ya

bölüm 2

ki m
KİMYA HER YERDE

y
em Kozmetik Malzemeler, İlaçlar, Gıdalar
sch

ya
ki m
me

KOZMETİK MALZEMELERİN İÇERDİĞİ

KALICI DÖVME BOYASI
ZARARLI KİMYASALLAR

y
em
Organik boyalar, çeşitli metalik tuzlar
TANIM (örneğin oksitler, selenitler, sülfitler),

sch
İnsan vücudunun bakımı, temizlenmesi ve onu daha güzel hâle plastikler içeren pigmentler ve taşıyıcı-
getirmek için kullanılan ürünlerin tümüne kozmetik ürün denir. lardan oluşan kozmetik ürünlerdir. Döv-

me
mede, kobalt ve bakır mavi renk için,
Şampuan ve saç kremi, deodorant, nemlendirici vb pek çok ürün kadmiyum, sülfit ve cıva sarı renk ver-
kozmetik ürünlerdendir. mek için kullanılır.

Kozmetik malzemelerde yaygın kullanılan katkı maddeleri; koku Dövmelerin yapısındaki bu kimyasallar, alerjik reaksiyonlar, kan-
vericiler, koruyucular, antioksidanlar, ultraviyole emici, nemlendi- serojen etki gibi birçok zararlara neden olur.
riciler, yumuşatıcılar, emülgatörler ve renk vericilerdir.

a
Madde İşlevi/Zararlı etkileri

my
Ürünlerin raf ömrünü uzatma ve mikroorganizmaların çoğalma-
Koruyucular

SAÇ BOYASI
sını engellemek amacıyla kullanılır. Yaygın kullanılanlar para-
yki
ben ve formaldehittir. Paraben toksiktir. Formaldehit ise kan- Saç rengini değiştirmek için kullanılan
em
serojen ve tahriş edici bir maddedir. kozmetik ürünlerdir. Yapılarında çeşitli
pigmentler ve kimyasal maddeler bu-
sch

Ürünleri renklendirme, kalıcılık ve parlaklık sağlamak amacıyla

lunur.
metaller

kullanılan Pb, Cu, Hg, Cr, Ni ve Cd vb. metallerdir.

Ağır

Boyar maddeler ağır metaller içerir. Organlarda birikip, biyolo- Bileşenlerinden;

me

jik sistemi etkilerler. Kanserojen etkiye de sahiptirler. Amonyak; saç derisinde kaşıntı, tahriş ve yanmalara,
Ürünün güzel kokmasını ve yapısında bulunan bazı maddelerin Resorsinol; endokrin sistemine zarar verip saç derisinde tahrişe,
maddeleri

hoş olmayan kokularını bastırmak amacıyla kullanılırlar. Aler-

Koku

PPD (para-fenilendiamin); saç diplerinde yara, aşırı kepeklen-

jik reaksiyonla, migren ve astım ataklarına, cilt hassasiyeti gi-
me, kafa derisinde kızarıklık ve şişliğe,
bi rahatsızlıklara neden olabilirler.
Hidrojen peroksit; saç dökülmelerine,
Tırnak cilası, deodorant, kokulu dudak parlatıcısı vb. ürünler-
Ftalatlar

de renkleri ve kokuları daha iyi tutabilmek için kullanılırlar. En- DMDM hidantoin: doku ve bağışıklık sisteminde zararlara,
a
my

dokrin sistemine zarar verip, üreme sisteminde ve nöronlarda Kurşun asetat: Anemiye ve nörolojik sorunlara neden olabilir.
hasarlara neden olurlar.
yki

Kozmetik amaçlı kullanılan bazı maddeler ve içerdikleri kimya-

em

salların zararları aşağıda özetlenmiştir.

SAÇ JÖLESİ
sch

ya
PARFÜMLER
Saçı şekillendirmek amacıyla kullanılan
m
Alkol, doğal esans yağları, koku veri-
me

ve yapısında polimerler içeren kozme-

yki

ciler, metil-etil keton, benzil klorid, to-

tik malzemedir.
luen, gibi toksik etkiye sahip kimya-
hem

Suyla temas ettirildiğinde yapışkan bir

sallar içerirler.
hâl alır. Saçta beyaz, kepeğimsi tortu-
Bileşenlerinden; benzaldehit; göz ve lar bırakır ve saç dökülmelerine neden
sc

akciğer tahrişine, mide bulantısı, karın olabilir.

me

ağrısı, benzil alkol; baş dönmesi, mide bulantısı, kusma, etanol

İçinde bulunan boyar madde, formaldehit, polysorbat-80 gibi
ise, solunum yollarında tahriş, yorgunluk, uyuşukluk, görme bo-
bazı maddeler kanserojen olabilir.
zukluğu, kas seğirmesi ve havaleye neden olabilir.

