PROF. DR. S.

MAHMUT KAŞGARLI
ARMAĞANI

Editörler
Prof. Dr. Ali İhsan ÖBEK
Dr. Öğr. Üyesi Levent DOĞAN
Dr. Öğr. Üyesi Sevgi ÖZTÜRK
Dr. Barış Berhem ACAR

Paradigma Akademi
PROF. DR. S. MAHMUT KAŞGARLI
ARMAĞANI
Editörler
Prof. Dr. Ali İhsan ÖBEK - Dr. Öğr. Üyesi Levent DOĞAN
Dr. Öğr. Üyesi Sevgi ÖZTÜRK - Dr. Barış Berhem ACAR

ISBN: 978-625-8009-44-6
Sertifika No: 32427
Çanakkale Kitaplığı
Araştırma İnceleme Bilişim Yayın Matbaa
TİC. LTD. ŞTİ.

Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım

Fetvane Sokak No: 29/A
ÇANAKKALE
e-mail: fahrigoker@gmail.com

Dizgi
Himmet AKSOY
Kapak Tasarımı
Himmet AKSOY

Matbaa
Vadi Grafik Tasarım ve Reklam LTD. ŞTİ.
Sertifika No: 47479

Kitaptaki bilgilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığından alınan bandrol ve

ISBN ile satılmaktadır. Bandrolsüz kitap almayınız.

Aralık 2021
Paradigma Akademi
PROF. DR. S. MAHMUT KAŞGARLI ARMAĞANI

EDİTÖRLER
PROF. DR. ALİ İHSAN ÖBEK
DR. ÖĞR. ÜYESİ LEVENT DOĞAN
DR. ÖĞR. ÜYESİ SEVGİ ÖZTÜRK
DR. BARIŞ BERHEM ACAR
SEKRETERYA
DR. AYŞE NUR ÖZDEMİR
DR. BARIŞ BERHEM ACAR
DR. HALİL KARABULUT
DR. HÜLYA UZUNTAŞ
DR. SEDA ÇETİN
ARŞ. GÖR. ARMAĞAN ALTAY
ARŞ. GÖR. ÖZGÜR OKMAK
ARŞ. GÖR. SERAP GÜVENEK
ARŞ. GÖR. SELDA SANDALYECİ
HAKEMLER
PROF. DR. AHMET GÜNŞEN
PROF. DR. ALİ İHSAN ÖBEK
PROF. DR. MÜBERRA GÜRGENDERELİ
PROF. DR. RECEP DUYMAZ
PROF. DR. YAŞAR ŞENLER
PROF. DR. YÜKSEL TOPALOĞLU
DOÇ. DR. BÜLENT HÜNERLİ
DOÇ. DR. ERTUĞRUL KARAKUŞ
DOÇ. DR. MUHARREM ÖZDEN
DOÇ. DR. NESRİN GÜNAY

iii
 İÇİNDEKİLER

SUNUŞ ................................................................................................... ix
PROF. DR. S. MAHMUT KAŞGARLI’NIN HAYATI, İLMÎ ve
EDEBÎ ÇALIŞMALARI ........................................................................ 1
Barış Berhem ACAR
FOTOĞRAFLAR ................................................................................... 9
HATIRA YAZILARI
MAHMUT KAŞGARLI HOCAMIZ ....................................................27
Esat CAN
DOĞU TÜRKİSTAN’IN KORKUSUZ GÜR SESİ, UYGURLARIN
DOST NEFESİ: PROF. DR. SULTAN MAHMUT KAŞGARLI .........33
Özcan AYGÜN
YENİ TÜRK DİLİ
SURİYE TÜRKMEN TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA ŞİMDİKİ
ZAMAN .................................................................................................47
Hülya ARSLAN-EROL, Atanur ÖZDEMİR
GAGAUZCADAKİ BAZI ZARF- FİİLLER ÜZERİNE
L. A. POKROVSKAYA - Çev. Bülent HÜNERLİ
ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE KULLANILAN BİTKİ
ADLARININ GÜNÜMÜZ DERLEME SÖZLÜĞÜ’NE
YANSIMALARI ....................................................................................79
Muharrem ÖZDEN
MUHTAR MEHSUT VE ŞİİRLERİ.....................................................99
Neşe HARBALİOĞLU
ÖZBEK DİLCİ PROF. DR. ALİYBEG RUSTEMİY VE
ÇALIŞMALARI .................................................................................. 113
Raile ABDULVAHİT KAŞGARLI

v
YUNUS EMRE DÎVÂNI’NDA BENZETME İLE İLGİLİ
SÖZCÜKLER, EKLER VE YAPILAR .............................................. 133
F. Sibel BAYRAKTAR
YENİ UYGUR TÜRKÇESİNDE DUYGU FİİLLERİ ....................... 161
Levent DOĞAN
KIRKLARELİ BABAESKİ AĞIZLARININ SÖZDİZİMİ
ÖZELLİKLERİ ................................................................................... 197
Sevgi ÖZTÜRK, Nesrin GÜNAY
ÖNCELİK FİİLLİ CÜMLELERDE YÖNVERENLERİN ROLÜ .... 217
Sibel ÇELİKEL
ESKİ TÜRK DİLİ
ALİ ŞİR NEVÂYÎ ve GAZELLERİNDEKİ DEYİMLERLE KALIP
SÖZLER ÜZERİNE ............................................................................ 241
Vahit TÜRK
-ĠULUK / GÜLÜK EKİNİN YAPISI ÜZERİNE .............................. 253
Salih DEMİRBİLEK
TÜRKÇENİN TARİHÎ METİNLERİNDEN HAREKETLE “KATI
YAY” VE “OK”UN BİRLİKTE “SÜRAT” BİLDİREN BENZETME
ÖGESİ OLARAK KULLANIMI ÜZERİNE BİR İNCELEME ....... 263
Hülya UZUNTAŞ
ALİ ŞÌR NEVĀYÌ’NİN ZİHİN DÜNYASINA BİR BAKIŞ:
MUḤĀKEMETÜ’L-LUĠATEYN’DE MENTAL FİİLLER ............. 275
Selda SANDALYECİ
BİR SÖZLÜKÇÜNÜN GÖZÜYLE KLASİK ŞİİR: ŞEMSETTİN
SAMİ VE BAKİ’DEN SEÇME ŞİİRLER ......................................... 291
Ali İhsan ÖBEK
EDİRNE'DE MEDFUN İKİ MAHLASDAŞ ŞAİR: PERTEV EFENDİ
VE PERTEV PAŞA ............................................................................. 297
Niyazi ADIGÜZEL, Hatice YERLİKAYA
KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE GÖNÜL ÜZERİNE SÖYLENMİŞ
ATASÖZÜ, DEYİM, DARBIMESEL VE KALIP İFADELERDEN
ÖRNEKLER ........................................................................................ 321
Duygu DALBUDAK HÜNERLİ

