch róż­
nych uczelni, którzy pisali właśnie prace magisterskie. Jeden
z nich pochwalił się że swoją pracę już napisał, a drugi zapytał
go o objętość dzieła.
Jakieś sześćdziesiąt stron - brzmiała odpowiedź
To ty chyba na jakiejś badziewiastej uczelni studiujesz.
Sześćdziesiąt stron! U nas by to me przeszło praca musi mieć
co najmniej dwieściel
Najwyraźniej ten drugi student uważał, ze jakość pracy ma
gisterskiej zależy od jej długości od liczby kartek, na których
tekst jest wydrukowany. Może się bowiem wydawać, że im wię­
cej, tym lepiej, a już na pewno mądrzej. I w drugą stronę krótko
to pewnie byłe jak i niezbyt mądrze
Jako promotorzy licznych prac dyplomowych spotykamy się
często z pytaniem studentów: „Czy praca nie jest za krótka?"
D a riu s z D oliA ski 8 9
Bardzo, bardzo sporadycznie pytanie brzmi: „Czy nie jest za dłu­
ga?" Ze szkoły podstawowej i średniej wynieśliśmy błędne prze­
konanie, że o wartości pracy decyduje jej długość. Tymczasem
w 1986 roku Józet Babiński - francuski lekarz polskiego pocho­
dzenia, uznawany za jednego z ojców współczesnej neurologii
- opisał patologiczny odruch stopy świadczący o uszkodzeniu
ośrodkowego ułdadu nerwowego u osób dorosłych (u niemowląt
taki odruch jest normalny) Praca ta miała objętość... niecałej
strony maszynopisu! Rok wcześniej Wilhelm Conrad Roentgen
odkrył promienie X za co w 1901 roku otrzymał Nagrodę Nobla.
Opisanie odkrycia zajęło mu jeszcze mniej niż Babińskiemu..
Przykłady błędnej tendencji im więcej tym lepiej" można
mnożyć Podobno Mark Twain jeden ze swoich listów do przy­
jaciela zaczął od frazy .Piszę do Ciebie długi list. bo nie mam
czasu na krótki". Wielka jest mądrość w tej frazie. Pisać trzeba
tak. aby w tekście były |edynie rzeczy istotne z perspektywy prze­
kazu. a to wymaga czasu, wykreślania fragmentów nieistotnych,
rezygnacji z powtórzeń, zmiany kolejności pewnych elementów.
Nie sztuka napisać dużo, sztuka napisać mądrze Napisanie
relatywnie krótkiego tekstu zabiera (a w każdym razie powinno
zabrać) więcej czasu niż napisanie dłuższego
Radę dotyczącą tego, ile pisać, możemy zaczerpnąć od wy­
bitnego mówcy Ignacego Daszyńskiego, który zachęcał aby po­
wiedzieć, co się powie, następnie to powiedzieć i.. SKOŃCZYĆ9
Wielokrotnie p-saliśmy o mimmaiizmie - o tym by używać jak
najmniejszej liczby słów koniecznych do wyrażenia danej myśli
(wc/e Albert Einstein: „Każda idea powinna być przedstawiona
D z ię ku jm y Maikowi Kuleszy za wskazanie tej rady.
90 J a k P »»«* p m o « d y p lo m o w e z p s y c h o lo g ii? ____ W o jciech K u le sz e , D e rlu e z DolliSskl BI

tak prosto, jak to możliwe. Ale nie prościej’ ; i Robin Valiacher: razu Anthony ego Pratkanisa. redaktora naczelnego o to.

i S
ekonomia słów). Zasady te stosujmy do całej pracy, a me tyłko będzie górny lim it objętości nadsyłanych tekstów Górny!
do wyrażenia pojedynczej myśli Przypomnijmy, że najlepszym w wypadku czasopism chodzi właśnie o dyscyplinowanie

i
rozwiązaniem |©st pisanie krótko i na temat. Najgorszym dłu­ torów, żeby nie pisali lekstów przesadnie długich Odpowiedź
go i nie na temat Pratkanisa była następująca W ogóle nie wyznaczamy żadnych
Czasem magistranci błędnie uważają, że należy pochwa­ limitów1Długość każdego artykułu powinna być optymalna' Cza­
lić się całą posiadaną wiedzą, która łączy się z tematem pra sem to będzie sześć stron a innym razem sześćdziesiąt' To
cy { v id e muskulatura, muzeum i szarpanie za rękaw) W ten bardzo mądra odpowiedź i bardzo dobra strategia, którą przy­
sposób wstęp staie się nadmiernie rozdęty. Nadmiar ten jest jęło to czasopismo. Artykuł (również Twoja praca magisterska
szczególnie widoczny w zestawieniu ze skąpą dyskusją (nie­ czy doktorska) powinien być syntetyczny, ale nie możesz w mm
umiejętność odniesienia muskulatury ze wstępu do muskułów pominąć rzeczy, które są naprawdę ważne dla .aha"
wyhodowanych z własnych wyników) Czasem pracę otwiera Dodaimy na koniec, że czasem jakieś wewnętrzne reguła
dwudziestostromcowy wstęp, a zamyka ją ledwie pięciostroni- cje uniwersyteckie określają wymogi dotyczące długości pracy
cowa dyskusja (co me musi być niepoprawne, ale dość często (i wtedy lepiej za nimi podążać niż podpierać się naszym oprą
wskazuje na brak umiejętności osadzenia otrzymanych wyników cowaniem).
w literaturze przedmiotu)
Innymi słowy, wcale nie jest tak. że im więcej tekstu, tym
lepiej. Jeżeli myśl przewodnia jest ważna z perspektywy teorii
dobrze udokumentowana i osadzona w literaturze przedmiotu,
metody badawcze i statystyczne są poprawne i wystarczające
dla pracy dyplomowej, dyskusja me jest ptytka. to dlaczego
powściągliwa liczba stron me miałaby być wystarczająca?
Podsumowując: me ma precyzyjnej miary właściwej objęto­
ści. Kiedy wiele lat temu powstawało nowe czasopismo „Social
Influence . które miało być poświęcone jednemu z najważniej­
szych obszarów psychologii społecznej, jeden z nas otrzymał
zaproszenie do zespołu redakcyjnego, który miał decydować
o polityce wydawniczej czasopisma, akceptować poszczególne
teksty do druku i tak dalej. Dziękując za ten zaszczyt, zapytał od
 24
K o p ie t o p o d s t a w a
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy automa­
tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8). Gorąco zachę­
camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w nazwie kolejne
numery lub daty zapisu), gdyż czasem o k a z u j się, że zmienio­
ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja Jeżeli po zmia­
nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy jakąś
część pracy, którą potem możemy uznać za wartościową i god­
ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych kopii pozwala odzyskać
poprzednie wersje tekstu.
Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera Utrata
pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko przewyższa
koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu autorzy muszą
od nowa tworzyć dzieto
25
K o p ie s ą z a b r o n io n e
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła,
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy, jak
poważne są konsekwencje takiego postępowania: odrzucenie
pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed komisją dyscy
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej.
Jak ustrzec się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę
musimy jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy­
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier­
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu,
a w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło­
wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w odniesieniu
do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda , co za dużo, to
niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami zaczyna być spisem
cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych autorów, a nie autorską
pracą dyplomową czy artykułem
 24
K o p ie t o p o d s t a w a
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy automa­
tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8). Gorąco zachę­
camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w nazwie kolejne
numery lub daty zapisu), gdyż czasem o k a z u j się, że zmienio­
ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja Jeżeli po zmia­
nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy jakąś
część pracy, którą potem możemy uznać za wartościową i god­
ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych kopii pozwala odzyskać
poprzednie wersje tekstu.
Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera Utrata
pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko przewyższa
koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu autorzy muszą
od nowa tworzyć dzieto
25
K o p ie s ą z a b r o n io n e
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła,
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy, jak
poważne są konsekwencje takiego postępowania: odrzucenie
pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed komisją dyscy
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej.
Jak ustrzec się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę
musimy jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy­
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier­
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu,
a w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło­
wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w odniesieniu
do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda , co za dużo, to
niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami zaczyna być spisem
cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych autorów, a nie autorską
pracą dyplomową czy artykułem
 CZĘŚĆ II

R a d y d o ty c z ą c e
k o le jn y c h
e le m e n tó w p ra c y
Ta część powstała aa bazie pytać zadawanych przez naszych
magistrantów, którzy chcieli się dowiedzieć A jak napisać część
XYZ?‘ Przedstawiamy więc te pytania oraz odpowiedzi 26
W ja k i e j k o le jn o ś c i
p is a ć p ra c ę ?

