ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 22 | ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

\

3η εργασία

Σύμβουλος Καθηγητής: Χρήστος Πεχλιβανίδης

Ακαδημαϊκό Έτος: 2018 – 2019
Φοιτητής: Γιάννης Μούρτζιος
Αρ. Μητρώου: 107426
 Πίνακας Περιεχομένων

1. Εισαγωγή ……………………………………………………………………………...............................................Σελ.: 2

2. Οι λόγοι της ανθρώπινης ανωριμότητας και οι τρόποι εξόδου από αυτήν …..…………….…….Σελ.: 2

3. Η θεωρία του Καντ περί της αέναης πορείας του ανθρώπου προς την τελειοποίησή
του και η σύνδεσή της με τη θέση του περί της ενδιάθετης με τελικό σκοπό φύσης …………Σελ.: 5

4. Συμπεράσματα…………………………………..………………………………………………...............................Σελ.: 8

5. Βιβλιογραφία………………………….…..……………………………………………………………………..…….........Σελ.: 9

1
1. Εισαγωγή
Στην παρούσα εργασία μας αρχικά θα σχολιάσουμε τη θέση του Γερμανού
φιλόσοφου Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) σύμφωνα με την οποία το
ανθρώπινο γένος, ατομικά αλλά και συλλογικά, παραμένει σε κατάσταση
ανωριμότητας. Θα παρουσιάσουμε τους λόγους που θεωρεί υπεύθυνους ότι
συμβαίνει αυτό και ακολούθως θα εκθέσουμε τους τρόπους που, σύμφωνα με τη
γνωσιολογία του, οι άνθρωποι οφείλουν να ακολουθήσουν αν θέλουν να εξέλθουν
από αυτήν την κατάσταση και να αγγίξουν τον φυσικό ιδεατό προορισμό τους.
Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τον τρόπο που ο Καντ
συνδέει μια βασική θέση του Διαφωτισμού, αυτήν της αέναης κίνησης του ανθρώπου
προς την τελειοποίηση του, με την πίστη του πως σε αυτήν την προοδευτική του
πορεία του το ανθρώπινο γένος έχει ως σύμμαχο την ίδια τη Φύση.

2. Οι λόγοι της ανθρώπινης ανωριμότητας και οι τρόποι εξόδου από αυτήν.

«Διαφωτισμός είναι η έξοδος τον ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την
οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία του ανθρώπου να
μεταχειρίζεται το νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου.»

Με αυτήν τη διατύπωση που καταθέτει στο άρθρο «Was ist Aufklärung?» που
δημοσιεύτηκε το 1784 στο βερολινέζικο περιοδικό «Berlinische Monatsschriff”, ο
Immanuel Kant δίνει τη δική του απάντηση στο ερώτημα «τί είναι Διαφωτισμός;» (Καντ
1971: 42). Σύμφωνα με τον Καντ, Διαφωτισμός είναι η μεταβολή από την κατάσταση
της ανωριμότητας στο ανώτατο επίπεδο της πνευματικής ελευθερίας, το ξύπνημα της
ανθρώπινης συνείδησης από την ληθαργική κατάσταση που ο ίδιος έχει επιλέξει για
τον εαυτό του (Μολύβας 2000: 17).
Ως ανωριμότητα ορίζει την αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειριστεί το νου
του και να αποφασίσει ο ίδιος για λογαριασμό του χωρίς να επηρεάζεται ή να
καθοδηγείται από άλλους ενώ η οκνηρία, η δειλία, η επίκληση αυθεντιών, οι
προκαταλήψεις και οι δεισιδαιμονίες μπορούν να είναι εξίσου επιζήμιες στη μάχη για
την αποδέσμευση του ανθρώπου από την ανωριμότητά του (Καντ 1971: 42), Μανιάτης
2005: 143, Μολύβας 2000: 17).

