Psychoanaliza Freuda

Struktura
id ego
bodźce popędowe, dąży do racjonalny aspekt
natychmiastowego osobowości, kontroluje
zaspokojenia, pozostaje w popędy, energia życiowa
konflikcie z superego, zasada kierująca aktywnością,
przyjemności poszukuje obiektu do
zaspokojenia potrzeb, nie
istnieje bez id
superego
moralny aspekt osobowości,
oparty na normach i
zasadach społecznych,
nieświadome, obserwuje i
krytykuje, hamuje impulsy,
poczucie winy
i wyrzuty sumienia, zasada
doskonałości

Dynamika
Źródło: stan braku czegoś w organizmie
Cel: usunięcie nieprzyjemnego napięcia w organizmie
Przedmiot: obiekt zaspokajający popęd wraz z całą aktywnością służącą osiągnięciu go
Siła: intensywność, natężenie potrzeby, decydująca o wielkości pobudzenia
Człowiek dąży do zaspokojenia popędów: popęd śmierci thanatos (do wewnątrz masochizm,
do zewnątrz agresja) i popęd życia libido. Popędy są siłami kierującymi organizm ku danemu
celowi. Id, ego i superego są dynamiczne względem siebie Id, ego i superego, jak i dwa
popędy pozostają w relacji konfliktualnej, który rodzi lęk. Przed lękami chronią mechanizmy
obronne:
Wyparcie, reakcja upozorowana, projekcja, introjekcja, identyfikacja, internalizacja,
sublimacja, regresja, fiksacja.

Rozwój
Specyficzny dla rozwoju osobowości jest okres dzieciństwa. Wówczas rozwija się superego,
gdzie uczymy się wzorców i zasad społecznych. Rozwój psychiczny jest spowodowany
rozwojem energii życiowej – libido.
Fazy rozwoju libido:
I faza oralna (1 rok) pobudzenie warg, okolic ust
II faza analna (2-3 rok) kontrola zwieraczy, wypróżnianie
III faza falliczna (4-6 rok) pobudzenie organów płciowych, oddawanie
moczu, kompleks Edypa, zazdrość o członek
IV faza latencji (7-13 rok) brak aktywności
V faza genitalna (od dojrzewania) akt płciowy, orgazm
 Psychologia analityczna Carla Junga
Struktura
Osobowość jest wypadkową wzajemnego oddziaływania sił wewnętrznych
i zewnętrznych. Elementem osobowości jest osobowość zbiorowa, czyli dziedzictwo – pamięć
zbiorowych doświadczeń wcześniejszych pokoleń.
Ego Jaźń (self)
centrum świadomości odpowiedzialne za centrum osobowości, całość procesów
poczucie tożsamości psychicznych, jedność. Scala wszystkie
składowe, jest dążeniem i motywacją

Nieświadomość osobowa Nieświadomość zbiorowa

blisko ego, doświadczenia jednostki największa moc oddziaływania, magazyn
początkowo świadome, później wypierane, śladów pamięciowych przodków, podłoże
stłumione struktury osobowości

Archetypy to wzorce obiektów uniwersalne dla wszystkich ludzi, emocjonalne. Tworzą

wyobrażenia i wizje na podstawie doświadczeń utrwalanych przez lata.
 Persona: maska, która ukrywa prawdziwą naturę jednostki. Dopasowuje zachowanie
do norm i reguł panujących w społeczeństwie.
 Anima: archetyp żeński, cechy i rola społeczna kobiety – przejaw żeńskich cech u
mężczyzny to feminizacja
 Animus: archetyp męski, cechy i rola społeczna mężczyzny – przejaw męskich cech u
kobiety to maskulinizacja
 Cień: zwierzęca natura ludzka, popędy dziedziczone w procesie ewolucji,
nieakceptowalne społecznie (jak id)

Dynamika
Osobowość jest układem częściowo zamkniętym, pobierającym energię ze źródeł
zewnętrznych np. z pokarmów, a energia jest wydalana na zewnątrz. Osobowość jest
napędzana przez energię psychiczną, będącą częścią libido i odpowiada za funkcjonowanie
osobowości.
Zasada ekwiwalencji energii Zasada entropii
Dynamiki nadaje stałym przepływie energii Osobowość dąży do równowagi, energia
między różnymi strukturami. Zniknięcie będzie przepływała z większej wartości do
energii w jednej formie skutkuje mniejszej. Równowaga nigdy nie zostanie
pojawieniem się wzrostu energii w drugiej, osiągnięta, jednak zawsze będzie się do niej
bo energia nie znika a zmienia postać dążyć. Struktura idealna to jaźń – jej
motorem napędowym jest wiara.
Funkcje psychologiczne:
 Myślenie: podstawowa, pozwala zrozumieć siebie i świat,
 Uczucie: wartościuje, dostarcza subiektywnych doznań
 Doznawanie: percepcja rzeczywistości, odbiór faktów, reprezentacje świata
 Intuicja: odbiór komunikatów podprogowych
Sublimacja to przemieszczanie się energii od procesów bardziej prymitywnych
i instynktownych do procesów kulturowych, duchowych – progresywna, rozwój jednostki
Wyparcie to niemożność wyładowania energii skutkująca przeniesieniem pragnień do
nieświadomości – regresja i hamowanie rozwoju jednostki

Rozwój
Osobowość nieustannie się rozwija, a jednostka podejmuje działania w dążeniu do
samourzeczywistnienia, czyli największego zróżnicowania i harmonijnego połączenia poprzez
powstanie nowej struktury – jaźni, które zastąpi ego.
Rozwój polega na przechodzeniu od mniej doskonałych, do bardziej doskonałych stadiów
rozwoju, na wyższe formy egzystencji. Zmiany w osobowości mogą mieć charakter rozwoju i
regresji.
Zachowanie człowieka jest wyznaczane poprzez: indywidualną historię, przyczynowość
(doświadczenia poprzednich pokoleń) i teleologię (cele i aspiracje, dążenia przyszłości).

Stadia rozwoju:
I stadium – dzieciństwo: instynktowność, brak autonomii, nie determinuje osobowości.
II stadium – wczesna dorosłość: psychiczne narodziny, autonomia, odrębność, seksualność,
przewaga ekstrawersji, konfrontacja ze światem.
III stadium – wiek średni: stabilizacja, rozwiązanie problemów poprzednich stadiów, kryzys,
sublimacja wartości, znalezienie potrzeby sensu i celu, przewaga introwersji.
IV stadium – wiek starczy: pomijany przez Junga, pogrążanie się w nieświadomości.
 Interpersonalna teoria Sullivana
Struktura
Osobowość jest powtarzającym się układem sytuacji interpersonalnych, charakterystycznych
dla jednostki. Przejawia się wyłącznie w relacjach interpersonalnych, zachowaniach. Składa
się na nią wiele elementów strukturalnych, jednak najważniejsze to:
Dynamizmy Personifikacje
Względnie stałe wzorce zachowania, służą Wyobrażenia danej jednostki o sobie
zaspokajaniu podstawowych potrzeb i o otaczającym ją świecie. Źródłem są
posługując się częścią ciała – ustami, przeszłe doświadczenia. Wytwarzane w celu
odbytem, Mogą być jawne, jak i ukryte. radzenia sobie w sytuacjach.
Dynamizm jaźni jest najważniejszy, rozwija Stereotypy to personifikacje wspólne
się w wyniku lęku i nagradza dobre Ja, karze wszystkim ludziom
złe Ja

Procesy poznawcze to doświadczenia jednostki

 Prototaktyczne: proste wyrażenia, uczucia, obrazy, chwilowe
 Parataktyczne: dostrzega związki przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami
w tym samym czasie, niepowiązane logicznie
 Syntaktyczne: aktywność symboliczna potwierdzona przez konsensus, wyrażane
głównie werbalnie

Dynamika
Osobowość jest dynamicznym ośrodkiem procesów zachodzących na polach
interpersonalnych. Jednostka nabywa kompetencji w wyniku interakcji międzyludzkich, które
pozwalają jej zachowywać się w określony sposób. Przed lękiem modyfikującym prawidłowe
relacje interpersonalne chroni nas system jaźni z dobrym Ja i złym Ja.
Osobowość jest systemem energetycznym, który dąży do redukcji napięcia. Organizm
balansuje między stanem całkowitego odprężenia (euforia) a przerażenia.
Źródła napięcia:
 Potrzeby organizmu: wymagania życiowe, których niezaspokojenie prowadzi do apatii,
 Lęk: wynika z realnego lub wyimaginowanego zagrożenia i zmniejsza efektywność
zaspokojenia potrzeb
 Rozwój
Niemowlęctwo Od narodzenia do mowy Strefa oralna jako strefa
artykułowanej interakcji, karmienie to
pierwsze doświadczenie, z
poznania prototaktycznego
do parataktycznego
Dzieciństwo Od mowy artykułowanej do Personifikacje,
potrzeby towarzysza zabaw ukształtowanie pojęcia płci,
symbolika
Wiek młodociany Szkoła podstawowa Uspołecznianie, nabywanie
kompetencji i doświadczeń,
rywalizacja, pojawienie się
orientacji życiowej
Okres poprzedzający Krótko Potrzeba bliskich związków z
dorastanie rówieśnikami tej samej płci,
prawidłowo kształtująca
późniejsze relacje
interpersonalne
Okres wczesnego dorastania Do momentu wzorca Ukształtowanie wzorca
zaspokajania potrzeby aktywności heteroseksualnej,
genitalnej dynamizm pożądania
Okres późnego dorastania Do ukształtowania się wzorca Wprowadzenie w dorosłe
aktywności genitalnej życie społeczne

„Przemiana ze zwierzęcia, w zwierzę ludzkie” ~ Sullivan

 Psychologia indywidualna Adlera
Struktura
Osobowość jest złożona z cech dziedzicznych i doświadczenia życiowego. Elementem
kształtującym osobowość jest zainteresowanie społeczne.
Świadomość (ego, Ja) Twórcza jaźń
Jest centrum osobowości, wiodąca rola. Upersonalizowany, twórczy system
Uświadamia człowieka o motywach swoich interpretujący doświadczenia i nadający im
działań, celów, o słabych i mocnych sens. Poszukuje doświadczeń, które
stronach. realizowałyby styl życia* danej osoby. Jest
niezależny od osobowości.

