Biuletyn Rady Jezyka Kaszubskiego 2017

2017
BIULETIN RADZËZNË KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA BIULETYN RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO 2017

BIULETIN RADZËZNË
KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA
BIULETYN RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO
Projekt został zrealizowany dzięki dotacji

Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
Projekt òstôł zrealizowóny dzãka ùdëtkòwieniémù
Minystra Bënowëch Sprawów i Administracji
ISSN 1899-4326
ISSN 1899-4318
ZKP_biuletyn_RJK-2017_okladka_01_DRUK.indd 1 2018-03-24 06:40:54

BIULETIN RADZËZNË
2017
Gduńsk 2017
ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 3 2018-03-24 05:46:45

Nôùkòwi redaktor:
dr hab. Daniel Kalinowsczi, prof. AP
Redaktor tomù:
Bòżena Ùgòwskô
Kòrekta pòlsczich tekstów:
Bòżena Ùgòwskô
Kòrekta kaszëbsczich tekstów:
Bòżena Ùgòwskô, Danuta Pioch
Graficzné òbrobienié i projekt òbkłôdczi:
Pioter Geisler
Copyright by Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié
Gduńsk 2017
ISSN 1899-4318
Wëdôwca:
Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié
sz. Straganiarskô 20–23, 80–837 Gduńsk
tel. 58 301 27 31, fax 58 346 26 13
www.kaszubi.pl, biuro@kaszubi.pl
Projekt òstôł zrealizowóny dzãka dëtkóm Minystra Bënowëch Sprawów i Administracji
Projekt został zrealizowany dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji

Redaktor naukowy:
dr hab. Daniel Kalinowski, prof. AP
Redaktor tomu:
Bożena Ugowska
Korekta tekstów polskich:
Bożena Ugowska
Korekta tekstów kaszubskich:
Bożena Ugowska, Danuta Pioch
Opracowanie graficzne i projekt okładki:
Piotr Geisler
Copyright by Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
Gdańsk 2017
ISSN 1899-4326
Wydawca:
Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
Ul. Straganiarska 20–23, 80–837 Gdańsk
tel. 58 301 27 31, fax 58 346 26 13
www.kaszubi.pl, biuro@kaszubi.pl

Spisënk zamkłoscë / Spis treści
Danuta Pioch
Profesor Édwôrd Bréza – wspòmink............................................................................. 10
Danuta Pioch
Profesor Edward Breza – wspomnienie........................................................................ 13
Daniel Kalinowsczi
Przedesłów........................................................................................................................ 17
Daniel Kalinowski
Wstęp................................................................................................................................. 19
ÙCHWÔLËNCZI RADZËZNË KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA. ........................ 21

ÙCHWÔLËNK NR 1/RJK/17 Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISËNKÙ CZASNIKÓW ROZKÔZOWNÉGÒ
NÔDŻIBÙ ÔRTU: RWIJ, TNIJ............................................................................................. 22
W SPRAWIE PISËNKÙ ÒBÒCZNOSCÓW KÙNÔSZKÓW –I II -E
W NIECHTËRNËCH PRZËPÔDKACH JISTNIKÓW BIAŁGŁOWSCZÉGÒ ÔRTU.............. 23
W SPRAWIE PISËNKÙ ÒBÒCZNOSCÓW KÙNÔSZKÓW –A II -U / -Ù
W RODZÔCZU JISTNIKÓW CHŁOPSCZÉGÒ ÔRTU...................................................... 25
W SPRAWIE STOSOWANIÔ SŁOWIZNË SPARŁÃCZONY
Z TERMINAMA MÙZYCZNYMA – LËTRË L–M WERSJI PÒLSCZI...................................... 27
W SPRAWIE PISËNKÙ JISTNIKÓW BIAŁGŁOWSCZÉGÒ ÔRTU
ZAKÙŃCZONËCH NA -WIESC......................................................................................... 29
W SPRAWIE PISËNKÙ LICZEBNËCH ZAMIONÓW: KÙLI I TËLI........................................ 30
UCHWAŁY RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO.................................................. 31

UCHWAŁA NR 1/RJK/17 Z DNIA 21.04.2017 R. W SPRAWIE PISOWNI
CZASOWNIKÓW TRYBU ROZKAZUJĄCEGO TYPU: RWIJ, TNIJ...................................... 32
UCHWAŁA NR 2/RJK/17 Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISOWNI OBOCZNOŚCI KOŃCÓWEK –I II -E
W NIEKTÓRYCH PRZYPADKACH RZECZOWNIKÓW RODZAJU ŻEŃSKIEGO.............. 33

6 BIUL ET IN RADZËZNË KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA 2017

W SPRAWIE PISOWNI OBOCZNOŚCI KOŃCÓWEK –A II -U
W DOPEŁNIACZU RZECZOWNIKÓW RODZAJU MĘSKIEGO......................................... 35
W SPRAWIE STOSOWANIA SŁOWNICTWA ZWIĄZANEGO
Z TERMINAMI MUZYCZNYMI – LITERY L–M.................................................................... 37
W SPRAWIE PISOWNI RZECZOWNIKÓW RODZAJU ŻEŃSKIEGO
ZAKOŃCZONYCH NA -(W)IESC....................................................................................... 39
W SPRAWIE PISOWNI ZAIMKÓW LICZEBNYCH: ILE I TYLE............................................ 40
REFERATË KASZËBSKÒJÃZËKÒWÉ. ................................................................. 41

Édwôrd Bréza
Leksyka Knédżi Wińdzeniô ò. prof. A. R. Sykòrë.......................................................... 42
Elżbiéta Bùgajnô
Mòtiw kùńsztu i artistë w kaszëbsczi pòezji................................................................ 48
Tómk Fópka
Pòdjimiznë dlô rodny mòwë. Stojizna na rok 2017.................................................... 57
Daniel Kalinowsczi
Antropòlogiczné znanczi dokazów na binã Pawła Szefczi........................................ 73
Alicjô Pioch
Téater na Kaszëbach....................................................................................................... 84
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
Klôsztorné warkòwnie Żukòwa i Żarnówca kòlibką kaszëbsczégò wësziwù......... 90
Òznaczi lëdowégò ùtwórczégò dzejaniégò ù Kaszëbów w Kanadze....................... 99
Danuta Stanulewicz
Pòzwë farwów w kaszëbsczim jãzëkù i jich psychòlogicznô płôtnota..................... 112
Paùlëna Wãserskô
Pòzwë niedozdrzeniałëch òsobów z òbéńdë kartësczégò krézu zwëskóné
ze słowarza Bernarda Sëchtë Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej...... 122
Dorota Wilczewskô
Kaszëbsczi kùnszt lëdowi natchnienim
do ùrôbianiégò dzysdniowégô òbleczeniô.................................................................... 133
Bòżena Ùgòwskô
Lëdowi kùńszt i jegò ùtwórcë w felietonach Stanisława Pestczi.............................. 138
REFERATY POLSKOJĘZYCZNE. ........................................................................... 149

Edward Breza
Leksyka Księgi Wyjścia o. prof. A. R. Sikory................................................................. 150

Spisënk zamkłoscë / Spis treści 7
Elżbieta Bugajna
Motyw sztuki i artysty w poezji kaszubskiej................................................................ 156
Daniel Kalinowski
Antropologiczny wymiar sztuk Pawła Szefki............................................................... 163
Wanda Lew-Kiedrowska
Wycieczki edukacyjne i ich znaczenie w poznaniu Kaszub....................................... 174
Krystyna Lewna
Różne aspekty śmierci w twórczości Jana Drzeżdżona............................................. 195
Duszan Pazdjerski
Świat sztuki i wyobrażenia estetyczne Kaszubów
w Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego Stefana Ramułta......................... 210
Alicja Pioch
Teatr na Kaszubach.......................................................................................................... 223
Eugeniusz Pryczkowski
Pracownie klasztorne Żukowa i Żarnowca kolebką haftu kaszubskiego................ 229
Przejawy ludowej działalności twórczej u Kaszubów w Kanadzie........................... 239
Danuta Stanulewicz
Kolory w malarstwie a kaszubskie nazwy barw.......................................................... 262
Bożena Ugowska
Sztuka ludowa i jej twórcy w felietonach Stanisława Pestki..................................... 272

Édwôrd Bréza (1932–2017)
Òdj. A. Bòbrowskô

Profesor Édwôrd Bréza
– wspòmink
Dni na zbiégù kòżdégò rokù czerëją òbrôz czëcowégò ùstawù w stronã òsoblëwi
mãkòlie, ùdostôwają do głãbszégò zamëslënkù nad szëkã żëcégò, wôrtnotama. Kôżą
téż czãszczi, niżlë w jinszich cządach rokù, copac sã mëslama do nëch, chtërny bëlë
z nama – żëwima, a ju jich ni ma. Òsoblëwie mësla bieżi do tëch, jaczi bëlë jesz nie-
dôwno, a dzysô mómë jich ju leno we wspòminkach.
Taką personą dlô nôleżników Radë Kaszëbsczégò Jãzëka béł Profesor Édwôrd
Bréza, bëlny ùczałi, pòlonista i kaszëbista, regionalny dzejôrz, wiôldżi aùtoritet, czło-
wiek machtny wiédzë, kùlturë i òbëczajnoscë, szkólny i wëchòwawca młodzëznë
(i nié leno). W karnie lëdzy zajimającëch sã standarizacją i normalizacją kaszëbsczégò
jãzëka òdznôczôł sã nadzwëkòwim pòchwatã, béł swójnégò ôrtu wërocznią w dërżénio-
wëch sprawach, rozsądzającym nôwôżniészé jãzëkòwé problemë. W latach 2007–2010
Profesor sprôwiôł ùrząd przédnika Radë Kaszëbsczégò Jãzëka, jaczi to fùnkcje zerzekł
sã na gwôsné żëczenié, przë wiôldżim zajiscenim pòòstałëch, na szczescé nie òdstąpił
òd robòtë w RKJ, chtërnã dzejno wspiérôł bezmała do òstatnégò dnia swòjégò żëcô,
m.jin. przez wiele lat przédnicził Kòmisje ds. Normalizacje i Standarizacje.
Co sztërk jesmë mëslama przë Profesorze, rozpòwiôdómë, wspòminómë, òso-
blëwie tej, czedë normalizacyjné dzejania tëczą sã dërżéniowëch dlô kaszëbsczégò
jãzëka spraw, braknie Jegò przemëszlonëch ùdbów, rozëmnëch doradów, mòcno
nôùkòwò òbùdowónëch rozsądzënków – z tëch leżnosców, i z wiele jesz jinëch, ni mò-
żemë Gò przesënąc do ùszłotë i ùmôlnic leno blós we wdzãczny pamiãcë. Wiémë, że
12 rujana 2017 rokù òdeszedł na „wieczną wachtã”, równak wdôr nie dzejô jak gùma
do gùmkòwaniô i nie wëmaże òd razu zapisywónëch latama kartów. Nie dô sã òstro
przemienic wielelatnego wespółbëcô i dëcht czësto zmienic nastawieniô. Doch wiedno
béł westrzód nas, służił pòmòcą, dobrą radą, wspiérôł meritoriczno wszëtczé dbë na
kaszëbsczi niwiznie, zeswiôdczôł wiele faktów swòjim wiôldżim aùtoritetã, bùdowôł
parłãcze, rzesził, czej bëło nót – biôtkòwôł w dobri sprawie, ale wiedno z wiôlgą
òbëczajnoscą, kùlturą, strzimòwnotą, ùbëtkã; rechùjącë sã z kòżdim i z kòżdim pòdji-
mającë diskùrs. Nimò swòji machtny wiédzë, ùmiejãtnosców, titelów, pòczestnosców
nigdë sã nie wënôszôł nad jinszich.
É. Bréza ùrodzył sã 24.09.1932 rokù w Kaliszu, w kòscérsczim krézu. Spòdleczną
Szkòłã kùńcził w Kaliszu, Òglowòsztôłcącé Liceùm w Kòscérznie, Pedagògiczné
Liceùm w Gdini.

Profesor Édwôrd Bréza – wspòmink 11
Pò skùńczenim filozoficzno-teòlogicznégò sztudérowaniô w Krakòwie zaczął

warkòwą robòtã jakno szkólny religie, ùcził w szkòłach w Kòscérznie, Dzemiónach
i Kalëskach. Pòchadôł dali w sztôłcenim, studia z pòlsczi filologie skùńcził w rokù
1964, robiącë pózni jakno czerownik Pòwiatowégò Òstrzódka Metodicznégò w Kòs-
cérznie i instruktor pòlsczégò jãzëka. Òd rokù 1966 robił jakno starszi asystent WSP
we Gduńskù. Doktorat zwëskôł w rokù 1972 na Gduńsczim Ùniwersytece, habilitowôł
sã w rokù 1978, a rok pózni òstôł etatowim docentã, profesorã nadzwëczajnym w rokù
1988, a profesorã zwëczajnym w 1993 r.
Robił w Gduńsczim Ùniwersytece, w Wëższi Szkòle Pedagògiczny w Bëdgòszczë,
wëkłôdôł na Ùniwersytece w Grodnie, wespółdzejôł z Pòlôchama z Biôłorusëji,
pisôł dlô „Głosu znad Niemna”, wespółrobił z henëtną telewizją pòlską i pòlsczim
radiã. Prowadzył wëłożënczi z òbrëmiô kaszëbisticzi i ònomasticzi na Ùniwersy-
tece Hùmbòldta w Berlinie, WSP w Magdebùrgù; narzesził nôùkòwé parłãcze ze
slawistama z Lipska, Berlina, Pradżi, Brna, Bratisławë i jinszich òstrzódków w Cze-
chach i Słowacje. Jakno pòlonista, ale téż hùmanista ò baro szeroczich pòzdrzat-
kach, pòliglota znający spòsobno czile jãzëków (w tim klasycznëch) miôł wiôlgą
letkòsc w ùsôdzanim rozmajitëch analizów, przërównaniów, zestôwków; rozmiôł
sã òbracac westrzód wiele pòkrewnëch nôùków. Zajimôł sã ònomastiką, dialektolo-
gią, historią pòlsczégò jãzëka na Pòmòrzim, cëskã łacëznë na pòlsczi jãzëk, metodiką
naùczaniô pòlsczégò jãzëka, kùlturą jãzëka. W 2006 r. òstôł pierszim doktorã hòno-
ris causa Hùmanisticznégò Wëdzélu Ùniwersytetu Kadzmiérza Wiôldżégò w Bëd-
gòszczë.
W 2002 rokù przeszedł na emeriturã, ale nie trzimôł sã na ùstronie. Dali dzejôł baro
intensywno, służącë swòją apartną wiédzą i doswiôdczenim wiele strzodowiszczóm.
Òsoblëwie wiele czasu òfiarowiwôł kaszëbsczim sprawóm. Rozpòczãté w latach 80.
XX st. dzejania (do pòspòłu z prof. J. Trédrã), to je òpùblikòwóné Wskôzë kaszëbsczégò
pisënkù (Zasady pisowni kaszubskiej), a téż Gramatika kaszëbskô, stałë sã milowima
kamama i pòspòdlim do flotniészégò ùznaniô kaszëbiznë za jãzëk, bëlno sã przëłożëłë
do ùmôlnieniô i ùmòcnieniô ji jazëkòwégò statusu. Jednym z wielnëch òblubionëch
dzejaniów Profesora bëła ònomastika. Òbrobił i wëdôł: Pòzwë môlëznów gminë
Przedkòwò, Rëmiô – 1975; Sëlëczëno – 1996; Chmielno – 1997; Kartuzë – 1997; So-
mònino – 1998; Serakòjce – 1998; Banino – Żukòwò 2005.
Razã z òdińdzenim Profesora westrzód ùczałëch przëstojiwającëch kaszëbsczim
dzejanióm pòwsta wiôlgô rëta (dwa lata rëchli ùmarł téż jinszi z filarów kaszëbiznë
– prof. J. Tréder). Nie bãdze letkò przënãcëc sã do mëslë, że ni ma ju człowieka
wiôldżi wiédzë, méstra, nôùkòwégò znajôrza, dorôdcë. Brewiter stanãła Kaszëbóm
przed òczama prôwda, że tracą ùwôżónégò pedagòga, òfiarnégò dzejarza spòlëz-
nowégò i wëmôgającégò (przede wszëtczim òd sebie) mòderatora, niepòspiéw-
négò do ùgòdów, czedë szło ò sprawë wôżné, a równoczasno lubiónégò człowie-
ka, do òstatka pòswiãconégò warkòwi robòce, zajisconégò kawlã strzodowiszcza
i regionu.