vi
 YENİ TÜRK EDEBİYATI
SAFİYE EROL’UN EDİRNE İNTİBALARI ..................................... 357
Abdullah UÇMAN
TÜRK EDEBİYATINDA ROMANA DOĞRU İLK ADIM: TAAŞŞUK-
I TALAT VE FİTNAT .......................................................................... 367
Recep DUYMAZ
TEVFİK FİKRET’İ “SABAH EZANINDA” MÜŞAHEDE
ETMEK................................................................................................ 385
Yüksel TOPALOĞLU
VİRAN DAĞLAR VE MAKEDONYA 1900 ADLI ESERLERDE
HALKLAR ARASI BARIŞ TEMİ* ..................................................... 393
Esat CAN
AKA GÜNDÜZ’ÜN ZEKERİYA SOFRASI ROMANI VE
HATIRLATTIKLARI ......................................................................... 403
Özcan AYGÜN
REŞAT NURİ GÜNTEKİN’İN ESKİ HASTALIK YAHUT BİR
‘HİKÂYE’Sİ BAĞLAMINDA GELENEK-MODERN İKİLEMİ ..... 435
Ayşe Nur ÖZDEMİR
MAKBUL VE MAĞLUP EVLATLAR: AHMET MİTHAT’IN İKİ
MONOGRAFİSİ .................................................................................. 451
Barış Berhem ACAR
M. FAHRİ OĞUZ’UN DENİZE DÜŞEN TAŞLAR İSİMLİ ESERİNDE
BİREYSEL VE EKONOMİK MEVZULAR ..................................... 465
Polat SEL
KÂBUS GÖRDÜREN ARZULAR: MEHMET RAUF’UN KÂBUS
ROMANINA AŞK VE ARZU EKSENLİ BİR YAKLAŞIM.............. 487
Seda ÇETİN
HALK BİLİMİ
UYGUR TÜRKLERİ MÜZİĞİ VE ÇAĞIN UYGUR ALP OZANI
ABDÜREHİM HEYİT [1962-2019?] .................................................. 507
Dursun YILDIRIM

vii
 GEZİ-KÜLTÜR-SANAT
TÜRK DÜNYASINDA ALFABE VE SİYASET ............................... 523
A. Ahat ANDİCAN
TUNA’NIN SÖNMEYEN KANDİLLERİ – IV: RUSÇUK ............... 541
Rıdvan CANIM

viii
 ALİ ŞÌR NEVĀYÌ’NİN ZİHİN DÜNYASINA BİR
BAKIŞ: MUḤĀKEMETÜ’L-LUĠATEYN’DE
MENTAL FİİLLER
Selda SANDALYECİ*

Giriş
13. yüzyılda başlayan göçlerle Orta Asya’dan geniş bir coğrafyaya
yayılan Türkçe, 15. yüzyılda Kuzey’de Kıpçak Türkçesi, Batı’da Osmanlı
Türkçesi ve Doğu’da Çağatay Türkçesi ile üç yazı dili meydana getirmiştir.
Doğu Türkçesi, zirvesini Ali Şìr Nevāyì ile 15. yüzyılda yaşamış ve Osmanlı
Devleti dışında kalan Asya’daki Doğu Türklerinin tek yazı dili olmuştur.
“Bu lehçe gelişmesini ve klasik bir yazı dili halinde XV. ve XVI. yüzyılları
da aşarak XX. yüzyıla kadar Orta Asya edebi Türkçesini ve yazı dilini temsil
edebilme özellik ve niteliğini doğrudan doğruya Nevaî’ye borçludur”
(Korkmaz, 2004: 69). Nevāyì, daha çocuk yaşta Feridüttin Attar’ı okumuş,
ilerleyen yıllarda İranlı büyük şair Molla Cami ile dost olmuş ve sanatçıları
koruyup gözetmiştir. Nevāyì’nin sarayı, döneminin bir sanat merkezi haline
gelmiştir. Farsçanın hüküm sürdüğü bir dönemde –başlarda kendisi de
Farsça yazmasına rağmen- kendisinin deyimiyle şuur vuku bulduğunda
Türkçenin değerini fark ederek yönünü Türkçeye çevirmiştir. Türk nazmıda
çü min tartıp alem / Eyledim ol memleketni yek-kalem diyerek Türkçeyi
eserleriyle tek bir bayrak altında topladığını belirtmiştir. Kendisi Türkçenin
Farsça ile yarışabilecek bir dil olduğunu savunmuş ve bunu ispatlamak için
çalışmamıza örneklem olan ve “iki dilin mukayesesi anlamına gelen
Muḥākemetü’l-Luġateyn’i 58 yaşında olgunluk çağındayken yazmıştır.
Nevāyì, bu yönüyle kendisinden 426 yıl önce Divānu Luġatit-Türk’ü kaleme
alan Kaşgarlı Mahmud’u anımsatmaktadır. Kaşgarlı, Türkçenin Arapçadan
aşağı olmadığını ispat etmeye çabalarken Nevāyì de Türkçenin Farsça ile
yarışabilecek bir dil olduğunu göstermeye çalışmıştır. Kaşgarlı’ dan farklı
olarak Nevāyì bunu dillik delillerle gözler önüne sermiştir. Farsça ile
mükemmel örnekleri verilmiş olan türlerde 29’dan fazla eseri Türkçe kaleme
*
Arş. Gör., Trakya Üniversitesi, e-posta: seldatabak@trakya.edu.tr, ORCID ID: 0000-0002-5443-
3245

275
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

alarak Türkçenin de mükemmel eserler verebileceğini dünyaya göstermiştir.