2
 Παρότι είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης να αποζητά την ελευθερία
και την αποδέσμευση από κηδεμονίες, ο φόβος ότι το βήμα που οδηγεί στην έξοδο από
την ανωριμότητα θα είναι επίπονο, καθώς και η αίσθηση κινδύνου που νοιώθει ο
άνθρωπος στη σκέψη να μείνει μόνος του και να γίνει κύριος του εαυτού του, αίσθημα
που εντέχνως έχει καλλιεργηθεί μέσα του από αυτούς που έχουν αναλάβει την
εποπτεία του, τον οδηγεί στη παραίτηση. Έτσι, η ανωριμότητα γίνεται δεύτερη φύση
του και γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να βγει απ’ αυτήν αφού πιστεύει ότι είναι
ανίκανος να διαχειριστεί το νου του μόνος του (Καντ 1971: 43).
Ελάχιστοι μπόρεσαν να καλλιεργήσουν το νου τους μόνοι τους και να βγουν από
την ανωριμότητά τους. Η διαφώτιση των ανθρώπων αναπόφευκτα θα συμβεί, όταν,
υπό τον όρο να είναι ελεύθεροι, συλλογικά οι άνθρωποι σπάσουν τα δεσμά της
ανωριμότητάς τους. Και αυτό θα συμβεί γιατί θα υπάρξουν σίγουρα ανάμεσά τους
κάποιοι με αδέσμευτη σκέψη που αφού οι ίδιοι κατάφεραν κι έδιωξαν από πάνω τους
την ανωριμότητα, θα μεταδώσουν και σε αυτούς ένα πνεύμα αυτοεκτίμησης και
αυτοσεβασμού και θα τους θυμίσουν πως αποστολή του ανθρώπου είναι η σκέψη
(ό.π.: 43).
Πιστεύει πως η πορεία προς τον Διαφωτισμό πρέπει να κλιμακώνεται με αργά,
σίγουρα βήματα. Η πρόοδος της σκέψης απαιτεί χρόνο ώστε να φέρει αποτελέσματα,
παρότι μια ριζική μεταβολή ίσως να ακούγεται δελεαστικότερη, αφού θα επιτύγχανε
άμεσα το γκρέμισμα των αυταρχικών συμπεριφορών, των προσωπικών επιδιώξεων και
της απληστίας και εξουσιομανίας κάποιων (ό.π.: 44).
Ο ίδιος δεν εγκρίνει τις επαναστάσεις ως μοχλούς πίεσης και αλλαγής, αφού τις
θεωρεί άδικες και μη αποτελεσματικές. Η χειραφέτηση από τους δογματισμούς
αποτελεί έναν συνεχή αγώνα, είναι μια διαδικασία σε βάθος χρόνου και όχι κάποιο
κεκτημένο του ανθρώπου (ό.π.: 44, Μανιάτης 2005: 143). Ως μόνη δίκαιη
μεταρρύθμιση προκρίνει την άσκηση ελευθερίας Λόγου από τους ανθρώπους της
διανόησης και τη δημόσια κριτική που αυτοί ασκούν στην εξουσία και τους κρατικούς
θεσμούς (Πατέλλη 2006: 196).
Για τον διαφωτισμό που επικαλείται ο Καντ απαιτείται μόνο ελευθερία «…και
μάλιστα η πιο άβλαβη από οτιδήποτε μπορεί να ονομαστεί ελευθερία, δηλαδή η
ελευθερία να κάνει κανείς δημόσια χρήση του Λόγου του στο κάθε τι.» (Καντ 1971: 44).
Για τον Γερμανό φιλόσοφο, η ελεύθερη δημόσια έκφραση των ιδεών μας αποτελεί