*styl życia, czyli mechanizm decydujący o osobowości, zgodnie z którym funkcjonuje

jednostka
Świadomość pozwala dostrzegać cele, a twórcza jaźń jest siłą napędową w działaniu.

Dynamika
Główną zasadą rządzącą dynamiką osobowości jest istnienie dążenia do wyższości,
motywujące jednostkę do nieustannego rozwoju, samorealizacji. Pozwala na przechodzenie
z niższych do wyższych stadiów od momentu narodzin, aż do śmierci. Poczucie niższości
i kompensacja sprawiają, że jednostka chce dążyć do wyższości, pokonania słabości.
Jednostka dąży do zaspokojenia wykorzystując charakterystyczny dla siebie sposób,
zdeterminowany przez styl życia. Celem jest dążenie do ideału, pełni. Zainteresowania
społeczne motywują do podejmowania działań, rozwijając i kształtując osobowość. Istnienie
fiksacji – konstruktów i założeń, które potwierdzamy lub odrzucamy, pozwala na
skuteczniejsze radzenie sobie z rzeczywistością.
Fiksacje, dążenie do wyższości, poczucie niższości i kompensacje, zainteresowania społeczne,
styl życia, twórcza jaźń.

Rozwój
W naturze są zakodowane motywy, które uwalniają się pod wpływem oddziaływań
społecznych, ulegając prawidłowemu rozwojowi lub zniekształceniu. Osobowość rozwija się
od początku naszego życia, gdzie pierwszą jest relacja z matką. W wieku 4-5 lat zaczyna
kształtować się styl życiowy – system rządzący funkcjonowaniem osobowości. Kompleks
niższości hamuje rozwój, kompleks wyższości sprzyja rozwojowi. Twórcza jaźń wyzwala
w człowieku kompleks wyższości. Ważna jest kolejność urodzin: pierwsze dziecko ma
deficyty, gdyż dzieli uczucia z rodzeństwem, drugie jest ambitne, a trzecie jest zepsute
 Psychospołeczna teoria rozwoju Eriksona
Struktura
Osobowość jest złożona z:
 Ego
Wykracza poza ramy Freuda, kontroluje czynności świadome, znajduje twórcze
rozwiązania problemów, łączy wewnętrzną gotowość z zewnętrzną sposobnością. Nie
poddaje się, jest elastyczne, rozwija się w kryzysach i konfliktach, wiodące nad id i
superego. Natura ego jest determinowana przez czynniki biologiczne, genetyczne,
fizjologiczne oraz przez wpływy historyczne i kulturowe.
Superego i id
Autor nie wspomina zbyt wiele o nieświadomej motywacji i irracjonalnych strategiach

Dynamika
Kryzysy istnieją nie tylko w czasie stadiów, ale również po ich zakończeniu. Jednostka dąży do
rozwiązania konfliktów. Ich przezwyciężenie będzie wpływało na późniejsze kształtowanie się
osobowości i sposób w jaki rozwiąże następne kryzysy. Kluczowa jest zdolność regulacji
napięcia pomiędzy biegunami, co umożliwia rozwiązanie kryzysu i wkroczenie w następną
fazę. Organizm sam dąży do rozwoju, do osiągania coraz lepszych, bardziej złożonych form.

Rozwój
Rozwój jest stadialny, osobowość rozwija się przez całe życie jednostki. Osobowość jest
kształtowana przez wpływy społeczne wchodzące w interakcje z dojrzewającą jednostką.
Pierwsze cztery stadia są w niemowlęctwie i dzieciństwie, jedno w wieku dojrzewania* i trzy
pozostałe w wieku dojrzałym, ze starością włącznie.
Każde stadium następuje po sobie w czasie indywidualnym, budując podłoże dla kolejnych,
a prawidłowe rozwiązanie każdego konfliktu przyczynia się do prawidłowego kształtowania
osobowości – zasada epigenetyczna. By prawidłowo rozwiązać konflikt, należy znaleźć
optymalne napięcie pomiędzy biegunami, by wypracować nową właściwość Ego.
Kryzysy
Cnota podstawowa
Faza Stadia psychospołeczne
Biegun dodatni Biegun ujemny
I Niemowlęctwo Podstawowa ufność Podstawowa nieufność Nadzieja
Wczesne
II Autonomia Wstyd i zwątpienie Wola
dzieciństwo
III Wiek zabawy Inicjatywa Poczucie winy Stanowczość
IV Wiek szkolny Pracowitość Poczucie niższości Kompetencja
V Okres dorastania Tożsamość Rozproszenie tożsamości Wierność
VI Wczesna dorosłość Intymność i oddalenie Zaabsorbowanie sobą Miłość
VII Dorosłość Generatywność Stagnacja Troska
VIII Starość Integralność Rozpacz i rozgoryczenie Mądrość
 Teoria psychologii kobiety Karen Horney
Struktura
Karen Horney nie neguje istnienia id, ego, superego, ale kładzie szczególny nacisk na Ja,
z którym utożsamia się jednostka.
Ja realne Ja idealne Ja pogardzane
to, jacy faktycznie jesteśmy to, jacy chcielibyśmy być to, jakich siebie nie
akceptujemy

Dynamika
Głównym napędem osobowości są:
 obawy o bezpieczeństwo
 alienacja intrapsychiczna
 alienacja interpersonalna.

Ludzie internalizują (przyjmują jako własne) negatywne stereotypy kulturowe w postaci lęku
podstawowego i konfliktów wewnętrznych.

Lęk podstawowy wynika z odczuwania przez dziecko izolacji i bezradności. Opieka rodziców
redukuje ten lęk, a nieodpowiednia go wzmaga. Lęk podstawowy sprawia, że dziecko
wykształca strategie radzenia sobie z lękiem – mogą one przybierać charakter popędów lub
potrzeb. Czynniki składające się na lęk podstawowy to zło podstawowe, prowadzące do
wrogości podstawowej, która odpowiada za pojawienie się konfliktów.

Osoba normalna rozwiązuje konflikty poprzez integrację trzech postaw.

Neurotyk rozwiązuje konflikty przez zastosowanie jednej z trzech postaw:
 ku ludziom: wyparcie wrogości, potrzeba miłości i akceptacji,
 przeciw ludziom: wyparcie miłości, potrzeba agresji, poniżania i dominacji
 od ludzi: wyparcie miłości i wrogości, potrzeba wycofania, autonomii

Rozwój
Na rozwój osobowości wpływają czynniki interpersonalne, społeczne i kulturowe. Kierunek
jego rozwoju jest zależny od wczesnych kontaktów interpersonalnych – relacji z rodzicami,
zapewnienia dziecku poczucia bezpieczeństwa, siłą lęku podstawowego i strategiami, które
jednostka wykształca w celu jego zredukowania. Długotrwałe odczuwanie lęku
podstawowego będzie skutkowało tworzeniem się osobowości neurotycznej.
 Ku ludziom: nawiązywanie serdecznych kontaktów i więzi z otoczeniem
 Przeciw ludziom: niezbędne w społeczeństwie opartym na zasadzie konkurencji
 Od ludzi: wewnętrzna integracja, spokój i harmonia
 Teoria motywacji Henry’ego Murray’a
Struktura
Osobowość jest strukturą, nie procesem i jest zmienna, ale występują w niej stałe elementy:
Id Ego Superego
Magazyn nieakceptowalnych Hamuje i ogranicza motywy System implantowany
impulsów, źródło motywów. i impulsy, organizuje, planuje kulturowo, regulujący
Zawiera dobre i złe impulsy – i reguluje przejawianie zachowanie podobnie do
każda jednostka w innych motywów. Główny regulatorów zewnętrznych,
proporcjach przejawia dobre organizator i integrator np. rodziców, otoczenia.
lub złe tendencje do zachowań, umożliwia Rozwija się warstwami od
zachowań ekspresję id prymitywów do etyki.

Człowiekiem nie kierują jedynie procesy służące zaspokajaniu potrzeb czy obronie przed
lękiem, ale również pojawiają się procesy kreujące dążenia i cele, gdyż jednostka jest twórcza
i cechuje ją wyobraźnia twórcza.

Dynamika
Osobowość jest kierowana przez system motywacji. Dynamika jest widoczna dzięki analizie
kierunkowej (kierunkowości) relacji jednostki z otoczeniem. Podmiotowym obiektem tej
relacji jest potrzeba.

Potrzeby reprezentują determinanty zachowania zlokalizowane wewnątrz osoby, a presje

reprezentują determinanty zachowania działające w środowisku.