Wydaje się, że najrozsądniejsza odpowiedź powinna brzmieć:

po kolei (wstęp, metoda, wyniki, dyskusja) Taki zamysł jest oczy­
wiście chwalebny i ze wszech miar zasadny, ale... czasem, przy
wsparciu promotora, dobrze jest zmienić kolejność. Skorzystaj­
my z rady Kurta Lewina, który proponował najpierw wpaść na
pomysł, a dopiero potem wertować literaturę, sprawdzając, czy
przypadkiem nie podążamy drogą odkrytą przez innego na­
ukowca. W ten sposób Lewin podkreślał, ze jakkolwiek czytanie
literatury przynosi nieocenione korzyści poznawcze (stajemy się
ekspertami w danej dziedzinie), to wtłacza czyteimka w istniejące
schematy, wytyczone przez innych koleiny myślenia. Zaczynamy
myśleć tak. jak inni autorzy, co może nas oddalać od nowego
ujęcia problemu, dostrzeżenia kwestii od lat przeoczanej przez
innych odkrywców
Proponujemy następującą kolejność

(1) Zacznijmy od pomysłu. Coś nas zaskakuje? Mamy cie­

kawą próbę badawczą? Widzimy coś. o czym me sły­
szeliśmy na zajęciach?
88 J a k p łs a t i p ra c e d y p lo m o w a * p s y c h o lo g ii? __________________________
(2) Następnie sprawdźmy czy ktoś już to odkrył. Rola pro­
motora jest tutaj nieoceniona, bo dyskusja z ekspertem
znacznie skraca proces weryfikacji novum
(3) Jeżeli mamy potwierdzenie, że warto zająć się intere
sującym nas zagadnieniem, to stwórzmy zarys narracji
(wywodu teoretycznego), będący podstawą naszej pra­
cy Na razie nie musimy go rozpisywać szczegółowo
Chodzi jedynie o to. aby zminimalizować ryzyko prze­
prowadzenia badań, których potem nie będziemy umieli
osadzić w literaturze przedmiotu, me zdołamy wskazać
podstaw teoretycznych i metodologicznych motywują­
cych zasadność naszej propozycji.
(4) Następnie napiszmy zarys metody badawczej. Pozwoli
ona zorientować się w tym, czy wiemy, jak przeprowa­
dzić badanie
(5) Przeprowadzamy badanie i w kolejnym kroku opisujemy
wyniki (zob. rozdział 31).
(6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników
(zob rozdział 32).
(7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
i uzupełniamy pierwszą część dyskusji.
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz­
czenia.
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój­
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
streszczenie wstęp i tak dalej).
27
J a k i ty t u ł p o w in n a m i e ć p r a c a ?
( Z a g a je n i e p rzy b u f e c ie
r a z je s z c z e )
Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt Chmie­
lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej polskiei encyklo­
pedii nadal tytuł następujący Nowe A t e n y a lb o A k a d e m ia w s z e l­
k i e i s c y e n c y i p e ł n a , n a r ó ż n e ty tu ły , j a k n a c l a s s e s p o d z i e l o n a .
m ą d r y m d l a m e m o r y a t u , i d i o t o m cHa n a u k i, p o l i t y k o m d l a p r a k t y k i
m e l a n c h o l ik o m d i a r o z r y w k i e r i g o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla­
dem. gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy
dla niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
mamy dla Ciebie kHka innych rad:
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie
w tekście
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie.
(3) Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze­
śniej .aha!" (zob rozdział 5).
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować
na końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać
treści. Kiedy przez kilka semestrów (zob. rozdział 19)
88 J a k p łs a t i p ra c e d y p lo m o w a * p s y c h o lo g ii? __________________________
(2) Następnie sprawdźmy czy ktoś już to odkrył. Rola pro­
motora jest tutaj nieoceniona, bo dyskusja z ekspertem
znacznie skraca proces weryfikacji novum
(3) Jeżeli mamy potwierdzenie, że warto zająć się intere
sującym nas zagadnieniem, to stwórzmy zarys narracji
(wywodu teoretycznego), będący podstawą naszej pra­
cy Na razie nie musimy go rozpisywać szczegółowo
Chodzi jedynie o to. aby zminimalizować ryzyko prze­
prowadzenia badań, których potem nie będziemy umieli
osadzić w literaturze przedmiotu, me zdołamy wskazać
podstaw teoretycznych i metodologicznych motywują­
cych zasadność naszej propozycji.
(4) Następnie napiszmy zarys metody badawczej. Pozwoli
ona zorientować się w tym, czy wiemy, jak przeprowa­
dzić badanie
(5) Przeprowadzamy badanie i w kolejnym kroku opisujemy
wyniki (zob. rozdział 31).
(6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników
(zob rozdział 32).
(7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
i uzupełniamy pierwszą część dyskusji.
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz­
czenia.
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój­
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
streszczenie wstęp i tak dalej).
27
J a k i ty t u ł p o w in n a m i e ć p r a c a ?
( Z a g a je n i e p rzy b u f e c ie
r a z je s z c z e )
Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt Chmie­
lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej polskiei encyklo­
pedii nadal tytuł następujący Nowe A t e n y a lb o A k a d e m ia w s z e l­
k i e i s c y e n c y i p e ł n a , n a r ó ż n e ty tu ły , j a k n a c l a s s e s p o d z i e l o n a .
m ą d r y m d l a m e m o r y a t u , i d i o t o m cHa n a u k i, p o l i t y k o m d l a p r a k t y k i
m e l a n c h o l ik o m d i a r o z r y w k i e r i g o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla­
dem. gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy
dla niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
mamy dla Ciebie kHka innych rad:
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie
w tekście
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie.
(3) Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze­
śniej .aha!" (zob rozdział 5).
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować
na końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać
treści. Kiedy przez kilka semestrów (zob. rozdział 19)
 100 J « k p ik a ć p r a c a d y p lo m o w a i p s y c h o lo g i a W o jelo o h K u lo w a , D a riu s z D o liń sk i 101

piszemy pracę magisterską, nasz początkowy zamysł
ewoluuje, uzyskane przez nas wyniki zmieniają narrację,
w tym czasie kłoś inny może opublikować artykuł mody­
fikujący naszą perspektywę i tak dalej
(5) Niedobry tytuł łatwo rozpoznać gdy student trzeciego
roku psychologii, który ten tytuł słyszy, mo jest w stanie
powiedzieć, co w danej pracy jest prezentowane, albo
wskazuje inny cel pacy niz ten. który formułował autor
to znaczy, ze tytuł trzeba sformułować na nowo
(6) Istnieją dwa podejścia do pisania artykułów
a. Podejście konserwatywne (często stosowane w Pol­
sce): tekst musi być trudny, naszpikowany termino­
logią i na|lepej długi Jest ono bliskie budowania
muskulatury i tęzyzny którą autor czy autorka się
chwali.
b Podejście liberalne (często spotykane w pismach
anglojęzycznych) zbłiza tekst do felietonu - musi
być ciekawy i poruszający napisany wartkim i poto
czystym lęzykiem (nierzadko potocznym). Zaleca się
w nim silną interakcję z czytelnikiem, aby go zasko­
czyć. rozśmieszyć poruszyć, .zagaić przy bufecie'
i dopiero potem informować
o czym będzie mowa (pewnie o czymś z zakresu upodabniania
się), a druga skrótowo ujmuje teoretyczny grunt omawianego
w tekście zagadnienia Artykuł ten wprowadza do literatury po­
jęcie efektu kameleona podając jednocześnie obszar badania
interakcje społeczne
Doświadczenie z zakresu metodyki pisania tytułów można
zdobyć, spacerując pod wydziałową tablicą, na której umiesz­
czane są ogłoszenia o publicznych obronach prac doktorskich
Dzięki temu można przyjrzeć się tytułom rozpraw Przy analizie
ich treści proponujemy następujące ćwiczenie czy potrafisz
wskazać obszar zainteresowali badawczych autora i przewi­
dzieć, czego dotyczy jogo praca? Jeżeli tak. to został osiągnięty
podstawowy cel (mlormacyjny - zob punki [1)) A jeśli dany tytuł
wzbudził Twoje zainteresowanie i chcesz się wybrać na obronę,
by dowiedzieć się więcej, to autor osiągną! leż drugi cel (budo­
wanie zainteresowania - zob punkt (2 )).