O dönemde, Batı’daki çağdaşı Shakespeare’de 22 bin kelime kadrosu
görülürken Nevāyì’nin eserlerinde 24 bin kelime dikkat çekmektedir (Akar,
2012: 191).
Türkçe'nin lûgat zenginliğini, gramer şekillerindeki esnekliğini
bilmeyen Türk gençlerinin güzel sanarak Farsça şiir söylemeye özendiklerini
söyleyen Nevāyì, daha sonra temas edilecek dillik delillerle Türkçenin
olgunluğu ve yüksekliğinin ispatlandığı ortadayken halk arasından çıkan şiir
ve sanat ehlinin kendi dillerini bırakarak başka bir dille yazmamaları
gerektiğini belirtir. Yine de onlara, kendi dillerinde daha çok eser meydana
getirmeleri kaydıyla, eğer iki dille söylemeye ve yazmaya güçleri yetiyorsa
başka bir dille de yazabilecekleri şeklinde esneklik tanır. Türk milletinin
içinde Türkçe şiir yazabilecek kabiliyette şairler olduğu halde, hiçbirinin
Türkçe yazmamasını O, düşünemez bile. Ona göre bunun altında yatan
gerçek, Türkçenin inceliklerinin ve orijinal kullanımlarının sanatlı, güzel bir
şekilde sıralanıp birleştirilmesindeki güçlüktür. Bu işe yeni başlayanların
ruh halini yakından hatta kendinden bilen Nevāyì, onların bu güçlüklere
dayanamadıklarını, böylece daha kolay olan tarafa kaçtıklarını, bunun birkaç
sefer de tekrarlanmasıyla huy haline geldiğini söyler (Barutçu Özönder,
1996: 14).
Muḥākemetü’l-Luġateyn, Nevāyì’nin milli dil şuurunu gösteren en
önemli eseridir denilebilir. Nevāyì Türkçeyi Farsça ile karşılaştırırken temele
fiilleri almıştır. Türkçede en küçük anlam farklılıkları için yeni kelimeler
türetildiğini söyleyerek Türkçenin zenginliğini vurgulamış, Farsçanın ise
bunlardan yoksun olduğunu ve Farsların böyle anlam farkı yaratmak
istediklerinde Arapça’ ya başvurarak uzun cümleler kurmak şartıyla
erişebildiklerini belirtmiştir. Nevāyì seçtiği 100 kadar fiili bu yönleriyle
incelemiş, fiiller temel olmak şartıyla adlara da (akrabalık adları, savaş
kültürüne ait kelimeler, hayvan adları vb.) değinmiştir. Eserin konusunu
filler oluşturduğundan çalışmamıza örneklem olarak seçilmiştir. Nevāyì’nin
iki dili kıyasladığı bu fiil temelli eserindeki cümleler taranarak kullandığı
mental fiiller tespit edilecek ve Ali Şìr Nevāyì’nin zihin dünyası ortaya
konmaya çalışılacaktır.
Mental Filler Üzerine
Diller, sözcükleri isim ve fiil olarak ayırmaktadır. Fiiller de çeşitli
bakımlardan iş, oluş ve hareket bildiren sözcükler olarak ayrılmışlardır. Türk
dilinde yapılan gramer çalışmalarına bakıldığında sınıflandırmaların
çoğunlukla morfolojik ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bunun dışında nesne
ile ilgili durumlarına, fiildeki hareketin oluşma biçimine göre
sınıflandırmalar yapılmış, anlamsal sınıflandırmalarda sadece olumlu-

276
 Selda SANDALYECİ

olumsuz ve soru şekilleri gösterilmiştir. Örneğin; Banguoğlu (1980: 408)

kılış fiilleri, durum fiilleri ve oluş fiilleri diye ayırmıştır. Hacıeminoğlu
(2016: 16) yapıları, muhtevaları, durumları, kullanışları, fail ile ilgileri,
nesne ile ilgileri ve mahiyetleri açısından bir sınıflandırmaya tabi tutmuştur.
Korkmaz (2014: 487), fiili dilin vazgeçilmez temel birimlerinden birisi
olarak kabul ederek fiillerin karşıladıkları hareketler ile zaman, mekân
kapsamı içinde; somut, soyut nesne ve kavramlarla ilgili her türlü oluş, kılış,
kılınış gibi durumları bildirdiğini ifade etmektedir.
Tematik ve semantik sınıflandırmaların tarihçesi ise çok eskiye
gitmemekle birlikte son yıllarda bu konuya eğilimin arttığı
gözlemlenmektedir. Muharrem Ergin semantik bir sınıflandırma
yapmamasına rağmen iç içe bağlı cümle başlığında bazı fiilleri (bil-, gör-,
san-, zannet-, hisset-, farz et-, duy-, um- vb.) duygu fiili olarak
nitelendirmiştir. Kartallıoğlu-Yıldırım (2012: 202-203) 2007’de ilk baskısı
yapılmış olan Türk Lehçeleri Grameri’nin Azerbaycan Türkçesi bölümünde
yapı bakımından oluşturulan sınıflandırmanın yanında semantik bir
sınıflandırma da yapmışlardır:
1. Hareket Fiilleri 2. İş Fiilleri, 3. Nutuk-Konuşma Fiilleri, 4.
Düşünme (Tefekkür) Fiilleri, a. Düşünme (Tefekkür) Fiilleri, b. İşitme
Süreci ile İlgili Fiiller, c. Görme Süreci ile İlgili Fiiller, 5. Hal-Durum
Fiilleri.
Barutçu Özönder Türk Gramerinin Sorunları Toplantısında sunduğu
bildirisinde A. Leksik Semantik açıdan 1. Tematik açıdan 2. Fiilde tam
anlam eksik anlam (asıl fiiller yardımcı fiiller) B. Yapıları bakımından C.
Gramatikal açıdan sınıflandırmıştır (2011: 168-172). Şirin Eski Türk
Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi’nde isimleri tematik açıdan inceledikten
sonra fiilleri de konularına göre incelemiş ve 23 ana başlığa, bu başlıkları da
1. Oluş fiilleri 2. Kılış fiilleri şeklinde ayırmıştır. Bu 23 başlıktan 4. Başlık
olan Duygu- Zihin Fiilleri aslında mental fiillere işaret etmektedir (2016: 8-
12).
Mental fiil doğrudan düşüncenin kullanılarak
gerçekleştirildiği, genelde bir tetikleyici ile başlayan,
psikolojik ve duygusal etkenlere doğrudan bağlı, çoğunlukla
üçüncü kişiler tarafından gözlemlenemeyen, gözlemlendiği
durumlarda da çeşitli anı-uslamlama bağlantılarıyla bunu
ortaya koyan fiiller olarak tanımlanabilir (Hirik- Çolak, 2017:
263).
Hacıeminoğlu’nun sınıflandırması, tavır bildiren fiilleri eklemesi;
Özönder’in söz konusu toplantıdaki bildirisinde Tatarskaya Grammatika adlı
eserdeki fiil tasniflerinden bahsetmesi mental fiiller konusunda bir kıvılcım
oluşturmuş ve mental fiillerin yeni çalışmalardaki sınıflandırmalarda