3
αναγκαία προϋπόθεση για την ηθική, πολιτική και κοινωνική αναγέννηση (Μανιάτης
2005:147). Για αυτό και επιμένει στην αναγκαιότητα της, ακόμη κι αν οι σκέψεις μας
κινούνται εκτός του κατεστημένου πλαισίου εξουσίας (ό.π.: 144).
Ως δημόσια χρήση του Λόγου ο Καντ ορίζει αυτήν που ο καθένας μας οφείλει
να κάνει ως συγγραφέας μπροστά στο αναγνωστικό του κοινό και αφορά τη
δημοσιοποίηση ιδεών και κριτικής, ελεύθερης από δεσμεύσεις, που αποβλέπει στη
διαφώτιση των ανθρώπων και στη στηλίτευση του συστήματος χειραγώγησης (ό.π.:
144, Καντ 1971: 44). Ο Καντ βέβαια δεν επιθυμεί τη διάλυση του κράτους ούτε το
αμφισβητεί ως το κυρίαρχο μοντέλο εξουσίας. Παραδέχεται την αναγκαιότητα της
υπακοής και της πειθαρχίας προκειμένου να μην επέλθει πλήρης αναρχία στην
κοινωνία (Βαλλιάνος 2008: 59). Ζητάει όμως επιτακτικά την κατοχύρωση και επέκταση
των πολιτικών δικαιωμάτων των ανθρώπων (Πατέλλη 2006: 190).
Ο ίδιος φορέας Λόγου όταν ενεργεί κάτω από τη σκέπη μιας δημόσιας θέσης,
όπως οι κρατικοί λειτουργοί ή όσοι ασκούν κάποιο δημόσιο λειτούργημα (ιερείς,
δάσκαλοι κλπ.), οφείλουν να συλλογίζονται αλλά πρέπει να υπόκεινται σε
περιορισμούς ώστε οι σκέψεις τους να μην ζημιώνουν την υπηρεσία τους ή το
λειτούργημά τους και η κριτική που ασκούν να παραμένει σε ελεγχόμενα πλαίσια. Σε
αυτήν την περίπτωση η χρήση του Λόγου τους είναι απλώς χρήση ιδιωτική (Καντ 1971:
44, Μανιάτης 2005: 144). Κανείς όμως δεν μπορεί να τους απαγορέψει να εκφράσουν
δημόσια τις σκέψεις τους ως συγγραφείς. Αυτός ο - μάλλον παράδοξος - συμβιβασμός
που επιχειρεί, οφείλεται εν πολλοίς στο καθεστώς λογοκρισίας που υπήρχε την εποχή
που έγραφε (Μανιάτης 2005: 144).
Η πορεία του ανθρώπινου γένους προς την τελειοποίησή του δεν μπορεί να
σταματήσει από κανέναν ακόμη κι αν η διακοπή αυτής της πορείας είναι επιθυμία
κάποιας ανώτατης εξουσίας. Κανείς δεν μπορεί να κρατήσει τις επόμενες γενιές όμηρο
σε μια κατάσταση όπου δεν θα μπορεί να επεκτείνει τις γνώσεις της, όπου δεν θα
μπορεί να απαλλαχθεί από τις πλάνες της. Ατομικά μπορούμε να αναβάλλουμε για λίγο
καιρό το διαφωτισμό μας αλλά συλλογικά δεν μπορούμε να τον απαρνηθούμε γιατί
έτσι καταπατούμε τα δικαιώματα της ανθρωπότητας (Καντ 1971: 47).
Ένας ηγεμόνας για να λέγεται άξιος και σωστός, πρέπει να δώσει το φωτεινό
παράδειγμα και να οδηγήσει το λαό του στον Διαφωτισμό παραχωρώντας την
απαραίτητη ελευθερία στους υπηκόους του ώστε να χρησιμοποιούν τον Λόγο τους όσο

4
και όπου θέλουν, ζητώντας από αυτούς μόνο πειθαρχία (ό.π.: 50). Όταν το κράτος
εξασφαλίζει ελευθερία Λόγου στους πολίτες του, τα συγγράμματα τους οδηγούν στον
Διαφωτισμό τόσο τους ηγεμόνες όσο και τους υπηκόους τους, διευκολύνοντας τη
δημιουργία ηθικών, δημόσιων και ιδιωτικών, πράξεων και ευνοϊκών πολιτικών
μεταρρυθμίσεων από πλευράς του ηγεμόνα (Πατέλλη 2006: 190).
Όλα τα παραπάνω ισχύουν σε ατομικό επίπεδο. Όταν η προσπάθεια για έξοδο
από την ανωριμότητα λαμβάνει συλλογικό χαρακτήρα, ο διαφωτισμός παίρνει τη
μορφή ιστορικής, πολιτικής και κοινωνικής διαδικασίας και γίνεται κίνημα
απελευθέρωσης από το κατεστημένο. Οδηγεί τον άνθρωπο σε σύγκρουση με όλα όσα
τον καθιστούν ανενεργό και αιχμάλωτο και μετατρέπεται σε μια επανάσταση ιδεών
(Μανιάτης 2005: 143).