Naszym zdaniem warto unikać skrajności. Nie nałoży prze­

sadzać z unaukowieniem, ale trzeba jednocześnie stronić od
trywiaiizowania czy infantylizowania nauki Przykładem może być
tytuł czołowego artykułu na temat efektu kameleona The cha­
meleon effect: the perception-behavior link and social interac­
tion Pierwsza część (efekt kameleona) zaciekawia, podpowiada

28
J a k n a p is a ć s tre s z c z e n ie ?
Kiedyś wspominany już Jan Słreiau. przygotowując się do wypro
wadzki związanei z osiągnięciem przezeń wieku emerytalnego
porządkował swój pokój na Wydziale Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego i poprosi! swojego studenta, aby posortował znaj­
dujące się tam prace według kilku osiowych zagadnień Wyobraź
sobie, ze właśnie ly masz przejrzeć owych 350 prac magister­
skich Spośród nich musisz wyłuskać te. które są warte dokład­
niejszej lektury. Jak sprawnie i z rozsądnym nakładem czasu oraz
wysiłku przekopać się przez laki ogrom materiału? Leklura stresz­
czeń będzie dobrym początkiem Rzut oka na tę ważną część
pracy dyplomowej pozwoli szybko zdecydować, czy warto czy­
tać całą pracę, czy me. Można to zrobić pod jednym warunkiem
że owe streszczenia są dobrze napisane, że autorowi chciało
się esencjonalnie uiąć ceł pracy metodologię oraz wyniki Jeżeli
streszczenie będzie zagmatwano, nieczytelne, mylące, to niestety
trzeba będzie poświęcić dużo więcej czasu i przeczytać całość
Mamy nadzieję, ze Tobie będzie się chciało napisać dobre stresz
czeme A dzięki Twoiemu wysiłkowi odniosą korzyść czytelnicy.
Streszczenie, podobnie jak tytuł, pełni funkcję przede wszyst­
kim informacyjną Powinno zawierać w y ł ą c z n i e kluczowe informa­
cje i n ie m oże w mm być informacji nieistotnych, zaciemniającym
i
W o jciech K u le sz a . D a riu s z D o liń sk i 103
sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo­
trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob.
rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział 5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny
akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty
jako odbiorca nie wiesz, który to akapit więc czytasz wszystkie.
Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez
350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 s Ićnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro­
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub
jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo­
krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym
porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze wiedzy, w jakim
mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed­
stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me
wiadomo i dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi
jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę
badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują wyniki od­
powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli lim it słów nie zo­
stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również
dodatkowe (ale nadal kluczowe) wyniki Czasem streszczenie
kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych
w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka prezen
towanego badania)

28
J a k n a p is a ć s tre s z c z e n ie ?
Kiedyś wspominany już Jan Słreiau. przygotowując się do wypro
wadzki związanei z osiągnięciem przezeń wieku emerytalnego
porządkował swój pokój na Wydziale Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego i poprosi! swojego studenta, aby posortował znaj­
dujące się tam prace według kilku osiowych zagadnień Wyobraź
sobie, ze właśnie ly masz przejrzeć owych 350 prac magister­
skich Spośród nich musisz wyłuskać te. które są warte dokład­
niejszej lektury. Jak sprawnie i z rozsądnym nakładem czasu oraz
wysiłku przekopać się przez laki ogrom materiału? Leklura stresz­
czeń będzie dobrym początkiem Rzut oka na tę ważną część
pracy dyplomowej pozwoli szybko zdecydować, czy warto czy­
tać całą pracę, czy me. Można to zrobić pod jednym warunkiem
że owe streszczenia są dobrze napisane, że autorowi chciało
się esencjonalnie uiąć ceł pracy metodologię oraz wyniki Jeżeli
streszczenie będzie zagmatwano, nieczytelne, mylące, to niestety
trzeba będzie poświęcić dużo więcej czasu i przeczytać całość
Mamy nadzieję, ze Tobie będzie się chciało napisać dobre stresz
czeme A dzięki Twoiemu wysiłkowi odniosą korzyść czytelnicy.
Streszczenie, podobnie jak tytuł, pełni funkcję przede wszyst­
kim informacyjną Powinno zawierać w y ł ą c z n i e kluczowe informa­
cje i n ie m oże w mm być informacji nieistotnych, zaciemniającym
i
W o jciech K u le sz a . D a riu s z D o liń sk i 103
sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo­
trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob.
rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział 5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny
akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty
jako odbiorca nie wiesz, który to akapit więc czytasz wszystkie.
Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez
350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 s Ićnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro­
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub
jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo­
krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym
porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze wiedzy, w jakim
mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed­
stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me
wiadomo i dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi
jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę
badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują wyniki od­
powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli lim it słów nie zo­
stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również
dodatkowe (ale nadal kluczowe) wyniki Czasem streszczenie
kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych
w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka prezen
towanego badania)