To krótkô i dosc wëjimkòwô charakteristika sp. Profesora – pedagòga, mentora,

człowieka. Òdeszedł òd nas na wiedno, òstôwiającë ròwnak w naszi pamiãcë wëbëtny
szlach. Jegò dokazë jidą przed Nim, a mëslë za Nim, bò jak napisa pòetka Wisława
Szimbòrskô „Umarłych wieczność dotąd trwa, dokąd pamięcią im się płaci”.
Danuta Pioch
przédniczka Radë Kaszëbsczégò Jãzëka òd rokù 2010

Profesor Edward Breza
– wspomnienie
Dni w końcówce każdego roku nastrajają szczególnie melancholijnie, skłaniają do

głębszej zadumy nad sensem życia, wartościami. Każą też częściej niż w innych
okresach roku wracać myślami do tych, którzy byli z nami – żywymi, a już ich nie ma.
Szczególnie myśl biegnie ku tym, którzy byli jeszcze niedawno, a dziś zachowujemy
ich już we wspomnieniach.
Taką osobą dla członków Rady Języka Kaszubskiego był Profesor Edward Breza,
wybitny naukowiec, polonista i kaszubista, działacz regionalny, wielki autorytet, czło-
wiek ogromnej wiedzy, kultury i taktu, nauczyciel i wychowawca młodzieży (i nie tyl-
ko). W gronie ludzi zajmujących się standaryzacją i normalizacją języka kaszubskiego
był wybitnym członkiem tego gremium, swoistego rodzaju wyrocznią w sprawach
istotnych, rozsądzającym najważniejsze kwestie językowe. W latach 2007–2010
Profesor pełnił funkcję przewodniczącego Rady Języka Kaszubskiego, z której to
funkcji zrezygnował na własną prośbę, ku ogromnemu zmartwieniu pozostałych,
na szczęście nie zrezygnował z pracy w RJK, którą czynnie wspierał niemalże do
ostatniego dnia swojego życia, m.in. przez wiele lat przewodniczył Komisji ds. Nor-
malizacji i Standaryzacji.
Często wracamy myślami do Profesora, rozmawiamy, wspominamy, szczególnie
wtedy, gdy prace normalizacyjne toczą się wokół istotnych dla języka kaszubskiego
spraw, brakuje Jego wyważonych sądów, rzeczowych rad, silnie naukowo podbudowa-
nych ekspertyz – z tych powodów, i wielu jeszcze innych, nie możemy Go przesunąć
do przeszłości i ulokować li tylko we wdzięcznej pamięci. Wiemy, że 12 października
2017 roku odszedł na „wieczną wachtę”, jednak pamięć nie działa na zasadzie gumki
wymazującej natychmiast zapisywane latami karty. Nie da się nagle przewartościować
wieloletnich relacji i totalnie zmienić nastawienia. Przecież zawsze był wśród nas, służył
pomocą, dobrą radą, wspierał merytorycznie wszystkie poczynania na kaszubskiej niwie,
zaświadczał wiele faktów swoim ogromnym autorytetem, budował relacje, jednoczył,
kiedy trzeba – walczył w słusznej sprawie, ale zawsze z ogromnym taktem, kulturą,
opanowaniem, spokojem; doceniając każdego i z każdym podejmując dyskurs. Mimo
swej ogromnej wiedzy, umiejętności, tytułów, zaszczytów nigdy się nie wywyższał.
E. Breza urodził się 24.09.1932 roku w Kaliszu, w powiecie kościerskim. Szkołę
Podstawową kończył w Kaliszu, Liceum Ogólnokształcące w Kościerzynie, a Liceum
Pedagogiczne w Gdyni.

14 BIUL ET YN RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO 2017
Po ukończeniu studiów filozoficzno-teologicznych w Krakowie zaczął pracę za-

wodową jako nauczyciel religii, pracował w szkołach w Kościerzynie, Dziemianach
i Kaliskach. Kontynuował dokształcanie, studia w zakresie filologii polskiej ukoń-
czył w roku 1964, pracując potem na stanowisku kierownika Powiatowego Ośrod-
ka Metodycznego w Kościerzynie i instruktora języka polskiego. Od roku 1966
pracował jako starszy asystent WSP w Gdańsku. Doktorat uzyskał w roku 1972 na
Uniwersytecie Gdańskim, habilitował się w roku 1978, w roku następnym został eta-
towym docentem, profesorem nadzwyczajnym w roku 1988, a profesorem zwy-
czajnym w 1993 r.
Pracował w Uniwersytecie Gdańskim, w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Byd-
goszczy, wykładał na Uniwersytecie w Grodnie, współpracował z Polakami z Bia-
łorusi, pisał dla „Głosu znad Niemna”, współpracował z tamtejszą telewizją polską
i polskim radiem. Prowadził wykłady z zakresu kaszubistyki i onomastyki na Uniwer-
sytecie Humboldta w Berlinie, WSP w Magdeburgu; utrzymywał kontakty naukowe
ze slawistami Lipska, Berlina, Pragi, Brna, Bratysławy i innych ośrodków w Czechach
i Słowacji. Jako polonista, ale też humanista o bardzo szerokich horyzontach, poliglota
znający biegle kilka języków (w tym klasycznych) miał niesamowitą łatwość dokony-
wania przeróżnych analiz, porównań, zestawień; umiał się poruszać po wielu naukach
pokrewnych. Zajmował się onomastyką, dialektologią, historią języka polskiego na
Pomorzu, wpływem łaciny na język polski, metodyką nauczania języka polskiego,
kulturą języka. W 2006 r. został pierwszym doktorem honoris causa Wydziału Hu-
manistycznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
W 2002 roku przeszedł na emeryturę, ale nie pozostał na uboczu. Nadal pracował
bardzo intensywnie, służąc swoją niezwykłą wiedzą i doświadczeniem wielu środowi-
skom. Szczególnie dużo czasu poświęcał sprawom kaszubskim. Zapoczątkowane w
latach 80. XX w. działania (wspólnie z prof. J. Trederem), czyli opublikowane Zasady
pisowni kaszubskiej oraz Gramatyka kaszubska, stały się kamieniami milowymi i pod-
walinami do szybszego uznania kaszubszczyzny za język, wybitnie przyczyniły się
do ugruntowania i umocnienia jej statusu językowego. Jedną z rozlicznych pasji Pro-
fesora były działania onomastyczne. Opracował i wydał: Nazwy miejscowości gminy
Przodkowo, Rumia – 1975; Sulęczyno – 1996; Chmielno – 1997; Kartuzy – 1997; So-
monino – 1998; Sierakowice – 1998; Banino – Żukowo – 2005.
Wraz z odejściem Profesora wśród naukowców wspierających kaszubskie dzia-
łania powstała wielka wyrwa (dwa lata temu zmarł również inny z filarów kaszub-
szczyzny – prof. J. Treder). Nie będzie łatwo oswoić się z myślą, że nie ma już
człowieka ogromnej wiedzy, autorytetu naukowego, doradcy. Dobitnie stanęła Ka-
szubom przed oczyma prawda, że tracą cenionego pedagoga, ofiarnego działacza
społecznego i wymagającego (przede wszystkim od siebie) moderatora, nieskorego
do kompromisów, kiedy chodziło o sprawy ważne, a jednocześnie lubianego czło-
wieka, bez reszty poświęconego pracy zawodowej, zatroskanego losami środowiska
i regionu.

Profesor Edward Breza – wspomnienie 15
To krótka i dość wyrywkowa charakterystyka śp. Profesora – pedagoga, mentora,

człowieka. Opuścił nas na zawsze, pozostawiając jednak w naszej pamięci trwały
ślad. Jego czyny idą przed Nim, a myśli za Nim, bo jak napisała poetka Wisława
Szymborska „Umarłych wieczność dotąd trwa, dokąd pamięcią im się płaci”.
Danuta Pioch
przewodnicząca Rady Języka Kaszubskiego od roku 2010

Daniel Kalinowsczi
Przedesłów
Wchôdómë w pòstãpny etap jistnieniô Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka i „Biuletinu”

téjże Radzëznë. Dzeje sã tak nié leno z leżnoscë jednôstégò tomù naszégò rocznika,
ale z racji faktu, że òdeszedł òd nas ten, chtëren wcyg wspiérôł nas swòją wiédzą,
doswiôdczenim i żëczlëwòtą – Profesor Édward Breza. To dzãka Niemù naje karno
mògło liczëc na nôùkòwą òpiekã, zachãcbã do rozrzesziwaniô problemów i niezliczoné
przëkładë inspiracji. Swòją òtemkłoscą do wësłëchiwaniô jinëch lëdzy, jãzëkòwim
wëczulenim i akademicczim aùtoritetã dodôwał nama mòcë. Terô przed nama drãdżi
mòment kòntinuòwaniô tegò dzejaniô bez Niegò. Równak pamiãtómë, że bezùstôwno
nas rozskacywôł do „wëbawieniô zapadłégò zómkù” i nie òstôwô nic jinégò, jak leno
dali cygnąc swòjã prôcã, mającë nôdzejã, że przënôszô to progres kaszëbsczégò jãzëka,
w co tak wierził Profesor.
Nônowszi tom „Biuletinu Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka” zawiérô szesc ùchwô-
lënków: w sprawie pisënkù czasników rozkôzownégò nôdżibù: „rwij”, „tnij”; w spra-
wie pisënkù òbòcznosców kùnôszków „-i‖-e” w niejednëch przëpadkach jistników
białgłowsczégò ôrtu; w sprawie pisënkù kùnôszków „-a‖-u/ù” w rodzôczu jistników
chłopsczégò ôrtu; w sprawie stosowaniô słowiznë sparłãczony z mùzycznyma termi-
nama – lëtrë L–M; w sprawie pisënkù jistników białgłowsczégò ôrtu zakùńczonëch
na „-wiesc” i na kùńc w sprawie pisënkù wielnikòwëch zamionów: „kùli” i „tëli”.
Dalszi dzél rocznika RKJ òdnôszô sã do problematiczi artizmù, kùńsztu i esteticzi,
rozwôżóné na rozmajitégò ôrtu òbrëmiach kaszëbsczi kùlturë. Rozpòczinómë nen te-
mat artiklã sp. prof. Édwarda Brezë pt. Leksyka „Ksiãdżi Wińdzeniô” ò. prof. A. R. Sy-
kòrë. Dali Elżbiéta Bùgajnô w przezérkòwim artiklu Mòtiw kùńsztu i artistë w kaszëb-
sczi pòezji wskazëje na nôbarżi znóné realizacje tegò motiwu. Pózni zamieszczonô je
wëpòwiédz Tómasza Fópczi ò wszelejaczich kònkùrsach, w jaczich mògą sã sprawdzëc
dzecë, młodzëzna i dozdrzeniałi, gdze aùtor zaprezentowôł téż nôdłëżi jistniejący Kòn-
kùrs Recytatorsczi Lëteraturë Kaszëbsczi „Rodnô Mòwa” òd pòczątkù jegò jistnieniô
do 2017 r. W pòstãpnym teksce przedstawiony je òpis jednégò z barżi znónëch widza-
wiszczów Pawła Szefczi pt. Sobótka, jaczé scharakterizowôł Daniel Kalinowsczi. Dalszô
wëpòwiesc Wandë Lew-Czedrowsczi, Wycieczki edukacyjne i ich znaczenie w poznaniu
Kaszub wskazëje na znaczenié tegò ôrtu wanogów dlô emòcjonalnégò i równoczasno
intelektualnégò doswiôdczaniô kaszëbsczi kùlturë. W dalszim dzélu rocznika nalôz
sã articzel Kristinë Lewnë ò tanaticznëch mòtiwach w ùtwórstwie Jana Drzéżdżona,

zawiartëch w rozmajitëch znaczeniowëch kònfigùracjach. Zôs Janusz Mamelsczi w swò-

jim teksce dokònôł charakteristiczi òbrazu Bòga w przełożonëch na kaszëbsczi język
psalmach. Późni Duszan Pażdjersczi òmôwiô Świat sztuki i wyobrażenia estetyczne
Kaszubów w „Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego” Stefana Ramułta. W ji-
nym tematicznym òbrëmim ùmôlniony je synteticzny articzel Alicji Pioch, pt. Teatr na
Kaszubach. Dwa pòstãpné artikle aùtorstwa Eùgeniusza Prëczkòwsczégò òpisywają
apartné kòntekstë. Nôprzód Aùtor pòdsztrëchiwô znaczenié klôsztornëch prôcowni
Żukòwa i Żarnówca w wësztôłcenim sã kaszëbsczégò wësziwù, a pòtemù przëwòłiwô
przëkładë lëdowégò ùtwórczégò dzejaniô westrzód kanadijsczich Kaszëbów. Pòsobicą
nalôżają sã tekstë jãzëkòznôwczé Danutë Stanulewicz parłãczącé sã z problematiką
nazewnictwa farwów. W pierszim òmôwióné są pòzwë farwów w kaszëbsczim jãzëkù
i jich psychòlogiczné òdniesenié, a w drëdżim specyfika farwów w malarstwie, jak téż
jich nazéwanié w kaszëbiznie. Pòstãpny je articzel Bòżenë Ùgòwsczi pt. Lëdowi kùńszt
i jegò ùtwórcë w felietonach Stanisława Pestczi, a dali Paùlëna Wãserskô analizëje
nazwania młodëch lëdzy w òbrëmim kartësczégò pòwiatu wëpisóné ze Słownika gwar
kaszubskich na tle kultury ludowej Bernata Sëchtë. Kùńcowim tekstã naszégò biuletinu
je wëpòwiédz Dorotë Wilczewsczi badający cësk kaszëbsczégò lëdowégò kùńsztu na
dzysdniowé ruchnowé wzornictwò.
Rôczimë do lekturë i jeżlë mdze brëkòwnota prosymë ò kòntakt pòd adresã Ka-
szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô.