3. Η θεωρία του Καντ περί της αέναης πορείας του ανθρώπου προς την
τελειοποίησή του και η σύνδεσή της με τη θέση του περί της ενδιάθετης με τελικό
σκοπό φύσης.
Ο Καντ απαντά θετικά στην ερώτηση για το εάν τελικά η ανθρωπότητα
προοδεύει στην πάροδο των χρόνων (Πρελορέντζος 2006: 200). Θεωρεί πως το
ανθρώπινο γένος βρίσκεται σε συνεχή πρόοδο όχι μόνο πολιτισμικά αλλά και ηθικά
(ό.π.: 202, Καντ 1971: 189). Απόδειξη για αυτό αποτελεί για τον Καντ η Γαλλική
επανάσταση και δεν άλλαξε ποτέ γνώμη για αυτό παρά τα αιματηρά γεγονότα που
αμαύρωσαν τον απελευθερωτικό χαρακτήρα της (Πρελορέντζος 2006: 200, Βαλλιάνος
2008: 67).
Η Γαλλική επανάσταση είναι μια πράξη που αποδεικνύει την ηθικότητα των
ανθρώπων, που δείχνει πως οι πράξεις τους δεν καθοδηγούνται πάντα με γνώμονα το
προσωπικό συμφέρον. Ο ενθουσιασμός που προκάλεσε ήταν ανιδιοτελής αφού όσοι
ενθουσιάστηκαν αλλά δεν είχαν συμμετάσχει ενεργά σε αυτή, αφενός δεν
προσδοκούσαν κάποιο προσωπικό όφελος κι αφετέρου έθεσαν σε κίνδυνο τους
εαυτούς τους με τη δημόσια έκφραση των δημοκρατικών αξιών τους. Όλοι αυτοί δεν
κοίταξαν το προσωπικό τους συμφέρον αλλά το συλλογικό, συνεπώς είναι μια πράξη
ηθική, σύμφωνα με την καντιανή γνωσιολογία (ό.π.: 66-67, Πατέλλη 2006: 193).
Η βεβαιότητα του Καντ ότι το ανθρώπινο γένος βρίσκεται σε συνεχή πρόοδο
στηρίζεται και στην πίστη του πως η ιστορία δε γράφεται τυχαία αλλά βασίζεται σε

5
φυσικούς νόμους. Πιστεύει πως η φύση είναι η κινητήριος δύναμη της ιστορίας και η
πρόοδος του ανθρώπινου γένους επιτυγχάνεται χάρη - στην ανεξάρτητη από τις
επιθυμίες του ανθρώπου - προδιάθεση της για αυτόν (ό.π.: 188).
Αυτούς τους φυσικούς νόμους ελπίζει να ανακαλύψει ώστε να στοιχειοθετήσει
με αδιάσειστα στοιχεία την άποψή του ότι τα ιστορικά γεγονότα συμβαίνουν με κάποια
τάξη και συνέχεια κι όχι τυχαία (Βαλλιάνος 2008: 31). Την βεβαιότητα του ότι θα
καταφέρει να εντοπίσει αυτούς τους νόμους που ρυθμίζουν την ιστορική συνέχεια, την
στηρίζει στην ύπαρξη του Λόγου (Πρελορέντζος 2006: 213). Ο άνθρωπος είναι
προορισμένος να χρησιμοποιεί το Λόγο γιατί αυτή η προδιάθεση του έχει δοθεί από τη
Φύση. Με τη χρήση του Λόγου ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει τα εμπόδια των
φυσικών του ορίων και να εξελιχθεί όσο η Φύση επιθυμεί (Καντ 1971: 26-27).
Οι ανταγωνισμοί και οι πόλεμοι είναι οι τρόποι που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος
προκειμένου να επιτύχει την πρόοδο του. Οι ανταγωνισμοί δημιουργούν στους
ανθρώπους την επιθυμία για περισσότερο πλούτο και κοινωνική ανέλιξη. Όταν όμως οι
ανταγωνισμοί λαμβάνουν χώρα σε ένα περιβάλλον χωρίς όρια και περιορισμούς,
οδηγούν σε αναρχία και απώλεια των ατομικών και συλλογικών στόχων (ό.π.: 28,
Βαλλιάνος 2008: 59, Πατέλλη 2006: 188). Σε γενικότερο πλαίσιο, το ίδιο ισχύει και με
τους πολέμους. Θέτουν το πολίτευμα και την ευδαιμονία των πολιτών τους σε κίνδυνο.
Έτσι, τα κράτη αναγκάζονται να βρουν τρόπους για την εξασφάλιση της ειρήνης και της
προόδου (ό.π: 189).
Σταθερές δομές στην πρόοδο του ανθρώπινου γένους αποτελούν η πειθαρχία,
η καλλιέργεια και ο εκπολιτισμός (Χένκμαν 2004: 784). Παρότι ως έλλογα όντα
επιθυμούμε την ηρεμία, την ειρήνη και την ομόνοια, η Φύση μας δίνει τις δυσκολίες
προκειμένου να μην βυθιστούμε στη μαλθακότητα και την οκνηρία. Η Φύση επιθυμεί
το ανθρώπινο γένος να βρίσκεται μόνιμα σε ανταγωνισμούς, γιατί μόνο έτσι επέρχεται
η ευημερία. Ο Καντ ονομάζει αυτούς τους ανταγωνισμούς «αντικοινωνική
κοινωνικότητα». Πρόκειται για την έμφυτη τάση του ανθρώπου να αποζητά τη
συμβίωση με άλλους και παράλληλα να νοιώθει την ανάγκη να απομονωθεί και να
αντισταθεί στα κοινωνικά πρέπει (Καντ 1971: 29).
Αυτή η παλινδρόμηση τον κρατά σε εγρήγορση, τον βοηθά να κατανικήσει την
οκνηρία και τους φόβους του, τον ενθαρρύνει στην προσπάθεια ικανοποίησης των
προσωπικών του στόχων και τελικά συμβάλλει στη μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων

