Reakcje egzo- i endoenergetyczne

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa pojęć
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Reakcje egzo- i endoenergetyczne

Wiele gatunków świetlikowatych znanych jest ze swej zdolności do bioluminescencji. Barwa

wytwarzanego światła jest zimnozielona, a wytwarzanie go służy tym owadom do komunikacji,
sygnalizowania przynależności gatunkowej i ułatwia tworzenie par.
Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Obserwując reakcje chemiczne i procesy fizyczne zachodzące dookoła nas, każdego dnia
można zauważyć, że w jednych energia jest wydzielana (np. na sposób ciepła, jak podczas
spalania drewna), a inne pobierają energię z otoczenia (np. ze światła słonecznego, jak
w procesie fotosyntezy). Znasz może inne przykłady takich reakcji? Wiesz, czym się
charakteryzują i jak są nazywane? Czy potrafisz wymienić reakcje chemiczne, które
uwalniają lub pobierają energię z otoczenia na różne sposoby? A może wiesz, jak to się
dzieje, że robaczki świętojańskie „świecą” i jaki to typ reakcji?
Twoje cele

Zdefiniujesz pojęcie reakcji/procesów egzo– oraz endoenergetycznych.

Podasz przykłady reakcji/procesów egzo– i endoenergetycznych.
Zaprojektujesz doświadczenie różnicujące, czy reakcja/proces jest egzo– czy
endoenergetyczny.
Przeczytaj

Co dzieje się z wiązaniami w trakcie reakcji chemicznej?

Reakcje chemiczne można opisać jako procesy, w których rozrywane są wiązania (w

substratach) i tworzone są nowe (w produktach). Do rozerwania wiązań między substratami
potrzebne jest dostarczenie energii. Można to porównać do rozrywania nitki – należy
dostarczyć energii, aby ją przerwać. Tak samo wiązania chemiczne potrzebują energii, aby
mogły się rozerwać. Kiedy tworzą się nowe wiązania, elektrony przechodzą z orbitali
atomowych o wyższej energii na orbitale cząsteczkowe o niższej energii. Elektrony tracą
energię i równocześnie energia jest uwalniana, np. w postaci ciepła czy światła. Ze
względu na udział energii, reakcje chemiczne można podzielić na dwa rodzaje.
W reakcjach chemicznych, zwanych reakcjami endoenergetycznymi, uwalnia się mniej
energii, gdy w produktach powstają nowe wiązania, niż jest to potrzebne do rozerwania
wiązań w substratach. Odwrotnie jest w przypadku reakcji egzoenergetycznych. W tych
reakcjach potrzeba mniej energii do rozerwania wiązań w substratach, niż uwalnia się
podczas tworzenia nowych wiązań w produktach.

Układ i otoczenie

Aby lepiej rozumieć ten proces, należy wiedzieć, czym jest układ i otoczenie. Układ jest
wyodrębnioną częścią materii w danej przestrzeni, która jest badana podczas
eksperymentu lub obserwowana. Otoczenie to wszystko, co nie jest częścią układu.
W praktyce, jeśli chodzi o laboratorium, układ jest konkretną substancją chemiczną
poddaną reakcji (kolba wypełniona substancją), podczas gdy otoczenie jest bezpośrednim
sąsiedztwem (stół laboratoryjny, na którym stoi kolba, powietrze zewnątrz kolby). Podczas
większości procesów energia jest wymieniana między układem a otoczeniem. Jeśli układ
odda pewną ilość energii, ta sama ilość energii jest zyskiwana przez otoczenie. Jeśli układ
zyskuje określoną ilość energii, energia ta jest dostarczana przez otoczenie.
Schemat wymiany energii układu z otoczeniem
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Reakcje egzoenergetyczne

Jeśli podczas reakcji chemicznej energia potrzebna do rozerwania wiązań w substratach

jest mniejsza niż energia, która się wydziela podczas tworzenia wiązań, to taka reakcja jest
nazywana egzoenergetyczną. W reakcjach tych układ traci energię (energia układu się
zmniejsza) i jest ona wydzielana do otoczenia. Może się to odbywać na kilka różnych
sposobów – gdy energia wydziela się na sposób ciepła, możemy taką reakcję nazwać
egzotermiczną. Jej przykładem może być spalanie węgla, spalanie wodoru, reakcja sodu
z wodą. Energia może też być oddawana do otoczenia w formie światła, pracy lub nawet
elektryczności.