Potrzeby
Konstrukt siły w mózgu, który organizuje
procesy w celu przekształcenia sytuacji do
zaspokojenia. Może być wzbudzona przez
bodźce wewnętrzne i zewnętrzne. Wywołują
napięcie, a zaspokojenie potrzeby je
redukuje.
Potrzeby motywacyjne mogą być
wzbudzane celowo i zaspokajanie
stopniowo, co przynosi satysfakcję. Potrzeby
mogą się wspierać lub występować w
konflikcie. Jest hierarchia zaspokojenia –
potrzeba priorytetowa i pozostałe oraz
potrzeba służebna, służąca do zaspokojenia
innych priorytetowej. Wywołanie potrzeb to
kateksja – ujawnia osobowość.
Presje
Zewnętrzny odpowiednik potrzeb płynący ze
środowiska. Właściwości czy cechy obiektu
zewnętrznego, które ułatwiają lub
utrudniają wysiłek zaspokojenia.
 Alfa (rzeczywiście istniejące): obiekty
rzeczywiste, takie jakimi są naprawdę
 Beta (wyobrażone): obiekty
interpretowane lub spostrzegane
przez jednostkę
Kiedy występują potrzeby i presje to pojawia
się napięcie, do którego redukcji dąży
jednostka. Jednostka uczy się zachowań,
które redukują napięcie.
Potrzeba osiągnięć, afiliacji, agresji,
autonomii, dominacji, znaczenia, unikania
cierpienia, opiekuńczości, porządku, wrażeń,
seksu, wsparcia, zrozumienia i inne.
 Pierwotne: potrzeby przetrwania,
 Wtórne: wyższego rzędu, wywodzące
się z pierwotnych
 Jawne: bezpośrednie, motoryczne
 Ukryte: hamowane, powściągane, ze
świata fantazji,
 Skoncentrowane: związane z
konkretnym obiektem zewnętrznym
 Rozproszone: zgeneralizowane, do
zastosowania w każdych warunkach
 Proaktywne: uruchamiane
samorzutnie, inicjujące
 Reaktywne: odpowiadające na bodźce
z zewnątrz
 Aktywności: czynności przypadkowe
 Formy: potrzeba dla samej idei
 Skoncentrowane na wyniku:
prowadzące do osiągnięcia celu
Temat
Jednostka zachowania obejmująca sytuację
wzbudzającą, czyli potrzebę i presję.
Integruje potrzeby i presje, ujmując
zachowanie jako całość.
 Tematy proste: pojedyncze epizody
 Tematy seryjne: złożone epizody
W mózgu znajdują się ośrodki przyjemności
(hedoniczne) i przykrości (anhedoniczne).
Uczenie się polega na odkrywaniu, co
sprawia przyjemność, a co przykrość.
Generatory an- i hednoniczne mogą być:
 Retrospektywne: wspomnienie
doświadczeń
 Spektywne: obecne doznania
 Prospektywne: przewidywane
przykrości i przyjemności
Oprócz tego ważne są determinanty
społeczno-kulturowe, ponieważ czynniki
środowiskowe ogrywają ważną rolę w
rozwoju osobowości (proces socjalizacji)

Rozwój
Rozwój zaczyna się już w niemowlęctwie, kiedy jednostka zaczyna mierzyć się z kompleksami,
czyli z trwałymi integratami nieświadomie wyznaczającymi przebieg późniejszego rozwoju:

 Klaustralny: reprezentuje tęsknotę za łonem, strach przed brakiem oparcia i tęsknotę

za warunkami panującymi przed narodzinami, bezradność, klaustrofobia.
 Oralny: wywodzi się z wczesnych doświadczeń związanych z karmieniem: potrzeba
opiekuńczości, jedzenia i picia, szukania kontaktu z osobami wywalającymi potrzeby.
 Analny: jeden związany z tendencją do wydalania (odrzucanie analne), a drugi z
tendencją do zatrzymania (zatrzymywanie analne)
 Uretralny (kompleks Ikara): skłonność do moczenia się, gorące pragnienie
nieśmiertelności, silny narcyzm, wzniosłe ambicje, wybujałe ego
 Kastracyjny: źródło neurotycznych lęków, strach przed utratą penisa
Genetycznie uwarunkowane dojrzewanie jest odpowiedzialne za programowanie er:
Era I – dzieciństwo Era II – wiek średni Era III – starość
metabolizm > katabolizm metabolizm = katabolizm katabolizm > anabolizm
 Klasyczny behawioryzm
Struktura
Watson uważał początkowo, że świadomość nie istnieje – później przyjął jej istnienie, jednak
stwierdził, że nie można jej badać.
Za strukturę można uznać zespół indywidualnych wzorców zachowania nabytych w procesie
uczenia się.

Staats jako pierwszy zaproponował, że osobowość składa się z repertuaru wyuczonych

zachowań, wynikających z interakcji między środowiskiem, biologią, poznaniem i emocjami.
Trzy repertuary behawioralne tworzą teorię osobowości:

 repertuar sensoryczno-motoryczny, który obejmuje umiejętności czuciowo-ruchowe

oraz umiejętności.
 repertuar poznawczo-językowy
 repertuar emocjonalno-motywacyjny

Dynamika
Człowiek wg behawiorystów działa w myśl koncepcji S – R bodziec–reakcja, co oznacza, że
środowisko jest układem aktywnym a człowiek jest układem reaktywnym, wiec nie kierują nim
wewnętrzne motywy i dążenia. Człowiek w odpowiedzi na bodźce z otoczenia, uczy się reakcji
adaptacyjnych lub nieadaptacyjnych w sposób:

 Warunkowanie klasyczne (Pawłow)

Bodziec neutralny wywołuje zachowania odruchowe.
 Warunkowanie instrumentalne (Thorndike)
Określone zachowania są wzmacniane przez system wzmocnień pozytywnych (nagród)
i negatywnych (kar).

Rozwój
Osobowość jest kształtowana pod wpływem środowiska i wysyłanych przez nie sygnałów,
a także poprzez interakcje z innymi jednostkami. Rozwój jest możliwy poprzez proces uczenia
się w wyniku warunkowania klasycznego i instrumentalnego.

Według Staatsa, w chwili urodzenia niemowlęciu brakuje wszystkich tych repertuarów.

W miarę rozwoju zdobywa je dzięki złożonej nauce i staje się zdolne do radzenia sobie
z różnymi sytuacjami. Jednostka doświadcza życia zgodnie ze swoim bagażem doświadczeń
i rozwija podstawowy repertuar behawioralny.
 Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera
Struktura
Osobowość składa się przede wszystkim z nawyków, czyli związków bodźca z reakcją.
Kształtują się one między zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi bodźcami i reakcjami. Nawyki są
odpowiedzią na wydarzenia, których jednostka doświadczyła.

Popędy wtórne Popędy pierwotne i wrodzone związki S-R

W niektórych nawykach mogą występować
reakcje wewnętrzne, wywołujące bodźce
wewnętrzne o charakterze popędowym,
pobudzają zachowanie
Mniej ważne dla zachowania człowieka niż
popędy wtórne i nawyki, ale decydują o tym,
co dla ludzi jest wspólne, a nie wpływające
na indywidualność, niepowtarzalność
związane ze stanami fizjologicznymi

Dynamika
POPĘD → SYGNAŁ → REAKCJA → WZMOCNIENIE

Osobowość napędzają popędy - aktywizujące organizm i podtrzymujące aktywność i sygnały

– decydują o sposobie, w jak jednostka zareaguje. Popędy nabyte, takie jak lęk czy wstyd
motywują nas do działania, popędy pierwotne przekształcają się we wtórne, tworząc fasadę
zachowania. Reakcja jest odpowiedzią jednostki na dany sygnał.

 Początkowa hierarchia reakcji: porządek, w jakim mogą wystąpić reakcje na sygnał

 Wrodzona hierarchia reakcji: reakcja występuje bez procesu uczenia się
 Hierarcha wynikowa: uczenie się wywarło wpływ na zachowanie jednostki

W procesie uczenia się człowiek nabywa nawyki i kształtuje zachowania kluczowe w procesie
adaptacji poprzez wzmocnienia – nagradzane są te zachowania, które służą redukcji bodźców
popędowych. Człowiek na przestrzeni życia gromadzi bodźce przynoszące efekt, używając ich
później – przejaw osobowości.

Konflikty motywacyjne:
 Dążenie – dążenie: 2 cele o podobnym dodatnim stopniu, jeden nie wyklucza drugiego
 Unikanie – unikanie: 2 cele o ujemnej wartości
 Dążenie – unikanie: jeden obiekt wzbudza jednoczesną tendencję do dążenia i unikania

Rozwój
Osobowość jest zmienna, modyfikowalna. W trakcie rozwoju człowiek uczy się nowych
nawyków i zachowań, posiadając już wyposażenie wrodzone oraz zbiór popędów
pierwotnych. Wraz z rozwojem aktualizuje stare, gdyż wymaga tego zmienne środowisko.
Osobowość zmienia się pod wpływem nowych sytuacji, środowiska i relacji z innymi ludźmi
(poprzez np. uczenie się przez naśladowanie).
 Teoria cech Gordona Allporta
Struktura
Osobowość według Allporta składa się z cech, które są zarówno strukturą,
jak i dynamicznym aspektem motywującym i kierującym działaniem w celu przystosowania
się do środowiska.