277
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

kendilerine bir başlık edinmelerini sağlamıştır. Bu tür sınıflandırmalar

Türkiye Türkolojisi için yenilik olarak sayılsa da aslında Avrupalı ve Rusyalı
dil bilimciler bu sınıflandırmaları bilmekteydiler. Türkoloji alanındaki
çalışmalara bakıldığında bazı tarihî ve günümüz Türk lehçelerinde tez ve
makale formatında çeşitli çalışmalar yapıldığı görülmektedir: Erdem (2004),
Yaylagül (2005; 2010), Biray (2007), Kamchybekova (2011; 2017), Şahin
(2012a; 2012b; 2013), Seçkin (2013, 2017, 2019), Türkdil (2013), Ayan ve
Türkdil (2014), Öztürk (2015), Sandalyeci (2016), Yıldız (2016; 2017a;
2017b; 2019), Bayraktar (2017), Hirik (2017a; 2017b; 2018), Özeren-Alan
(2018), Güngör (2021), Doğan-Erdin (2021). Mental fiiller ile ilgili şimdiye
dek iki kitap yayınlanmış olup ilki Erkan Hirik’in kaleme aldığı Türkiye
Türkçesinde Mental Fiiller (2018) dir. İkincisi Kuban Seçkin’in kaleme
aldığı Eski Türkçe Metinlerden Örneklerle Mental Fiil Teorisi (2020) dir. Bu
çalışmalarda hem mental fiil ile ilgili bilgiler verilmiş hem de çeşitli
sınıflandırma denemeleri yapılmıştır.
Mental fiiller, dilbiliminin yanı sıra psikoloji, psikanaliz,
nöroloji, nöropsikoloji, çocuk gelişimi, eğitim bilimleri,
reklamcılık vb. pek çok alanla da bağlantılı olarak
disiplinlerarası çalışmalara hitap etmektedir. Genel ağ
üzerinden ‘mental’ şeklinde bir tarama yapıldığında
karşılaşılan veriler, bu konuyla ne kadar farklı ve çok sayıda
bilim kolunun ilgili olduğunu sezdirmektedir (Yıldız, 2016:
64).
“Düşünme, duygu ve bilme gibi kavrama (cognitive) alanları arasında
bir örtüşüklük vardır” (Yaylagül, 2005: 20). Bu örtüşüklük aslında bir
sürecin olduğuna işaret eder. Mental süreç olarak tanımlanan bu durumda
sırasıyla algı, tanıma, anımsama, anlama, ileri idrak ve değerlendirme
aşamalarının zihinde yaşandığı belirtilmektedir (Booth ve Hall, 1995: 529-
549). Bu mental sürecin algı ile başlamasından değerlendirme ile bitişine
kadar oluşan tüm fiiller mental fiil olarak tanımlanabilmektedir. “Mental
fiillerin fonksiyonel ayrımında genel olarak algılama (perception), etki
(effection) ve idrak (cognition) şeklinde bir ayrım görülmektedir” (Şahin,
2012: 50). Bu da gösteriyor ki mental süreç bir girdi basamağı ile başlamakta,
bu girdiler zihinde tecrübeler ve daha önceden edinilmiş bilgiler ışığında bir
işleme tabi tutulmakta ve bu işlem sonucunda bir çıktı elde edilmektedir. Bu
çıktı ya bir duygu durumu olmakta ya da bir açıklama şeklinde
gerçekleşmektedir. Biz de örneklem olarak aldığımız Muḥākemetü’l-
Luġateyn’deki mental fiilleri tespit ettik ve mental sürecin bu genel 3
basamağı üzerinde temellendirip Yıldız (2016) ve Hirik (2018)’in
çalışmalarındaki sınıflamaları göz önünde bulundurarak bir sınıflandırmaya
tabi tuttuk. Fiilleri göstermek amacıyla eserden örnekler verilirken fiillerin
geçtiği bölüm, cümle sonunda eser adının kısaltması sayfa numarası/ beyit
numarası olarak belirtilmiştir.

278
 Selda SANDALYECİ

1. Algı Fiilleri (Girdi Basamağı Fiilleri)

Algı, Genel Türkçe Sözlük’te “Bir şeye dikkati yönelterek o şeyin
bilincine varma, idrak” olarak anlamlandırılmıştır. Fakat mental fiil
sınıflandırmalarında terim sıkıntısı sebebiyle algı ve idrak karıştırılmakta,
çoğu zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Biz sınıflandırmamızda duyu
anlamı ile algı kelimesini kullanacağız. Genel Türkçe Sözlük’teki duyu
kelimesinin anlamı ise şöyledir: “İnsanların ve hayvanların, dış dünyanın
uyaranlarını görme, işitme, koklama, dokunma ve tatma organlarıyla
algılama yeteneği, duyum”
Duyu sistemlerimiz, dış dünyadaki uyaranlar tarafından sürekli
uyarılmaktadır. Duyum adını verdiğimiz söz konusu uyarılmaların çoğu biz
farkında olmadan gerçekleşmektedir. Bu duyumlar, duyu sistemlerimiz
tarafından örgütlenir. Bu örgütlenme ile duyum arasında çok az süre olduğu
için insan bunun farkında olamaz ve ikisinin aynı anda oluştuğu düşünülür.
Psikologlar günümüzde 6 ya da 7 duyu organı olduğundan
bahsetmektedirler: göz, kulak, dil, cilt, burun, hareket algılamasını sağlayan
kas eklemlerindeki kinetik alıcılar, denge duyumunu veren iç kulaktaki
alıcılar (Cüceloğlu, 2019: 96). Tüm bunların arasında görme ve işitme
birincil duyulardır.
Bu duyu sistemleri ile oluşan mental hareketleri belirten ve “çeşitli
kaynaklarda duyu fiilleri ya da algılama fiilleri adlarıyla da karşımıza çıkan
algı fiilleri, mental sürecin ilk basamağını oluşturur” (Doğan-Erdin, 2021:
198). Çalışmamızda da bu fiiller algı fiilleri olarak isimlendirilmiş fakat bu
kategoriye giren fiil tespit edilememiştir.
2. Biliş Fiilleri (İşlem Basamağı Fiilleri)
Mental sürecin ikinci aşaması olan işlem basamağında çeşitli zihinsel
faaliyetler görülür. Bu faaliyetleri ifade eden fiiller de farklı çalışmalarda
farklı isimlerle karşımıza çıkmaktadır. Genellikle anı-uslamlama fiilleri,
biliş fiilleri, bilişsel fiiller, idrak fiilleri olarak isimlendirilmektedirler.
“İşlem basamağında algılama süreci sonrası kavranan bilgi,
çeşitli zihinsel işlemlere tabi tutularak üçlü mental
basamakların (girdi-işlem-çıktı) ya bir sonraki olanına (çıktı)
aktarılır ya da bu basamakta bir çıktı gibi davranarak dilsel
öğelerle ifade edilebilir... Bilişsel fiiller öğrenme, kavrama ve
anlama ile doğrudan ilgili oldukları için edinilen bilginin
kaydedilmesi önem arz etmektedir” (Hirik, 2018: 57)
Bu noktada da bellek devreye girer. Bellek, dış dünyadan duyularımız
aracılığıyla elde edilen bilgilerin depolanmasını ve sonrasında istendiği
zaman kullanılmasını sağlar. Tüm bu hareketleri ifade eden bellekle ilgili
fiiller de biliş fiilleri kategorisine girmektedir.