6
χάρη στην οποία επέρχεται τελικά η πρόοδος που οδηγεί τον άνθρωπο στην ηθική του
ολοκλήρωση (ό.π: 28-29, Χένκμαν 2004: 785).
Το μεγάλο πρόβλημα για το ανθρώπινο γένος, για το οποίο οι άνθρωποι
καλούνται να βρούνε λύση, είναι το πώς, παρά τους ανταγωνισμούς, θα καταφέρει να
δομήσει μια δίκαιη και υπό όρους ελεύθερη κοινωνία. Γιατί μόνο μέσα σε αυτή θα
μπορέσει η Φύση να επιτύχει τον στόχο της, που είναι η εξέλιξη όλων των καταβολών
της. Οι άνθρωποι λοιπόν αναγκάζονται από μόνοι τους να θέσουν όρια και να ορίσουν
κανόνες, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι τους, που θα τους οδηγήσουν στην ευδαιμονία
(Καντ 1971: 30, Πατέλλη 2006: 189, Βαλλιάνος 2008: 57,60).
Η πρόοδος προς το καλύτερο αφορά όλο το ανθρώπινο γένος κι όχι μεμονωμένα
άτομα. Αυτό συμβαίνει γιατί τα ιστορικά φαινόμενα εκδηλώνονται μετά από
συγκεκριμένες ανθρώπινες πράξεις οι οποίες διέπονται από φυσικούς γενικούς νόμους
(Πρελορέντζος 2006: 218-219, Καντ 1971: 24). Ο άνθρωπος υπόκειται σε αυτούς τους
νόμους αφού κι ο ίδιος αποτελεί μέρος του αισθητού κόσμου (ό.π.: 25, Βαλλιάνος 2008:
56, Μανιάτης 2005: 147). Συνεπώς οτιδήποτε φαίνεται τυχαίο και περίπλοκο όταν
μελετάται σε ατομικό επίπεδο, όταν μελετηθεί στο σύνολο της ανθρωπότητας μπορεί
να ορίσει κάποιους γενικούς κανόνες (Πρελορέντζος 2006: 218-219).
Υποστηρίζει πως η γνώση της ανθρώπινης προόδου δε μπορεί να αποδειχθεί
μόνο με την εμπειρία αφού οι άνθρωποι είναι όντα ελεύθερα που οι πράξεις τους
διέπονται από παρορμήσεις της στιγμής και άρα στερούνται λογικής συνέχειας. Δεν
μπορεί όμως να αποδειχθεί ούτε μέσω της καντιανής «Κοπερνίκειας στροφής», δηλαδή
τη θέαση της ιστορίας από μια συγκεκριμένη σταθερή θέση, αφού, λόγω της ελεύθερης
ανθρώπινης Φύσης αλλά και των περιορισμένων γνώσεων που ως πεπερασμένα όντα
διαθέτουν, είναι αδύνατον να βρουν τη σωστή θέση θέασης, γιατί αυτήν μπορεί να την
έχει μόνο ο Θεός λόγω της θεϊκής του σοφίας (ό.π.: 212).
Για τον Γερμανό φιλόσοφο, η πρόοδος μπορεί να έρθει μόνο από πάνω προς τα
κάτω, με τη βοήθεια δηλαδή της Θείας Πρόνοιας. Βασίζει αυτήν την θέση του σε δύο
αρνητικά δεδομένα: αρχικά στην απαίτηση των πολιτών τα έξοδα για την εκπαίδευση
να επιβαρύνουν το κράτος - ενώ αυτό δεν έχει τους οικονομικούς πόρους για να
ανταποκριθεί - και, στο γεγονός πως το κράτος θα έπρεπε να αναμορφώνει συνεχώς
τον ίδιο του τον εαυτό ώστε να επιτύχει συνεχή και σταθερή εξέλιξη κι όχι επανάσταση
(Καντ 1971: 194-195).