183
 bölüm 2

ya
Kozmetik Malzemeler, İlaçlar, Gıdalar

y ki m
İLAÇLAR
em İĞNE
sch
Enjektör yardımıyla damara, kas içine, de-
TANIM

ya
ri veya deri altına uygulanan steril çözelti-
Hastalığın tanısı, tedavisi veya önlenmesi için vücuda alınan ve-

ki m
me

lerdir. Diğer ilaç formlarına göre, daha hız-

ya uygulanan kimyasal maddelere ilaç denir.
lı etki gösterirler. Ağızdan alındığında mide

y
asidi tarafından yok edilen ilaçların yerine

em
İLAÇLARIN FARKLI FORMLARDA OLMA NEDENLERİ tercih edilirler.

sch
MERHEM

me
Etken maddenin dağıtıcı bir faz içinde bu-
lunduğu ilaç formudur. Genellikle yağlı
hâlde olan yarı sert ilaçlardır. Dağıtıcı fazı
yağ olanlara merhem, su olanlara krem
denir. Mukoza ve cilt yoluyla vücuda alı-
nırlar. Etken madde genellikle su içermez
ve cilt salgılarıyla karışmaz. Jel veya los-

a
my
yon şeklinde olabilirler.
yki
İLAÇ FORMLARI İlaçların vücutta istenmeyen tepkimelere neden olmaması için;
em
İLAÇLAR L İlacın doktor tarafından reçete edilmesi,
sch

L İlacın dozajı
me

L İlacın dozaj aralığı

Hap Şurup İğne Merhem
L İlacın uygulanma şekli
HAP L İlacın saklanma koşulları
Sert ve sıkıştırılmış ilaçlardır. Bir veya daha faz-
dikkate alınmalıdır.
da dozda etken madde içerebilirler. Vücuda
ağız yoluyla alınırlar. Kolay yutulmalarını sağ-
lamak için kaplama (draje) veya kapsül form-
a

ları vardır. Yutulan, dil altına uygulanan, emi- Örnek

my

len, çiğnenen veya suda çözünerek uygulanan İğne türü ilaçların diğer ilaç formlarına göre daha hızlı etki gös-
yki

türleri vardır. termesinde ve etkili olmasında;

em

I. Doğrudan kana karışabilmesi

L Draje L Tablet L Kaşe L Kapsül L Toz II. Sıvı çözelti hâlinde olması
sch

ya
III. Etken maddelerinin mide asitleriyle etkileşmemesi
m
ŞURUP
me

faktörlerinden hangileri etkilidir?

yki

Konsantre çözelti hâlindeki ilaçlardır. Ta-

hem

dı ve kokusu hoş olanlar süspansiyon A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III

veya emülsiyon hâlinde olabilir. Bazıla-
D) I ve II E) I, II ve III
rı antimikrobiyal koruyucu içerebilir. Doz
sc

hacmi önemli olduğundan belirtilen mik- Çözüm..

me

tarda alınmalıdır. Katı formdaki ilaçları yu-

tamayan çocuklar, hastalar veya üst so-
lunum yolu enfeksiyonlarında kullanılır.

184
 bölüm 2

ya
Gıdalar

y ki m
HAZIR GIDALAR PASTÖRİZSAYON ve UHT
em
sch
TANIM

ya
Üretiminde hiçbir kimyasal gübre ve katkı maddesi ilave edilme-

ki m
me

yen, kaynağından elde edildiği gibi kullanılan ve herhangi bir iş-

lemden geçmemiş gıdalara doğal gıda denir.

y
em
Raf ömrü uzun ve tüketimi kolay, koruyucu, renklendirici vb. katkı PASTÖRİZASYON UHT
maddeleri (kimyasallar) içeren gıda maddelerine hazır gıda denir.

sch
Sütün 30 dakika Sütün 2 saniye boyun-
boyunca 63 °C de ca en az 138 °C ye
Hızlı nüfus artışı, yaşam koşulları, bireylerin farklı lezzetleri dene- tutulması veya 15 kadar ısıtılması ile ger-

me
me isteği ve tüketme arzuları, hazır gıdanın ucuz ve kısa sürede saniye boyunca 72 °C
hazırlanma isteği her geçen gün hazır gıda tüketimini artırmıştır. ye kadar ısıtılması so-
nucunda gerçekleştiri-
Gıdalar; oksitlenme, küflenme ve mikroorganizma faaliyetleri so- len bir ısıl işlemdir.
nucunda bozunabilirler. Gıdaların bozulmasını önleme, görünüm- Pastörizasyon işlemi
sonucunda tüm bak-
lerini güzelleştirme, raf ömürlerini uzatma ve tatlandırma amacıy-
teriler tamamen yok
la aşağıdaki katkı maddeleri kullanılır. olmaz. Ancak bakteri
çekleştirilen ısıl işlem-
dir. Sterilizasyon ola-
rak da adlandırılır.
UHT işleminde sütün
yapısındaki bütün mik-
roorganizmalar ölür.
Bu işlemle ürünün raf
ömrü artarken besin

a
sayısı, hastalığa ne- değeri azalır.