Daniel Kalinowski
Wstęp
Wchodzimy w kolejny etap istnienia Rady Języka Kaszubskiego i „Biuletynu” tejże

Rady. Dzieje się tak nie tylko ze względu na jedenasty tom naszego rocznika, ale z racji
faktu, że opuścił nas ten, który stale nas wspierał swoją wiedzą, praktyką i sympatią
– Profesor Edward Breza. To dzięki Niemu nasze grono mogło liczyć na naukową
opiekę, zachętę do rozwiązywania problemów i nieprzebrane przykłady inspiracji. Jego
gotowość do wysłuchania innych ludzi, wrażliwość językowa i akademicki autorytet
dodawał nam sił. Teraz czeka nas trudny moment kontynuowania działalności bez
Jego obecności. Pamiętamy jednak, że stale zachęcał nas do „wybawienia zapadłego
zamku” i nie pozostaje nic innego, jak tylko dalej prowadzić swą pracę, mając ufność
w tym, że przynosi to progres języka kaszubskiego, w co wierzył przecież Profesor.
Najnowszy tom „Biuletynu Rady Języka Kaszubskiego” zawiera sześć uchwał:
w sprawie pisowni czasowników trybu rozkazującego typu: „rwij”, „tnij”; w spra-
wie pisowni oboczności końcówek „-i‖-e” w niektórych przypadkach rzeczowników
rodzaju żeńskiego; w sprawie pisowni oboczności końcówek „-a‖-u/ù” w dopełnia-
czu rzeczowników rodzaju męskiego; w sprawie stosowania słownictwa związanego
z terminami muzycznymi – litery L–M; w sprawie pisowni rzeczowników rodzaju
żeńskiego zakończonych na „-wiesc” oraz na koniec w sprawie pisowni zaimków
liczebnych: „ile” i „tyle”.
Pozostała część rocznika RJK dotyczy problematyki artyzmu, sztuki oraz estetyki,
które rozpatrywane są na różnego typu przykładach kultury kaszubskiej. Rozpoczyna-
my ów temat artykułem śp. prof. Edwarda Brezy pt. Leksyka „Księgi Wyjścia” o. prof.
A. R. Sikory. Następnie Elżbieta Bugajna w przeglądowym artykule Motyw sztuki i arty-
sty w poezji kaszubskiej wskazuje na najbardziej znane realizacje tego motywu. Później
pojawia się wypowiedź Tomasza Fopkego o różnorodnych konkursach angażujących
dzieci, młodzież i dorosłych, w tym o najdłużej istniejącym Konkursie Recytatorskim
Literatury Kaszubskiej „Rodnô Mòwa” od początku jego istnienia do 2017 r. Jako kolej-
ny tekst zjawia się opis jednego z bardziej znanych widowisk Pawła Szefki pt. Sobótka,
które scharakteryzował Daniel Kalinowski. Późniejsza wypowiedź Wandy Lew-Kie-
drowskiej, Wycieczki edukacyjne i ich znaczenie w poznaniu Kaszub dotyczy znaczenia
tego typu wypraw dla emocjonalnego i jednocześnie intelektualnego doświadczania
kultury kaszubskiej. W dalszej części rocznika pojawia się artykuł Krystyny Lewnej
o motywach tanatycznych w twórczości Jana Drzeżdżona, istniejących w przeróżnych

konfiguracjach znaczeniowych. Następujący dalej tekst Janusza Mamelskiego jest cha-

rakterystyką obrazu Boga w psalmach przełożonych na język kaszubski. Później Duszan
Pażdjerski omawia Świat sztuki i wyobrażenia estetyczne Kaszubów w „Słowniku języka
pomorskiego czyli kaszubskiego” Stefana Ramułta. W innej przestrzeni tematycznej
usytuowany jest syntetyczny artykuł Alicji Pioch, pt. Teatr na Kaszubach. Kolejne dwa
artykuły autorstwa Eugeniusza Pryczkowskiego opisują odmienne konteksty. Najpierw
Autor zaznacza znaczenie pracowni klasztornych Żukowa i Żarnowca w wykształceniu
się haftu kaszubskiego, potem zaś przywołuje przykłady ludowej działalności twórczej
wśród Kaszubów kanadyjskich. Późniejsze teksty językoznawcze Danuty Stanulewicz
związane są z problematyką nazewnictwa kolorów. Najpierw omawiane są nazwy barw
w języku kaszubskim i ich psychologiczna istotność, następnie zaś specyfika kolorów
w malarstwie oraz ich kaszubskie nazwy barw. Następnie pojawia się artykuł Bożeny
Ugowskiej pt. Sztuka ludowa i jej twórcy w felietonach Stanisława Pestki, potem zaś
Paulina Węsierska omawia nazwy młodych ludzi występujące w powiecie kartuskim
a wynotowane ze Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej Bernarda Sychty.
Jako ostatni tekst naszego biuletynu publikujemy wypowiedź Doroty Wilczewskiej
dotyczącą kaszubskiej sztuki ludowej inspirującej współczesne wzornictwo odzieżowe.
Zapraszamy do lektury i w razie potrzeby prosimy o kontakt pod adresem Zrze-
szenia Kaszubsko-Pomorskiego.

ÙCHWÔLËNCZI
RADZËZNË
KASZËBSCZÉGÒ
JÃZËKA

ÙCHWÔLËNK NR 1/RJK/17
Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISËNKÙ
CZASNIKÓW ROZKÔZOWNÉGÒ NÔDŻIBÙ
ÔRTU: RWIJ, TNIJ
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka dopùszcziwô twòrzenié rozkôzownégò nôdżibù cza-

sników ôrtu rwij, tnij w dwùch fòrmach:
pòjedinczô lëczba: wielnô lëczba:

rwi – rwij rwita – rwijta
tni – tnij tnita – tnijta
òbjasni – òbjasnij òbjasnita – òbjasnijta
kòpni – kòpnij kòpnita – kòpnijta
sadni – sadnij sadnita – sadnijta

Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISËNKÙ ÒBÒCZNOSCÓW
KÙNÔSZKÓW -I ‖ -E
W NIECHTËRNËCH PRZËPÔDKACH JISTNIKÓW
BIAŁGŁOWSCZÉGÒ ÔRTU
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka w nawiązanim do Ùchwôlënkù nr 6/RJK/07 z dn.

8.12.2007r. i pkt. 5 Ùchwôlënkù nr 7/RJK/07 z dn. 8.12.2007 r. ùstaliwô, że jistniczi
białgłowsczégò ôrtu cëzégò pòchòdzeniô zakùńczoné na -iô, -jô, w tim pòzwë kòn-
tinentów, państwów i miastów, a téż białgłowsczich mionów w rodzôczu, dôwôczu
i môlnikù pòjedinczi lëczbë mają dwa równoległé kùnôszczi:
- i, -ii, ji ‖ -ie, -je

np.
historii ‖ historie
melodii ‖ melodie
karoserii ‖ karoserie
nawigacji ‖ nawigacje
kòloni ‖ kòlonie
kòmóni ‖ kòmónie
harmóni ‖ harmónie
òpòwiedni ‖ òpòwiednie
procesji ‖ procesje
kalwarii ‖ kalwarie
Azji ‖ Azje
Aùstralii ‖ Aùstralie
Indonezji ‖ Indonezje
Zelandii ‖ Zelandie
Macedoni ‖ Macedonie
Filadelfii ‖ Filadelfie
Òruni ‖ Òrunie

Aùrelii ‖ Aùrelie
Eùlalii ‖ Eùlalie
Kònstancji ‖ Kònstancje
Melani ‖ Melanie

Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISËNKÙ ÒBÒCZNOSCÓW
KÙNÔSZKÓW -A ‖ -U / -Ù
W RODZÔCZU JISTNIKÓW
CHŁOPSCZÉGÒ ÔRTU
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka ùstaliwô, że we wiãkszocë jistników chłopsczégò

ôrtu w rodzôczu pòjedinczi lëczbë pòprawné są dwa równoległé kùnôszczi -a ‖ -u /
/ -ù, bédëjącë stosowanie w pierszi rédze kùnôszka -a:
lasa ‖ lasu
wòza ‖ wòzu
Szimbarka ‖ Szimbarkù
W jistnikach chłopsczégò ôrtu, zakùńczonëch fòneticzno miãtczima głoskama: -sz,

-cz, -dż, -ż w rodzôczu stosëje sã colemało leno jeden kùnôszk:
-a:
kòsz – kòsza
dréùsz – dréùsza
nipòceùsz – nipòceùsza
miecz – miecza
sztãpôcz – sztãpôcza
klészcz – klészcza
Gwiżdż – Gwiżdża
bridż – bridża
nóż – noża
jarmùż – jarmùża
abò -u:
deszcz – deszczu
barszcz – barszczu

tłuszcz – tłuszczu
zamsz – zamszu
plusz – pluszu
farsz – farszu
mùżdż – mùżdżu

Z DNIA 29.06.2017 R.
W SPRAWIE STOSOWANIÔ
SŁOWIZNË SPARŁÃCZONY Z TERMINAMA
MÙZYCZNYMA – LËTRË L–M WERSJI PÒLSCZI
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka bédëje pòstãpną słowiznã kaszëbską sparłãczoną z

terminama mùzycznyma – lëtrë l-m wersji pòlsczi:
flot, rëszno ‘mosso’
himn chwalbë, himn pòchwałë ‘lauda’
krótëchno zrzeszoné, lejącym miodã ‘legato’
la ‘la’
lendler ‘lendler’
letëchno ‘leggero, leggiero’
lira ‘lira’
ludwisarstwò, twórzba zwònów ‘ludwisarstwo’
lutnictwò ‘lutnictwo’
łãk ‘łuk’
madrigôł ‘madrygał’
mandolina ‘mandolina’
marimba ‘marimba’
marsz ‘marsz’
marszã ‘marcia’
mazur ‘mazur’
melodeklamacjô ‘melodeklamacja’
menuet ‘menuet’
metalofónë ‘metalofony’
mglejąco ‘languendo’

miara ‘menzura’
miech ‘miech’
mikrofón ‘mikrofon’
mòdulacjô ‘modulacja’
mòll ‘moll’
mòtiw ‘motyw’
mùltanczi ‘multanki’
mùrmòcącë ‘mormorando’
mùtacjô ‘mutacja’
mùzycznô miniatura ‘miniatura muzyczna’
mùzyk, mùzykant ‘muzyk’
mùzyka ‘muzyka’
mùzykal ‘musical’
mùzykòlogiô ‘muzykologia’
nié za chùtkò, pòmału, ale chùtczi jak largo ‘larghetto’

nótowô: krëczewka, laseczka, szaszk (òd szach) ‘laseczka nuty’
òbzdobienié spiéwã ‘melizmat’
płaczlëwie ‘lacrimoso’
pòmału ‘lento’
przédny mòtiw ‘leitmotiv’
rãcznô klawiatura ‘manuał’

rãka ‘mano’
ruch ‘movimento’
słowa pòd mùzykã ‘libretto’

smùtno ‘mesto’
smùtny ‘minore’
szerok, pòmału ‘largo’
wstrzëmòwno ‘moderato’
zamiérającë ‘morenda’
żëwim głosã ‘messa voce, messa di voce’

Z DNIA 10.11.2017 R.
W SPRAWIE PISËNKÙ
JISTNIKÓW BIAŁGŁOWSCZÉGÒ ÔRTU
ZAKÙŃCZONËCH NA -WIESC
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka wedle stosowaniô różnëch fòrmów zapisywaniô,

ùstaliwô pisënk jistników zakùńczonëch na -wiesc w pòstãpny sposób:
dopòwiesc
òdpòwiesc
òpòwiesc
pòdpòwiesc
pòwiesc
przepòwiesc
przëpòwiesc
wëpòwiesc
wiesc
zôpòwiesc

Z DNIA 10.11.2017 R.
W SPRAWIE PISËNKÙ
LICZEBNËCH ZAMIONÓW: KÙLI I TËLI
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka wedle stosowaniô różnëch fòrmów zapisywaniô,

ùstaliwô pisënk liczebnëch zamionów w pòstãpny sposób:
kùli ‖ kùliż, wiele – ile

kùli razy – ile razy
kùliż, wieleż – ileż
tëli, tëlinkò, tëlinuszkò, tëlini(e)nkò – tyle

tëli razy – tylekroć
tëlilatny – tyloletni
drëdżé tëli – drugie tyle
dwa razë tëli – dwa razy tyle

UCHWAŁY
RADY
JĘZYKA
KASZUBSKIEGO

UCHWAŁA NR 1/RJK/17
Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISOWNI
CZASOWNIKÓW TRYBU ROZKAZUJĄCEGO
TYPU: RWIJ, TNIJ
Rada Języka Kaszubskiego dopuszcza tworzenie trybu rozkazującego czasowników,

typu rwij, tnij w dwóch formach:
liczba pojedyncza: liczba mnoga:

rwi – rwij rwita – rwijta
tni – tnij tnita – tnijta
òbjasni – òbjasnij òbjasnita – òbjasnijta
kòpni – kòpnij kòpnita – kòpnijta
sadni – sadnij sadnita – sadnijta

Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISOWNI OBOCZNOŚCI
KOŃCÓWEK -I ‖ -E
W NIEKTÓRYCH PRZYPADKACH
RZECZOWNIKÓW RODZAJU ŻEŃSKIEGO
Rada Języka Kaszubskiego w nawiązaniu do pkt. 5 Uchwały nr 7/RJK/07 z dn. 8.12.