Proprium to centralna struktura osobowości, która rozwija się w czasie i obejmuje świadome
dążenia i plany, aspekt poczucia własnej osobowości.

Dyspozycje osobiste Cechy wrodzone

Cechy indywidualne, reprezentują Główny konstrukt motywacyjny, można
niepowtarzalność. ustalać na ich podstawie zachowanie

 Dominujące: dostrzegalne w niemal

każdym zachowaniu,
 Zasadnicze: skłonności wysoce
charakterystyczne jednostki
 Drugorzędne: nieistotne dla
osobowości, przejawiane rzadko
Cecha to predyspozycja do reagowania w
określony sposób wspólny dla wszystkich
ludzi, a dyspozycje to sposób reakcji
charakterystycznych dla jednostki.

Intencje to ambicje i aspiracje człowieka, osobista interpretacja przeszłości i nadzieja na

przyszłość. Łączą biologiczną energię z systemem znaczeń osobistych. Mają określone cele,
takie jak przebudowa siebie, zmiana środowiska, usamodzielnienie.

Nawyk to tendencje determinujące zachowanie, mniej ogólne niż cechy.

Postawy to wytwór uczenia się i czynników genetycznych, inicjujące lub ukierunkowujące
zachowanie.
Typ maskuje niepowtarzalność w społeczeństwie, kosztem utraty tożsamości.

Dynamika
Na jednym poziomie motywy redukują napięcie i przywracają równowagę, a na drugim jest
chęć wzbudzania napięcia. Motywy mogą występować razem lub pozostawać w konflikcie.

 Motywacja proaktywna: podejmowanie działania o dalekosiężnych skutkach

 Motywacja reaktywna: działanie mające na celu jedynie rozwiązanie danego problemu

Dynamiczna siła jest przypisana procesom kognitywnym, tj. planowaniu i intencjom, które
oddziałują na zachowanie.

Osobowość jest organizacją dynamiczną, gdyż jest specyficzna dla każdej jednostki i może
podlegać zmianom.
 Rozwój
Rozwój proprium:
 Poczucie cielesnego Ja,
1–3 rok życia  Poczucie ciągłości własnej tożsamości,
 Szacunek do samego siebie.
 Zasięg swego Ja,
4–6 rok życia
 Obraz samego siebie,
 Rozumowanie i myślenie umożliwiające radzenie sobie
6 – 12 rok życia
z problemami
 Dążenia propriacyjne, czyli aspiracje, cele i zamiary, plany
Okres dorastania
długoterminowe

Rozwój na przestrzeni życia:

niemowlęctwo Rolę odgrywa tu dziedziczność, pierwotne popędy i odruchy wrodzone.

Dziecko jest jednak dziedzicznie wyposażone w pewne zdolności fizyczne
i temperamentalne, dzięki istnieniu ogólnego strumienia aktywności, czyli
pierwotnego źródła motywowanego zachowania. Już w drugiej połowie
pierwszego roku życia dziecko zaczyna przejawiać właściwości
reprezentujące trwałe atrybuty osobowości. Dziecko motywowane
potrzebą minimalizowania przykrości i maksymalizowania przyjemności.

po 2–3 roku Rozwój poczucia własnej tożsamości. Wzajemne oddziaływania dziecko–

życia środowisko będą rozwijały indywidualne właściwości. Początek
funkcjonowania w kategoriach rozwijającego się ego, rozszerzająca się
struktura cech, pojawienie się jądra w postaci celów i aspiracji, autonomia
funkcjonalna

po osiągnięciu Świadomy i racjonalny charakter funkcjonowania cech, znajomość

dojrzałości powodów swojego zachowania. Zachowanie ułożone w spójny wzorzec,
(dorosłość) którego jądro stanową funkcje propriacyjne. Do zrozumienia osoby
dorosłej niezbędna jest znajomość jej celów i aspiracji.

Dojrzała osobowość musi odznaczać się:

 Poszerzaniem własnego „Ja” – życie nie może ograniczać się wyłącznie do
zaspokajania potrzeb niezbędnych przetrwaniu,
 Czerpanie radości i chętne uczestnictwo w różnych aktywnościach,
 Planowanie i nadzieje, perspektywa na przyszłość,
 Poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego i akceptacji,
 Poczucie humoru i wgląd,
 Obiektywizacja swojej osoby i kierowanie się realizmem,
 Wyznawanie jednoczącej filozofii życia.
 Teoria Hansa Eysencka
Struktura
Osobowość to względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i
właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do
otoczenia.

Osobowość składa się z czterech poziomów:

I poziom: najniższy, odpowiedzi na konkretne pytania nie charakteryzujące osoby
II poziom: odpowiedzi na pytania o zachowania powtarzające się u jednostki
III poziom: nawyki, które osoba posiada
IV poziom: najwyższy, super czynniki (teoria PEN):

Osobowość człowieka jest złożona z trzech cech o różnym u każdej jednostki poziomie
biopsychospołecznym (PEN):

Psychotyczność Ekstrawersja Neurotyzm

Podatność na impulsywność, o biologicznych podstawach, najwyższy stopień
agresywność, brak empatii, tj. pobudzeniu korowym. emocjonalnej niestabilności,
antyspołeczność i agresja. Towarzyskość, trudności z kontrolą emocji,
Wysoki impulsywność, optymizm i lęk, histeria, depresja
poziom = skłonność do witalność
zaburzeń psychicznych

Dynamika

Na cechy ma wpływ genetyka, źródło indywidualnych różnic. Znaczenie mają także wpływy
środowiska, bo cechy mogą być uwydatnione, gdy wchodzą w kontakt ze środowiskiem
zewnętrznym. Osobowość przejawia się w zachowaniu, a zachowanie jest wynikiem
posiadanych cech osobowości. Zachowanie jednostki jest zależne od przejawianych postaw –
od poziomu każdej z cech i jej nasilenia. Człowiek może przejawiać następujące typy
osobowości:
melancholik NEUROTYCZNOŚĆ choleryk

INTROWERSJA EKSTRAWERSJA

flegmatyk RÓWNOWAGA EMOCJONALNA sangwinik

Rozwój
Osobowość przejawia się już od dzieciństwa, rozwija się przez funkcjonalne współdziałanie
czterech sfer: sfery poznawczej (inteligencja), woluntarnej (charakter), afektywnej
(temperament) i somatycznej (konstytucja ciała) na przestrzeni całego życia.
 Teoria cech Raymonda Cattella
Struktura
Osobowość jest złożoną i zróżnicowaną strukturą cech, które determinują specyficzne
sposoby przystosowania się do otoczenia, jest względnie trwała. Cechy to struktury
psychiczne, o których wnioskujemy na podstawie zachowania. Pozwalają wyjaśnić
regularność i spójność zachowań jednostki, stabilne i trwałe.

 Cechy źródłowe
Działają u podstaw osobowości, najbardziej użyteczne wyjaśnieniu zachowań
o Konstytucjonalne: reprezentują dziedziczność, wrodzone, wewnętrzne wpływy
o Ukształtowane przez środowisko: nabyte, w oparciu o wzorce kulturowe
 Cechy powierzchniowe
Wytwór interakcji cech źródłowych, mniej stałe, jawne i zewnętrzne

Cechy konstytucjonalne i ukształtowane przez środowisko Cattell podzielił na:

 Cechy dynamiczne
Pobudzają jednostkę do działania zmierzającego do określonego celu
o Postawy: wyrażają zainteresowanie obiektem o pewnej sile i kierunku
o Ergi: popędy o naturze biologicznej, zaspokojenie zdrowia fizycznego
o Sentymenty: nabyte, ukształtowane przez środowisko, związane z
doświadczeniem i wynikiem oddziaływań społeczno-kulturowych
 Cechy zdolnościowe
związane z efektywnością działań jednostki Jak i czy mogę to zrobić?
 Cechy temperamentalne
Szybkość i wrażliwość emocjonalna

Źródła danych o osobowości:

Dane L: rzeczywista dokumentacja zachowań – świadectwa, akta sądowe, Dane Q: samoopis,
wypowiedź jednostki o zachowaniu, Dane T: test obiektywny mierzący dane jednostki.

Dynamika
Powyższe trzy rodzaje cech dynamicznych (ergi, sentymenty, postawy) są ze sobą powiązane
w sieci dynamicznej i pełnią ważną rolę w konflikcie i przystosowaniu. Postawy są służebne
wobec sentymentów, a sentymenty służebne wobec ergów – podstawowych sił napędowych
osobowości, składających się na strukturę motywacyjną jednostki.