29
J a k n a p i s a ć w s t ę p te o r e ty c z n y ?
Wstęp teoretyczny |est bardzo trudnym fragmentem pracy mię­
dzy innymi dlatego. Ze towarzyszy mu pytanie: .Jak zacząć?'
Najtrudniej chyba napisać pierwsze zdanie, z którego wypłynie
cala praca Zauważmy bowiem, ze pod koniec wstępu czytelnik
powinien umeć wskazać hipotezy czy pytama badawcze, zanim
jeszcze przedstawi je autor. Poruszane zagadnienia powinny
sugerować ważny, meodkryty i - jeśli to możliwe - ciekawy ob­
szar badawczy, więc osoba zapoznająca się z tekstem powinna
inflacyjnie wiedzieć, co jest przedmiotem badania zamm autor
precyzyjnie go określi Następny rozdział opisujący metodę,
również wynika ze wstępu. We wstępie przedstawiamy dziedzinę
wiedzy i na tej podstawie opieramy wyjaśnienie, dlaczego przed
kladana praca jest interesująca, ważna i godna lektury Oznacza
to, ze czytelnik dowiaduje się nie tylko o istniejącej wiedzy, lecz
także o tym, co i jak wykazano A to budzi w nim ciekawość, jak
zamierzamy testować postawione hipotezy lub odpowiedzieć
na pytania. Zastanuwia się, jaką metodą zamierzamy osiągnąć
cel badawczy
Z naszych promotorskich doświadczeń wynika że studen­
tom często się zdarza traktować część teoretyczną i hipotezy
W o jc w c h D a r i u i i O olińakl 105
czy pytania badawcze, które znajdują się na jej końcu jako dwa
całkowicie odrębne byty. To bardzo poważne uchybienie. Hipo­
tezy lub pytania badawcze muszą po prostu muszą togrcnie
wynikać z tego. co w tekście zostało napisane
ł\xtobme się przedstawiają dwa kolejne rozdziały, gdyż wy­
nikają one ze wstępu (i ze stormułowanych hipotez czy pytań
badawczych) Czytelnik powinien rozumieć i - jeśli to możliwe
- czekać z ciekawością na rozdział prezentujący wyniki (rozdział
trzeci) oraz na ich omówienie (rozdział czwarty). Złe rozegranie
wstępu w zasadzie uniemoztrwia napisanie dyskusji a w szcze­
gólności Irugmentu, w którym powinniśmy przedstuwić swoje
dokonania w świetle istniejącej wiedzy
Jak zatem rozpocząć wstęp? Niektóre techniki opisaliśmy już
wcześniej Dodatkową stosują autorzy piszący do anglojęzycz­
nych czasopism (na marginesie jej niestosowanie pozwala się
domyślać, że autor me osiągnął biegłości w ptsamu po angielsku
i zapewne pochodzi z Europy Środkowo-Wschodniei). Według
tej techniki pierwszy akapit powinien zainteresować, stworzyć
podstawę i piostawić problem Mogłoby się (błędnie) wydawać,
że tego typu akapit otwierający jest streszczeniem tymczasem
jest on jedynie .zagajeniem przy bufecie" (zob rozdział 27) i me
releruje całości Stanowi ciekawy (i zaciekawiający) punkt wyj­
ścia, przedsionek czy śluzę prowadzącą do prezentowanej dalej
wiedzy, rmtym apentilem poprzedzającym główne danie.
Poszukajmy przykładu. w którym wdrożono tę regułę Wspo­
mniany już artykuł The cham eleon effect który ukazał się w jed­
nym z na|bard7»e| prestiżowych czasopism z zakresu psycholo­
gii społecznej. Journal ol Personality and Social Psychology"
otwiera następujący akapit
 .Powiedzenie -Małpa widzi - małpa robi- pokazuje, zo na­
czelne - włączając w nie ludzi - są św»etne w naśladowaniu*
Potem następuje referowanie, w jakich teoriach to naśla­
dowanie się opisuje i autorzy odwołują się do znanego filmu
.W filmie Zelig Woody Allen wciela się w ludzkiego kame­
leona który nie może zapobiec przejmowaniu zachowań, oso­
bowości i wartości każdego napotkanego człowieka Tak jak
kameleon zmienia kolor, aby dostosować się do otoczenia. Zełig
dostosowuje się do norm i wartości gnjpy. do której aktualnie
należy Pomimo że film Allena ukazuje ton fenomen w krzywym
zwierciadło komedii jest to obraz mezwyWe powszechnego do­
świadczenia - przejmowania akcentu, sposobu mówienia i za­
chowań osób, z którymi się rozmawia*.
Lektura tego fragmentu sygnalizuje bardzo długi i zfozony
(jak na JPSP przystało) tekst Pozwala się zorientować w obsza­
rze zainteresowań autorów Co prawda me poznaliśmy jeszcze
celu pracy, ale na pewno większość nas intuicyjnie juz wie. ze
będzie nim zjawisko naśladownictwa
Odchodząc od rad dotyczących pisania pierwszych słów.
zdań i akapitów, chcemy podpowiedzieć że wstęp jest miej­
scem na prężenie nteiektualnej muskulatury pokazujemy w mm.
że znamy literaturę umiemy operować prowadzącym do celu
pracy wywodem powstałym na bazie przeczytanej literatury To
n ie je s t miejsce na to, by pisać, co nam się wydaje obszernie
się rozwodzić o własnych doświadczeniach, omawiać obejrzane
filmy lo wątki należy skierować (jeżeli w ogóle mają pozostać)
do dyskusji.
30
J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K s ią ż k a k u c h a r s k a )
Ten fragment musi przypominać przepis z książki kucharskiej,
a czytelnik me może mieć wrażenia Kubusia Puchatka, który
mawiał, ze ,.z pszczołami to nigdy mc me wiadomo" Czytelnik
musi przecież sobie wyobrazić jak przebiegało badanie, czym
manipulowano, jakie narzędzia są konieczne do przeprowadze­
nia replikacji. Dlaczego nawiązujemy do książki kucharskiej?
Dlatego, ze gdyby książka kucharska została napisana w spo
sób uniemożliwiający powtórzenie wypieku czy innego dania na
podstawie przepisu, to bylibyśmy przekonani ze autor musiał
popełnić jakiś błąd Zauważmy, że w książce kucharskiej jest
opis potrzebnych narzędzi i produktów do przyrządzenia po­
trawy Potem następuje opis procedury, kolejnych czynności,
które mają doprowadzić do uzyskania opisywanej pyszności
kiedy, co i w jakich proporcjach mamy dodawać mieszać piec
i tym podobnie Tak samo ma wyglądać opis metody Musi być
jasne, co jest konieczne do przeprowadzenia badania i jak na­
leży je przeprowadzić. Częstym błędem początkujących auto­
rów jest pisanie tego fragmentu w laki sposób, że czytelnik rne-
znający dziedziny me rozumie procedury badania co później
 .Powiedzenie -Małpa widzi - małpa robi- pokazuje, zo na­
czelne - włączając w nie ludzi - są św»etne w naśladowaniu*
Potem następuje referowanie, w jakich teoriach to naśla­
dowanie się opisuje i autorzy odwołują się do znanego filmu
.W filmie Zelig Woody Allen wciela się w ludzkiego kame­
leona który nie może zapobiec przejmowaniu zachowań, oso­
bowości i wartości każdego napotkanego człowieka Tak jak
kameleon zmienia kolor, aby dostosować się do otoczenia. Zełig
dostosowuje się do norm i wartości gnjpy. do której aktualnie
należy Pomimo że film Allena ukazuje ton fenomen w krzywym
zwierciadło komedii jest to obraz mezwyWe powszechnego do­
świadczenia - przejmowania akcentu, sposobu mówienia i za­
chowań osób, z którymi się rozmawia*.
Lektura tego fragmentu sygnalizuje bardzo długi i zfozony
(jak na JPSP przystało) tekst Pozwala się zorientować w obsza­
rze zainteresowań autorów Co prawda me poznaliśmy jeszcze
celu pracy, ale na pewno większość nas intuicyjnie juz wie. ze
będzie nim zjawisko naśladownictwa
Odchodząc od rad dotyczących pisania pierwszych słów.
zdań i akapitów, chcemy podpowiedzieć że wstęp jest miej­
scem na prężenie nteiektualnej muskulatury pokazujemy w mm.
że znamy literaturę umiemy operować prowadzącym do celu
pracy wywodem powstałym na bazie przeczytanej literatury To
n ie je s t miejsce na to, by pisać, co nam się wydaje obszernie
się rozwodzić o własnych doświadczeniach, omawiać obejrzane
filmy lo wątki należy skierować (jeżeli w ogóle mają pozostać)
do dyskusji.
30
J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K s ią ż k a k u c h a r s k a )
Ten fragment musi przypominać przepis z książki kucharskiej,
a czytelnik me może mieć wrażenia Kubusia Puchatka, który
mawiał, ze ,.z pszczołami to nigdy mc me wiadomo" Czytelnik
musi przecież sobie wyobrazić jak przebiegało badanie, czym
manipulowano, jakie narzędzia są konieczne do przeprowadze­
nia replikacji. Dlaczego nawiązujemy do książki kucharskiej?
Dlatego, ze gdyby książka kucharska została napisana w spo
sób uniemożliwiający powtórzenie wypieku czy innego dania na
podstawie przepisu, to bylibyśmy przekonani ze autor musiał
popełnić jakiś błąd Zauważmy, że w książce kucharskiej jest
opis potrzebnych narzędzi i produktów do przyrządzenia po­
trawy Potem następuje opis procedury, kolejnych czynności,
które mają doprowadzić do uzyskania opisywanej pyszności
kiedy, co i w jakich proporcjach mamy dodawać mieszać piec
i tym podobnie Tak samo ma wyglądać opis metody Musi być
jasne, co jest konieczne do przeprowadzenia badania i jak na­
leży je przeprowadzić. Częstym błędem początkujących auto­
rów jest pisanie tego fragmentu w laki sposób, że czytelnik rne-
znający dziedziny me rozumie procedury badania co później
 108 J a k p la a ć p r a c e d y p lo m o w a . p s y c h o lo g ii?
zostanie pogłębione przez niezrozumienie wyników oraz ich
dy9kus|i
Skorzystamy z przykładu, który kiedyś opracowaliśmy dla
naszych magistrantów Mówimy, zęby wyobrazili sobie, iż tworzą
przepis smażenia jaieeznicy Zadanie wydaje się dziwne, ale bar­
dzo proste Załóżmy jednak, ze nasz przepis wejdzie do książki
pod tytułem Książka kucharska dla ekswegan. czyli jak nauczyć