2007 r. oraz Uchwały nr 6/RJK/07 z dn. 8.12.2007 r. ustala, że rzeczowniki rodzaju
żeńskiego pochodzenia obcego zakończone na -iô, -jô, w tym nazwy kontynentów,
państw i miast oraz imiona żeńskie w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku l. poj.
posiadają dwie równoległe końcówki:
- i, -ii, ji ‖ -ie, -je

np.
historii ‖ historie
melodii ‖ melodie
karoserii ‖ karoserie
nawigacji ‖ nawigacje
kòloni ‖ kòlonie
kòmóni ‖ kòmónie
harmóni ‖ harmónie
òpòwiedni ‖ òpòwiednie
procesji ‖ procesje
kalwarii ‖ kalwarie
Azji ‖ Azje
Aùstralii ‖ Aùstralie
Indonezji ‖ Indonezje
Zelandii ‖ Zelandie
Macedoni ‖ Macedonie
Filadelfii ‖ Filadelfie
Òruni ‖ Òrunie

Aùrelii ‖ Aùrelie
Eùlalii ‖ Eùlalie
Kònstancji ‖ Kònstancje
Melani ‖ Melanie

Z DNIA 21.04.2017 R.
W SPRAWIE PISOWNI OBOCZNOŚCI
KOŃCÓWEK -A ‖ -U
W DOPEŁNIACZU RZECZOWNIKÓW
RODZAJU MĘSKIEGO
Rada Języka Kaszubskiego ustala, że w większości rzeczowników rodzaju męskiego

w dopełniaczu liczby pojedynczej dopuszczalne są dwie równoległe końcówki -a ‖ -u // -ù,
zalecając stosowanie w pierwszej kolejności końcówki -a:
lasa ‖ lasu
wòza ‖ wòzu
Szimbarka ‖ Szimbarkù
W rzeczownikach rodzaju męskiego, zakończonych fonetycznie miękkimi głoskami

-sz, -cz, -dż, -ż w dopełniaczu stosuje się tylko jedną końcówkę:
-a:
kòsz – kòsza
dréùsz – dréùsza
nipòceùsz – nipòceùsza
miecz – miecza
sztãpôcz – sztãpôcza
klészcz – klészcza
Gwiżdż – Gwiżdża
bridż – bridża
nóż – noża
jarmùż – jarmùża
lub -u:
deszcz – deszczu
barszcz – barszczu

tłuszcz – tłuszczu
zamsz – zamszu
plusz – pluszu
farsz – farszu
mùżdż – mùżdżu

Z DNIA 29.06.2017 R.
W SPRAWIE STOSOWANIA
SŁOWNICTWA ZWIĄZANEGO
Z TERMINAMI MUZYCZNYMI – LITERY L–M
Rada Języka Kaszubskiego proponuje do stosowania następujące słownictwo zwią-

zane z terminami muzycznymi – litery l-m:
la ‘la’
lacrimoso ‘płaczlëwie’
languendo ‘mglejąco’
larghetto ‘nié za chùtkò, pòmału, ale chùtczi jak largo’
largo ‘szerok, pòmału’
laseczka nuty ‘nótowô: krëczewka, laseczka, szaszk (òd szach)’
lauda ‘himn chwalbë, himn pòchwałë’
legato ‘krótëchno zrzeszoné, lejącym miodã’
leggero, leggiero ‘letëchno’
leitmotiv ‘przédny mòtiw’
lendler ‘lendler’
lento ‘pòmału’
libretto ‘słowa pòd mùzykã’
lira ‘lira’
ludwisarstwo ‘ludwisarstwò, twórzba zwònów’
lutnictwo ‘lutnictwò’
łuk ‘łãk’
madrygał ‘madrigôł’
mandolina ‘mandolina’
mano ‘rãka’
manuał ‘rãcznô klawiatura’
marcia ‘marszã’

marimba ‘marimba’
marsz ‘marsz’
mazur ‘mazur’
melizmat ‘òbzdobienié spiéwã’
melodeklamacja ‘melodeklamacjô’
menuet ‘menuet’
menzura ‘miara’
messa voce, messa di voce ‘żëwim głosã’
mesto ‘smùtno’
metalofony ‘metalofónë’
miech ‘miech’
mikrofon ‘mikrofón’
miniatura muzyczna ‘mùzycznô miniatura’
minore ‘smùtny’
moderato ‘wstrzëmòwno’
modulacja ‘mòdulacjô’
moll ‘mòll’
morenda ‘zamiérającë’
mormorando ‘mùrmòcącë’
mosso ‘flot, rëszno’
motyw ‘mòtiw’
movimento ‘ruch’
multanki ‘mùltanczi’
musical ‘mùzykal’
mutacja ‘mùtacjô’
muzyk ‘mùzyk, mùzykant’
muzyka ‘mùzyka’
muzykologia ‘mùzykòlogiô’

Z DNIA 10.11.2017 R.
W SPRAWIE PISOWNI
RZECZOWNIKÓW RODZAJU ŻEŃSKIEGO
ZAKOŃCZONYCH NA -(W)IESC
Rada Języka Kaszubskiego wobec stosowania różnych forma zapisu, ustala pisownię
wyrazów zakończonych na -wiesc w sposób następujący:
dopòwiesc
òdpòwiesc
òpòwiesc
pòdpòwiesc
pòwiesc
przepòwiesc
przëpòwiesc
wëpòwiesc
wiesc
zôpòwiesc

Z DNIA 10.11.2017 R.
W SPRAWIE PISOWNI
ZAIMKÓW LICZEBNYCH: ILE I TYLE
Rada Języka Kaszubskiego wobec stosowania różnych forma zapisu, ustala pisownię
poniższych zaimków liczebnych w sposób następujący:
ile – kùli ‖ kùliż, wiele

ile razy – kùli razy
ileż – kùliż, wieleż
tyle – tëli, tëlinkò, tëlinuszkò, tëlini(e)nkò

tylekroć – tëli razy
tyloletni – tëlilatny
drugie tyle – drëdżé tëli
dwa razy tyle – dwa razë tëli

REFERATË
KASZËBSKÒJÃZËKÒWÉ

Édwôrd Bréza
Leksyka Knédżi Wińdzeniô

ò. prof. A. R. Sykòrë1
Kaszëba, wejrowión, ò. prof. dr hab. Adóm Riszard Sykòra skaszëbił z hebrajsczégò

òriginału Knégã Wińdzeniô, rok chùdzy w Pałacu Òpatów we Gduńskù-Òliwie 2 VI 2015
jô béł laùdatorã tłómaczeniô Knédżi Zôczątków (zdrzë miesãcznik „Pomerania” 2015,
nr 7–8, s. 64–65, gdze kąsk wicy infòrmacjów ò zasłużonym dlô kaszëbiznë ksãdzu
i profesorze biblisticzi na ÙAM w Pòznaniu). Jãzëkòwim kònsultantã béł jãzëkòznajôrz
prof. J. Tréder z Biôłi Rzéczi, partu Rëmi, dzys, pò jegò smiercë (2 IV 2015 r.) fùnkcjã
tã przejãła mgr D. Pioch i mô so zasłużoné na specjalné gòrącé pòdzãkòwanié ze stronë
tłómacza – òjca Sykòrë (zdrzë s. 18).
Kaszëbi mają tej tłómaczenia Ewanielie: mało ùdałé ks. prałata Frãcëszka Grëczë
(zdrzë mòjã recenzjã w „Pòmeranie” 1993, nr 2, s. 30–34), skaszëbioné wersje tpzw.
katolëcczi Biblie Tësąclecô (III wëd. z 1982 r.), całégò Nowégò Testamentu z 1993
r. E. Gòłąbka i jegò Knégã Psalmów z 1999 r. Ks. Grëcza deklarowôł, że „z łacëznë
przełożił na kaszëbsczi jãzëk”, pò prôwdze równak, jak jem to ùdokaznił w cytowóny
recenzje, pòsłëgòwôł sã pòlsczim przełożënkã tpzw. katolëcczi Biblie Tësąclecô. Dzys
ò tłómaczenim ks. Grëczë pòwiém refleksyjno za Òwidiuszã z „Lëstów z Pòntu” Ut
desint vires, tamen est laudanda voluntas2. Miôł wiôldżé ambicje, zdrzë na sóm titel
Kaszëbskô Biblëjô... i dedikacjã „Bracynóm Zrzeszińcóm na wdôr”, ale mòcë (miôł
wnenczas 81 lat) nie sygło mù ju na ambitné zrealizowanié ùdbë. Ùżiwôł téż pisën-
kù zrzeszińców, nie przëjãtégò w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim. Ze Stôrégò
Testamentu przëstãpné są leno skaszëbioné przez E. Gòłąbka perikòpë na niedzele
i „nakôzóné swiãta” w To je Słowò Bòżé, Gduńsk 20073.
Wôrtné wiarë przełożënczi z òriginalnëch jãzëków Stôrégò Testamentu na kaszëb-
sczi jãzëk zrëchtowôł dopiérze Òjc Prof. Sykòra, frãcëszkón, czerownik Zakładu
Biblijnëch Nôùków Teòlogòwégò Wëdzélu ÙAM w Pòznaniu.
1 Knéga Wińdzeniô. Exodus. Z hebrajsczégò jãzëka na kaszëbsczi przełożił o. Adam Ryszard Sikora
OFM, Gduńsk 2016.
2 Chòcbë mòcë nie sygało, same chãcë są wôrt pòchwôleniô. (Òwidiusz, Lëstë z Pòntu) – dop. re-
dakcje.
3 Ò przełożënkach na kaszëbsczi jãzëk zdrzë B. Ùgòwskô w Biuletinie Radzëznë Kaszëbsczégò Jã-
zëka za 2016 rok, s.347–257.

Referatë kaszëbskòjãzëkòwé 43
Rëchli Òjc Profesór zrobił tłómaczenié sztërzech Ewanieliów, jaczé ùkazywałë

sã jakno samòstójné wëdôwiznë, w 2014 r., dzãka staróm gazétë „Dziennik Bałtyc-
ki” i Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô wëszedł zebróny razã Nowi Testameńt.
Ewanielie pò kaszëbskù; z greczi na kaszëbsczi jãzëk przełożił ò. Adam Sikora OFM,
Gduńsk 2014.
Chcemë żëczëc Òjcu Profesorowi mòcë i chãcë do przełożënkù zaòstałëch wiel-
nëch knégów Nowégò i Stôrégò Testamentu.
Leksykalnyma pòlaszeniama są: ùstanowi jich zwiérzchnikama 18,21 Sych nie

notérëje, Tr II 441 dôwô pasowné słowò pòdwëższi abò przédnik. …nie dotëkac
ji pòdnóża 19,12, Sych ni mô, Tr II 41 pòdstopie… Mùszi za swòje żëcé dac òkùp
21,30; za swòje żëcé òkùp 30,12 Sych nie notérëje; òdszkòdowanié – titel do 22,4–14;
…nie bãdzesz dlô niegò jakno lëchwiôrz 22,24… i nie kôżesz mù płacëc òdsetków
22,24; Żelë të wezniesz w zastôw swòjégò blëznégò 22,25. Skaszëbioné Przëmierzé
w titlu do 24,1-18, do te Knéga Przëmierzô, Arka Przëmierzô i krew Przëmierzô
24,7; 24,8, Sych ni mô, Tr II 118 leno wariantiwno arka łączbë abò przëmierzégò;
…pòdwórc całopôleniô i òfiarë pòjednaniô z celców 24,5. Të rozkôżesz sënóm Izraela,
żebë przënioslë do lëchtôrza [bë miało bëc lëchtarza]. Z ti sami brëłë wëkùł lëchtôrz
37,17. …nieustôwnô òfiara całopôlnô 29,42; òfiarë z pòkarmów 30,9; òfiarë z pló-
nów 30,9; òfiarë z płinów; Kadz do òbmëców – titel do 30,17-21; jegò pòtómstwò
30,21. Jô dóm wajim pòtómkóm 32, 13; òlej do namaszczaniô – titel do 30,22-33;
pôchnącé galbanum 30,34; Wëkònôwcë robòtów – titel do 31,1-11; pòjemniki jegò
pòdstawa 31,10; Przez szesc dni wa môta prôcowac 31,15. To nie są òkrziczi wòj-
nowé w lôgrze [recte: lagrze] 32,17. …lud béł niepòskromiony 32,25, bò Aarón ze-
zwòlił na niepòskromienié 32,25; Jô tobie ùkôżã całą Mòjã wspaniałosc 33,18; słowa
przëmierzô 34,27. …jegò [Mòjżesza] skóra promieniała z przëczënë jegò gôdaniô
z Panã 34,29 (BT na skutek rozmowy); przëczëna kòl Tr II 114, przëczina kòl Sych
IV195, z pôłniô Kaszëb znajã téż przëczina. Wôłtôrz całopôleniô – titel do 38,1-8
– lepszé jak bédowóné przez Tr I 71 òfiaropôleniô, jaczé nie wësłowiô, że spôlëło sã
całą òfiarã. Wszëtczé ne przirządë zrobił ze złota 38,3 (BT sprzęty). Téż jich głowice
bëłë pòkrëté strzébrã 38,17 (Sych ni mô, Tr I 178 dopùszcziwô głowicã) Danina na
bùdowã Przëbiwkù – titel do 25, 1-9 Sych i Tr ni mô.
Jiny fòneticzny sztôłt dôwô Tłómôcz pòlsczémù wërazowi: Z bronksu zrobił krôtã
na sztôłt jadrinczi 38,4. Sych VII 133 pòdôwô z pôłniô Kaszëb (znóné mie) krata.
Pòlonisticzny zestôwk słów Aarón pòniese òdpòwiedzalnotã za nieùwôżnotë
przë òfiarach 28,38.
Nie rozmiejã duńc do te, skądka Tłómôcz wzął pòdpłôtk na ‘podarek’: Nie przë-
jimôj pòdpłôtków 23,8 (BT mô podarki, Tr II 35 pòdôwô dôrënk, słowòùtwórczo
jô bë szukôł òdnieseniô do słowa podpłacić; mùsz je rzeknąc: niekòmùnikatiwné
i nietrafioné (ale je u Tr słowò pòdpłôtk w znaczenim łapówka, i gwësno ò to szło
tłómaczowi [dop. redakcje]). Nie bãdzesz cemiãżił cëzyńca, bò wa znajeta, co to je