Rozwój
Osobowość w formie prawie niezmienionej jest obecna od momentu narodzin. Zmienia się
jedynie sposób, w jaki się przejawia. Cattell podkreślał, że ważne jest stworzenie narzędzi
umożliwiających rzetelne wytyczenie trendów rozwojowych. Zaproponowany przez niego
kwestionariusz wskazuje, iż ww. cechy są obecne w każdym wieku.
 Wielka Piątka – pięcioczynnikowy model osobowości

Struktura

Osobowość to pięć podstawowych cech rozpatrywanych biegunowo:

 Ekstrawersja (vs. introwersja)
Jakość i ilość interakcji społecznych, poziom aktywności, energia i zdoln ość do
odczuwania pozytywnych emocji
 Ugodowość (vs. niska ugodowość)
Pozytywne nastawienie do ludzi, altruizm (lub antagonizm), otwartość, prawidłowe
funkcjonowanie w społeczeństwie, sympatyczność
 Sumienność (vs. niska sumienność)
Stopień zaangażowania, zorganizowana, wytrwałość i motywacje dotarcia do celu,
stosunek do obowiązków i pracy
 Neurotyczność (vs. niska neurotyczność)
Przystosowanie emocjonalne, podatność na doświadczanie negatywnych lub
pozytywnych emocji – strach, gniew. Skłonność do irracjonalnych zachowań i
nieumiejętność kontroli emocji
 Otwartość na doświadczenia
Skłonność do poszukiwania doznań, ciekawość poznawcza, tolerancja na nowości

Dynamika
Biografia obiektywna jest złożona z zapisów wszystkiego, co jednostka czuje, doświadcza
i robi – jest to zachowanie. Zachowanie rzutuje na postrzeganie swojej osoby i interakcje
z otoczeniem, pozwalając na przystosowanie, czyli na ukształtowanie reakcji na wymogi
i możliwości reakcji na otoczenie. Nasze pięć cech sprawia, że przystosowanie jest kwestią
indywidualną. To cechy (podstawowe tendencje) warunkują sposób, w jaki przystosujemy się
do środowiska. A cechy są uwarunkowane biologicznie.
 Rozwój

Osobowość rozwija się stopniowo, przez całe dzieciństwo jest modyfikowalna. Aktualny etap
rozwojowy, wzorce społeczne czy zmiany na płaszczyźnie biologicznej, psychicznej i
społecznej będą powodowały zmiany cech osobowości.

Hipoteza zakłócenia, która mówi, że zmiany społeczne, biologiczne i psychiczne występujące

w okresie dojrzewania powodują regres na pozytywnych biegunach ww. cech, w okresie od
późnego dzieciństwa do późnej młodości.

Dzieciństwo i wczesne dojrzewanie: niższy poziom ugodowości i sumienności

Późne dojrzewanie i dorosłość: zwiększenie poziomu ugodowości i sumienności, mniejsza
neurotyczność
Wiek produkcyjny: stabilizacja i sumienność wzrasta, ekstrawersja, neurotyczność i otwartość
maleją
Oprócz tych efektów grupowych istnieją różnice indywidualne: różni ludzie wykazują unikalne
wzorce zmian na wszystkich etapach życia.
 Teoria Lewina
Struktura
Osobowość jest odrębną strukturą względem świata zewnętrznego.

 Przestrzeń życiowa jest całą rzeczywistością psychologiczną. Zawiera ogół faktów

wpływających na zachowanie jednostki.
 Na zachowanie jednostki, jak i zachowanie jednostki na środowisko, mogą oddziaływać
fakty znajdujące niewiele poza granicą.
 Granica między E i P jest przenikalna, więc fakty mogą wpływać na jednostkę i
jednostka może wpływać na środowisko.
Osobowość jest zróżnicowana, podzielona na obszary, które następnie dzielą się na regiony
(1 region=1 fakt), tworzące podregiony – wszystkie struktury komunikują się ze sobą i są od
siebie zależne.

Dynamika
Fakty ze świata zewnętrznego (z nie-P) powodują zdarzenia, które mogą wpływać na
środowisko psychiczne jednostki i na odwrót, zgodnie z zasadą przenikalności.

Im bliżej siebie znajdują się dane regiony, tym łatwiej mogą na siebie wpływać. Zmiany w
granicach zachodzą dynamicznie, gdyż pod wpływem dynamicznych sił, rzeczywistość
psychiczna nieustanne się zmienia, co zmienia wpływ danych regionów na siebie.

System napędza energia, gdyż osoba jest złożonym systemem energetycznym. Energia
wykonująca pracę psychiczną to energia psychiczna.
Energia wyzwala się, gdy P pragnie wrócić do równowagi po stanie nierównowagi na skutek
istniejących napięć w określonej części systemu.
Napięcie to stan osoby lub regionu względem innych regionów. Wyrównanie napięcia w
systemie jest procesem – myśleniem, przypominaniem, odczuwaniem, spostrzeganiem,
działaniem.

Wzbudzenie potrzeby powoduje wzrost napięcia, czyli wyzwolenie energii w określonym

regionie. Potrzeba to motyw, pragnienie, popęd, impuls zdeterminowany przez czynniki
społeczne.
Potrzeba może być:
o Stanem fizjologicznym – głód, pragnienie, seks
o Pragnieniem czegoś – posady, partnera
o Zamiarem zrobienia czegoś – ukończenie zadania

Kiedy potrzeba jest wzbudzona, to istotne dla jej zaspokojenia fakty w określonym regionie
są wartościowane dodatnio, gdyż mają zdolność redukcji napięcia. Wartościowość zależy od
siły, która jest skoordynowana z potrzebą, a nie napięciem. Siła istnieje w środowisku
psychologicznym, a napięcie w systemie wewnątrz-osobistym.

Rozwój
Według Lewina rozwój jest procesem ciągłym i niemożliwym jest wyszczególnienie jego
stadiów. Posługiwanie się skalą wieku jest niepoprawne, gdyż lepiej postawić na stopień
zaawansowania/stopień rozwoju danej jednostki. Autor uważa, że określenie rozwoju będzie
możliwe dopiero, gdy psychologia skupi się na wzajemnych połączeniach dynamicznych
faktów, które umożliwiają zmianę w czasie.
Nie wystarczy powiedzieć, że sześciolatki robią rzeczy, których nie robią trzylatki. Należy to
wyjaśnić z wykorzystaniem teorii pola ~ Lewin
 Teoria konstruktów osobistych Kelly’ego
Struktura
Osobowość jest złożona z konstruktów, za pomocą których jednostka interpretuje świat i
nadaje znaczenie swoim zachowaniom. Każdy konstrukt ma dwa bieguny o przeciwstawnym
znaczeniu. Konstrukty tworzą system poznawczy osobowości, wchodząc ze sobą we
wzajemne interakcje. Zapobiega on chaosowi i pozwala skutecznie działać.

 Werbalny – dający się wyrazić słowami

 Niewerbalny – niewyrażalny słowami, np. reprezentacje
 Zanurzony – kiedyś werbalny, teraz jeden czy dwa bieguny są niewerbalne
 Rdzenny – podstawowy dla systemu, jeśli się zmienia to niesie poważne konsekwencje
 Peryferyczny – mało istotny, nie przynoszący zmian dla systemu zachowań
 Podrzędny – mało istotny, wchodzi w skład nadrzędnego konstruktu
 Nadrzędny – o znaczeniu podstawowym, składa się z podrzędnych
 Przepuszczalny – przyjmuje nowe elementy
 Nieprzepuszczalny – zamknięty na element z zewnątrz
 Stale dostępny – nie wymaga wielu informacji do jego aktywizacji

Konstrukty pozwalają rozumieć zarówno siebie i otaczający nas świat. Do utworzenia

konstruktu konieczne są trzy elementy: dwa spostrzegane jako podobne, jeden jako różny
(biegun podobieństwa i biegun przeciwieństwa)

Dynamika
Antycypacja jest nadrzędnym motywem sterującym ludzkim zachowaniem – potrzebą
przewidywania, co się stanie. W tym celu tworzone są konstrukty osobiste. Człowiek dąży
rozszerzania konstruktów i potwierdzenia ich trafności – to go motywuje. Konstrukty
powalają jednostce przewidywać zachowanie. Sytuacja występująca w środowisku aktywizuje
konstrukty, które wykorzystują zgromadzone już doświadczenie i formułują zachowanie
adekwatne w myśl jednostki jako odpowiedź na bodziec ze środowiska. Lęk pojawia się
wtedy, kiedy w skład systemu konstruktów wchodzi konstrukt mu nieznany.

Kontinuum świadomości poznawczej:

 Konstrukt przedsłowny – nieświadome, a wpływające na zachowanie
 Konstrukt zanurzony – gdy jeden biegun jest mniej dostępny i według nas istnieje tylko
jeden (konstrukt unipolarny, nie bipolarny)
 Konstrukt zawieszony – przy zachodzących zmianach konstrukt staje się niedostępny
świadomości i będzie w niej trwał w formie zawieszonej do momentu odnalezienia
sposobności na jego ponowne ujawnienie.
 Rozwój
Rozwój konstruktów umożliwia nam obserwacja powtarzających się zdarzeń. W okresie
dziecięcym kształtują się konstrukty przedsłowne. W miarę rozwoju jednostka dokonuje
różnicowań, wzrasta ilość dostępnych konstruktów i stopień hierarchizacji organizacji
systemów. Całość systemu tworzącego konstrukt osobisty składają się nie tylko opinie
dające się wyrazić słownie. Świat zaczynamy bowiem tłumaczyć sobie już od urodzenia, a
więc na długo przed zdolnością słownego wyrażania pewnego poglądu. Opinie nasze dotyczą
poza tym często doświadczeń, które trudno jest wyrażać słownie. Mam tu na myśli nasze
preferencje dotyczące zapachu, smaku, dźwięków, muzyki, sztuki.
 Społeczno-poznawcza teoria Bandury
Struktura
Osobowość przejawia się w zachowaniach, które możemy nabywać poprzez proces
modelowania i samoregulacji. Trudno jest wskazać elementy struktury osobowości, jednak
badacze wskazują na trzy pojęcia strukturalne:

Oczekiwania-przekonania Cele Kompetencje-umiejętności

Ludzie posiadają oczekiwania na
temat zachowań i przekonania o
własnych możliwościach. Nie
istnieje struktura Ja i jeden obraz
siebie, lecz przekonania na swój
temat i procesy samokontroli
zmieniające je w zależności od
sytuacji.
Cele ukierunkowują priorytety
jednostki i wybór określonej
sytuacji w celu ich osiągnięcia.
Zdolności osoby do rozwiązywania
problemów. Nie określa się tutaj
cech, lecz kompetencje
i umiejętności, które pozwalają na
podejmowanie odpowiednich
reakcji na sytuację w otoczeniu

Dynamika
Zachowanie jest zmienne, jest odpowiedzią na zmienność w środowisku. Ludzie w sytuacjach
ujawniają charakterystyczne dla siebie wzorce zachowań. Zachowanie może być wyjaśnione
w kategoriach interakcji między osobą a środowiskiem – wzajemnym determinowaniem.
Osoba zarówno odpowiada na sytuacje, jak i może na nie wpływać. Zachowanie jest
rezultatem interakcji między osobą a środowiskiem. Człowiek jest podmiotem zdolnym do
aktywnego kierowania życiem i uczeniem się wzorców zachowań mimo braku nagród.