279
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

Biz metnimizde 12 farklı biliş fiili tespit ettik: angla-, bil-, fehm bol-,
ḫayālġa kil- (TT. hatırla-), könglidin ārām ı ḳarārnı al-, kör- (TT. farkına
var-), mülāḥaẓa ḳıl- (TT. dikkatle incelemek), mümtāz ḳıl- (TT. seç-,
ayrıcalıklı hale getir-), tile- (TT. dile-), yād tut- (TT. hatırla-), tetebbuʿ ḳıl- (
TT. derinlemesine incele-):
ḳılgan anı nutḳ ile barıdın mümtāz ML165/2
ol alfāẓdın maʿnā fehm bolur. ML 167/3
hiç ḳaysı Türk tili bile tekellüm ḳıla almaslar ve tekellüm
ḳılġannıng ma’nāsın hem bilmesler. ML 169/12
mìr-zādeler boḫsamaḳnı Farsì til bile tileseler ki ML 171/11
ol ḥaẓretning daḳìḳ sözin yā anglamay ya anglasalar
buyurulġan yosun bile ʿamel ḳılmay yā ḳıla almay ML 191/11
ḫayālġa kildi kim hemānā ki bu yılanlar ML 180/8
milk yiġitleri könglidin ārām ı ḳarārnı alıp min ML 180/18
belki yād tutup min ve ḳaṣāyid u ġazeliyyātlarnıng ġarāyib u
letafetin bilip min. Belki ġarìbraḳ ve laṭifrāḳlarıġa tetebbuʿ
daġı ḳılıp min ML 182/23-24
baṣāret ehli mülāḥaẓa ḳılsalar, bilürler ki bu maṭlaʿ tarsìʿġa
vāḳiʿ bolur ML 185/1
andaḳ gülşeni daḳāyiḳ gül ü rayāḥini bile ārāste ve ol nevʿ
maḫzeni, maʿānì cevahir-i åemìni bile pìrāste körmeydür ML
190/20
3. Çıktı Basamağı Fiilleri
Bu bölüm, mental sürecin son basamağı kabul edilmektedir. Girdi
basamağında alınan duyumlar işlem basamağında daha önce edinilmiş
bilgiler ve tecrübeler ile bir işleme tabi tutulur. Bunun sonunda da bir çıktı
elde edilir. Bu çıktı bazen bir duygu durumunu ifade etmekte bazen de sözsel
eylemlere dökülmektedir. Bazı çalışmalarda mental fiillerin fiziksel hareketi
ifade edemeyeceği, sadece zihinde gerçekleşen fiilleri kapsayacağı
belirtilmektedir. Bu görüş bir yönüyle doğru olmakla birlikte bizce eksik bir
görüştür. Her fiziksel hareket aslında daima bir mental temele
dayanmaktadır. Örneğin yürü- fiili mental arka planı olmayan, bilinçsizce
yapılan bir fiil değildir. Fakat bir açıdan fiziksel harekete de sahip olan de-,
söyle-, konuş- gibi fiillerle de oluşma aşaması olarak farklılık
göstermektedir. Burada mental arka plan daha baskın olup söz konusu fiiller
daha girift bir mental işlem sonucu meydana geldiklerinden bu başlık altında
mental fiiller kategorisine alınmışlardır. Son basamaktaki bu fiilleri Duygu
Durumu Fiilleri ve İletişim Fiilleri olarak 2 başlık altında inceleyeceğiz:
a. Duygu Durumu Fiilleri
Duygu kelimesi Genel Türkçe Sözlük’te: “1.Duyularla algılama, his
2. Belirli nesne, olay veya bireylerin insanın iç dünyasında uyandırdığı
izlenim 3. Önsezi 4. Nesneleri veya olayları ahlaki ve estetik yönden

280
 Selda SANDALYECİ

değerlendirme yeteneği. 5. Kendine özgü bir ruhsal hareket ve hareketlilik”

şeklinde 5 farklı anlam ile işaretlenmiştir.
Duygu sözcüğü, her dilde gündelik kullanımda çok çeşitli
anlamlar kazanmış ve bunlar arasında da zaman zaman
karışıklığa yol açan durumlar ortaya çıkmıştır. Aslında bunlar
duygunun yoğunluk, süreklilik ve geçmişe bağlılığı
bakımından olan ayrıcalıklardır. Buna göre ilk anda üç duygu
çeşidini ayırt edebiliriz:
1) Heyecan (affect): Belli anlarda, belli yoğunluklarda doğan,
kısa süreli olup bedensel belirtilerinde eşlik ettiği duygu
durumlarıdır: korku, öfke, ürkme.
2) Duygu (feeling): Heyecanlara göre, yoğunluğu daha az
olmakla birlikte sürekliliği ve kalıcılığı daha fazla olan
durumlardır: sempati, sevgi, kıskançlık, hayranlık, pişmanlık,
gurur, utanç gibi bireylerarası duygular ile, düşünsel, estetik,
inanç gibi değer sistemine yönelik sosyal duygular.
3) Tutku (passion, Leidenschaft): Yoğunluğu ve sürekliliği çok
fazla olup, kişiyi gerçekleri görmekten uzaklaştıracak
nitelikteki duygulardır. Bunlara ihtiras da denebilir (Koptagel-
İlal, 1984: 93).
Görülmektedir ki duygular da çeşitli sınıflara ayrılmaktadır. Bu
sebeple yapılan çalışmalar incelendiğinde birden çok sınıflandırmaya
rastlanmıştır. Duyguların oluşmasını, mental süreçte dış dünyadan uyaranlar
alındığında bir algı oluşmasıyla insanda bıraktığı tepkiler yani mental sürecin
çıktı basamağındaki durumlar olarak değerlendirebiliriz. Bir uyaran
karşısında hissedilenleri belirten fiiller duygu durumu fiilleri olarak kabul
edilebilir. Biz çalışmamızda bu kategoride sayılabilecek 1 örnek tespit ettik:
bu tertibim kevkebesi aʿlā derecedin özge yirni bigenmegey
ML181/8
b. İletişim Fiilleri
Bu kategorideki fiiller açıklama fiilleri olarak da karşımıza
çıkabilmektedir. Güncel Sözlük’te açıklama için izah etme anlamı
verilmiştir. Fakat fiil olarak açıklamak’a bakıldığında “1. -i Bir konuyla ilgili
gerekli bilgileri vermek, izah etmek. 2. -i Bir sorunla ilgili aydınlatıcı bilgi
vermek, tavzih etmek: "Ben siyasal tavrımı ağlayarak açıkladım." - Ayla
Kutlu 3. -i Bir sözün, bir yazının ne anlatmak istediğini belirtmek,
yorumlamak. 4. -i Açıkça söylemek, ifşa etmek: "Kenan Bey bunun kuru bir
inanç olmadığını da ilk defa açıkladı." - Tarık Buğra 5. -i Belirtmek,
göstermek, açığa vurmak, izhar etmek.” olarak 5 farklı anlam verilmiştir.
Fiillerin birkaç farklı anlamda olduğu durumlarda farklı anlamlarının çeşitli
mental fiil sınıfına girdiği de görülmektedir. Bu yüzden fiilin içinde geçtiği
cümle önem arz etmektedir. Örneğin 1. ve 5. anlam benzer niteliktedir ve
iletişim fiilleri kategorisinde ele alınabilir. Fakat 3. anlam tamamen bilişsel