bëc cëzyńcã, bò wa sami bëlë cëzyńcama w zemi egipsczi w 23,9. Ùdałi neòlogizm
Tr I 90 òd spòdlégò cëzô zemia ‘ziemia obca, cudza’.
Z Tr II 220 przejimniãtô strzéla: przebiti strzélą 19,13, ùsadzonô òd pôłniowòkasz.
strzélac przez kònwersjã.
Je przëjãté (za E. Gòłąbkã, ale mô téż Sych III 247) zwac pò kaszëbskù błogò-
sławiony stón białczi, a mediczno cążã (z łac. graviditas) niesama: Żelë chłopi bãdą
sã bilë i jaczis z nich ùderzi przëpôdkã kòbiétã niesamã 21,22. Mòże w tim môlu
przëbaczëc, że ks. Grëcza tłómacził: òna zańdze, zaszła.
I wzął lud casto… w naczëniach òbwiniãtëch 12,34, a i Sych V 127 i Tr I 338 i sóm
znajã w tim znaczënkù statk, czãscy we wielny lëczbie statczi. Za Tr II 201 wprowôdzô
neòsemantizm zjiscëc‘spełnić’: I òni [Egipcjónowie] zjiscëlë ‘spełnili’ jich prosbë
12,37, bò dlô Sych II 107 zjiscëc to ‘zmartwić kogoś’; jô z pôłniô Kaszëb znóm iscëc
sã ‘skarżyć się’. Krwiô naòżenika je z przëczënë òbrzezaniô 4.27; lud zemi je liczny
5.5; Jô weznã was dlô sebie 6.7; a rëchli Jô waji ùwòlniã 6.6. Nie cëzołożë! 20,14.
Wrôcającë do jistnika kòbiéta, wôrt dac bôczenié, że Tłómôcz wëzwëskiwô téż
archajiczny jistnik białka: Żelë bë wół bòdnął na smierc chłopa abò białkã 21,29 i do
tegò zdaniô je dodóny snôżi archajizm: jegò miéwca 21,29 ‘właściciel’ Sych II 154.
Mómë téż dozdrzóné fòneticzny pòlonizm: Taczi je nakôz w sprawie Paschë
12,43, Sych III 184 i Tr 1 345 pòdôwają nôkôz, jaczi téż znajã z pôłniô Kaszëb.
W òbrëmienim semanticzi wôrt dac bôczënié na rozszerzenié znaczeniô słowa
ùszkòda: …wezniesz młodégò celca … bez ùszkòdë 29,1, gdze ùszkòda kòl Sych VI 38
je wëtłómaczonô jakò ‘poronienie’, tu ‘skaza’, mòże szlachã Tr II 186. Zjimôjta złoté
ùsznice 32,2 (BT kolczyki); dlô Sych VI 15 ùsznica mô 3 znaczënczi: 1) ‘klapa na uszy
u czapki zimowej’, 2. ‘czapka zimowa zaopatrzona w nausznice’, 3. zool. ‘sowa uszata’.
Jem zadzëwòwóny, że w Knédze zôczątków ‘Genesis’, jaką mógł jem z redotą pre-
zentowac w Pałacu Òpatów we Gduńskù-Òliwie 2 VI 2015 r. widzã wiele cësków ze
słowarza J. Trepczika (òb. skrócënk Tr I, II), a nie widzã wërazów zapisónëch przez
ks. dra B. Sëchtã (Sych), a Ò. Profesór dôwô mie do wiédzë, że ni mô i nie kòrzëstô
ze słowarza Sëchtë, bò i za czim, skòrno Jegò kònsultantã w sprawach jãzëka je prof.
J. Tréder. Dzysô mògã Ò. Profesorowi pòwiedzec, że Biblioteka ÙAM w Pòzna-
niu je bòkadnô w dokazë ks. Sëchtë, nalézemë tu nié leno 7-tomòwi Słownik gwar
kaszubskich…, ale téż 3-tomòwé Słownictwo kociewskie, téatrowé dokazë pelpliń-
sczégò ùczałégò, sesjowé i leżnoscowé materiałë; mòże tej wëzwëskac w Internece,
a – mëszlã – dlô tak wôrtnégò dokazu ùdostac téż do Zakładu Biblisticzi Słowôrz
kaszëbsczi ks. Sëchtë.
Òdniesenié do germanizmów je rzeczowé. Wiémë, że pòdatnosc na germanizmë
miele J. Trepczik i A. Labùda, òdchôdôł òd nich ks. B. Sëchta. Mómë tej: żebë pra-
wò Pana bëło na twòjich lëpach 13,9. Mùsz je dodac, że i Tr II 304, i Sych II 354
pòdôwają lëpa, pòżiczkã z niem. Lippe ‘warga’. …léga rosë leżała wkół lôgra [recte:
lagru] 16,13; béł w lôgrze [bë miało bëc: w lagrze], wëprowadzył lud z lôgru 19,17

[bë miało bëc z lagru] z niem. Lager ‘obóz’. Żelë je midzë nima jaczis sztrid 18,15,
przëjãté w kaszëbiznie Striet H.-Winter 3114, pasowné do górnoniem. Streit ‘kłótnia,
zwada’, przër. Sych V 304, znóm czãscy we wielny lëczbie sztridë, jaż je dzywné,
że nie zapisôł westrzód synonimów kłótni Tr. Kamianné Tôfle prawa i przëkôzania
24,12; …dwie Tôfle Swiôdczënë 31,18, 32,15 z niem. Tafel – lepszô równak wedle
mie bë bëła tôblëca, Spôlił gò [celca] …i zmiałcził na pich ‘proch’, 32,20. …mielë
strach 34,30 – przëjãté w kaszëbiznie z niem. Angst haben. …zakrił swoje skarnie
szlëjerã 34,33 z niem. Schleier ‘welon’, znóm z pôłniô jako sztajer, Sych VII 313
notérëje szlejer, tak téż Tr II 309.
Neòlogizmë Tłómacza: na wëszëńc ‘szczyt’górë 19,20; Tr II 318 pòdôwô m.jin.
wëszańc; pòwiérznik ‘powiernik’ nie wëcygnął swòji rãczi 22,10 nie notérëje ani
Sych, ani Tr. Żelë chtos ùprowadzył dzéwicã 22,15,16 – skaszëbiony pòlonizm i bëlné
rozrzeszenié (tak zrobił téż E. Gòłąbk, ks. Grëcza panna i dzéwczã). I Swiãto Zbiér-
ników na kùńcu rokù 23,16, ùdałé òd czãstégò kòl Kaszëbów zbiérac na kùńcu żniw
(BT Święto Żniw). …òfiarë całopôleniô i òfiarë pòjednaniô z celców 24,5, Sych ni
mô, Tr I 86 celczã ‘cielec’. Të zrobisz Mie Przëbiwk z dzesãc tkalniców ‘tkanin’. Sych
i Tr nie notérëją; Długòsc kòżdi tkalnicë bãdze dwadzesce łokców 26,6; Wszëtczé
tkalnice 26,2; na kańce wiéchrzëznë tkalnicë 26,4; Òd pôłniowi stronë zawiésznice
‘zasłony’ bãdą zrobioné 27,9; Pòdwórc Przëbiwkù – titel do 27,9 – 19; Pòtemù wa
zbùdëjeta pòdwórc Przëbiwkù; òd pôłniowi stronë zawiésznicë bãdą zrobioné 27,9.
To bãdze nieùstôwnô òfiara całopôlnô 29,42; nie ùstawac. Jô gò nafùlowôł… méster-
noscą 31,3. Jô nafùlowôł rozëm mądroscą wszëtczic rãkòdzejników 31,6; głos piesni
klãsczi 32,18. Mòjżesz… cësnął … Tôfle i rozbił kòl pòdgórka 32,19 (BT u podnóża
góry, Sych i Tr nie pòdôwają). …na kańce drëdżi tkalnicë‘ tkaniny’, Sych ni mô,
Tr II 256 wôrpòwina. I zrobił ż. Przebłagalniã z czëstégò złota 37,6 (BT pisze môłą
lëtrą). Wôłtôrz béł kwadratny 38,1, Sych i Tr I 277 nie notérëją. Pò Przëbiwkù – titel
do 38,9-20, na Sych IV 108 je pòdwórk i pòdwórzé, Tr I 144 pòdwórzé; I ùmôlnilë
na nim [pektorale] sztërë rédżi kamów 39,10, Sych i Tr nie notérëją; w pòsobnëch
régach 39,13 (BT w odpowiednich rzędach, Sych IV 145 pòsobicą ‘po kolei, kolejno’,
na pòdwórc 39,40).
Tłómôcz wòli jic za Tr jak za Sych, np. w titlu do 23,20-33 dôwô Òbiecënczi i prze-
strodżi; Tr II 334 òbiecënk jakò obietnica, a Sych III 284 pòdôwô òbiecanka.
Pòjawił sã snôżi archajizm: na trzech stołpach ‘słupach’ 27,32, jaczi je téż w kaszëb-
sczi pòzwie rzéczi Słupi – Stolpiô (téż Słëpiô), i pòchôdający òd ni pòzwë Słupska
– Stołp, bãdący téż w niem. pòzwie Słupska – Stolp. I jiné pòcwierdzenié: Wszëtczé
stołpë wkół pòdwórca 27,17…. do tegò dzesãc stołpów i dzesãc pòdstawów 38,12.
4 Wierã E. Brezë chòdzy ò niemiecką profesor Renate Herrmann-Winter, aùtorkã m.jin.: Kleines
plattdeutsches Wörterbuch für den Mecklenburgisch-Vorpommerschen Sprachraum.Hinstorff, Rostock
1985; [dop. redakcje].

Neòlogizmë Trepczika; wôłtôrz ù pòdstopia górë 24.4 za Tr II 41 analogiczno

do pòl. podnóże – wedle mie ùdałé; na wëszëńcu‘szczycie’górë 24,17. Pòmascysz
pòkôzownym pôlcã ‘wskôzëjącym’ rodżi wôłtôrza 29,12 kòl Sych ni ma, je kòl Tr II
186. I zebierzesz tłuszcz, chtëren pokriwô wątpia i brzësznicã i òbie nérczi i sëté 29,13;
żebë zrobic spisënk 30,12. …chcôł jich wëtracëc w górach i zgładzëc z wiérzchrzëznë
zemi? 32,12. Òn je pòdajny na złé 32,22 (BT skłonny do złego), Sych ni mô, neòlo-
gizm mało ùdałi Tr II 188; stani przë kamiznie 33,21 (BT przy skale), Tr II 186;
Swiãto Zbiérëznë 34,22 (BT Święto Zbiorów abò Święto Plonów) – to nowisłów
J. Trepczika (Tr II 414), chtëren z predilekcją twòrzi nama kùrzëznã i skòpòwiznã
‘baraninã’ i abstrakta ôrtu idealizna, egòizna; na tim pòspòdlim ‘na ti pòdstawie’ 34,27.
To przejãło wiele aùtorów piszącëch i gôdającëch pò kaszëbskù òd Trepczika (Tr II
44), ùsadzoné òd spòdlégò po spodzie, kasz. pò spòdz-e z fòrmantã -lé.
Czësto kaszëbskô słowizna to np. pòlét ‘polecenie, rozkaz’: …wszëtczé Jegò
pòlétë 24,3, przër. Sych IV 125; …i pòd Jegò (Pana) stopama jakbë dokôz szafiru
24,11. Të wëprowadzył z egipsczi zemi z wiôlgą mòcą i dôżną rãką 32,11 (BT silną ręką
i zdrzë Sych I 187 archajizm dôżny ‘silny, mocny’ i pòdobno Tr II 184. Pòsłużenié sã
BT: Pón nie òstawi bez karë negò, chtëren wzywô Jegò miono do próżnëch rzeczów
20,7, przër. katechizmòwé nadaremno i wùlgatowé in vanum (Non assumes nomen
Domini tui in vanum), w BT: doczczych rzeczy. Tej sënowie Izraela zjimelë ze sebie
swòje przëòzdobë 33.6, zdrzë Sych IV 199, Tr ni mô Mòje òbliczé pùdze z wama 33,14
Sych IV 271 jakò uroczyście. …niegòdzëwòta òjców na sënów i syneczników 34,7
kòl Sych V 45 kwalifikòwóné jakno archajizm (jeden krziżik) BT na synów i wnuków.
…dlô skłôdaniô òfiarów lejnëch 37,16 BT płynnych, zdrzë Sych II 348, Tr II 30.
Z bronksu zrobił krôtã na sztôłt jadrinczi 38,4 Sych II 69 jadrina,’firanka’, tak téż Tr I
162. Sych nie notérëje jistnika sztôłt, dobrze mie znónégò z pôłniô Kaszëb i pòdónégò
téż przez Tr I 272. …do tegò dzesãc stołów i dzesãc pòdstawów 38,12 Sych IV 107.
Jakno leksykalną mòdifikacjã mùsz przëjimnąc rozpãklenié ‘rozpadlina’ w wer-
sece: Jô cebie pòstawiã w rozpãklenim kamiznë 33,22 òd notérowóny przez Sych IV
353 i Tr II153 pòstacji rozpãklëna do òdsłownégò jistnika rozpãklenié. Tu mòże téż
wëmienic słowò misa: Zrobił téż misë i bachrë 37,16. Sych III 172 mô leno miska,
jistno Tr I 322.
Internacjonalizmë. Baro chwôlã òstawienié w leksykalnym sztôłce internacjona-
lizmów, wedle mie mòże je dopasowac do kaszëbiznë leno fòneticzno, jak tu diadém,
drãgò zmieniwac fòneticzno tiarã, przër. rëchli pòdóną Paschã. I zrobisz téż diadém
z czëstégò złota i wërëjesz na nim tak [felô kòmë] jak na sztãplu… I zrzeszisz gò
sznurã z lilewi pùrpùrë [zbãdnô kòma], tak, żebë béł na przédny stronie tiarë 28,36;
Të nie ùczënisz sobie bògów ùlónëch z metalu 34.17.
Jiné. Mëszlã, że w zapisënkù rzemiãstwa 35,31 je prosto niedozdrzónô fela, mia-
łobë bëc rzemiosła, jak kòl Tr II 170 abò rzemiãsło, jak kòl Sych IV 381 z infòrma-
cją, że òdmianą je rzemiosło. Równak zôsné ùżëcé: …òbeznôł w rzemiãstwie 36,8,
pòkazywô, że to mòże bëc swiądné przez analogiã do kòwalstwò.