się gotowania na nowo Oznacza to. że czytelnicy, którzy nigdy
nie używali w kuchni produktów zwierzęcych, mogą naprawdę
nie wiedzieć, jak zrobić jajecznicę
No, to zaczynamy, pisząc: „Na patelnię należy dać tłuszcz,
następnie wbić |ajka, smażyć, az się zetną, i podać na talerzu.
Smacznego'" Wydaje się. że opis jest bardzo dobry, prawda?
Otóż me Został on stworzony przez osobę, która dobrze wie, jak
się smaży jajecznicę, i nie zastanawia się nad rym, jak ten przepis
będzie odczytany przez osobę memającą doświadczenia w tej
dziedzinie.
Po pierwsze zauważmy, że me został opisany obszar in­
strumentarium narzędzi i produktów koniecznych do przyrzą
dzema potrawy Z przepisu wiemy, ze potrzebny iest tłuszcz ale
me wiemy, jaki am ile ma go być Nie wiemy tez ile mamy wbić
łajek i czy porcja tłuszczu ma znaczenie w stosunku do objętości
dama Czytelnik będzie się również drapał po głowie, myśląc
jak dużą wziąć patelnię Nie wie czy przypadkiem jajecznica
me wyrośnie, bo wtedy patelnia musiałaby mieć wysoki brzeg
czy powinna być płaska, jak do naleśników, czy też głęboka |ak
w kuchni azjatyckiej
Po drugie, me napisaliśmy ze tłuszcz musi być rozgrzany
- nie ma o tym ani słowa! Co więcej, przydałaby się informacja.
jak sprawdzić, czy temperatura tłuszczu jest właściwa (na przy­
kład: „Na rozgrzany tłuszcz wiej kroplę wody - jeżeli będzie gło­
śno skwierczeć, to znaczy, ze temperatura jest odpowiednia').
Osoba bez doświadczenia może wbić jajka do zimnego tlusz
czu co niekorzystnie wpfyme na smak potrawy
Po trzecie, popełniliśmy błąd eksperckiego chodzenia na
skróty, zapominając, ze śladem naszego myślenia podąża laik
Nie napisaliśmy, że rozbijane jajka należy je oddzielić od sko­
rupek Nieszczęsny czytelnik będzie mieszał na patelni jajka
wraz z twardymi i niesmacznymi przedez skorupkami Ależ się
zdziwi ze to nadzwyczaj popularne danie jest aż tak niedobre
Po czwarte, używamy słów, które dla niedoświadczonej oso
by są niezrozumiałe. Zauważmy, iz nie wyjaśniliśmy, co to zna­
czy. że .jajka się zetną" (na przykład: .smażysz dopóki płynna
masa jajeczna me zamieni się w stałą, ale me dłużej, zęby ne
słała się zbyt sucha") Nie napisaliśmy również, że te jajka trze
ba jakoś na patelni (albo wcześniej) rozbeltać. tak aby zmieniły
swoią konsystencję. Dla nas było to oczywiste bo często robimy
jajecznicę Czytelnik zaś wbrew swoim intencjom, przyrządziłby
ja|ka sadzone
Metoda badania musi być opisana z podobną precyzją Za­
czynamy od przedstawienia osób badanych: ich liczby (również
w podziale nu płeć, jeżeli mo mamy grupy homogenicznej pod
tym względem) i wieku (notujmy obie kwestie w trakcie bada­
nia!) Następme opisujemy zmienne niezależne (czym manipulo­
waliśmy) i zrmennezalezne (co mierzyliśmy), ewentualne media­
tory i moderatory, po czym następuje opis procedury i narzędzi
użytych do badania (nieznaczne zmiany kolejności opisu poda­
nych tu elementów oczywiście rnogą się zdarzać)
 Dyskutując metodę, zauważymy ze niektóre kwestie się po­
wtarzają Na przykład opisując zmienne niezależne ponownie
je przedstawimy. zapoznaj czytelnika z procedurą badania
(w tym wypadku czym manipulowaliśmy). Lepiej jednak dopu
ścić się grzechu powtórzenia niZ dużo gorszego - zaniedbania
Zauważmy bowiem ze jeśli czytelnik nie zrozumie, czym man.
pulowi *,my to w konsekwenqi nie tylko nie będzie mógł sobie
wyobrazić badania, lecz także nie zrozumie wyników Będzie
wiedział ze .coś" wyszło, ale me odpowie na pytanie skąd się
owo .coś' wzięło (i ocena d/eta spadnie mczym Kubuś Pucha­
tek po prz*-strzeleniu balonów przez Krzysi«)
31
J a k o p i s a ć w y n ik i?
Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw przed
staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają na najwaz
nejszo pytania badawcze lub testują najistotniejszą hipotezę
Które są najważniejsze? Te. które zawierają się w .aha'’ (zob
rozdział 5) pojawią się w tytule (zob rozdzia ł?7. użyliśm y lorm y
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną po­
stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu pracy nad
dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28) Kwestie mmej waż­
ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w dalszei kolejności a na koń­
cu omów iczulłaty o marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I ><i drui|Ki, prężeniu] wyniki w kolejności postawionych wcze­
śniej hijxMcz lub pytań badawczych Jeżeli kolejność nie od­
powiada strukturze łejka to ją zm*ń aby tok wywodu przybrał
właściwy kształt
f t j trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy testującej
daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań* badawcze warto
poprzedzić tę prezentację krótkim przypomnieniem jej brzmię
n»a (czytełmk mógł juz zapomnieć czego dotyczył,t na przykład
trzecia hipoteza) Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego)
dokonaliśmy obliczeń Gdy wyniki są bardziej skomplikowane
 Dyskutując metodę, zauważymy ze niektóre kwestie się po­
wtarzają Na przykład opisując zmienne niezależne ponownie
je przedstawimy. zapoznaj czytelnika z procedurą badania
(w tym wypadku czym manipulowaliśmy). Lepiej jednak dopu
ścić się grzechu powtórzenia niZ dużo gorszego - zaniedbania
Zauważmy bowiem ze jeśli czytelnik nie zrozumie, czym man.
pulowi *,my to w konsekwenqi nie tylko nie będzie mógł sobie
wyobrazić badania, lecz także nie zrozumie wyników Będzie
wiedział ze .coś" wyszło, ale me odpowie na pytanie skąd się
owo .coś' wzięło (i ocena d/eta spadnie mczym Kubuś Pucha­
tek po prz*-strzeleniu balonów przez Krzysi«)
31
J a k o p i s a ć w y n ik i?
Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw przed
staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają na najwaz
nejszo pytania badawcze lub testują najistotniejszą hipotezę
Które są najważniejsze? Te. które zawierają się w .aha'’ (zob
rozdział 5) pojawią się w tytule (zob rozdzia ł?7. użyliśm y lorm y
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną po­
stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu pracy nad
dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28) Kwestie mmej waż­
ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w dalszei kolejności a na koń­
cu omów iczulłaty o marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I ><i drui|Ki, prężeniu] wyniki w kolejności postawionych wcze­
śniej hijxMcz lub pytań badawczych Jeżeli kolejność nie od­
powiada strukturze łejka to ją zm*ń aby tok wywodu przybrał
właściwy kształt
f t j trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy testującej
daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań* badawcze warto
poprzedzić tę prezentację krótkim przypomnieniem jej brzmię
n»a (czytełmk mógł juz zapomnieć czego dotyczył,t na przykład
trzecia hipoteza) Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego)
dokonaliśmy obliczeń Gdy wyniki są bardziej skomplikowane
n a _ J « k p is a ć p race d y p lo m o w e z p s y c h o lo g ii?
(na przykład wyniki porównań parami interakcji i tak dalej), warto
napisać, po co to robimy, i wyjaśnić dlaczego takie, a me inne
narzędzia zastosowaliśmy (na przykład przy analizach p ost h o c
- którą poprawkę stosujemy w swoich obliczeniach). Wykazuje­
my się wtedy nie tylko znajomością statystyki, lecz także dbało­
ścią o czytelnika (zob rozdział 1). Po prezentacji wyniku formułu­
jemy wniosek przyjmujemy łub odrzucamy hipotezę (odpowiedź
twierdząca lub przecząca: „cieszymy się" lub „martwimy'). Podsu­
mowując, zachęcamy do objaśnień, ponieważ bez nich odbiorca
ma kontakt z suchym raportem badawczym z liczbami i wykre­
sami, ale nie wie co one znaczą i co myśli o nich autor. Narracja
objaśniająca zaś pozwoli nam płynnie przejść do dyskusji pracy.
32
J a k o p i s a ć m e to d ę
i w y n ik i?
( R a d a z b io rc z a )
Pisanie tych dwóch fragmentów pracy jest trochę jak jedzenie
nożem i widelcem Są pewne konwenanse frazy i zabiegi, które
powinny się tu znaleźć Niestosowanie ich może budzić zdziwie­
nie i wskazywać na brak doświadczenia autora. Proponujemy,
aby w poszukiwaniu owego doświadczenia sięgnąć do artyku­
łów empirycznych, które opisują podobne badania (ekspery­
mentalne. korelacyjne kwestionariuszowe i tym podobne - nie
muszą być z tej samej dziedziny), i zobaczyć, jak to się robi
Najprostszym rozwiązaniem jest sięgnięcie do solidnego
polskiego czasopisma „Psychologia Społeczna" (wszystkie nu­
mery - oprócz najnowszych - są bezpłatnie dostępne o n - li n e ) .
Proponujemy zatem ściągniąć 10 podobnych artykułów zrobić
ekstrakcję Iraz. kolejności prezentacji metody czy wyników i na­
pisać w podobny sposób Taki zabieg zbliża nas do naukowych
konwenansów, które oczywiście są trudne dla początkujących
badaczy, ale warto się do nich stosować, ponieważ jest to ogól­
nie przyjęte w świecie nauki. To tak, jakbyśmy wybrali się na
114 J a k p l— ó p m o o d y p lo m ó w * psychologii?