7
 Τα κέρδη που θα αποκομίσει η ανθρωπότητα από την πρόοδο προς το καλύτερο
θα είναι η αύξηση των ηθικών και των νόμιμων πολιτικών πράξεων (Πατέλλη 2006:
193). Μέσα σε μια τέτοια «…ιδανική αναρχία…», που μπορεί να είναι μόνο μια
δημοκρατία (res publica), οι άνθρωποι θα υπακούν στους νόμους χωρίς πιέσεις και
απειλές. Στο - σύμφωνα με την καντιανή ορολογία - «βασίλειο των τελών», όλοι θα
επιζητούν το ατομικό τους συμφέρον το οποίο όμως θα πηγάζει μέσα από τη συλλογική
πρόοδο. Η αντίληψη αυτή σιγά σιγά θα κυριαρχήσει σε όλον τον κόσμο, σε όλους τους
λαούς, σε όλη την κοσμοπολιτική κοινωνία, οδηγώντας αυτήν και τον άνθρωπο στην
πραγμάτωση του ύψιστου ηθικού πεπρωμένου του, στη συναδέλφωση των λαών
(Βαλλιάνος 2008: 64, Καντ 1971: 193).

4. Συμπεράσματα
Θεμελιώδεις θέσεις του Διαφωτισμού αποτελούν η ελευθερία του Λόγου και
η πειθαρχία προς χάριν της έννομης τάξης. Ομοίως για τον Καντ η έννοια του
Διαφωτισμού συμπυκνώνεται στην άνευ ορίων και δριμύτητας ελευθερία δημόσιας
κριτικής από όλους προς όλους, αρκεί αυτή η κριτική να συμπλέει με την υπακοή
στους νόμους και τους κανόνες που διέπουν την κοινωνία. Υποστηρίζει πως μόνο
μέσω της δημόσιας κριτικής μπορεί η κοινωνία να εξελιχθεί ενώ η υπακοή στους
νόμους είναι αναγκαία προκειμένου να αποφευχθεί η αναρχία.
Στην κριτική του φιλοσοφία ο Καντ δείχνει βαθιά πίστη στις έλλογες
ικανότητες του ανθρώπου τοποθετώντας τον στο κέντρο της επιστημολογίας του. Η
αυτονομία του ανθρώπινου πνεύματος είναι το μέσο που θα οδηγήσει το ανθρώπινο
γένος στην πραγμάτωση του φυσικού του προορισμού, στην κατάκτηση δηλαδή της
ηθικής τελειότητας για την οποία τελεολογικά η Φύση τον προορίζει.

8
5. Βιβλιογραφία

1. Βαλλιάνος, Περικλής. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19ος-20ος

αιώνας). τ. Γ΄, Πάτρα: ΕΑΠ 2008.

2. Καντ, Ιμμάνουελ. Δοκίμια., μτφρ. Ε.Π. Παπανούτσος, Αθήνα: Δωδώνη, 1971.

3. Μανιάτης, Γιώργος. «Γιατί ο Καντ;» Ουτοπία 64, 2005.

4. Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας). τ. Β΄, Πάτρα:

ΕΑΠ 2000.

5. Πατέλλη, Ιόλη. «Φύση και ελευθερία στην καντιανή φιλοσοφία της ιστορίας.» Στο
Για τον Ιμμάνουελ Καντ, Τομέας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Αθήνα:
Νήσος 2006.

6. Πρελορέντζος, Γιάννης. «Η προβληματική της προόδου του ανθρώπινου γένους στη

φιλοσοφία της ιστορίας του Καντ.» Στο Για τον Ιμμάνουελ Καντ, Τομέας Φιλοσοφίας
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Αθήνα: Νήσος 2006.

7. Χένκμαν, Βόλφαρτ. «Το “στρεβλό ξύλο” και το πρόβλημα της ηθικοποίησης.» Νέα
Εστία 156/1773, 2004.