Wniosczi: 1. Dosc wiele pòlonizmów je czims nôtërnym i ni miałobë bëc dzywné.

2. Òdniesenié Tłómacza do germanizmów je rozëmné, przemikłé do kaszëbiznë wpro-
wôdzô do biblijnégò tekstu, nowëch nie ùsôdzô, neòlogizmë òpiérô na pòlaszëznie,
ni ma téż widzec latinizmów, chòc gwës w Hieronimòwi Wùlgace sã rozczëtiwôł.
3. Wôrt dac bôczenié, że Tłómôcz dërch ùżiwô czasnika czënic, nigdë nie ùżił robic,
tak czãstégò w mòwie Kaszëbów, zdrzë Sych IV 331–332.

Elżbiéta Bùgajnô
Mòtiw kùńsztu i artistë

w kaszëbsczi pòezji
Mòtiw kùńsztu i artistë w pòezji béł czãsto pòdjimóny w pismieniznie rozmajitëch

lëteracczich cządów. Pëtanié, jakô je rolô artistë, bëło stôwióné ju w czasach antikù.
Artista béł ùznôwóny za kògòs nadzwëkòwégò, kòmù pòmôgają mùzë; kùńsztóm
nadôwelë rozmajité zadania, m.jin. nasladowanié jawernotë (mimezis), a téż wëwòłi-
wanié rozprzenieseniô i nakłónianié do refleksje (katharsis). Mòtiw artistë je téż
nieòdstójnym tematã nôrodnëch lëteraturów. W kaszëbsczi pòezji, temù że ni mô
dłudżégò cządu rozwiju (òd pòłowë XIX stalata), nen mòtiw pòjawił sã dosc pózno,
bò na kùńc XIX stalata. Badéra kaszëbsczi lëteraturë, Andrzéj Bùkòwsczi, w wëdónym
w 1950 rokù dokazu Kaszëbsczi regionalizm, w rozdzélu zatitułowónym „Mòtiwë
kaszëbsczi pòezji” wëmienił czile z nich, jaczé pòjôwiają sã w stalatnym doróbkù
téjże, nie ùznôł nimò te wskazac wëmienionégò mòtiwu1. Czë gò wnenczas nie bëło?
Co rozmiejemë pòd pòchwatã kùńsztu i artistë? Na tak pòstawioné pëtania móm starã
dac òdpòwiesc w hewòtnym referace.
Pòniższé rozwôżania są pòdzeloné na dwa równé dzéle. Kùńszt je pòchwatã baro
rëmnym. Òbjimô artisticzną dzejnotã i ji dokazë, ze wskôzanim na esteticzné wôr-
toscë; zarówno lëreracczi ùróbk, jak téż malarsczi, żłobiznowi, kómpòzytorsczi czë
zaòstałé òbrëmia ùsôdztwa. Temù że w tak krótczim teksce nie je mòżlëwé òdniesenié
do wszëtczich dzélów kùńsztu, analizowóné bãdą jegò wëbróné aspektë. W pierszim
dzélu referatu òstónie przedstawiony mòtiw pòetë i jego rolë widzawny w kaszëbsczi
pòezji, za to drëdżi dzél referatu tikac sã bãdze pòeticczich òdnieseniów do ùsôdzców
pòòstałëch òbrëmiów kùńsztu.
Rolô pòetë i jegò artisticznô samòswiąda to, jak wëżi je wspòmnioné, czãsti mòtiw
lirików rozmajitëch lëteracczich cządów. Na spòdlim kaszëbsczi pòezji pòjôwiô sã
òn dopiérze w pòezji młodokaszëbów, pòtemù kònsekwentno, wëstãpiwô òn ù wiãk-
szoscë ùtwórców. Nót je nadczidnąc, że ju rëchli Hieronim Derdowsczi swój pòemat
ò Czôrlińsczim (rok wëdaniô 1880) nazwôł kąsk przekãsno „rimë te ùbòdżé”, zôs
1 A. Bùkòwsczi wëmieniwô je pòsobicą: a) kùlt òjczësti mòwë, b) piãkno rodzynnégò kraju, c) mò-
rze, jegò spòsobnosc i ùrzas, d) dzejowi tragizm; patriotizm, e) hùmòr i satirã, f) felënk religiowëch
wseczëców, g) erotikã – miłosną lirikã. Òb. tegòż, Regionalizm kaszubski, Poznań 1950, s. 343–365.

ùtwórstwò zapisôł jakno „grëzdanié”2. Bezùstónkòwé nawlékanié do negò mòtiwù

wskôzëje na jegò wôżnotã i zaswiôdczô ò pònadczasowi mòcë kùńsztu i jegò ùsôdzcë.
W pierszim cządze rozwiju kaszëbsczi lëteraturë w wiérztach wëstãpiwają znóné òd
starożitnoscë zawòłania do mùzów, òsoblëwie do mùzë liriczny pòezji, co nie òdstôwô
òd notejszégò kanonu. Ten wątk spòtikómë m.jin. w pòezji Jana Karnowsczégò,
w wiérzce Prosba: „Wierã Mùzë spałë”3.
Ù Aleksandra Majkòwsczégò w pierszim cządze ùtwórstwa wôżny je wątk twò-
rzeniô dlô se: „Lectaż, mòje miłé spiéwë, / com was spiéwôł dlô sebie”4. Na ten ôrt
artista próbùje wpisac sã w panteòn ùsôdzców, ale nie je jesz gwësny wôrtnotë swòji
pòezji. Liriczné ùsôdzczi aùtor nazéwô spiéwama. Są òne pisóné prostim jãzëkã: „Tam
tã wajã prostą nótã/ dobri lëdze rozmieją”5. Adéla Kùik-Kalinowskô wëróżniwô ù pòe-
të baro letką pòeticką stilistikã wëpòwiedzaną w jãzëkòwi fòrmie szpôsu i lëdowi
przëspiéwczi6. Jan Karnowsczi w wiérzce z 1910 rokù „Jô bëm chcôł wëspiewac” tak
samò pisanié lirików nazéwô spiéwanim. Chcôłbë wësłowic, co mù graje w piersë, co
gò gniece: „Jô bëm chcôł wëspiewac głosno, / co w piersë mie pôli, / co w dëszë sã
żôli”7. Młodi pòeta, juwerno jak jegò drëch A. Majkòwsczi, nie je jesz gwësny wôrt-
notë swòji pòezji, żôli sã: „Wierã Mùzë spałë”8. Pòstãpny młodokaszëba, Léón Hejka,
tak samò stosëje pòchwôt „piesnie” na nazwanié pòezji: „Ach, ni ma mi Hanczi, /
/ jô nie wiém co / a bez kòchanczi / chto piesnie mie dô”9. Òbchôdanié pòezji jakno
spiéwù mô swòje zdrzódło w anticznëch czasach, czedë wëkònywónô òna bëła wiedno
prze akómpaniamence mùzycznëch jinstrumentów. Wspòmnióny wëżi Léón Hejka
nawlékô do tegò tematu w wiérzce Mòja lutnia: „Sztërë le strënë/ ma lutnia mô /
/ wiedno te same/ mie tonë dô”10. W cëtowónym fragmence je czëc nôdzejã, że wena
pòetë nie zadżinie, zôs jegò ùtwórstwò òstónie niezmienioné. Nie je to kùreszce jakôs
2 H. J. Derdowsczi, Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł. Zełgôł dlô swòjich drëchów
kaszubsczich Jarosz Derdowski, Biblioteka Pisarzy Kaszubskich, t. 2, oprac. J. Samp,J. Treder, E. Gołąbek,
Gdańsk 2007, s. 208.
3 J. Karnowski, Prosba, w: J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 16. Ùsôdzczi
zebróné J. Karnowsczégò w: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów,
Biblioteka Pisarzy Kaszubskich t. 7, òprôcowanié i dopisënczi H. Makurat, wstãp J. Borzyszkowski, A. Kuik-
-Kalinowska, H. Makurat, Gdańsk 2012, s. 205–300 i wersja znormalizowónô s. 447–542.
4 A. Majkowski, Zamiast przedmòwë, w: A. Majkowski, Wiersze i frantówczi, Banino – Kartuzy
– Kościerzyna 2009, s. 12. Ùsôdzczi zebróné A. Majkòwsczégò w: Aleksander Majkowski, Jan Karnow-
ski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów…, dz. cyt., s. 145–204 i wersja znormalizowónô s. 387–446.
5 A. Majkowski, Zamiast przedmòwë…, dz. cyt., s. 12.
6 A. Kuik-Kalinowska, Lutnia kaszubska. Poeci z kręgu młodokaszubów, w: Aleksander Majkowski,
Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów, dz. cyt., s. 58.
7 J. Karnowski, Jô bëm chcôł wëspiewac, w: J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino
2010, s. 16.
8 J. Karnowski, Prosba, w: J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 16.
9 L. Heyke, Piesniôdejka, w: L. Heyke, Kaszëbsczé spiéwë, Gdańsk 1999, s. 89. Dokazë zebróné
L. Heyke w: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów…, dz. cyt.,
s. 301–360 i wersja znormalizowónô s. 543–622.
10 L. Hejke, Mòja lutnia, w: L. Heyke, Kaszëbsczé spiéwë, Gdańsk 1999, s. 5.

wiôlgô, pateticznô pòezjô, tak jak w romantizmie, le prostô, wërôstającô z rodzynny

zemi, z tatczëznë. Pòbrzmiéwô w ni charakteristicznô niegwësnota czasu młodoscë,
szëkanié indiwidualny żëcowi drodżi, co widzec je w pòezji młodokaszëbów na
pòczątkù jich przigòdë z pòezją. Piszącë ò swòji pòezji jakno lutni i spiéwie „pòeta
òdwòłiwô sã tak do renesansowi tradicji, jak téż romanticzny czë neòromanticzny”,
co rëchli dostrzegła A. Kùik-Kalinowskô11.
Z pòjmòwanim pòezji jakno piesni i spiéwù parłãczą sã pòzwë i słowizna. Pòeta
to piesniodzej, pòetka – piesniodejka. Zôpis ten wëstãpiwô m.jin. w pòezji L. Hejczi,
pózni jidze gò nalezc w pòlskò-kaszëbsczim słowarzu zrzeszińca Jana Trepczika
(1994). Bernat Sëchta w dramace Przebùdzenié akt IV tak pisze ò Hieronimie Der-
dowsczim: „Piesniodzeju z Wiela, tu skrzëpice môsz, bij w parmienie złotëch strun,
wëdobądzë piesnią z nich jak skrą, piesnią ò sławie!”12. Terôczasny pòeta Stanisłôw
Janka jednémù z tomików wiérztów dôł tituł Piesniodzejanié13.
Jaromira Labùdda stosëje téż drëdżé òkreslenié pòetë, neòlogiznã: runita, w wiérz-
ce „Runita wòdë”: „na kùtrze widza jem piesniodzejã / rozbijôł jadra zawątaniégò /
/ piestrzéń widnika / a pònémù parminiem słuńca / runił na niebie / wëłowioné wiérz-
të”14. Aùtorka wëzwëskiwô jãzëkòwé doswiôdczenia zrzeszińców, z chërnyma stikała
sã jakno córka swégò òjca Aleksandra Labùdë. Runita – pòeta, runic – pisac, ùsôdzac
pòezjã. Czasnik runimë pòjawiô sã w pòstãpny wiérzce „Wërozmienié”: „Czernidłem
nieba runimë wiérztë”15. Zdrzódłospòdlé neòlogiznë pòchôdô òd słowa runë – znaczi
alfabétu wëzwëskiwónégò bez germańsczé lëdë.
Pózniészi lëteracë, òsoblëwie z karna zrzeszińców i jich pòsobników, tak samò
wërazno czëją sëłã słowa, starã i ùcemiãgã pòetë. Cytowónô chùdzy aùtorka Jaro-
mira Labùdda w teksce Twòrzenié wëznaje: „Słowa płëną przeze mie, ale nie są
mòje”16. Ùtwórca stôwô sã przesélnikã, nôrzãdzã w rakach ùniwersum. Pisanié stôwô
sã namienienim artistë: „Gôdôsz: Piszë wiérztë. To je twòja nômiana”17, choc mô òn
swiądã, że nie je letkò, czegò nie rozmieje ten, co stoji bùten: „Letkò rzec, chto sã
słowa nie trzimie codniowò”18. Tak mòże pòwiedzec leno ten, co sóm nie pisze, chtos,
chtëren zdrzi z bòkù. Artista zamanówszë czëje nimòc i pùstkã: „Le të nie wiész, że
ù mie cemnica i niwec, / i jô sama jem lózô jak na Szklanô Góra”19. Zapisóné słowa,
11 Òb. A. Kuik-Kalinowska, Lutnia kaszubska…, dz. cyt., s. 72.