Przykładem reakcji, w której następuje wydzielenie energii na sposób ciepła, jest reakcja
termitowa – metaliczny glin reaguje z tlenkiem żelaza(III). W trakcie reakcji pojawia się
„deszcz iskier” stopionego żelaza. Jest to reakcja silnie egzoenergetyczna.

Reakcja termitowa

2 Al(s) + Fe2 O3(s) → Al2 O3(s) + 2 Fe(s) + energia

Źródło: Choij, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Przykładem reakcji, która wydziela energię na sposób pracy, jest rozkład azydku sodu.
Podczas niej następuje wzrost objętości produktów w stosunku do objętości substratów.

Reakcja rozkładu azydku sodu

2 NaN3 →2 Na + 3 N2
Azydek sodu jest wykorzystywany w poduszkach powietrznych. Związek ten podczas
zderzenia, pod wpływem impulsu elektrycznego, ulega natychmiastowemu
rozkładowi. Wydzielający się azot wypełnia całą poduszkę, chroniąc pasażera przed
obrażeniami.
Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Innym przykładem, ukazującym oddawanie energii na sposób pracy, jest reakcja cynku
z kwasem siarkowym( VI). Podczas tej reakcji wydziela się gaz (wodór).

Reakcja cynku z kwasem siarkowym( VI)

Zn + H2 SO4 →ZnSO4 + H2
Tworzący się gaz odpycha otaczające powietrze atmosferyczne. Jeśli reakcja będzie
przebiegała w zamkniętej przez tłok zlewce, podczas wydzielania gazu tłok będzie się
przesuwał do góry. Zostało to zobrazowane na poniższym rysunku.
 Układ reagentów wykonuje pracę podczas reakcji.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Co ciekawe, energia może być również przekazywana na sposób elektryczności, np.

w ogniwach elektrochemicznych. Proste ogniwo elektrochemiczne można wytworzyć
przez zanurzenie dwóch różnych metali w elektrolicie i połączenie ich za pomocą drutów,
woltomierza, żarówki itp. Im większa różnica reaktywności między tymi dwoma metalami,
tym większe wytwarzane napięcie.

Schemat budowy ogniwa

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Podczas reakcji egzoenergetycznej, przy przejściu z substratów do produktów, układ uwalnia energię.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wykres zmian energii w reakcji egzoenergetycznej wygląda następująco:

Wykres zmian energii układu podczas trwania reakcji egzoenergetycznej
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Gdzie:

Ea – energia aktywacji;
ΔE – różnica między średnią energią substratów (Eśr substratów ) a średnią energią
produktów (Eśr produktó w ) w reakcji egzoenergetycznej.
Polecenie 1

Wykonaj doświadczenie w oparciu o instrukcję. Zapisz własne obserwacje i wnioski.

Doświadczenie 1. Reakcja opiłków magnezowych z kwasem solnym.

Odczynniki:
1 g opiłków magnezowych;
mol
kwas solny o stężeniu 2 .
dm3

Szkło i sprzęt laboratoryjny:

probówka;
termometr.

Instrukcja: Do probówki z kwasem solnym należy dodać ostrożnie opiłki magnezowe. Po

chwili należy ostrożnie dotknąć dłonią dna probówki. Można również zmierzyć temperaturę
przed reakcją oraz w trakcie reakcji, używając termometru.

Schemat doświadczenia:
 Schemat reakcji kwasu solnego z opiłkami magnezowymi. Wydzielanie gazu świadczy o burzliwości reakcji.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Obserwacje:

Wnioski:

Reakcje endoenergetyczne

Jeśli podczas reakcji chemicznej energia potrzebna do rozerwania wiązań w substratach

jest większa, niż energia wydzielająca się w etapie tworzenia wiązań w cząsteczkach
produktów, to reakcja jest nazwana endoenergetyczną. Układ zyskuje energię (energia
układu zwiększa się) i jest ona pochłaniana z otoczenia. Jeżeli energia jest dostarczana na
sposób ciepła, reakcja jest nazwana endotermiczną. Przykładem jest reakcja między
tiocyjanianem amonu a wodorotlenkiem baru – woda ( 18 ). Energia też może być
pochłaniana w postaci energii elektrycznej, światła czy pracy.