bankiet - nawet gdy nie znamy do końca zasad kulturalnego

zachowania, zamiast zachowywać się byle jak. dyskretnie o b ­
serwujemy sąsiadów i po prostu robimy to, co om
33
J a k n a p is a ć d y s k u s ję ?

Niektórzy czytelnicy rozpoczynają poznawanie pracy od. . dys

kusji. od razu sięgając do c r d m e d e la c r & m e badania Dlatego
wskazane jest. gdy ten fragment pracy jest gotowy do konsump­
cji bez wcześniejszych przystawek w postaci rozdziałów wstęp,
metoda wyniki. Oto kilka podstawowych rad dotyczących kon­
strukcji tego ważnego rozdziału.
Warto rozpocząć od krótkiego, jedno- lub dwuakapitowego
przypomnienia obszaru, na którym się poruszamy (dlatego tę
część warto tworzyć po napisaniu wstępu teoretycznego) - opo­
wiadamy o tym, co wiadomo. Następnie na przestrzeni kolejnych
dwóch akapitów przypominamy swoje novum (a więc rozbudo­
wane .aha!’ ), czyli to, co tylko my dostrzegliśmy, i ponownie wyją
śniamy, dlaczego ta Kwestia jest tak ważna i dlaczego warto się jej
przyjrzeć. Mając tak zbudowaną podstawę, w kolejnym fragmen­
cie przedstawiamy wyniki (stosując lejek - zob. rozdział 2), pamię­
tając jednak, aby nie prezentować średnich, sit elektów ani innych
statystyk. Skoncentrujmy się na prezentacji uzyskanych wyników.

- Co oznacza dany 'wynik, czy odpowiedział on na nasze

pytanie9
114 J a k p l— ó p m o o d y p lo m ó w * psychologii?

bankiet - nawet gdy nie znamy do końca zasad kulturalnego

zachowania, zamiast zachowywać się byle jak. dyskretnie o b ­
serwujemy sąsiadów i po prostu robimy to, co om
33
J a k n a p is a ć d y s k u s ję ?

Niektórzy czytelnicy rozpoczynają poznawanie pracy od. . dys

kusji. od razu sięgając do c r d m e d e la c r & m e badania Dlatego
wskazane jest. gdy ten fragment pracy jest gotowy do konsump­
cji bez wcześniejszych przystawek w postaci rozdziałów wstęp,
metoda wyniki. Oto kilka podstawowych rad dotyczących kon­
strukcji tego ważnego rozdziału.
Warto rozpocząć od krótkiego, jedno- lub dwuakapitowego
przypomnienia obszaru, na którym się poruszamy (dlatego tę
część warto tworzyć po napisaniu wstępu teoretycznego) - opo­
wiadamy o tym, co wiadomo. Następnie na przestrzeni kolejnych
dwóch akapitów przypominamy swoje novum (a więc rozbudo­
wane .aha!’ ), czyli to, co tylko my dostrzegliśmy, i ponownie wyją
śniamy, dlaczego ta Kwestia jest tak ważna i dlaczego warto się jej
przyjrzeć. Mając tak zbudowaną podstawę, w kolejnym fragmen­
cie przedstawiamy wyniki (stosując lejek - zob. rozdział 2), pamię­
tając jednak, aby nie prezentować średnich, sit elektów ani innych
statystyk. Skoncentrujmy się na prezentacji uzyskanych wyników.

- Co oznacza dany 'wynik, czy odpowiedział on na nasze

pytanie9
 lit Jmk p is a ć p r a c a d y p lo m o w a a p s y c h o lo g ii?
- Jaki jest wynik testowania kluczowej hipotezy?
- A przede wszystkim co to oznacza w świetle teorii? Co
wnosimy do literatury przedmiotu?
- Jeżeli obaliliśmy jakieś twierdzenie, to jakie są skutki
owego obalenia Czy potwierdziliśmy przypuszczenia?
- Czego naukowcy z naszej dziedziny powinni się dowie­
dzieć i c o zapamiętać z naszych badah?
W swoiej narracji musimy być bardzo precyzyjni i trzymać
się naukowych faktów Chcemy tu zwrócić uwagę szczególnie
na jedną kwestię W spółczesna psychologia w bardzo dużym
stopniu opiera się na badaniu ludzkich predyspozycji (najczę­
ściej mierzonych kwestionariuszami), przekonań i sądów Jest
więc dość prawdopodobne, ze w swo|e| pracy zajmiesz się na
przykład altruizmem i w badaniu przedstawisz jego uczestni­
kom jakąś historyjkę, pytając ich, czy pomogliby jej bohaterowi
Albo też zajmiesz się agresją i w związku z tym zapytasz ludzi,
jak często w ostatnim miesiącu reagował' agresją werbalną
Najpoważniejszym, a jakże częstym błędem, który jest zarazem
„poważnym przestępstwem metodologicznym", jest dyskutowa­
nie tych wyników w taki sposób, |akbyś bada! lub badała rze­
czywisto. a nie tytko deklarowane zachowania ludzi Nie wolno
C i zatem napisać .O soby badane w grupie eksperymentalne!
byty bardziei ałtruistyczne niż te z grupy kontrolnej" Podoonie
nie możesz twierdzić ze na przykład introwersja okazała się sko­
relowana z agresją werbalną W obu wypadkach musisz używać
zupełnie innego języka Twoi badani „deklarowali' coś, albo tez
coś .stwierdzali". W dyskusji należy to podkreślić Być może
warto to wskazać jako słabość Twojego badania, a może warto
też wspomnieć, że badanie realnego zachowania to pomysł na
kolejne eksperymenty? Tak czy inaczej, słabości i ograniczenia
Twojego badania oraz perspektywy dalszych badań to kolejne
ważne części dyskusji
Zacznijmy od pierwszej z tych kwestii Powinniśmy opisać
słabości i ograniczenia naszego badania Pamiętajmy jednak, że
to nie jest samobczowame' W tej części mamy wykazać się sa­
moświadomością ułomności przeprowadzonych badań. Nie ma
bowiem idealnych badań, czyli takich, którym nic nie można za­
rzucić, niczego w nich poprawić Wykazujemy się więc znajomo-
śa ą metodologu, statystyki oraz dojrzafośaą badacza Wskazując
daną słabość, warto ją obudować sugestią jak przyszłe badania
mogłyby len brak wyeliminować Weż pod uwagę wuzną rzecz:
jeśli sam czy sama piszesz o wadach swojego badania, to dla
recenzenta jest to znak ze o tym wiesz Wykazujesz się kompe­
tencją i wiedzą metodologiczną' fo przemawia na Twoą korzyść
Jeśli zaś o nich nie wspominasz, to dla recenzenta znak. że chyba
nie zdajesz sobie sprawy z ograniczeń, jakie mają Twoje wyniki
A to slawia pod znakiem zapytania Twoje kompetencje Nie mu­
simy juz chyba dodawać jak Twoja praca zostanie oceniona...
Kolejny element dyskusji może zawiorać pomysły dotyczące
przyszłych badań - pomysły wynikające rzecz jasna z nasze­
g o eksperymentu Błędem jest wypisywanie wszystkich pomy­
słów które przychodzą nam do głowy Należy zaproponować
takie, które rozwijają nasz oryginalny pomysł Nie chodzi bowiem
o przedstawienie badań z całej naszej dziedziny locz jodynie
tych. które wypływają z naszei Pracy N«e piszemy przecież książ
ki dokonującej przeglądu ale pracę empiryczną, koncentrującą
się na wąskim wycinku
 O arlu a* D o liń sk i 119