12 Cytat pòchôdô ze Słownika gwar kaszubskich Bernarda Sychty, Wrocław – Warszawa – Kraków
1970, tom IV, s. 267. Òb. też: „Arkona”, R. 1946, nr 12, s. 16.
13 S. Janke, Piesniodzejanié, Gdańsk 2003.
14 J. Labudda, Runita wòdë, w: Dzëczé gãsë. Antologiô kaszëbsczi pòezji (do 1990r.), red. R. Drzeż-
dżón, G. Schramke, Gdiniô 2004, s. 223. Wiérzta ùkôzała sã w pierszim tomikù pòetczi Kôrba cëchòtë
w 1986 roku.
15 J. Labudda, Wërozmienié, w: Zwadë dëszë mòji, Bolszewo 2014, s. 37.
16 J. Labudda, Twòrzenié, w: Zwadë dëszë mòji, dz. cyt., s. 12.
17 J. Labudda, Piszë, w: Zwadë dëszë mòji, dz. cyt., s. 15.
18 Tamże.
19 Tamże.

drãgò wëprôcowóné, wëcygniãté z głãbi bëcégò pòetë spôdają na papiór: „Spôdają na

papiór zmachconé lëtrë / – zapùchałé wątë”20. Za D. Kalinowsczim nót je pòwtórzëc,
że aùtorka òdkriwô w swòjich ùsôdzkach wiôlgą wôgã i òdpòwiedzalnotã pòetë-me-
dium, bez jaczégò mògą przepłiwac trescë tak bëlnotë i harmónijnégò piãkna, jak
i òmanë i wëkrzëwiony brzëdotë21.
Rozwôżania na témã pòezji i pòetów wëstãpiwają téż w dozdrzeniałim cządze
ùtwórstwa apartnëch aùtorów. Z perspektiwë lat Stanisłôw Janka tak wspòminô swòjã
pierszą wiérztã: „Mòja pierszô wiérzta bëła zadzëwòwanim / swòjim jistnienim w swie-
ce”22. Jegò wiérztë „nie bëłë le zwëczajnym / rimã”, leno stałë sã „szmaką rzéczi,
chtërna wiedno płënie”23. Zastanôwiô sã nad swòjim ùtwórstwã: „Wejle, to je ale na
swiece, Stach pisze wiérztë”, procëmno do swòjégò starka gbùra czë òjca krôwca,
„a tak pò prôwdze co to / pisanié dëcht daje ani dëtka, ani jestkù, leno / mòże le
jaką pòcechã i to je wszëtkò i dëcht jaż tëlé”24. Pismienizna nie dôwô strzodków na
żëcé pòece, mòże dawac blós pòcechã. Artista jawi sã wiãc jakno chtos wëjątkòwi,
òdchôdający òd tradicyjnëch zdrzódłów zagwësnieniô ùtrzimaniô rodzëznie, je kims
jinym, apartnym, rodzy zadzëwòwanié. Zadzëwòwanié w pòezji Janczi je kùreszce
wszechòbecné, wëstãpiwô téż w jinëch wiérztach. Sóm pisze ò sobie: „Jô jem dëbelt-
nym pùstkòwim chłopã / chtëren z zadzëwòwanim krący sã pò swiece / a zaczeka-
wiony wzérô jaż w òstatné / nórtë wszechswiata nié do pòjãcô”25. Z zadzëwòwaniô
rodzy sã filozoficzné pòdińdzenié do żëcô, jegò wòlô zmianë i pòznaniô.
Dzysdniowé pòkòlenia pòetów reprezentëje Hana Makùrôt, aùtorka trzech zbiér-
ków wiérztów26. W ji pòezji „artiscë żëją na hòrizonce jindiwidualnoscë / to co
materialné ni mô dlô nich wôrtoscë / (…) pòeta chtëren pòpôdł w artiznã / nie wë-
gramòli sã / do ùłudë domôcëznë i cepłégò mléka / farwa szaroscë je dlô naju / baro
niebezpiecznô/ më żëjemë definiującë mëslë”27. Pòdmiot liriczny òblôkô sã w ruchna
pòetë, chtëren wëdôwô sã bëc kims jinym niżle zwëczajny człowiek, kims lepszim.
Codzénnosc je dlô niegò baro niebezpiecznô. Dlôcze? Mòże rzeknąc, że je zôwadą
w twòrzenim. Pòeta żëje pò to, bë pisac – definiowac mëslë. Ùsôdzczëni ùżiwô
epitetu „pòezja szôlëzna”: „piszesz sã pòezjo mòja szôlëzno”28. Aùtorka rozmieje
letkòsc twòrzeniô: „z ùmësłu wëjimóm pòematë jak parmienie/ jak jelenie wëbiégają
wiérztë z mëslów same/ mòja artizna to nie je mòcowanié sã / to nie je rzemieslniczô

21 Òb. D. Kalinowski, Skrzydła myśli, w: D. Kalinowski, Sylwa kaszubskie, Słupsk – Gdańsk 2017,
s. 36.
22 S. Janke, Mój tuńc na mòstkù, w: S. Janke, M. Tamkun, Szescdzesątka, Bolszewo 2016, s. 12.
23 Tamże.
24 S. Janke, Stach pisze wiérztë, w: S. Janke, M. Tamkun, Szescdzesątka, Bolszewo 2016, s. 25.
25 S. Janke, Jô jem dwa razë pùstkòwi, w: S. Janke, M. Tamkun, Szescdzesątka, Bolszewo 2016, s. 28.
26 Są to w chronologiczny kòlejnoscë: Chléw (2010), Testameńtë jimaginacji (2011), Intimné mò-
nolodżi. Monologi intymne (2016).
27 H. Makurat, cëzosc swiata, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji, Kartuzy 2011, s. 108.
28 H. Makurat, pòezja szôlëzna, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji, dz. cyt., s. 24.

mãka kreòwaniô ùrôbianiô”29. Całi pierszi dzél zbiérkù Testameńtë jimaginacji pòd
charakteristicznym titlã Knéga bezsromòtny Jimaginacji Artiznë (Księga Bezwstyd-
nej Imaginacji Artystycznej) tikô sã pòezji i kùńsztu. Pòetka òddôwô w ùjãtëch w nim
lirikach swòjã dëszã artistczi, nié wiedno zrozmiałi. Jak sama òbstôwô, kómpònëje
aùtisticzny swiat, zôs kùńszt je absolutno bòską hòdowlą dzywnëch słowów, przeto
je darënkã Bòżim, a artista jinaczi sã òd zwëczajnëch lëdzy. Grégór Schramke we
wstãpie do zbiérkù Testameńtë jimaginacji wskazywô na romanticzné pòchôdanié
liricznégò pòdmiotu – pòetë, jegò pònadzwëczajnotã, bëcé pòza swiatã, chtërno
widzec je w lirikach Hanë Makùrôt30. Artista nie pasëje do swiata zwëkłëch lëdzy,
temù je wiãc samòtnikã, aùtsajderã, a nawetka blisczim Bògù. Daniél Kalinow-
sczi w recenzji tomikù Testameńtë jimaginacji wëmieniwô aùtoironiã jakno wôżny
pòeticczi dzejnik, bùdowanié distansu wedle pòwôżno wëpòwiôdónëch òbrzészków
lëteraturë31.
Pòecë wspòminają w swòjich ùtwòrach pòprzédców na placu ùtwórstwa. W pierszi
rédze przëwòłiwają Floriana Cenôwã, np. Jón Karnowsczi w wiérztach z cyklu „Òn
miôł kaszëbsczé serce”: „Ceynowa”32, „Rozmiszlanié Ceynowë” dzél I i II33 czë „Czile
słów Ceynowë”34. Ò òddzałiwanim pòezji Jana Karnowsczégò pisze Feliks Sykòra:
„Jô bëm leno chcôł,/ żebë naszô mòwa,/ cos jã snôżo sôł,/ w nórtach sã nie chòwa”35.
Sztefón Biészk w pòeticczim cyklu Sonety kaszubskie wëstawił lëteracczi pòmnik
taczim ùtwórcóm jak F. Cenôwa („Cenowa”), Jón Karnowsczi („Wós Budzysz”),
Aleksander Majkòwsczi („Majkowsczi”), Léón Hejka („Heyke”), Jón Trepczik
(„Trepczyk”) czë Francëszk Grëcza („Ksódz Grëcza”)36. Ò wiôldżich pòprzédcach
w lirikach Trepczika i Bieszka pisôł D. Kalinowsczi we wstãpie do 8 tomù Biblioteczi
Kaszëbsczich Pisarzów Pòezjô zrzeszińców37. Wiãkszé òbgôdanié lëteracczich pòrtre-
tów w lirikach Trepczika jidze nalezc w artiklu Pòrtretëjący Trepczik przëwòłónégò
badérë, chtëren dôł wiele placu Trepczikòwim dokazóm pòswiãcónym jegò pòprzéd-
cóm na gónie ùtwórstwa, jak téż terôczasnym pòetóm38.
29 H. Makurat, ars poetica, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji, dz. cyt., s. 31.

30 G. Schramke, Dwa swiatë ë czëstô herezja parnasu, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji,
dz. cyt., s. 8.
31 D. Kalinowski, Czarne słońce, w: D. Kalinowski, Raptularz kaszubski, Gdańsk 2014, s. 25.
32 J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 39.
33 J. Karnowski, Nowòtné spiéwë…, dz. cyt., s. 40–49.
34 J. Karnowski, Nowòtné spiéwë…, dz. cyt. Banino 2010, s. 51. Ò òdnieseniach do znónëch pòsta-
cjów w lirikach Karnowsczégò pisze téż A. Kuik-Kalinowska: Lutnia kaszubska…, dz. cyt., s. 49–84.
35 F. Sikora, Przë grobie Jana Karnowsczégò w Brusach, w: G. Schramke, Skrë ùsôdzkòwi mòcë.
Antologiô kaszëbsczi pòezji (1991–2008), Gdiniô 2010, s. 93.
36 S. Bieszk, Sonety kaszubskie, Gdańsk 1986.
37 Òb. D. Kalinowski, Pieśń i sława. O liryce zrzeszyńców, w: Jan Trepczyk, Aleksander Labuda,
Jan Rompski, Stefan Bieszk, Franciszek Grucza, Feliks Marszałkowski, Poezja zrzeszyńców, opr. i przy-
pisy H. Makurat, wstęp J. Borzyszkowski, D.Kalinowski, H. Makurat, BPK t. 8, s. XLVI–XLVII, LXI.
38 Òb. D. Kalinowski, Trepczyk portretujący, w: Méster Jan (1907–1989). Praca monograficzna
o Janie Trepczyku, red. W. Frankowska, Wejherowo 2017, s. 77–93.

Pòstãpny ùtwórca, Stanisłôw Pestka, pòswiãcył jednã z wiérztów Janowi Trep-

czikòwi, pòece i spiéwôkòwi. W lirikù Piesniodzej z Wejrowa39 tak òpisôł Méstra
Jana: „Skrë i grómë na ti lërze / bò ji strënë ùcwiardzoné w arkóńsczim ògnisz-
czu”40. Lira w antikù bëła atribùtã mùzë pòezji miłosny i weselny Erato. Òdniese-
nia do lirë wpisywają Trepczika w długą régã lirników, lëdowëch spiéwôków (jak
w romantizmie), pòetów sławiącëch rodzynną zemiã. Lira traktowónô jakno atribùt
pòetë wëstãpiwô w ùtwórstwie kaszëbskòjãzëkòwëch aùtorów, chòc młodokaszëbi
sławilë lutniã41. Trepczik je przedstawiony jakno ten, chtëren w kaszëbiznie widzôł
„głãbiznã” i òdegrôł wiôlgą rolã w ùsztôłtowanim kaszëbsczégò jãzëka w zôkrãżim
słowiznë42: „Zôs zbëlnioné ë zmłodzoné słowa pòtłukôcze / Donëkané jaż za grańce
dosłownoscë / Skrzą sã bë chto na nie prisnął z tãczë / Kaszëbskô tej sta sã snicym
w jawernoce”43. Tak samò Michôł Piéper chwôli Jana Trepczika: „Pësznô mòwa,
dëchtowné słowa” za Trepczikòwi tomik Òdecknienié44, pòdkresliwającë òsoblëwie
jãzëkòwi aspekt ùtwórstwa Trepczika. Zôs Bòżena Ùgòwskô pòswiãcëła jeden
z lirików wspòmniónémù Stanisławòwi Pestce: „Wiele krëjamnotów tacëłë na pół
przëmkłé òczë”45, a pòetã nié wiedno spòtikało zrozmienié46.
Jinégò pòetã, Léòna Heykã, swòjégò méstra, wspòminô Stanisłôw Janka w teksce
Kòscérzna: „chtëren pisôł romanticzną balladã ò mùlkach / Dobrogòsce i Miłosławie
ze strzédnowieczô / a długò w nocë pôlił sã wid w jego òknie òbróconym / na nordową
stronã”47. Do tématów ùtwórstwa Heyczi, zwónégò piesniarzã nordë, przedstôwcą
młodokaszëbów, nôleżi „spiéw dzejowi”, to je historicznô tématika48. Widzenié Pòetë
z Cerzni bez jegò żimką, nôczãszczi nocną twórczą robòtã je plónã zebrónëch przez
Jankã wspòminków ùczniów kòscérsczich szkòłów: seminarium dlô szkólnëch, gim-
nazjum i liceùm, w jaczich Heyka béł katechetą i prefektã49.
39 J. Zbrzyca, Piesniodzej z Wejrowa, w: J. Zbrzyca, Wieczórny widnik, Gdańsk 2002, s. 30.

40 Tamże. D. Kalinowsczi òdniósł sã téż do lëteracczégò pòrtretu Trepczika, chtëren nalôzł sã
w wiérzce S. Pestczi Piesniodzej z Wejrowa; òb. D. Kalinowski, Trepczyk portretujący…, dz. cyt., s. 91–92.
41 Symptomaticzny je tituł wstãpù do òpracowania tikającégò sã pòezji młodokaszëbów w serii
Biblioteka Kaszëbsczich Pisarzów, t. 7. A. Kuik-Kalinowska, Lutnia kaszubska…, dz. cyt., s. 49–84.
42 Òb. E. Bugajna, Pamięć zapisana w poezji, w: Kulturowe konteksty pamięci Pomorzan. XIII Kon-
ferencja Kaszubsko-Pomorska, red. C. Obracht-Prądzyński, Słupsk – Gdańsk 2016, s. 319.
43 J. Zbrzyca, Piesniodzej…, dz. cyt., s. 30.
44 M. Pieper, Dlô Méstra, w: G. Schramke, Skrë ùsôdzkòwi mòcë. Antologiô kaszëbsczi pòezji
(1991–2008), Gdiniô 2010, s. 267.
45 B. Ugowska, [Wieleż krëjamnotów…], w: B. Ugowska, Òkrëszënë żëcégò, Gdańsk 2016, s. 16.
46 Pòstacjô i ùtwórstwò Stanisława Pestczi, pseùdonim Jón Zbrzëca, òstałë òmówioné w tomie z serii
Pro memoria. Stanisław Pestka (1929–2015) pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk – Wejherowo 2017.
47 S. Janke, Kòscérzna, w: S. Janke, M. Tamkun, Szescdzesątka, Bolszewo 2016, s. 28.
48 Na témã religijny pòezji L. Heyczi òb. E. Bugajna, Leon Heyke a poezja religijna, w: Dzieło
Leona Heykego, red. J. Borchmann, M. Plińska i B. Wiszowaty, Bolszewo 2016, s. 33–34. Òb. téż Leon
Heyke – Świetopełk literatury kaszubskiej, red. J. Kęcińska, Gdańsk – Wejherowo 2007.
49 S. Janke je téż aùtorã ksążczi Poeta z kaszubskiej nocy. Życie i twórczość ks. dr. Leona Heykego
(1885–1939), Wejherowo 1998. Òb. tegòż: Moja glossa do biografii ks. dr. Leona Heykego, w: Dzieło
Leona Heykego…, dz. cyt., s. 57–61.