my
den olmayacak şekil-
KORUYUCULAR (ANTİMİKROBİYAL MADDELER) yki de azaltılmış olur.
Hazır gıdalarda, küf, bakteri ve maya oluşumunu engelleyip,
ürünün raf ömrünü uzatırlar. Ayrıca gıdanın pH değerinin ayar-
em
lanması ve aromanın korunmasını da sağlarlar. Bu amaçla,
nitrit, nitrat, kükürt dioksit, benzoik asit, sorbik asit vb. mad-
sch

deler kullanılır. Salam, sosis, vb. gıdalarda kullanılırlar.

HAZIR GIDA ETİKETLERİ
me

TATLANDIRICILAR
Hazır gıdanın lezzet ve aromasını daha çekici hâle getirmek
ve gıdanın tatlı olmasını sağlamak amacıyla kullanılırlar. Pan-
car şekeri doğal, glikoz şekeri, aspartam, sakarin yapay tat-
landırıcıdır. Yapaylar doğallara göre daha ucuz ve tatlı olduk- Bir hazır gıdanın üzerinde yer alan
ya

larından tercih edilirler. etikette genel olarak, ürünün üre-

tildiği yer, içeriği, besin değerleri,
m

saklanma koşulları, üretim ve son

yki

kullanım tarihleri bulunur.

RENKLENDİRİCİLER (GIDA BOYALARI)
em

Hazır gıdayı çekici hâle getirmek için kullanılan doğal veya HAZIR GIDA ETİKETİ
sch

a
yapay kimyasallardır. Sakız, sosis, reçel vb. ürünlerde kulla-
my
Ürünün son kullanım tarihi, ürü-
nılırlar. Migren, deri döküntüleri, triod tümörü, kanser vb. ra-
nün üretiminden bir süre sonra
me

hatsızlıklara neden olabilirler.

yki

insan sağlığı açısından sakıncalı

olabilecek gıdaların tüketilebile-
ceği son tarihi gösterir.
em

Son tüketim tarihi TETT (tavsiye

sch

EMÜLGATÖRLER (EMÜLSİYONLAŞTIRICILAR) edilen tüketim tarihi) şeklinde de

Gıda - yağ, yağ - su - gıda gibi bileşenlerin birbirine karışma- kısaltılmış bir şekilde yazılabilir.
me

sını sağlayıp, ürüne homojen görünüm kazandırırlar. Hazır

çorba, tatlı vb. birçok gıda maddesinde kullanılırlar.

185
 bölüm 2

ya
Gıdalar

y ki m
YENİLEBİLİR YAĞ TÜRLERİ SIVI YAĞLAR
em
sch
Saf yağlar; renksiz, kokusuz ve tatsızdırlar. Yağa karakteristik özel-

ya
liğini (koku, renk, tat) üretildiği madde verir. ZEYTİNYAĞI

ki m
me

Ezilip, macun hâline getirilen zeytinlerden

Yağlar organik yapılıdırlar. Yağlar insan vücudunda;
elde edilir. Saf zeytinyağının aroması ve yo-
ğunluğu yüksektir. E vitamini içeriği yüksek,

y
L Hücre zarını onarırlar. güçlü bir antioksidandır.

em
L A, D, E, K vitaminlerinin vücuda alınmasını kolaylaştırırlar.

sch
L Hormonların yapısına katılırlar. AYÇİÇEĞİ YAĞI
Ayçiçeği tohumlarından presleme, özütleme

me
L Enerji verici olarak kullanılırlar.
ve rafinasyon işlemi sonucunda elde edilir.
Yüksek kalorilidir. E ve K vitamini içerir. Zn,
Yağların yukarıdaki faydalarının yanında aşırı tüketilmeleri sağlık
Se, Ca, Mg, Mn ve Cu elementlerini içermez.
açısından zararlı olabilir. Kızartmalarda kullanılır.