Ćwiczeniem ułatwiającym generowanie pomysłów jest wy­ sobie bardzo szerokiego spektrum możliwych miejsc aplikacji
obrażanie sobie, że będziemy kontynuować edukację na pozio wyników. Załóżmy, że środowiskiem pracy może być firma, lecz
mie doktoratu, który stanie się przedłużeniem pracy magister także szpital, grupa terapeutów, klub sportowy, seminarium du­
skie) Podstawą tej kontynuacji będą eksperymenty, które w te) chowne, hospicjum, komisja rekrutująca ochotników do wojska
części opisujemy Fragment ten pokazuje refleksyjność autora, i tak dalej, i tym podobnie
rozumiejącego, że badania me udzielają definitywnych odpowie­
dzi na wszystkie pytania, me weryfikują wszystkich możliwych
i ciekawych hipotez. Pokazuje ze autor jest świadomy, iż ba­
danie otworzyło jakieś drzwi, ale po ich otwarciu widzimy kilka
kolejnych, co najmniej równie interesujących.
Przejdźmy teraz do prezentacji wniosków adresowanych do
praktyków Pomysfy mają płynąć wyłącznie z naszych badań,
a me z lektury innych opracowań. Jeżeli na przykład zajmowa
liśmy się badaniem wpływu atrakcyjności sprzedawcy na chęć
zakupu to me piszmy, iż technika stopy w drzwiach może być
skuteczną techniką sprzedaży (choć to prawda), chyba że chce­
my zachęcić przyszłych badaczy do porównania skuteczności
tej techniki w połączeniu z atrakcyjnością osoby, która jej używa.
W tym fragmencie autor pokazuje, że nie tylko umie się poru­
szać w świecie teorii i istniejącej wiedzy naukowej, lecz potrafi
także spojrzeć na badane zagadnienia z perspektywy praktyki
życia codziennego czyli z punktu widzenia osoby, która może
skorzystać z lektury.
Aby napisać fragment adresowany do praktyków, wyobraź
sobie, że Twój przełożony zaprasza Cię na spotkanie i pyta o stu­
dia Dowiaduje się, ze właśnie je kończysz i piszesz pracę dyplo­
mową. Pyta o temat i dodaje że interesuje go następująca kwe­
stia „Pcv*edz mi. gdzie mogę zastosować te wyniki (w swojej pra­
cy. w firmie, w środowisku)?' Pomocne jest przy tym wyobrażenie