Uczenie się przez obserwację (modelowanie) i samoregulacja to dwa procesy pozwalające na

rozwój.

Modelowanie etapy: Samoregulacja etapy:

1. Uwaga: trzeba zaobserwować
2. Retencja (przechowywanie): mieć zdolność do
zachowania zaobserwowanego zachowania
3. Powielanie (wytwarzanie): umiejętność
odtworzenia i powtarzania zachowania
4. Motywacja: powody, dla których chcemy nauczyć
się nowego zachowania
1. Samoobserwacja: dostrzeżenie naszego
zachowania
2. Wyrok: ocena na podstawie norm
3. Samo-odpowiedź: albo pozytywna reakcja, czyli
nagroda, albo kara

Rozwój
Uczymy się szczególnie w dzieciństwie i młodości, ale przez całe życie, bo uczenie jest
możliwe w każdym wieku. Osobowość rozwija się pod wpływem uczenia się nowych rzeczy,
zachowań, działań, które są istotne pod względem adaptacyjnym – jednostka musi
nieustannie dopasowywać się do środowiska.
 Poznawczo-informacyjne ujęcie osobowości
Struktura
 Kategorie to sposoby kategoryzacji (filtrowania, pobiegania informacji z otoczenia) w
sposób sumowania podobnych przedmiotów, by nie musieć analizować każdego z
osobna.
o Prototypy: obiekty zawierający wszystkie cechy danych kategorii, najlepsza i
najbardziej trafna reprezentacja
o Skrypty: typowe dla danej sytuacji sekwencje zachowań
 Schematy poznawcze, czyli zindywidualizowane kategorie powstające w wyniku
indywidualnych doświadczeń danej jednostki
 Scenariusze to układ indywidualnych, charakterystycznych dla jednostki schematów
przy próbie kategoryzacji konkretnych sytuacji.

Dynamika
Prototypy i skrypty, które składają się na schematy poznawcze są wykształcane w
odpowiedzi na zmieniające się otoczenie. Proces jest dynamiczny i zachodzi nieustannie,
umożliwiając adaptację i interakcje ze środowiskiem, w odpowiedzi na zmieniające się
warunki środowiska. Schematy poznawcze mogą podlegać modyfikacjom.

Rozwój
Rozwój zachodzi poprzez poznawanie nowych schematów i poszerzanie kategorii, dzięki
zdobywaniu, przetwarzaniu, interpretowaniu i kategoryzowaniu informacji. Jednostka
nieustannie się rozwija, na przestrzeni całego życia. Od momentu narodzin wytwarza
nowe schematy, które mogą być modalne.
 Psychologia Ja Williama Jamesa
Struktura
Osobowość jest rozpatrywana na dwóch poziomach analizy:
 w kontekście jednostki:
 Ja podmiotowe: doświadcza myśli, uczuć i spostrzeżeń, kieruje zachowaniem,
samoświadomość czyli zdolność myślenia o sobie i refleksji nad sobą
 Ja przedmiotowe: obserwowalna wiedza ze struktur poznawczych, dostrzeganie
przez jednostkę samego siebie, rozpoznawania tego, co jej dotyczy i co ją określa

Oba aspekty są ze sobą ściśle powiązane, dopełniają się powalając tworzyć całokształt
jednostki – Ja podmiotowe coś zauważa (samoświadomość), by Ja przedmiotowe mogło być
przez coś zauważone (reprezentacje świata).
 w kontekście społecznym:
 Ja relacyjne (poziom interpersonalny): to relacje z jednostkami znaczącymi, Ja jest
odrębnością
 Ja kolektywne (poziom grupowy): to przynależność do większej grupy społecznej,
gdzie Ja staje się tożsamością wspólnotową

Dynamika
Ja jest centralnym mechanizmem sterującym funkcjonowaniem człowieka, składa się z
odrębnych komponentów reprezentujących różne doświadczenia człowieka - różnych Ja.
Wiodące jest Ja podmiotowe – wyznacza kierunek rozwoju, a ja przedmiotowe zmieniając się
pod wpływem środowiska i decyzji ujawnia potencjały rozwojowe. Wszystkie Ja pozostają w
dynamicznej relacji, by jednostka była zdolna pozostawać w prawidłowej relacji ze swoją
osobą i ze środowiskiem zewnętrznym.

Rozwój
Ja podmiotowe jest niezmienne, natomiast Ja przedmiotowe utożsamiające się z koncepcją
siebie jest zmienne. Rozwój może być rozumiany jako zmiana koncepcji siebie – ja
podmiotowe będzie zatem kierowało tym rozwojem, który będzie polegał na wzrastającej
zgodności koncepcji siebie z Ja przedmiotowym. Zgodność będzie odczuwana jako harmonia
wewnętrzna. Wzrastające poczucie wolności wskazuje na prawidłowość rozwoju.
 Psychologia Ja według Markusa
Struktura
Osobowość jest złożona z:

 Ja
Jest systemem zorganizowanych reprezentacji wszystkich doświadczeń, na podstawie
których interpretujemy i kategoryzujemy nowe informacje.

 Schemat Ja
Część składowej struktury Ja, która zwiera wszystkie informacje o danej jednostce z
obszaru zachowania. Powstaje w wyniku powtarzających się podobnych kategoryzacji
przedmiotu w określonych sytuacjach.

Początkowo Markus wyszczególniła rodzaje schematów Ja, które odnoszą się przymiotników
określających cechy osobowości – schematy Ja: „twórczości”, „samodzielności”,
„niezależności”, „atrakcyjności”, gdzie każdy schemat jest zbiorem informacji o
kompetencjach w danej dziedzinie.

W rozszerzeniu swojej teorii, Markus wyszczególnia następując rodzaje schematów Ja:

 Ja realne – realna koncepcja siebie – jaki jestem

 Ja idealne – idealna koncepcja siebie – jaki chciałbym być
 Ja powinnościowe – powinnościowa koncepcja siebie – jaki powinienem być
 Ja niepożądane – niepożądana koncepcja siebie – jaki nie chce być
 Ja możliwe – możliwa koncepcja siebie – jaki mogę być
 Ja robocze – robocza koncepcja siebie – jaki jestem w tej chwili lub roli

Dynamika
Schematy Ja podlegają hierarchii – na szczycie znajdują się te, które przejawiają się w
najbardziej typowych dla zachowaniach jednostki w najbardziej typowych sytuacjach.
Jednostka, która w odpowiedzi na bodźce z zewnątrz przejawia najbardziej typowy schemat
Ja w danym momencie. Schematy Ja analizują sytuację i oceniają w oparciu o przywołanie
przeszłych doświadczeń. Jednostka posługująca się danym schematem potrafi spostrzegać i
oceniać nowe informacje ze względną łatwością, przytaczać przykłady własnych zachowań,
przewidywać swe przyszłe zachowania oraz odrzucać informacje sprzeczne ze schematem.

Rozwój
Rozwój zachodzi nieustannie, poprzez powtarzające się kategoryzacje przedmiotów w
określonych sytuacjach, co przyczynia się do poszerzania struktur Ja w oparciu o nabywanie
doświadczeń. Od momentu narodzin jednostka wytwarza nowe schematy, które mogą być
modalne.
 Teoria Rogersa
Struktura
Osobowość składa się z dwóch konstruktów teoretycznych:

 Organizm
Umiejscawia doświadczenie, obejmuje wszystko, co dzieje się w obrębie organizmu i
jest świadome. Całość doświadczenia tworzy pole fenomenologiczne, które stanowi
indywidualny układ odniesienia znany tylko jednostce.

 Ja
Część pola fenomenologicznego, która stopniowo wyodrębnia się z całości. Składa się
ze spostrzeganych własności Ja, czyli swojej osoby oraz relacji między Ja, a innymi.

Organizm i ja pozostają we wzajemnych relacjach – jeśli doświadczenia organizmu pokrywają

się z wyobrażeniem Ja to osoba funkcjonuje prawidłowo. Jeśli są niezgodności, to wytwarza
się poczucie zagrożenia.

