Marek Dębowski

Wykład z Teatru i Dramatu na dzień 4 XI 2022

Sofokles, życie i twórczość

1. Życiorys, chronologia twórczości

2. Omówienie tragedii

3. Znaczenie twórczości Sofoklesa.

1. Osobowość Sofoklesa ( ur. 497 – zm. 406 p.n.e.) jawi nam się wyraźniej niż w przypadku
Ajschylosa, a nawet Eurypidesa. Głównym powodem jest długi okres stabilizacji po
zakończeniu wojen perskich (479 p.n.e.), trwający do wybuchu wojen peloponeskich. Okres
pokoju zawsze sprzyja tworzeniu wszelkich dokumentów pisanych. Ponieważ Sofokles
cieszył się wielkim uznaniem, jego miłośnicy nie szczędzili słów, by go uczcić. Główne
źródła wiedzy o życiu i twórczości tragediopisarza to anonimowy żywot z II wieku p.n.e. oraz
artykuł Suidasa.
Sofokles urodził się w Kolonos Hippios, miejscowości, która w jego czasach uchodziła za
miejsce o pięknej roślinności i licznych oliwnych gajach. Dzisiaj jest to jedna z dzielnic Aten.
Sofokles pochodził z zamożnej rodziny, otrzymał staranne wykształcenie i jako młodzieniec,
na czele innych, witał zwycięzców spod Salaminy. Pierwszą, zwycięską tetralogię wystawił w
468p.n.e., konkurując z Ajschylosem. Po śmierci mistrza panował niepodzielnie na ateńskiej
scenie, aż do roku 438, gdy jego konkurentem został Eurypides.
Sofokles był osobą towarzyską, przyjaźnił się z historykiem Herodotem, strategiem Aten
Peryklesem oraz kapłanami Asklepiosa ( Eskulap), który był bogiem opiekuńczym lekarzy.
Dla Asklepiosa Sofokles wystawił specjalny ołtarz niedaleko teatru, co dla badaczy jest
znakiem, że udział w przedstawieniu tragedii uznawano za swoistą terapię duszy (katharsis).
Sofokles dożył sędziwego wieku. Zmarł gdy Ateny pod naporem wojsk spartańskich chyliły
się już ku upadkowi (404 p.n.e.)

2. Ilość dramatów napisanych przez Sofoklesa określa się w przybliżeniu na przeszło 120.
Korzystał z tych samych mitów, co jego poprzednicy. Opracowywanie tych samych mitów
jest charakterystyczne dla wszystkich twórców V wieku p. n.e. Każdy starał się ukazać mit w
nowym świetle, w sposób bardziej oryginalny i ciekawszy. Mamy zatem wśród jego

1
zachowanych tragedii odnoszące się do mitów trojańskich ( Ajaks, Filoktet, Elektra), mitów
tebańskich (zachowane to: Antygona, Edyp król, Edyp w Kolonos ) mity o Heraklesie
(zachowała się tylko tragedia Trachinki) oraz – co wiemy z zachowanych tytułów i
fragmentów – tragedie oparte na mniej popularnych mitach. Siedem zachowanych tragedii
Sofoklesa pozwala nam na określenie jego koncepcji tragiczności jako nierozstrzygalnego
związku norm etycznych i religijnych, które wiodą do śmierci postaci wierne tym normom.
Tak jest w chronologicznie pierwszej znanej nam tragedii, Antygona , gdzie główni
bohaterowie reprezentują normy wzajemnie się wykluczające. Jeszcze ciekawszy jest związek
wykluczających się norm w Królu Edypie, uznawanym przez Arystotelesa za najlepszą
grecką tragedie, gdzie główny bohater, będąc sprawiedliwym królem, za nadrzędną uznaje
normę państwową zobowiązującą go do znalezienia przyczyny krwiożerczości Sfinksy
grasującej (Sfinks to postać żeńska) w Tebach. Im bliżej jest znalezienia tej przyczyny, czyli
zbrodniarza, który się dopuścił ojcobójstwa i kazirodztwa i któremu Sfinks wymierza karę,
tym bardziej pogrąża samego siebie jako prywatnego człowieka, gdyż to on przed laty,
nieświadomie popełnił czyny, które ściągnęły na Teby nieszczęście. W każdej tragedii
Sofoklesa widzimy także mistrzostwo kompozycji i świetnie zarysowany konflikt.

3. Główną innowacją Sofoklesa jest wprowadzenie trzeciego aktora. Dopóki było dwóch
aktorów, trzecia postać mogła wystąpić dopiero w następnej scenie, co uniemożliwiało
rozwijanie się na oczach widzów konfliktu dwu postaci przeciwko jednej lub odwrotnie, czyli
zaistnienie intrygi. W związku z tym rozwinął się dialog . Sofokles podniósł też liczbę
choreutów z 12 do 15 i podzielił chór na dwa półchóry i koryfeusza. Zerwał też związek
tematyczny pomiędzy trzema tragediami w tetralogii ( tak jak było u Ajschylosa w Oresteji),
co pozwoliło mu na skoncentrowanie się na najważniejszych wątkach mitu. W związku z tym
jego tragedie są bardziej jednolite niż u Ajschylosa. Poeta ma ciągle na uwadze cel akcji i
zdąża do niego najprostszą drogą, bez dygresji. Także psychologia bohatera ma już cechy
bardzie ludzkie, niż heroiczne w porównaniu z Ajschylosem. Posiadamy ciekawą wypowiedź
Sofoklesa na temat swych bohaterów. Porównując ich z bohaterami Eurypidesa powiedział:
Ja maluję ludzi jakimi powinni być, Eurypides takimi jakimi są .

Lektura:

Król Edyp

2
Ilustracje:

1. Posąg Sofoklesa

2. Antygona

3
3. Król Edyp i Sfinks