FINDIK YAĞI
KATI YAĞLAR
Doymamış yağ oranı yüksek, maliyetli bir

a
my
yağdır. Yüksek sıcaklıklarda zehirli toksiklere
dönüşür.
TANIM
Oda koşullarında katı hâlde bulunan ve doymuş yağ asidi oranı
yki
yüksek olan yağlara katı yağ denir. MISIR ÖZÜ YAĞI
em
Mısır bitkisinin tanelerinden elde edilir.
sch

Yüksek ısıya dayanıklı olduğundan

kızartmalarda kullanıma uygundur.
TEREYAĞI
me

Taze veya fermente kremadan ve-

ya sütten ayrılmış süt ürünüdür.
Lezzetli ve ağızda eriyen bir do- SIZMA YAĞ
kusu vardır. Yağın yapısı korunarak ısıl ve mekanik iş-
lemler uygulanmasıyla elde edilir. Su ile yıka-
İçeriğinde protein ile birlikte az ma, özütleme vb. işlemlerle saflaştırılır. Yağ
asidi oranı yüksek, keskin bir tada sahiptir.
miktarda şeker bulunur.
a

Yüksek sıcaklıklara dayanıklı olmadığından kızartmalarda

my

kullanılması uygun değildir. RAFİNE YAĞ

yki

Yağın yapısı korunarak; ağartma, koku, asit-

lik ve reçine giderme işlemleri uygulanan yağ-
dır. Kokusu ve asitlik derecesi azaldıkça besin
em

değeri düşer.
sch

ya
MARGARİN
RİVİERA YAĞ
m
Yüksek erime noktasına sahip katı
me

yki

Rafine yağa % 15 - 40 oranında sızma yağ

yağların A vitamini, krema ve renklen-
ilavesiyle elde edilir. Sızma yağa göre
diricilerle işlem görmesi sonucunda tadı ve kokusu daha hafif bir yağ türüdür.
hem

oluşan katı yağlardır. Doymamış yağ

ile birlikte trans yağ da içerebilirler.
sc

Margarinlerin birçoğunun eldesinde, VİNTERİZE YAĞ

me

soya fasulyesi, pamuk tohumu ve mısırdan elde edilen bit- Yağ asitlerinin soğutulup, dondurularak yağ-
dan uzaklaştırılmasıyla elde edilen parlak
kisel yağlar kullanılır.
görünümlü bir yağ türüdür.

186
 ya
NOTLARIM
y ki m
em ..........................................................................................................................................
sch

ya
...........................................................................................................................................................

ki m
me

.......................................................................................................................................................................

y
...............................................................................................................................................................................

em
...............................................................................................................................................................................

sch
...............................................................................................................................................................................

me
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................

a
my
...............................................................................................................................................................................
yki
...............................................................................................................................................................................
em
...............................................................................................................................................................................
sch

...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
me

...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
a

...............................................................................................................................................................................
my

...............................................................................................................................................................................
yki

...............................................................................................................................................................................
em

...............................................................................................................................................................................
sch

ya
...........................................................................................................................................................................
m
me

yki

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
hem

..............................................................................................................................
sc

..........................................................................................................
me

......................................................................
 PERİYODİK

ya
y ki m
em
sch

ya
H 1

ki m
me

Alkali metal Diğer ametaller

y
em
Hidrojen Toprak alkali metal Halojenler

sch
Li 3 Be 4 Geçiş metalleri Soy gazlar

me
Diğer metaller Nadir toprak metalleri
Lityum Berilyum

Na 11 Mg 12

Sodyum Magnezyum

a
my
K 19 Ca 20 Sc 21 Ti 22 Vyki 23 Cr 24 Mn 25 Fe 26 Co 27
em
Potasyum Kalsiyum Skandiyum Titan Vanadyum Krom Mangan Demir Kobalt
sch

Rb 37 Sr 38 Y 39 Zr 40 Nb 41 Mo 42 Tc 43 Ru 44 Rh 45
me

Rubidyum Stronsiyum İtriyum Zirkonyum Niyobyum Molibden Teknesyum Rutenyum Rodyum