Reakcja z użyciem wodorotlenku baru - woda ( 81 ) i tiocyjanianu amonu

 8

Reakcją endotermiczną, czyli taką, która pochłania dużo ciepła, jest reakcja między
wodorotlenkiem baru - woda ( 18 ) a tiocyjanianem amonu.
Ba(OH)2 ⋅ 8 H2 O(s) + 2 NH4 SCN(s) +energia → Ba(SCN)2(aq) + 2 NH3(g) + 10 H2 O(c)

Podczas reakcji wilgoć z powietrza może zamarzać na ścianie zlewki (zostało to

przedstawione na rysunku poniżej). Mieszanina reakcyjna staje się zimna. Następuje
absorpcja energii na sposób ciepła.

Źródło: Peter Atkins, Loretta Jones, Chemical Principles: The Quest for Insight, 5th Edition, W. H. Freeman and

Company, New York 2009

Endoenergetyczna reakcja z użyciem wodorotlenku baru - woda ( 18 ) i tiocyjanianu

amonu

Ciekawą reakcją zaliczaną do reakcji endoenergetycznych jest proces zwany fotosyntezą.

Rośliny z tlenku węgla(IV) oraz wody, w obecności światła słonecznego, potrafią wytworzyć
glukozę i tlen. Energia jest dostarczana w postaci światła słonecznego.
Podczas reakcji endoenergetycznej, przy przejściu z substratów do produktów, układ pobiera energię
z otoczenia.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wykres zmian energii w reakcji endoenergetycznej wygląda następująco:

Wykres zmian energii układu podczas trwania reakcji endoenergetycznej

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Gdzie:

Ea – energia aktywacji;
ΔE – różnica między średnią energią substratów (Eśr substratów ) a średnią energią
produktów (Eśr produktó w ) w reakcji endoenergetycznej.
Polecenie 2

Wykonaj doświadczenie w oparciu o instrukcję. Zapisz własne obserwacje i wnioski.

Doświadczenie 2. Reakcja wodorowęglanu sodu z kwasem octowym.

Odczynniki:
wodorowęglan sodu;

roztwór kwasu octowego.

Szkło i sprzęt laboratoryjny:

zlewka;

termometr;
bagietka.

Instrukcja: Do zlewki należy wlać roztwór kwasu octowego oraz zmierzyć temperaturę.
Następnie należy dodać niewielką ilość wodorowęglanu sodu. Zawartość zlewki należy
mieszać bagietką. Co pewien czas zmierzyć temperaturę roztworu. Ostatni pomiar dokonać
po upływie 30 minut.

Schemat doświadczenia:
Schemat reakcji kwasu octowego z wodorowęglanem sodu. Reakcja jest burzliwa, ponieważ podczas jej
przebiegu wydziela się gaz.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Obserwacje:

Wnioski:

Ćwiczenie 1

Uzupełnij równanie reakcji zgodnie z przebiegiem doświadczenia.

+ → + CO2 ↑ + H2 O
CH3 COONa CH3 COOH NaHCO3
Ciekawostka

Interesującym przykładem jest reakcja bioluminescencji – zdolność do produkcji i emisji

światła przez organizmy żywe. Jest to wynik reakcji chemicznych, podczas których
energia chemiczna zamieniana jest w energię świetlną. Najbardziej znanym przykładem
tych organizmów są chrząszcze z rodziny świetlikowatych. Samce jednego z gatunków
 tych chrząszczy są latającymi małymi światłami, które można spotkać podczas letnich
nocy w lasach i na łąkach. Opisane zjawisko zostało przedstawione na fotografii poniżej.

Świetlik świętojański
Źródło: James Palazzolo, dostępny w internecie: www.flickr.com, domena publiczna.

W procesie bioluminescencji zachodzi reakcja utleniania związku o nazwie lucyferyna.

Lucyferyna to ogólna nazwa pigmentów zdolnych do emisji światła podczas reakcji
utleniania, która jest indukowana obecnością enzymu. Enzymem tym jest lucyferaza.