34
L i te r a t u r a c y t o w a n a , b ib lio g r a f ia
W tej części - zwanei literaturą cytowaną, a nie bibliografią - za­
pisujemy wyfączme te źródła które wykorzystaliśmy (zacyto­
waliśmy lub przywołaliśmy) w swoiej pracy - w tym miejscu me
może się pojawić mc ponad to Nie może się |ednak zdarzyć
taka sytuacja, w której na coś się powołujemy w tekście, a tutaj
me podamy źródła
Dlaczego powinniśmy opracować tę część? Wyobraźmy
sobie, źe jesteśmy czytelnikami i zainteresowała nas kwestia
o której pisze autor 7ałózmy. ze napisał, iz mężczyźni są bardziej
kochliwi niż kobiety, a w nawiasie podał źródło, na którego pod
stawie to stwierdził To źródło może nas zainteresować (chcemy
na przykład podjąć dyskusję z takim poglądem albo wykorzystać
je w przygotowywanym przez nas tekście) - bez odwołania się
do źródła bylibyśmy zagubieni
Pracując nad własnym tekstem, me powinniśmy przypisy­
wać sobie autorstwa tez. które zostały wcześmei sformułowane
przez kogoś innego. Oznacza lo, że jeśli po jakimś twierdzeniu
me podajemy źródła to jednocześnie wskazujemy iż jesteśmy
jego autorami (.oglądanie scen pełnych przemocy i fascynacja
grami komputerowymi nasyconymi bronią prowadzi do wzrostu
K u to u a . D a rte a a Dollrtmki 121
ryzyka prezentowania zachowań przemocowych ). Jeżeli |ednak
okaże się że ktoś juz wcześniej je sformułował (a tak jest w przy
toczonym tu przykładzie), to w oczach kompetentnego, oczy
tanego w literaturze przedmiotu odbiorcy jawimy się w niezbyt
dobrym świetle, ponieważ zna on źródło naszego twierdzenia
W lakim wypadku możemy spotkać się z zarzutem recenzenta,
iż me znamy literatury przedmiotu
Oczywiście bardzo często się zdarza że jakaś teza była juz
wcześniej formułowana przez wielu autorów czy też jakaś pra­
widłowość empiryczna była wielokrotnie weryfikowana w bada
niach Trudno oczekiwać od autora pracy magisterskiej, ze po
woła się na wszystkie źródła W takiej sytuacji wystarczy jednak
wykorzystać znany wszystkim skrót .np ' i podać kilka najważ­
niejszych pozycji, które zna|dą się w spisie literatury cytowanej
Sytuacja, w której autor nie podaje źródła przywoływane­
go twierdzenia, zazwyczaj me wynika z chęci przypisania sobie
prawa do odkrycia danego zagadnienia lecz z braku wiedzy ze
w ten sposób ów defekt jest odczytywany Mimo to zachęcamy
naszych magistrantów żeby unikali tego typu nieporozumień
i podawali źródła poszczególnych twierdzeń Pomocą często
służy promotor - jako ekspert w dziedzinie, w której prowadzo
ne są badania
Zachęcamy tez. by docierać do oryginału, zamiast cytować
podręczniki (o czym napiszemy więcej za chwilę) Praktycznie
wszystkie współczesne uniwersytety oferują swoim studentom
bezpłatny dostęp do baz danych (który zasadniczo jest płatny)
zawierających artykuły oraz książki, i lam możemy odszukać inte­
resujące nas opracowania Jeżeh ich me znajdziemy lo możemy
bezpośrednio się zwrócić do autora z prośbą o udostępnienie
 122 J a k p is a ć p r a c * dypl
poszukiwanej przez nas pracy. W poszukiwaniach zaś możemy
skorzystać z bezpłatnych portali naukowych (google scholar.
academia.edu. researchgate.net), w których prawdopodobnie
znajdziemy interesujące nas źródła. Co więcej, w bazach tych
możemy natknąć się na pozycje, o których nie mieliśmy pojęcia,
a które mogą się okazać bardzo przydatne. Są to na przykład
niepublikowane raporty z badań, czy też artykuły które autor
dopiero przygotowuje do druku A co zrobić, gdy me uda nam
się dotrzeć do oryginalnego opracowania, lecz jedynie do innej
pracy w której interesująca nas kwestia została opisana? W ta­
kim wypadku wskazujemy, w jakiej pracy znaleźliśmy wzmiankę
o innej pracy Taki zapis informuje, że nie udało nam się dotrzeć
do oryginalnej pracy, i me jest to zabieg niedopuszczalny, o ile
nie stosujemy go nagminnie (jeśli na przykład nie cytujemy per
rrianentme podręczników - o czym za chwilę)
Praca dyplomowa nie powinna bazować na cytowaniu pod
ręczników. Podręczniki należy wykorzystywać na kursach a pi­
sząc pracę empiryczną, musimy umieć dotrzeć do źródeł i je
opracować Podręcznik raczej nie jest źródłem, lecz inne źródła
referuje, choć trzeba podkreślić, ze często bywa doskonałym
punktem wyjścia do poszukiwań
Na rynku są dostępne programy, które stworzą za nas kom­
pletny spis literatury cytowanej Korzystanie z nich polega na
tym że za pomocą programu autor wstawia cytowania w swojej
pracy Potem program automatycznie generuje listę literatury cy­
towanej i w stu procentach odzwierciedla ona wszystkie cytowa­
nia które pojawiły się w tekście Niektóre z tych programów są
bezpłatne i trzeba przyznać, że bardzo dobrze spełniają swoją
funkcję (na przykład Zotero). toteż gorąco zachęcamy do ich
W o jo lech K u le s z a , D a riu s z D o liń sk i 123
stosowania Oszczędzają czas autora, sprawiają, że tekst jest
lepiej dopracowany, i usuwają ewentualne błędy w tym zakresie
Z doświadczenia wiemy jednak, ze warto na koniec się przyjrzeć,
czy program nie połknął przypadkiem jakiegoś fragmentu (na
przykład stron, na których artykuł się ukazał w danym czasopi­
śmie), czy nazwa czasopisma jest poprawnie zapisana (dużymi
literami) i tym podobnie.
Przejdźmy do różnicy pomiędzy literaturą cytowaną a biblio
grafią Bibliografia to zestawienie wszystkich opracowań, w któ­
rych można odnaleźć dane zagadnienie i z których autor ko­
rzystał Spis literatury cytowanej zaś odnosi się do źródeł, na
któro się powoływał i Które przytaczał w swoim tekście Poprzyjmy
to rozróżnienie następującym przykładem. Załóżmy, że pisze­
my tekst o roli psychologu społecznej w rozumieniu zachowań
społecznych takich jak agresja Literatura cytowana obejmuje
wszystkie badania książki, artykuły, strony www i tym podobne,
które wykorzystaliśmy podczas pisania pracy Bibliografia nato­
miast wskazuje prace dodatkowe, które co prawda nie byty cy­
towane w tekście, ale można do nich sięgnąć, chcąc pogłębić
rozumienie niektórych zagadnień.
Zachęcamy także, aby nie wpadać w pułapkę doczytywania.
Często bowiem, zaczynając własne badania (i pisanie pracy na
nich opartej), dokładnie studiujemy literaturę. Niektórzy badacze
tak dogłębnie wertują literaturę przedmiotu, że albo nie dochodzą
do badań własnych (bo cały czas znajdują coś co warto przeczy­
tać i zacytować (uwaga na nadmierną muskulaturę' - zob roz­
dział 1 2 J). albo nie mogą skończyć pisać swoiej pracy (z tego
samego powodu). Proponujemy swego rodzaju grubą kreskę,
linię demarkacyjną oddzielającą procesy pracy koncepcyjnej od
wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz
wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da­
lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo­
tor czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć
ale lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz
doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty-
wama).
Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe
jest nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam
pisanie pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać,
że niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
w dziekanacie A co począć w sytuacji, g dy nie zakończyliśmy
badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo
śo ą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy
empirycznej jest tak ważne
35
P rz y p isy
Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię­
ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu­
rą i tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy­
jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za­
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem
prezentacji
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia­
nie się, czy
(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak.
to warto to zrobić.
wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz
wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da­
lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo­
tor czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć
ale lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz
doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty-
wama).
Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe
jest nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam
pisanie pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać,
że niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
w dziekanacie A co począć w sytuacji, g dy nie zakończyliśmy
badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo
śo ą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy
empirycznej jest tak ważne
35
P rz y p isy
Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię­
ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu­
rą i tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy­
jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za­
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem
prezentacji
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia­
nie się, czy
(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak.
to warto to zrobić.
(b) treść przypisu na pewno (es? tak kluczowa, jak nam się
początkowo wydawało - jeżeli rwe to proponujemy trwałe
usunięcie przypisu (sięgając do metody .domku z kart' 36
-z o b rozdział 8).

Z a łą c z n ik i

Na końcu warto umieścić wszystkie załączniki, które są kluczowe

(podkreślamy: kluczowe! zdjęcie ławki, na której prowadzono
rozmowy, nie musi mieć znaczenia dla pracy) dla przeprowa­
dzenia badania i pomogą czytelnikowi lepiej się zorientować
w jego przebiegu Dzięki nim możemy zaoszczędzić nieco miej­
sca w tekście, gdyż referując niektóre aspekty metody badaw­
czej. możemy robić to skrótowo, odsyłając jednocześnie czytel­
nika do załączników umieszczonych na końcu pracy.
 37
Na c o z w ra c a ją u w a g ę
re c e n z e n c i?
Krótka i precyzyjna odpowiedź na lo pytanie nie jest możliwa Tak
jak róznmy się w odbiorze i ocenie tego samego filmu, książki czy
fotografii, tak różnią się recenzenci oceniający tekst Podczas gdy
jednego dane zagadnienie zainteresuje, drugi ten sam fragment
może skrytykować. Chcąc jednak pozostawić jakiś cień wskazów­
ki napiszemy, ze recenzent może zwracać uwagę na
(a) merytoryczne uzasadnienie prowadzonych badań (czy
wstęp teoretyczny uzasadnia konieczność przeprowa
dzenia badać? czy wstępie zaprezentowano zarów­
no kanon wiedzy, jak i nowe doniesienia krajowe i zagra
nieme?);
(b) poprawność metody badań oraz narzędzi statystycz­
nych;
(c) styl narracji oraz spełnienie wymagań formalnych (na
przykład lokalnych uwarunkowań, standardów edytor­
skich)
A w ogóle to recenzenci są jak inni ludzie. Tytko bardziej...
I w ten sposób dobrnęliśmy do końca naszej próby opowiedze
ma o czymś, co strasznie trudno opisać Ba! Postaraliśmy się
.coś napisać choć proces pisana jest mozolny, niewdzięczny
i w zasadzie nigdy się me kończy Nie wiemy czy udało nam
się osiągnąć cel zarysowany na wstępie Ocenę pozostawiamy
w ręku (oku?) Czytelnika, czyli Twoim.
Wiemy iż część czytelników może być rozczarowana, /e me
są to jeszcze bardziej precyzyjne porady typu ..przepis na bu­
dyń'. gdzie w jednoznaczny sposób podaje się. co trzeba zro
bić, by osiągnąć sukces a przestrzeganie tych rad sukces w po­
staci pysznego budyn u gwarantuje W wypadku pisania pracy
dyplomowej z psychologu (i pewnie każdej mnej) taki .przepis
na budyń" jest po prostu niemożliwy Absolutnie kluczowy |csl lu
bowiem Twój pomysł. Twoje badania empiryczne, a także Twoja
wiedza, zarówno metodologiczna jak i psychologiczna Niemoż­
liwy do uchwycenia jest proces twórczy i przebieg współpracy
z promotorem Twojej pracy' Mamy jednak nadzieję, że dzięki
naszym radom Twój pomysł. Twoje badania i Twoja wiedza zo­
staną możliwie najlepiej przedstawione w pracy dyplomowej
I tego właśnie serdecznie Ci życzymy'