Cs 55 Ba 56 57-71 Hf 72 Ta 73 W 74 Re 75 Os 76 Ir 77
a

Sezyum Baryum Hafniyum Tantal Tungsten Renyum Osmiyum İridyum

my

Fr 87 Ra 88 89-103 Rf 104 Db 105 Sg 106 Bh 107 Hs 108 Mt 109

yki
em

Fransiyum Radyum Rutherfordiyum Dubniyum Siborgiyum Bohriyum Hassiyum Metneryum

sch

m ya
La 57 Ce 58 Pr 59 Nd 60 Pm 61 Sm 62
me

yki
hem

Lantan Seryum Praseodim Neodim Prometyum Samaryum

sc

Ac 89 Th 90 Pa 91 U 92 Np 93 Pu 94
me

Aktinyum Toryum Protaktinyum Uranyum Neptünyum Plütonyum

SİSTEM
SİSTEM

ya
y ki m
em
sch

ya
HeHe2 2

ki m
me

y
em
Helyum
Helyum

sch
B B 5 5 CC 6 6 NN 7 7 OO 8 8F F 9 9 10
NeNe 10

me
Bor Bor Karbon
Karbon Azot Azot Oksijen
Oksijen Flor Flor NeonNeon

Al Al13 13 Si Si14 14 P P 15 15 S S 16 16 Cl Cl17 17 Ar Ar18 18

Alüminyum
Alüminyum Silisyum
Silisyum Fosfor
Fosfor Kükürt
Kükürt Klor Klor ArgonArgon

a
Ni Ni28
my
28 CuCu
29 29 ZnZn30 30 31
GaGa 31 32
GeGe 32
yki AsAs33 33 SeSe34 34 Br Br35 35 Kr Kr36 36
em
NikelNikel BakırBakır ÇinkoÇinko Galyum
Galyum Germanyum
Germanyum Arsenik
Arsenik Selenyum
Selenyum BromBrom Kripton
Kripton
sch

PdPd46 47 47
46 AgAg 48
CdCd 48 In In49 49 SnSn50 51 51
50 SbSb TeTe52 52 I I 53 53 XeXe54 54
me

Palladyum
Palladyum Gümüş
Gümüş Kadmiyum
Kadmiyum İndiyum
İndiyum KalayKalay Antimon
Antimon TellürTellür İyot İyot Ksenon
Ksenon

Pt Pt78 78 AuAu
79 79 80
HgHg 80 Tl Tl81 81 PbPb
82 82 Bi Bi83 83 PoPo84 84 At At85 85 86
RnRn 86
a

PlatinPlatin Altın Altın Cıva Cıva Talyum

Talyum Kurşun
Kurşun Bizmut
Bizmut Polonyum
Polonyum Astatin
Astatin Radon
Radon
my

110 110 RgRg

DsDs 111 111 CnCn
112 112 NhNh
113 113 Fl Fl
114 114 McMc
115 115 Lv Lv
116 116 Ts Ts
117 117 OgOg
118 118
yki
em

Darmstadtiyum
DarmstadtiyumRöntgenyum
Röntgenyum Kopernikyum
Kopernikyum Nihonyum
Nihonyum Flerovyum
Flerovyum Moskovyum
Moskovyum Livermoryum
Livermoryum Tennessine
Tennessine Oganesson
Oganesson
sch

m ya
63
EuEu 63 64
GdGd 64 65
TbTb 65 66
DyDy 66 67
HoHo 67 Er Er68 68 69
TmTm 69 70
YbYb 70 71
LuLu 71
me

yki
hem

Evropiyum
Evropiyum Gadolinyum
Gadolinyum Terbiyum
Terbiyum Disprozyum
Disprozyum Holmiyum
Holmiyum Erbiyum
Erbiyum Tulyum
Tulyum İterbiyum
İterbiyum Lutesyum
Lutesyum
sc

95 95 Cm
AmAm Cm96 96 BkBk
97 97 Cf Cf98 98 EsEs99 99 100 100 Md
FmFm Md101 101 NoNo
102 102 Lr Lr
103 103
me

Amerikyum
Amerikyum Küriyum
Küriyum Berkelyum
Berkelyum Kaliforniyum
Kaliforniyum Aynştaynum
Aynştaynum Ferriyum
Ferriyum Mendelevyum
Mendelevyum Nobelyum
Nobelyum Lavrensiyum
Lavrensiyum
 ya
NOTLARIM
y ki m
em ..........................................................................................................................................
sch

ya
...........................................................................................................................................................

ki m
me

.......................................................................................................................................................................

y
...............................................................................................................................................................................

em
...............................................................................................................................................................................

sch
...............................................................................................................................................................................

me
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................

a
my
...............................................................................................................................................................................
yki
...............................................................................................................................................................................
em
...............................................................................................................................................................................
sch

...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
me

...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
a

...............................................................................................................................................................................
my

...............................................................................................................................................................................
yki

...............................................................................................................................................................................
em

...............................................................................................................................................................................
sch

ya
...........................................................................................................................................................................
m
me

yki

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
hem

..............................................................................................................................
sc

..........................................................................................................
me

......................................................................
 me me
sch sch
em em
yki y ki m
my
a ya

me
sch
em
yki
my
a

me me
schem sch
em
yki y
m ya
ki m
ya