Lucyferyna
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sumarycznie, bioluminescencja jest przykładem reakcji endoenergetycznej, ale wiąże się

z uwalnianiem ATP (adenozynotrójfosforan) oraz wieloma etapami, które są reakcjami
egzoenergetycznymi.

Podsumowanie
Ilustracja przedstawia schemat reakcji egzo- i endoenergetycznej.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
 Polecenie 3

Zastanów się, czy dana informacja dotyczy reakcji ezgoenergetycznej, czy endoenergetycznej.
Odsłoń kartę, by poznać odpowiedź.

może zachodzić samoczynnie

egzoenergetyczna
(spontanicznie)

energia jest pochłaniana z otoczenia endoenergetyczna

reakcja fotosyntezy endoenergetyczna

reakcja termitowa egzoenergetyczna

energia jest wydzielana do otoczenia egzoenergetyczna

wymaga nakładu energii endoenergetyczna

rozkład azydku sodu egzoenergetyczna

nie zachodzą samoczynnie

endoenergetyczna
(spontanicznie)

Słownik
układ

wyodrębniony z otaczającego świata obiekt lub zbiór obiektów, którego właściwości są

poddane badaniom i obserwacji
reakcja egzoenergetyczna

reakcja chemiczna, która przebiega z wydzieleniem energii do otoczenia

reakcja endoenergetyczna

reakcja chemiczna, która przebiega z pochłanianiem energii z otoczenia

reakcja endotermiczna
 reakcja chemiczna przebiegająca z pochłanianiem ciepła z otoczenia (rośnie entalpia
reagującego układu)
reakcja egzotermiczna

reakcja chemiczna przebiegająca z wydzielaniem ciepła do otoczenia (maleje entalpia

reagującego układu)
entalpia

efekt cieplny, który jest równy energii wymienianej na sposób ciepła między układem
a otoczeniem, kiedy przemiana zachodzi pod stałym ciśnieniem

Bibliografia
Atkins P., Jones L., Chemical Principles: The Quest for Insight, 5th Edition, New York 2009.

Atkins P., de Paula J., Chemia fizyczna, Warszawa 2015.

Encyklopedia PWN
Mapa pojęć
Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym schematem, a następnie, w oparciu o niego, rozwiąż zadania.

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie powyższego schematu oraz dostępnych źródeł uzupełnij mapę myśli o przykłady
reakcjach endoenergetycznych i egzoenergetycznych.
 Reakcja …

Reakcja …

Reakcja chemiczna

Mapa pojęć pt. ,,Reakcje egzo- i endoenergetyczne"

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Bazując na powyższej grafice, uzupełnij luki w tekście.

Podczas przebiegu reakcji endoenergetycznej energia jest z do .

Zmiana entalpii reakcji endoenergetycznej jest .

Podczas przebiegu reakcji egzoenergetycznej energia jest z do .

Zmiana entalpii reakcji endoenergetycznej jest .

dodatnia pobierana ujemna układu otoczenia otoczenia układu

uwalniana
Ćwiczenie 2

Spośród poniższych stwierdzeń wybierz zdania prawdziwe.

 Układ może wymieniać energię tylko na sposób ciepła.

 Rozpuszczanie wodorotlenku sodu w wodzie jest procesem egzotermicznym.

Wartość energii produktów dla reakcji egzoenergetycznej jest niższa od wartości


energii substratów.

 Ujemna wartość zmiany entalpii jest charakterystyczna dla reakcji endotermicznych.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Połącz pojęcia z ich wyjaśnieniami.

Reakcja przebiegająca z wydzielaniem

Otoczenie
ciepła do otoczenia.

Reakcja przebiegająca z pochłanianiem

Reakcja egzotermiczna
energii z otoczenia.

Wyodrębniona część przestrzeni, której

Układ zawartość jest poddawana badaniom
lub obserwacji.

Wszystko, co znajduje się poza

Reakcja endoenergetyczna
układem.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż, które ze zdań są prawdziwe.

 Reakcja egzoenergetyczna przebiega, gdy energia zostanie przekazana do otoczenia.

 Reakcja endoenergetyczna przebiega, gdy energia zostanie przekazana do układu.

 Reakcja endoenergetyczna przebiega, gdy energia zostanie przekazana do otoczenia.

Energia jest zużywana do rozerwania wiązań w substratach w trakcie reakcji


chemicznej.