281
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

olan işlem basamağına gönderme yaptığı için bu anlamıyla fiil farklı bir
kategoriye alınmalıdır.
Bu fiiller, farklı çalışmalarda farklı başlıklarda kendilerine yer
edinmiştir. Beynin dil bölgesiyle alakalı oldukları için işlem basamağına
atıfta bulunarak biliş fiilleri olarak değerlendirenler olduğu gibi mental
sürecin sonunda yer almasından dolayı çıktı basamağında değerlendirip
açıklama fiilleri, iletişim fiilleri olarak sınıflandıran çalışmalar da mevcuttur.
Biz tüm fiillerin aslında beyindeki ilgili yerlerle bağlantılı olduğu tezini
savunarak bu fiilleri mental sürecin çıktı basamağı olarak değerlendirmeyi
uygun gördük. Başlık olarak iletişim fiilleri’ni esas aldık. Alt başlıklarını da
1. Açıklama Fiilleri 2. Konuşma Fiilleri şeklinde tasnif ettik.
Metnimizden bu kategoriye giren 5 farklı fiil tespit ettik: ayt- (TT.
söyle-) , di-, iẓhārì bol- (TT. açıkla-), sor- ve tekellüm ḳıl- (TT. söyle-).
b.1. Konuşma Fiilleri
hiç ḳaysı Türk tili bile tekellüm ḳıla almaslar ve tekellüm ḳılġannıng
ma’nāsın hem bilmesler. ML 169/12
ammā anıng eczāsınıng köpini Türk tili bile ayturlar. ML 176/19
ve Sart barçasın ḫūk ve gürāz lafẓı bile aytur. ML 176/23
ve eger bir biridin mütemeyyiz ḳılsa, Türkçe at bile oḳ aytur. ML
176/27
köpin Türkçe ayturlar. ML 176 /1
ve alar kökeltaşnı Türkçe til bile dirler ve eteke ve inekeni hem bu til
bile ayturlar. ML 176/17
tatu yosunluk barını Türkçe oḳ ayturlar ML 177/1
toḳa yosunluḳ köpin Türkçe ayturlar… ammā büldürgesin ve
çubçurġasın Türkçe ayturlar… uruş esbabın hem Türk tili bile ayturlar…
nimelerni barısın Türk tili bile ayturlar ML 177/19
örgemeçni hem Türkçe ayturlar ve ḳımıznı ve sormanı ve baḫsumnı
ve bozanı daġı Türkçe ayturlar. Yana tutmaç ve umaç ve kömeç ve talġannı
hem Türkçe ayturlar. ML 177/9
belki alar hem Türkçe ayturlar… alar meẕkūr bolġanlarnıng köpin
Türkçe ayturlar ML 178/21
farsìde hem baʿẓını Türk tili bile ayturlar ML 178/9
ve eger ikkelesi til bile aytur ḳābiliyyetleri bolsa öz tilleri bile köprek
aytsalar irdi. Ve yana bir til bile azraḳ aytsalar irdi ve eger mübalağa ḳılsalar
ikkelesi til bile ting aytsalar irdi. ML 179/16

282
 Selda SANDALYECİ

“bu avrāḳnı al ve baştın ayaġıġa naẓar sal, ḫāṭırıngġa her ni aytḳu-dik

söz kilse, ayt!” dip ML 187/1
bulardın özge hem salāṭìnzādeler ġarrā naẓmlardın ḳaṣāyid ayttılar
ML 188/21
şāh Şucāʿ dik ʿālì-ḳadr pād-şāhlar ve refìʿ-mertebe encüm-sipāhlar
rengìn ebyāt ve şìrìn ġazeliyyāt ayttılar ML 188/26
egerçi hem farsì dimekke ḳādir ve hem Türkçe aytmaḳḳa māhir irdi.
ML 190/17
gevher ḳıymetiġa niçük ki merātib asru köpdür, ḥatta ki bir diremdin
yüz tümengeçe dise bolur. ML 166/13
tārìḫ ehli ittifāḳì bile dipdürler ML 168/18
ve boḫsamaḳ lafẓı: edāsıda Türk bu maṭla’nı dipdür ki ML 171/10
munı tuyuġ dirler ML 174/15
uluġnı aġa ve kiçigni ini dirler. Ve alar uluġ kiçig ḳız ḳardaşnı hem
ḫvāher dirler. Ve bular uluġnı igeçi ve kiçigni singil dirler. Ve bular atanıng
aġa inisin abaġa dirler …. Ve ‘Arab tili bile ‘am ve ḫāl dirler. Ve alar
kökeltaşnı Türkçe til bile dirler ve eteke ve inekeni hem bu til bile ayturlar.
ML 176/16-17
ikkelesin şikâr dirler…. Türk anıng irkekin hona ve tişisin ḳulcaḳçı
dir. Yana soyḳunnıng hem irkekin buġu ve tişisin maral dir. Sart āhū ve
gevezndin özge nime dimes… tişisin mėgiçin ve uşaġın çurpa dirler. ML
176/23
“bu avrāḳnı al ve baştın ayaġıġa naẓar sal, ḫāṭırıngġa her ni aytḳu-dik
söz kilse, ayt!” dip ML 187/1
egerçi hem farsì dimekke ḳādir ve hem Türkçe aytmaḳḳa māhir irdi.
ML 190/17
dìvān dimey ki baḥr-ı ʿummāndur. ML 190/21
b.2. Açıklama Fiilleri
ve uslūbıda bilmegenlerimni sorup ML 191/14
söz uslūbıġa taʿyìnler ve edāsıġa taʿlìmler hem iẓhārì boldı ML 190/3
Sonuç
Örneklem olarak seçtiğimiz iki dilin mukayesesi anlamına gelen ve
didaktik bir eser olan Muḥakemetü’l-Luġateyn’de 17 farklı olmak üzere
toplam 66 adet mental fiil tespit edilmiştir. Bu fiillerden 50’si iletişim fiili,