Dynamika
Głównym napędem osobowości jest tendencja jednostki do samoaktualizacji, czyli rozwoju
zdolności i możliwości, dążenia do urzeczywistnienia, podtrzymania i udoskonalenia
doświadczającego organizmu. Zachowanie jest przede wszystkim ukierunkowanym na cel
dążeniem organizmu w spostrzeganym polu. To, co oddziałuje na organizm i może
ukierunkować zachowanie, dostępne jest świadomości tylko potencjalnie i stanowi tak zwane
pole fenomenologiczne podmiotu. Organizm sam wie, co jest dla niego dobre i dąży do tego,
co przynosi korzyści – wartościowanie organizmalne.
Zachowania obronne ograniczają i zniekształcają doświadczenia, ale nie dezorganizują
pojęcia Ja. Jednak jeśli doświadczenie jest nagłe i silne, to wzmacnia uczucie lęku, który może
dezorganizować zachowanie poprzez:

 Zaprzeczanie pojęciu Ja – obrona przed świadomością samej siebie, przed tożsamością,

a nawet przyjmuje inną, urojoną tożsamość
 Zmiana pojęcia Ja – brak zaufania do siebie

Rozwój
Za rozwój człowieka odpowiedzialna jest tendencja do samoaktualizacji – umiejętność
włączania nowych doświadczeń do pola fenomenologicznego . Dla rozwoju osobowości
ważna jest świadomość i to, co osiągalne. Rogers nie wyodrębnia stadiów jednostki, lecz
podkreśla wpływ oceny środowiska, szczególnie w okresie dzieciństwa, która może
przyczynić się do powstania rozbieżności między doświadczeniami Ja, skutkującymi
postawami obronnych i zniekształceniami doświadczeń oraz relacji z ludźmi, jeśli będzie
oceną zbyt krytyczną. Jednak akceptacja otoczenia wykształca w jednostce samoakceptację.
 Teoria Maslowa
Struktura
Maslow nie wyszczególnia struktury osobowości. Uważa, że człowiekiem jako całością kierują
potrzeby. Rdzeniem osobowości jest natura, która częściowo jest wrodzona, a częściowo
nabywana. Z natury jest albo dobra, albo neutralna a frustracja spowodowana
niezaspokojonymi potrzebami może kształtować ją jako złą.

Dynamika
Abraham Maslow twierdził, że wszystkie istoty ludzkie mają wrodzoną motywację do
samorealizacji. Stworzył hierarchię potrzeb , z której wynika, że zaspokojenie potrzeb
niższego rzędu wyzwala motywację do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu:
Wiedzy, samorealizacji

Szacunku i uznania

Przynależności i miłości

Bezpieczeństwa

Fizjologiczne
Potrzeby wzrostu : ich realizacja rozbudza potrzebę i zwiększa lub utrzymuje motywację, dają
tylko emocje pozytywne, niezależne od otoczenia, skoncentrowane na przedmiocie potrzeby,
zapewnienie psychicznego i fizycznego zdrowia, zapobieganie chorobie
Potrzeby niedoboru: zaspokojenie redukuje napięcie i wygaśnięcie potrzeby, zależne od
otoczenia, pogorszenie stanu zdrowia, deficyty i patologie

Rozwój
Jeśli chodzi o rozwój to posiadamy hierarchię potrzeb od momentu narodzin. Początkowo
ważne są dla nas jedynie potrzeby niższego rzędu, zaspokające niezbędne minimum
potrzebne do prawidłowego rozwoju. W okresie dziecięcym pojawiają się zalążki potrzeb
wyższego rzędu, które wraz z rozwojem rozwijają się. Kluczowym jest, by zaspokojone były
pierwsze trzy potrzeby – wówczas możemy mówić o zaspokojeniu dwóch wyższych. Ostatnia
z potrzeb może nie być osiągnięta przed śmiercią.
 Teoria egzystencjalna Frankla
Struktura
Nie wyszczególnił klasycznej teorii osobowości. Człowiek jest ludzkim bytem złożonym:
 Warstwa somatyczna
Tylko procesy biologiczne są zdeterminowane
 Warstwa psychiczna
Organizm psychofizyczny jest narzędziem ekspresji zachowania
 Warstwa duchowa (najważniejsza)
Człowiek jest osobą duchową od momentu poczęcia
Odczytywanie sensu jest rozpatrywane w dwóch obszarach:
 Sens tego, co zewnętrzne
 Sens własnego życia
Wola sensu pozwala na przeciwstawienie się naturze.
Sens życia jest wrodzony, prowadzi do wychodzenia poza samego.
Wolna wola to element, który ma każda jednostka – jest jednak ograniczona przez czynniki
biologiczne, psychiczne i socjologiczne.

Dynamika
Człowiek kształtuje się sam na podstawie interakcji ze środowiskiem, ale może modyfikować
swoje działania dzięki modyfikacjom. Człowiek ma wolny wybór – sam decyduje o sobie i
może też zdecydować, że będzie ulegał popędom. Zachowanie człowieka jest ukierunkowane
na znalezienie konkretnego celu w konkretnym życiu przez konkretną jednostkę. Sens
uzyskuje się poprzez przyjmowanie pewnych wartości.
Szczególne znaczenie w życiu człowieka ma praca, osiągnięcia, wartości takie jak dobro,
piękno, prawda oraz pozytywne uczucia wobec innych.

Rozwój
Człowiek kształtuje się sam poprzez to, jak ustosunkowuje się do tego, jak żyje i co się z nim
dzieje. Rozwój osobowości polega na realizowaniu w niej tkwiących możliwości – na
urzeczywistnieniu duchowości, na kształtowaniu psychofizycznej faktyczności. Końcowym
efektem jest autonomiczna intencjonalność, której proces dążenia może być przerwany przez
śmierć.
Człowiek dąży do tego, by poznać sens, a nie by nadać czemuś sens, bo egzystencja jest
poszukiwaniem sensu. Sednem rozwoju jest dochodzenie do wypełniania swej istoty.
 Kontrola i samoregulacja – regulacyjna teoria Reykowskiego
Struktura
Autor stworzył dwie wersje opisu struktury osobowości:
A. Na podstawie pojęć psychologicznych B. W oparciu o terminologię medyczną
Osobowość jest organizacją nastawień, czyli Osobowość jest organizacją nastawień, czyli
schematów dynamicznych trwałych, schematów dynamicznych trwałych,
ogólnych, zdolnych do integracji niższych ich ogólnych, zdolnych do integracji niższych ich
poziomów. poziomów.
Występują trzy klasy nastawień: Wyróżnia się trzy składniki:
 Schematy poznawcze: integrują  Obraz świata i własnej osoby: cechy
napływające informacje, są rezultatem zachowania danej jednostki w kontekście
uczenia się wymagań sytuacji w środowisku
 Schematy czynnościowe: integrują  Podstawowe potrzeby i zadania życiowe:
zachowania człowieka w jednolity ciąg, Podstawowe potrzeby to obszary
podporządkowane jakiemuś celowi dynamiczne pobudzające do działania, a
 Dążenia i pragnienia: organizacje zadania życiowe to cele o znaczeniu nie
regulujące własną aktywność jednostkowym, a społecznym – razem są
podmiotu generatorami motywacji
 Postawy – zachowania charakterystyczne
dla jednostki

Dynamika
Nastawienia są trwałymi i ogólnymi schematami dynamicznymi. Każdemu schematowi
ogólnemu podlegają inne schematy o niższym stopniu ogólności.
Człowiek poprzez rozwój osobowości uzyskuje zdolność integracji napływających informacji,
przez co każda z tych informacji zostaje umieszczona w ramach jednolitej „mapy”
obejmującej obraz świata i własnej osoby.
Do działania pchają nas popędy, regulowane mechanizmami regulacyjnymi:
 Popędowo-emocjonalne – regulacja polega na odchodzeniu od odruchów i
zastępowaniu ich wzorcami w oparciu o wyuczone reakcje, nabywanie informacji o
określonych układach bodźcowych i uczenie się sposobów reagowania.
 Struktur poznawczych – to sieć poznawcza. To złożona reprezentacja rzeczywistości,
która zapewnia orientacje w świecie (rozumienie, ewolucje) na którą składają się dwa
powiązane podsystemy:
o Sieć operacyjna - poznawcza reprezentacja świata, informacje deskryptywne
o Sieć wartość - mapa otoczenia konstruowana z punktu widzenia emocjonalnego
znaczenia przedmiotów, informacje o charakterze oceniającym.
 Rozwój
Na rozwój osobowości wpływ mają osoby znaczące (rodzice, idole, bohaterowie), role
społeczne jakie jednostka pełni, powtarzające się doświadczenia. Osobowość rozwija się do
momentu po osiągnięciu odpowiedniego stopnia rozwoju, by móc pełnić funkcję centralnego
systemu integracyjnego. Rozwijające się poziomy regulacyjne będą ze sobą wzajemnie
współdziałać w celu osiągnięcia najwyższego poziomu integracji. Poziomy rozwijają się z
niższych na wyższe.
Schematy poznawcze – rozumienie coraz większej ilości ciągów przyczynowo-skutkowych
Schematy czynnościowe – zasady obejmują coraz większy zakres czynności prostych
Dążenia i pragnienia – doraźne pragnienia przyporządkowują się coraz bardziej ogólnym
 Relacyjna teoria Łukaszewskiego
Struktura
Osobowość jest złożonym, dynamicznie zmieniającym się układem informacji, reguł i
programów ich przetwarzania oraz programów czynności. Jest to struktura wielu powiązanych
ze sobą elementów. Cały czas się przekształca, reorganizuje układ oraz przebudowuje
programy regulujące aktywność wewnętrzną i zewnętrzną. Dlatego osobowość jest bardziej
procesem niż strukturą.
Dynamika
Dynamika tego układu nie wynika nie tylko z przetwarzania informacji ale również z efektów
tych procesów, prowadzą one bowiem do generowania napięć motywacyjnych. W wyniku
przetwarzania informacji, obok poznawczych reprezentacji rzeczywistości pojawiają się
wyobrażenia nieznanych stanów rzeczy w postaci modeli, projektów rzeczywistości. Dotyczą
one między innymi oczekiwanych stanów Ja by źródło napięć motywacyjnych stało się
całkiem jasne: rozbieżność między stanem aktualnym a stanem pożądanym.
W ocenie zdarzeń jak również programów działań zasadniczą rolę pełnią procesy związane z
opisem, oceną doniosłości i wartościowaniem.
Do działania pcha nas rozbieżność między stanem aktualnym a stanem pożądanym,
mechanizmy popędowe, oraz przekonanie o wartości celu w połączeniu z oceną szans jego
realizacji.
Zasady funkcjonowania osobowości
 Zasada koniecznego tłumienia różnorodności – poprzez selekcję informacji
 Zasada koniecznego wzbogacania osobowości – poprzez pobieranie i wytwarzanie
informacji
 Zasada zachowania koniecznej równowagi między stresami stabilności i zmienności w
osobowości