 Wszystkie reakcje spalania to reakcje egzoenergetyczne.

Ćwiczenie 3 輸

Przyporządkuj podane procesy do endo- i egzoenergetycznych.

Procesy egzoenergetyczne:

fotosynteza

prażenie wapienia

spalanie gazu ziemnego

Procesy endotermiczne:
reakcja magnezu z kwasem
solnym

spalanie benzyny w silniku

samochodowym

Ćwiczenie 4 輸

Reakcja wodorowęglanu sodu z kwasem etanowym (octowym) to reakcja endoenergetyczna.

Wskaż poprawny zapis tej reakcji.

 CH3 COOH + NaHCO3 + energia → CH3 COONa + CO2 ↑ +H2 O + energia

 CH3 COONa + H2 O + CO2 ↑ +energia → CH3 COOH + NaHCO3

 CH3 COOH + NaHCO3 → CH3 COONa + CO2 ↑ +H2 O + energia

 CH3 COOH + NaHCO3 + energia → CH3 COONa + CO2 ↑ +H2 O

Ćwiczenie 5 醙

Uczniowie na zajęciach laboratoryjnych przeprowadzali doświadczenia, w których badali

efekty energetyczne pewnych reakcji. W jednej z badanych reakcji zapisali wniosek: nastąpiło
przekazanie energii z otoczenia do układu. Energia wewnętrzna układu wzrosła.

Po analizie tego tekstu wskaż, czy jest to reakcja egzoenergetyczna, czy endoenergetyczna.

Jest to reakcja .

egzoenergetyczna endoenergetyczna
Ćwiczenie 6 醙

Zmiana entalpii ΔH to efekt cieplny równy ilości energii wymienianej na sposób ciepła między
układem a otoczeniem. Zmiana entalpii układu w reakcjach chemicznych jest równa:

ΔH > 0 dla reakcji endotermicznych;

ΔH < 0 dla reakcji egzotermicznych.
Poniżej podano trzy termochemiczne równania reakcji chemicznej. Określ, które z nich są
egzotermiczne, a które endotermiczne.

1.

2 CO + O2 ⇄ 2 CO2

ΔH = −564 kJ

2.

N2 + O2 ⇄ 2 NO

ΔH = 182, 25 kJ

3.

N2 + 3 H2 ⇄ 2 NH3

ΔH = −92 kJ
Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 7 難

mol
Masz do dyspozycji: cynk, probówkę oraz kwas solny o stężeniu 5 . Zaprojektuj
dm3
doświadczenie ukazujące, jaką reakcją jest reakcja cynku z kwasem solnym (egzo– czy
endoenergetyczną). Zapisz wnioski i obserwacje oraz równanie reakcji.

Po analizie tego tekstu wskaż, czy jest to reakcja egzoenergetyczna, czy endoenergetyczna.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 8 難

Mając do dyspozycji świeżo strącony wodorotlenek żelaza(III), palnik i probówkę, zaprojektuj

doświadczenie ukazujące, jaki proces (egzo– czy endoenergetyczny) następuje podczas
ogrzewania wymienionej substancji. Zapisz wnioski i obserwacje. Po analizie tego tekstu
wskaż, czy jest to reakcja egzoenergetyczna, czy endoenergetyczna.

Wykonanie:

Obserwacje:

Wnioski:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Patrycja Męcik, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Reakcje egzoenergetyczne i endoenergetyczne

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony;
uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

3) stosuje pojęcia: egzoenergetyczny, endoenergetyczny, energia aktywacji do opisu

efektów energetycznych przemian; zaznacza wartość energii aktywacji na schemacie
ilustrującym zmiany energii w reakcji egzo- i endoenergetycznej;

Zakres rozszerzony

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

5) stosuje pojęcia: egzoenergetyczny, endoenergetyczny, energia aktywacji do opisu

efektów energetycznych przemian; zaznacza wartość energii aktywacji na schemacie
ilustrującym zmiany energii w reakcji egzo- i endoenergetycznej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcie reakcji egzo- oraz endoenergetycznej;

podaje przykłady reakcji egzo- i endoenergetycznych;
 projektuje doświadczenie pokazujące czy reakcja jest egzo- czy endoenergetyczna.