283
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

15’i biliş fiili, 1 tanesi de duygu durumu fiili işaretlenmiştir. Tüm mental
fiiller makalenin sonunda bir tablo olarak verilecektir.
1. Algı Fiilleri (Girdi Basamağı): Tespit edilememiştir.
2. Biliş Fiilleri (İşlem Basamağı Fiilleri): 15 adet %22
angla-: 2 adet
bil-: 4 adet
fehm bol-: 1 adet
ḫayālġa kil-: 1 adet
könglidin ārām ı ḳarārnı al-: 1 adet
kör-: 1 adet
mülāḥaẓa ḳıl-: 1 adet
mümtāz ḳıl-: 1 adet
tetebbuʿ ḳıl-: 1 adet
tile-: 1 adet
yād tut-: 1 adet
3. Çıktı Basamağı Fiilleri
a) Duygu Fiilleri: 1 adet %1,51
bigen-
b) İletişim Fiilleri: 50 adet %75,75
ayt-: 25 adet
di-: 21 adet
iẓhārì bol-: 1 adet
sor-: 1 adet
tekellüm ḳıl-: 1 adet
Elde edilen sayıların bize gösterdiği üzere %75,75 oranıyla en fazla
iletişim fiilleri karşımıza çıkmaktadır. Bu sonuç, eserimizin dil üzerine
yazılması ve iddia edilen Türkçenin Farsça ile yarışabilecek güçte olduğu
tezinin ispatlanması çabasında olması ile örtüşmektedir. İletişim fiillerinden
de en çok konuşma fiilleri tespit edilmiştir. 25 adet ayt-, 21 adet di- fiilleri
dikkatimizi çekmektedir. Nevāyì, eserine tam odaklanarak konusuna uygun
fiiller tercih etmiş, Farsça ile Türkçeyi karşılaştırırken ele aldığı kelimelere
Türkler ne der, Farslar ne der kıyaslama tarzında bir yaklaşımda olduğundan
bu fiiller kalıp ifadelere dönüşmüş ve sayıca üstün gelmiştir. Aslında bir
karşılaştırmada kullanılacak kalıp fiiller bunlar olduğu için sayıca di- ve ayt-
sayıca çok çıkmıştır diye bir sonuca varmak mümkündür. di- ve ayt-
fiilleriyle iki dil arasında yapılan karşılaştırmalar aslında Nevayi’nin dili bir
iletişim aracı formunda görmüş olduğunu da yansıtır. Ayrıca sözlü dilin
niteliklerinden hareket ettiği izlenimini de verir. Söz gelimi yaz- fiilini
kullanmamıştır. Bu da gösteriyor ki amacı edebî dil karşılaştırması yapmak
değildir.

284
 Selda SANDALYECİ

Biliş fiillerine bakıldığında 4 adet bil- ve 2 adet angla- fiilleri tespit

edilmiştir. Duygu durumu fiillerinden ise sadece 1 adet karşımıza
çıkmaktadır: bigen-. Eserde duygu durumu fiillerinin az sayıda bulunması
bize Nevāyì’nin eserini duygularını katmadan objektif bir bakış açısıyla
yazdığına ilişkin bir ipucu vermektedir.
Fiillerin sözlük anlamlarının yanında bağlam içerisinde kullanım
biçimleri de önemlidir (Hirik, 2017: 60). Bu doğrultuda tespitlerimiz
esnasında dikkat çeken bir diğer nokta ise aslında girdi basamağında bir algı
fiili sayılan kör- fiilinin metinde bağlam içerisinde farkına var-, anla-, kavra-
anlamlarında kullanılmış olmasıdır. Bu sebeple fiil biliş fiillerine alınmıştır
ve bu durum mental fiillerde çok katmanlılığın bir göstergesidir:
andaḳ gülşeni daḳāyiḳ gül ü rayāḥini bile ārāste ve ol nevʿ maḫzeni,
maʿānì cevahir-i åemìni bile pìrāste körmeydür ML 190/20 (TT. öyle ki gül
bahçesinin –Türk dilinin- gül ve reyhanlarla süslü ve öyle çeşit çeşit değerli
cevherlerden oluşan mana mahzeni ile süslenmiş olduğunu anlamıyorlar.)
Sonuç olarak kelime dağarcığının tematik olarak seçiminde eserin
konusu ne kadar önemliyse mental fiillerin çeşitlenmesi hususunda da eserin
konusunun o denli önem arz ettiği görülmektedir. Nevāyì de eserinde seçtiği
konu ve amaca yönelik fiiller kullanarak bize dönemi ve döneminin dili
hakkında ipuçları vermiş, Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlamak
istemiştir.
Kısaltmalar
TT. Türkiye Türkçesi
ML Muḥākemetü’l-Luġateyn
Tablo 1. Muḥākemetü’l-Luġateyn’deki mental fiiller

Mental Fiil Ana Sınıfı Alt Sınıfı

angla-: anlamak, kavramak İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
ayt-: söylemek Çıktı Basamağı İletişim Fiilleri
bigen-: beğenmek, hoşuna Duygu Durumu
Çıktı Basamağı
gitmek Fiilleri
bil-: bilmek, bir şeyi anlamış
İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
olmak

di-: demek, söylemek Çıktı Basamağı İletişim Fiilleri

fehm bol-: anlamak İşlem Basamağı Biliş Fiilleri

285
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

ḫayālġa kil-: hatırlamak İşlem Basamağı Biliş Fiilleri

iẓhārì bol-: açıklamak Çıktı Basamağı İletişim Fiilleri

könglidin ārām-ı ḳarārnı al-:

İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
gönlünü ferahlatmak
kör-: anlamak, farkına
İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
varmak
mülāḥaẓa ḳıl-: dikkatle
İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
incelemek
mümtāz ḳıl-: seçmek,
İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
ayrıcalıklı hale getirmek

sor-: sormak Çıktı Basamağı İletişim Fiilleri

tekellüm ḳıl-: konuşmak Çıktı Basamağı İletişim Fiilleri
tetebbuʿ ḳıl-: etraflıca
İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
incelemek
tile-: dilemek, istemek İşlem Basamağı Biliş Fiilleri
yād tut-: hatırda tutmak İşlem Basamağı Biliş Fiilleri

Kaynakça
Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2014). Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde
Görme Duyu Fiilleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
(7/35), 26-41.
Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2015). Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri
ve Anlam Zenginliği. Turkish Studies, (10/4), 95-114.
Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Halindeki Benzer
İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve
Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler II, Denizli, 307-314.
Barutçu Özönder, S. (1996). ʿAlì Şìr Nevāyì Muḥakemetü’l-Luġateyn İki
Dilin Mukayesesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Barutçu Özönder, S. (2011). Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi. Türk
Gramerinin Sorunları Bildiri Kitabı I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
Bayraktar, F. S. (2017). Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Mental Fiiller
Üzerine. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 25-28 Eylül
2017, Bükreş, Romanya) Bildiri Kitabı, 458-466.