Rozwój
Układ cały czas się przekształca, reorganizuje oraz przebudowuje programy regulujące
aktywność wewnętrzną i zewnętrzną. Wprowadzanie nowych form aktywności jest
konieczne bowiem wzbogacanie i selektywne przebudowywanie zasobów informacyjnych
oraz opracowanie nowych działań usprawnia system.
 Osobowość w ujęciu psychologii pozytywnej – Ryan & Deci
Struktura
Celem jest znalezienie praktyki pozwalającej osiągnąć dobrostan psychiczny i fizyczny.
Teoria hedonistyczna Teoria eudajmonistyczna
Wystarczy zaspokoić siebie i swoje potrzeby, Jesteśmy w poszukiwaniu tego, co dobre
żeby osiągnąć szczęście i właściwe z nakierowaniem nie tylko na
przyjemność, ale głównie na wartości.

Na osobowość działającą jako motywacja składają się:

 Kompetencje: posiadanie zdolności i możliwości do osiągnięcia celu
 Autonomia: posiadanie sposobności, by osiągnąć cel
 Istotność zadania: poczucie, że cel jest warty wysiłku
Osoba poszukuje zaspokojenia potrzeb prowadzącego do spełnienia.

Dynamika
Dążymy do dobrostanu psychicznego i fizycznego, do szczęścia. Dążymy do autonomii,
bliskości – do postawionych pozytywnych celów. Zaspokojenie tych potrzeb jest silnie
związane z dobrostanem.

Rozwój
Osobowość rozwija się na przestrzeni lat, ale nie jest determinowana. Dobrostan jest
możliwy do osiągnięcia przez każdego. Teoria Ryana i Deciego opisuje człowieka jako zdolny
do samoregulacji system posiadający możliwość do samorozwoju i integrowania swojego
funkcjonowania. Spójność tego systemu sprzyja osiąganiu dobrostanu.
 Teoria narracyjna McAdamsa
Struktura
Osobowość jest historią życia manifestującą się w ludzkich tożsamościowych opowieściach.
Tożsamość narracyjna to organizacja pamięci biograficznej, która podobnie jak pamięć,
będzie ulegała zniekształceniom i uwarunkowaniom zewnętrznym. Zawiera sekwencję
połączonych określoną interpretacją elementów, w których mogą dominować relacje,
subiektywne wrażenia czy zdarzenia, uczucia i doznania.
Poziom I: cechy osobowości
Poziom II: ludzkie motywacje i dążenia
Poziom III: zintegrowane opowieści o sobie (najważniejsze)

Dynamika
Osobowością kierują motywy:
Motyw siły i władzy Motyw miłości i intymności
Opanowanie środowiska przez jednostkę, Implikuje jedność i bliską więź z drugim
dążenie do autonomii, władzy, osiągnięć i człowiekiem, ze środowiskiem lub
kontroli nad otoczeniem, a w konsekwencji otaczającym światem
również izolację i brak więzi

Rozwój
Kluczowe własności historii życia:
 Sceny nukrealne: zapamiętane doświadczenia wczesnodziecięcych zdarzeń zarówno
pozytywnych, jak i urazowych
 Wyidealizowany obraz ja – główny charakter w opowiadaniu
 Linie tematyczne – powtarzające się sekwencje zorientowane na określony cel
 Ideologiczne tło – wątki wiary i wartości, które umiejscawiają fabułę w etyczno-
religijnym kontekście.
Od późnej adolescencji jednostka pragnie konstruować w miarę spójnie zintegrowane
opowieści o sobie (autonarracje) by nadać swojemu, niejednokrotnie chaotycznemu życiu,
pozory ciągłości i celu.
Wczesne dzieciństwo Ton narracyjny to charakterystyczny klimat
emocjonalny znajdujący wyraz w tożsamości
narracyjnej dorosłego człowieka.
Po okresie niemowlęcym Wyobrażenia obejmują obrazy, dźwięki,
zapachy charakterystyczne dla domu
rodzinnego i najbliższego środowiska –
obrazują pamięć biograficzną.
Lata szkolne Temat historii i sztuka - wraz z rozwojem
myślenia logicznego tworzą się tematycznie
zorganizowane całości.
Adolescencja Relacje interpersonalne , układ odniesień
wartości – historia osobista znajduje
świadome zakotwiczenie w aksjologii.
Jednostka formułuje osobiste przekonania i
wartości tworząc zręby własnej tożsamości.
Usiłuje zrozumieć kim jest, kim była i jaką
przeszłość ma za sobą oraz kim może się
stać.
Dorosłość Główna postać historii życia – jednostka
wytwarza główną postać, wyidealizowaną
personifikację Ja. Tworząc wiele postaci
rozwiązujemy problem rozwiązywania wielu
różnych ról pozostając jednocześnie sobą.
W połowie życia Skrypt generatywny, czyli wzmożona troska
o innych, gotowość do pracy na rzecz innych
pokoleń i wprowadzenie ich w dorosłość
 Teoria narracyjna Tomkinsa
Struktura
Na osobowość składają się emocje podstawowe, gdzie każda z nich posiada odmienny
wzorzec fizjologiczny reakcji przejawiający się przede wszystkim mimiką twarzy.
10 emocji pierwotnych:
 Pozytywne: zainteresowanie, podniecenie, radość
 Pozytywno-negatywne: zaskoczenie
 Negatywne: napięcie, złość, zdegustowanie, zawód, strach, lęk, smutek, wstyd, wina
Systemy emocjonalne to systemy wykształcone w toku ewolucji, mające znaczenie
przystosowawcze.

Dynamika
O sile motywacji decydują emocje i uczucia niezależne od popędów – popędy nie są
czynnikami motywującymi zachowanie. Popychają do działania, ale dopiero wówczas, gdy
zostaną wzmocnione przez uczucie podniecenia i ekscytacji.
Centrum osoby stanowią skrypty, czyli zespoły zasad interpretowania scen, które wyznaczają
nasze role i nadają sens reakcjom między scenami. Interpretują sceny i są sposobem
działania – wiemy, jak mamy się zachować w danej sytuacji.
 Skrypt typu zaangażowanie
Celowa aktywność osoby chcącej doprowadzić do gratyfikującego celu, osoba jest
pochłonięta realizacją dążeń lub programu życia, który ma dla jednostki wartość silnie
nagradzającą, przewaga uczuć pozytywnych, tworzone na bazie scen z dzieciństwa

 Skrypt typu jądrowego

Powstaje na bazie sceny z dzieciństwa charakteryzującej się ambiwalencją uczuć, łączy
się z niepewnością i pomieszaniem, gdzie cele życiowe są niejasne. Jednostka waha
się, co wybrać. To, co dawało radość i bezpieczeństwo, przeobraziło się w zagrożenie,
poczucie winy i upokorzenie, uczucia negatywne.
Scena to pamięć określonego zdarzenia, któremu towarzyszyło uczucie, organizowana na
zasadzie pamięci biograficznej. Sceny o negatywnych uczuciach są przeżywane na zasadzie
analogii – wrażenie rozgrywania wciąż tych samych scenariuszy. Sceny o pozytywnych
uczuciach są przeżywane na zasadzie różnic (wariantów) – interpretowane jako odmienne
sceny.
 Rozwój
Od dzieciństwa człowiek jest określoną jednostką, której życie ludzkie składa się z wydarzeń.
Życie to sztuka złożona ze scen, które stają się całością, dopiero kiedy są zebrane razem –
oznacza to, że osobowość staje się pełnią dopiero w późnej dorosłości.
Skrypt jądrowy trudno podlega zmianie, gdyż nie łatwo jest zrobić coś, co wykracza poza
schemat. Zmiany są możliwe, ale dalej będą one ze sobą spójne, gdyż działania są złożone z
emocji. Jeśli zinterpretujemy zachowanie już wcześniej zapisane w skrypcie, to uruchamia
zawsze takie same emocje i trudno jest zastosować inny skrypt.