Strategie nauczania:

asocjacyjna;
problemowa.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;
eksperyment uczniowski;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
dyskusja dydaktyczna;
mapa myśli;
technika zdań podsumowujących.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca zbiorowa.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu;

słuchawki;
rzutnik multimedialny;
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica;
pisak/kreda.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wykorzystuje pytania zawarte we wprowadzeniu

do e‐materiału, np.: Czy znasz i wymienisz reakcje chemiczne, które uwalniają lub
pobierają energię z otoczenia? Czy energia podczas reakcji chemicznych może być
przekazywana lub pobierana tylko na sposób ciepła? Znasz przykłady reakcji, gdzie
energia jest pobierana lub przekazywana na sposób pracy, światła czy elektryczności?
2. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji.
3. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Burza mózgów wokół pojęć: reakcja
egzoenergetyczna, reakcja endoenergetyczna. Nauczyciel z pomocą uczniów rozpisuje
 mapę myśli na tablicy, którą uzupełnią w trakcie lekcji. Uczniowie zapisują w zeszytach.
4. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcjach.

Faza realizacyjna:

1. Eksperyment uczniowski. Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy zadaniowe, każda

grupa 4‐osobowa: I grupa - wykonuje eksperyment wg instrukcji podanej
w e‐materiale - Reakcja opiłków magnezowych z kwasem solnym; II grupa - wykonuje
eksperyment wg instrukcji podanej w karcie pracy - Spalanie magnezu w powietrzu.
Prowadzący zajęcia rozdaje karty pracy, szkło i sprzęt laboratoryjny oraz odczynniki
chemiczne, zwraca uwagę na zachowanie zasad bezpieczeństwa podczas
eksperymentów. Nauczyciel czuwa nad poprawnością wykonywania eksperymentu.
Uczniowie obserwują zmiany, opisują obserwacje w karcie pracy, zapisują równanie
reakcji chemicznej i wnioski, określają typ reakcji pod względem energetycznym oraz
pod względem przemian jakim zachodzą substraty. Liderzy omawiają efekty pracy grup
na forum klasy i uzgadniają swoje argumenty. Nauczyciel wyjaśnia ewentualnie
niezrozumiałe kwestie.
2. Analiza tekstu źródłowego w e‐materiale - reakcje endo- i egzoenergetyczne.
Uczniowie zwracają uwagę na różne typy reakcji, podstawowe różnice w reakcjach
endo- i egzoenergetycznych oraz wskazane przykłady tych reakcji.
3. Następnie nauczyciel inicjuje dyskusję dotyczącą reakcji egzo- oraz
endoenergetycznych. Uczniowie dzielą się nowymi informacjami. Uczniowie wracają
do mapy myśli i uzupełniają ją w oparciu o nowe informacje.
4. Uczniowie samodzielnie analizują medium bazowe i sprawdzają swoją wiedzę,
wykonując ćwiczenia załączone do medium. Mogą również przejść do wykonywania
ćwiczeń w e‐materiale – zestaw ćwiczeń.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów, wykorzystując pytania z e‐materiału, np.

polecenia do multimedium. Pyta: Jak rozumiesz pojęcia: reakcja egzoenergetyczna,
reakcja endoenergetyczna? Czy potrafisz podać przykłady reakcji endo-
i egzoenergetycznych?
2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania podsumowujące, które
uczniowie gromadzą w swoim portfolio:

Przypomniałem/łam sobie, że ...

Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:
Nauczyciel prosi uczniów o wykonanie ćwiczeń z e‐materiału oraz o zapisanie przykładów
kilku reakcji, które są endo- i egzoenergetyczne.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Mapa pojęciowa może zostać wykorzystana przez uczniów podczas przygotowywania się
do zajęć lub sprawdzianu wiedzy.

Materiały pomocnicze:

1. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich

kartkach):

Jak rozumiesz pojęcia: reakcja egzoenergetyczna, reakcja endoenergetyczna?

Czy potrafisz podać przykłady reakcji endo- i egzoenergetycznych?

2. Nauczyciel przed zajęciami przygotowuje również kartę pracy ucznia, która będzie
wykorzystana podczas doświadczenia.

Karta pracy nr 1
Plik o rozmiarze 48.02 KB w języku polskim

Karta pracy nr 2
Plik o rozmiarze 52.61 KB w języku polskim