286
 Selda SANDALYECİ

Chomsky, N. (2001). Dil ve Zihin. Ahmet Kocaman (Çev.). Ankara: Ayraç

Yayınevi.
Cüceloğlu, D. (1997). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Doğan, L. ve Erdin, C. (2021). Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller.
International Journal of Languages’ Education and Teaching, (9/2),
191-221.
Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme göre
Anlam Değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri I.
Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergenç, İ. (2000). Dilin Beyindeki Organizasyonu ve Konuşmanın
Gerçekleşmesi. Multidisipliner Yaklaşımla Beyin ve Kognisyon (Ed.
Karakaş, Aydın, Erdemir, Özesmi). Ankara: Çizgi Tıp Yayınevi.
Ergin, M. (2005). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de Kör- ‘Görmek’: Çok Anlamlılık,
Metafor ve Gramerleşme. Türkbilig, (29), 59-76
Güngör, O. C. (2021). Dede Korkut Hikayeleri’nde Mental Fiiller.
Doğumunun 60. Yılında Nevzat Özkan Armağanı Ediyä Yazıka. Hacer
Tokyürek - Beytullah Bekar (Ed.). Ankara: Nobel Bilimsel, 409-443.
Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul:
Bilge Kültür Sanat.
Hirik, E. (2017) Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı
İlişkisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SÜTAD),
(41), 53-74.
Hirik, E. (2018). Türkçede Duyu Fiilleri ve Kılınış Arasındaki İlişki. X.
Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (17-19 Ekim 2018)
Bildiri Kitabı, Eskişehir, 805-816.
Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk
Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Hirik, E. (2019). Seri Fiil Yapıları ve Türkçe. Karadeniz Araştırmaları,
(XVI/61), 120-141.
Hirik, E. (2019). Türkçede Düşünceyi Betimlemek Üzerine. I. Uluslararası
Kapadokya Felsefe ve Sosyal Bilimler Kongresi (25-27 Nisan 2019)
Bildiri Kitabı, Nevşehir, 294-302.
Hirik, E. ve Çolak T. (2017). Türkçe Mental Fiillerde Çok Katmanlılık. IV.
Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu (26-28 Nisan
2017) Bildiri Kitabı, Niğde, 261-268.

287
 Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı

Kamchybekova Abdiraim, K. (2011). Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri.

ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları
Dergisi, (2/3), 87-102.
Kamchybekova, K. (2017). Kırgız Türkçesinde Kara- Duyu Fiili Anlamsal
Özellikleri ve Kavram Alanı Üzerine. Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat
Dergisi, (43), 9-24.
Karahan, L. (2011). Fiil Terimi Üzerine. Türk Gramerinin Sorunları I-II
Toplantı Bildirileri, Ankara: TDK Yayınları.
Kartallıoğlu, Y. ve Yıldırım, H. (2007). Azerbaycan Türkçesi. Türk
Lehçeleri Grameri. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.). Ankara: Akçağ
Yayınevi.
Koptagel-İlal, G. (1991). Tıpsal Psikoloji Tıpta Davranış Bilimleri. Ankara:
Güneş Kitabevi Yayınları.
Korkmaz, Z. (2004). Ali Şir Nevayî ve Çağatay Yazı Dili. Ali Şir Nevâyî’nin
560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri.
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 67-75.
Özeren, M. ve Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (61), 203-224.
Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni Olan Şeyyat
Hamza’nın Yūsuf u Zeliha Mesnevisinde Mental Fiiller. Trakya
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (6/12), 157-171.
Sausseure, F. (2001). Genel Dilbilim Dersleri. Berke Vardar (Çev.). İstanbul:
Multilingual Yayınları.
Seçkin, K. (2013). Mental Fiiller Bağlamında Oğuz Kağan Destanı. VI.
Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (4-7 Aralık 2013)
Bildiri Kitabı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, 921-929.
Seçkin, K.(2017). Eski Türkçede İrade Fiilleri. IX. Uluslararası Dünya Dili
Türkçe Sempozyumu (2-4 Kasım 2017) Bildiri Kitabı, Malatya. 801-
813.
Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede Mental Fiiller. (Yayımlanmamış Doktora
Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
Seçkin, K. (2020). Eski Türkçe Metinlerden Örneklerle Mental Fiil Teorisi.
Konya: Palet Yayınları.
Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. (Yayımlanmamış
Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Şahin, S. (2012b). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental
Fiiller. Uluslararası TEKE Dergisi, (1/4), 45-62.

288
 Selda SANDALYECİ

Şahin, S. (2013). Eski Türkçede Duygu Fiilleri. Uluslararası Türk Dili ve

Edebiyatı Kongresi UTEK (17-19 Mayıs 2013 Saraybosna) Bildiri
Kitabı, 341-351.
Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları.
Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fı̇ ı̇ ller. Modern
Türklük Araştırmaları Dergisi, (2/1), 17-51.
Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri. Modern Türklük
Araştırmaları Dergisi, (7/10), 100-111.
Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. (Yayımlanmamış Doktora
Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Yıldız, H. (2017a). Eski Uygurca’da Göz Fiilleri. JOTS, (1/1), 145-213.
Yıldız, H. (2017b). Türk Dilinde Fiillerin Semantik Sınıflandırılması
Problemi. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature,
(3/1), 37-362.
Yıldız, H. (2018). Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri. Karadeniz
Araştırmaları, (XV/60), 163-181.
Yıldız, H. (2019a). Eski Uygurca’da Bellek Fiilleri. Türkbilig, (37), 21-34.
Yıldız, H. (2019b). Kutadgu Bilig’deki Bellek Fiilleri. Uluslararası Kutadgu
Bilig Sempozyumu (26-28 Eylül 2019) Bildiri Kitabı, Ankara. 1486-
1505.
Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine.
Gazi Türkiyat, (26), 105-125.
https://sozluk.gov.tr/
http://lugatim.com/

289