Dokazóm pòswiãconym pamiãcë nadzwëkòwëch ùtwórców kaszëbsczich w lëte-

raturze przezdrza sã Adéla Kùik-Kalinowskô w ksążce Tatczëzna. Literackie prze-
strzenie Kaszub w rozdzélu zatitułowónym Literackie pomniki50. Badérka zajãła sã
tim dzélã pòezji, chtëren w centrum stôwiô òbrazë pòchówków abò grobów wë-
bitnëch indiwidualnosców: Floriana Cenôwë, Aleksandra Majkòwsczégò, Jana Kar-
nowsczégò i jinëch.
Pòetowie òdnôszają sã téż do artistów wëpòwiôdającëch sã w pòòstałëch òbrë-
miach kùńsztu. Apartno ùlëdónym mòtiwã kaszëbsczich lëteratów je mùzyka i ji
ùtwórca. Chùdzy wëzwëskôł gò A. Majkòwsczi w wiérzce Muzykańt Didana51 czë
pózni Frãcëszk Sãdzëcczi w pòemace ò mùzykance Skwierkù, chtëren pòswiãcył
całé żëcé temù kùńsztowi52. Bòhater, jak wskazywô D. Kalinowsczi, „naznaczony je
niepòwtôrzalnotą talentu i rozrosłim indiwidualizmã”53. Mùzyka bëła dlô Skwierka
dërżéniã, dbą żëcégò, mòtórã dzejaniégò, przëcygała gò z nieòdpiérną sëłą, ni mógł
bëc òd ni lóz, nimò że wëzbëła gò ùstatkòwónégò żëcô. Òblubionô, a wespół fatalnô.
Pòkôzónô w pòemace sëła talentu bùdëje jakbë negatiwny òbrôz cëskù kùńsztu. Czë
je to òdniesenié do młodopòlsczégò zéwiszcza „kùńszt dlô kùńsztu”, czedë artista nie
zdrzôł na ùwôżanié, słôwã, dëtczi? Gwësno lëteracczi Skwierk pòswiãcył dlô ti mùzë
całé swòje żëcé. Szëkającë jinëch lirików tëczącëch sã mùzyczi, mòże wskazac tekst
Benedikta Karczewsczégò, chtëren wëstãpiwô procëm scwierdzeniémù „Cassubia
non cantat”, żëjącégò w XIX stalatim pastora Lorka z Cecenowa: „A zewsząd płëną
spiéwë, mùzyka, tuńc / Ë kaszëbsczich karnów młodzëznë zéńc”54.
Pòstãpnym dzélã kùńsztu wëzwëskiwónym bez lirików je malarstwò. Wôrt tuwò
przëwòłac tekst Jana Trepczika Méster snôżotë (z ùwôżanim i tczą w. M. Mòkwie
dedikùjã)55. Pòznôwómë skrócënk żëcopisu sopòcczégò malarza, chtërnégò rodzyn-
né stronë leżą nad Wdzydzczim Jezorã („Nad biôławim sztrądã, kòl wdzydzczich
jezór, / Na stolëma knôpiã so rosło”) a téż główné mòtiwë jegò òbrazów: „òkrãt sã
zybie na wałach”, „rëbôcë w czôłnie”. Marinisticznô tematika rozsądzywô ò apartno-
scë jegò ùtwórstwa. W pòdobnym tonie ùtrzimóny je lirik Alojzégò Nôgla „Malôrz
mòrza”: „Òn szedł na sztrąd/ i ùzdrzôł Bôłt. / Na mòrzu płënã/ kùtrë trzë… / Rëbacczi
50 A. Kuik-Kalinowska, Tatczëzna. Literackie…, dz. cyt., s. 292–296.

51 A. Majkowski, Mùzykańt Didana, w: Wiersze i frantówczi, Banino – Kartuzy – Kościerzyna
2009, s. 111.
52 S. Sędzicki, Gôdka ò Januszu Skwierkù, nôsławniészim grajkù kaszëbsczim, w: F. Sędzicki,
Utwory kaszubskie, BPK t. 9, òpracowanié i dopisënczi Marek Cybulski, wstãp Marek Cybulski, Joanna
Schodzińska, Daniel Kalinowski, Gdańsk 2014, s. 219–300.
53 Òb. D. Kalinowski, Miłować i chwalić. Kaszubskojęzyczna twórczość Franciszka Sędzickiego,
w: F. Sędzicki, Utwory kaszubskie…, dz. cyt., s. LXI.
54 B. Karczewski, Cassubia non cantat, w: Czemù kaszëbsczi, Gdańsk 2000, s. 29. Ò pòezji Kar-
czewsczégò òb. B. Ugowska, Òbrôz Kaszëbów i zemi kaszëbsczi w dokazach Benedikta Karczewsczégò,
w: „Kościerskie Zeszyty Muzealne” 2017, nr 11, s. 187–195.
55 Jan Trepczyk, Aleksander Labuda, Jan Rompski, Stefan Bieszk, Franciszek Grucza, Feliks
Marszałkowski, Poezja zrzeszyńców…, dz. cyt., s. 396–398. Ò lëteracczim pòrtrece Mòkwë pisze D. Ka-
linowsczi w: Trepczyk portretujący…, dz. cyt., s. 89–90.

trud/ òbzérôł jakbë w spikù”56. Przikłôd jinégò bòhatera zajimającégò sã malarstwã

nalézemë w pòemace Sãdzëcczégò „Jôchim Czwaruch”57. Młodi malôrz òd pòczątkù
widzy procëmnotë, staje sã wiejsczim pòpichańcã, le pòsobné zwrotë akcji prowadzą
do prawie hollywoodzczégò kùńca. Wedle D. Kalinowsczégò „historiô ò Czwaruchù
stôwô sã aktã òddzeleniô Sãdzëcczégò òd diktatu lëdowi lëteraturë”, zôs „przekrô-
czanié pòeticzi gôdczi” nót je traktowac jakno „òdwôgã pòdjãcô nowi stilisticzi”58.
Nômni pòeticczich dokazów tikô sã żłobiarstwa. Henrik Héwelt, aùtor pòetic-
czégò tomikù Nie òdińdã bez pòżegnaniô (Gdiniô 1996), béł żłobiarzã. Na témã
kaszëbsczi pòrcelanë i ji dokazców wëpòwiôdôł sã przëwòłóny wëżi B. Karczewsczi
w tekstach Damroczi gard59 ò ceramice znónëch grónkarzów Néclów z Chmielna czë
żukòwsczich modłach wësziwôrczi Ptach, przeniosłëch na pòrcelanã w Lubianie60. Jón
Karnowsczi zôs òddôł tczã załóżcë wdzydzczégò skansenu Izydorowi Gùlgòwsczémù
w wiérzce Syn Bòrów61.
W pòdónëch wëżi rozwôżaniach òstałë wëzwëskóné blós wëbróné pòeticczé eg-
zemplifikacje. Pòdóné przikładë òdnôszają sã do zapisónégò w temace mòtiwù kùń-
sztu i artistë w kaszëbsczi pòezji. W pierszim dzélu referatu przedstawiony òstôł mòtiw
pòetë i jegò rolë, za to drëgô czãsc tikała sã pòeticczich òdnieseniów do ùsôdzców
pòòstałëch òbrëmiów kùńsztu. Nie je to całowny òbrôz òmôwiónégò zagadnienia.
W ùmëslënkù aùtorczi hewòtnô prôca je prziczinkã do badérowaniów lëteraturo-
znajôrzów nad òbrazã pòetë i artistë w kaszëbsczi lëteraturze.
Na spòdlim przeprowadzonëch rozłożënów mòże scwierdzëc, że nôbarżi widoczny
je mòtiw pòetë i jegò namëslënkù nad rolą pòezji, pòdjimóny w całim cządze rozwiju
kaszëbsczi lëteraturë. Wëstãpiwô òn ù młodokaszëbów, zrzeszińców, pòwòjnowëch
i terôczasnëch pòetów. Przede wszëtczim widzec je artisticzną samòswiądnotã pòetów,
zapisóną w wielnëch wiérztach. Pòjôwiają sã trójné òdniesenia do lirë, zawołania
do mùzów, niegwësnotã wôrtnotë pierszich pòeticczich próbów. Do głosu dochôdô
téż ùcemiãga sparłãczonô z procesã twòrzeniô. Na drëdżim biegùnie zôs widzec je
pewnotã wëjątkòwi rolë artistë, jegò niepòwtôrzalnotë, indiwidualiznë, a kùnszt je
traktowóny jakno dôrënk Bòżi. Na apartną rolã pòezji wskôzëje téż słowizna: na-
zéwónô je pesnią, spiéwanim, piesniodzejanim, zôs ji ùsôdzca piesniodzejarzã, runitą.
Wielnô je lëczba lirików òdnôszającëch sã do jinëch ùtwórców, tpzw. lëteracczich pòr-
tretów: Cenôwë, Majkòwsczégò, Karnowsczégò, Hejczi, Trepczika, Grëczë, Pestczi.
56 A. Nagel. Malôrz mòrza, w: A. Nagel, Mòje wiérztë, Gdynia 2010, s. 82.

57 F. Sędzicki, Jôchim Czwaruch. Dzëwacznô gôdka dlô zabawieniô płochëch, a zgòrszeniô statecz-
nëch lëdzy. Ùbzdurził sobie, zniewichôł i nachribòtił Frant Gôch, w: F. Sędzicki, Utwory kaszubskie…,
dz. cyt., s. 301–432.
58 Òb. D. Kalinowski, Miłować i chwalić…, dz. cyt. s. LXXIX.
59 B. Karczewski, Damroczi gard, w: Kaszëbsczé sprawë, Gdańsk 2001, s. 24.
60 B. Karczewski, Kaszëbskô porcelana, w: Na kaszëbsczi rodny ôrt, Gdańsk 1999, s. 9; tamże:
Żukòwò, s. 21.
61 J. Karnowski, Syn Bòrów, w: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja
młodokaszubów, dz. cyt., s. 541.

Nômni przikładów dotikô jinëch òbrëmiów kùńsztu, czãsto są to tematë przigòdné,

leżnoscowé. Westrzód nich wërazniészé są tekstë tikającé sã mùzyczi czë malarstwa.
Pòzdrzatczi na témat rolë artistë i kùńsztu rozwijałë sã w kòżdi epòce, nierôz bëłë sobie
przékòwné. Bezùstôwné pòdjimanié tegò tematu przëswiôdczô ò tim, że wiedno béł
to dlô człowieka wôżny wątk, co zaswiôdczô ò pònadczasowi sële kùńsztu i artistë.

Tómk Fópka
Pòdjimiznë dlô rodny mòwë.
Stojizna na rok 2017
Kaszëbsczi jãzëk wcyg nie chce ùmrzéc. W szkòłach je jegò ùczonëch kòl 20 tësący
szkòłowników. Mòżna gò sztudérowac. Są kùrsë, szkòlenia, gdze jidze jegò sã wëùczëc
i pòdnaszac swòjã niwiznã znajomòscë. Pòwstôwają nowé ksążczi, platczi, dokazë na
binã. Rada Kaszëbsczégò Jãzëka1 dbô ò standarizacjã kaszëbiznë. Je òn przëtomny
w pùbliczny rëmie2, w czim bëlno pòmôgają kaszëbskòjãzëkòwé media3. W cządze, czedë
kaszëbsczégò jãzëka je ju dzél wiãcy w pùblicznym dzejanim jak w familiach – leżnoscą
do jegò pòkôzaniô stôwają sã rozmajité pòdjimiznë: kònkùrsë, festiwale, przezérczi. Dzél
z nich pòdskôcô do twòrzeniô nowëch lëteracczich, mùzycznëch, binowëch dokazów.
Jiné są ze swi nôtërë barżi òdtwórczé, promùjąco-kòrzeniącé w swiądze a lëdzczi pa-
miãcë. Pòzérającë na jich zortë, wëmienic mùszi pòdjimiznë kaszëbiznë pisóny, mówiony
a spiéwóny. Są téż pòdjimiznë łączącé zortë, np. pisóny i mówiony. Wëmienic sã słëchô
tuwò nordowé „Bë nie zabëc mòwë starków”, czë wielewsczi kònkùrs gôdëszów, gdze
wëstãpiwający sami twòrzą, a pózni prezentëją swòje pisanié w gôdce. Są téż jiné, ò ja-
czich słëchało bë sã chòcle wspòmnąc. Pewno zdarzi sã, że jaczis pòdjimiznë zafelëje4.
Gôdka bãdze ò pòdjimiznach, co bëłë przëtomné w rokù 2017.
Pisónô kaszëbizna
Nôwikszim kònkùrsã lëteracczi kaszëbiznë5 òstôwô Òglowòpòlsczi Kònkùrs Lëte-

racczi miona Jana Drzéżdżona6, jaczi òd 1996 rokù òrganizëje wejrowsczé Mùzeùm
1 http://rjk.org.pl/
2 M.jin.: w kòmercjowim dzejanim. Zdrzë: Tómk Fópka. Kaszubszczyzna w sklepach i gościńcach
Pomorza, w: „Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego 2009”, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2009,
s. 150–160. W pòlitice: pierszi co przemôwiôł w pòlsczim parlameńce pò kaszëbskù, a robi to tej-sej, je
senatór Kazmiérz Kleina: http://www.gazetakaszubska.pl/69655/jezyk-kaszubski-zabrzmial-senacie-rp.
3 Przédnym „rozkòscerziwôczã” kaszëbiznë òstôwają: pùbliczné Radio Gduńsk a priwatné: Twòja
Telewizja Mòrskô z Wejrowa i Radio Kaszëbë z Gdini. Strzód cządników nôwiãcy pò kaszëbskù je
w „Pòmeranii”. W pùbliczny telewizji (TVP Gduńsk) kaszëbizna mô leno krótczi program „Tedë jo”, rôz
na dwie niedzele. Skòpicą kaszëbiznë je w internece, w całoscë na stronach priwatnëch miéwców, ale téż
na stronach stowarów, w tim Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô: www.kaszubi.pl.
4 Nôwikszi głód aùtor òdczuł sznëkrëjącë za binowima cyklicznyma rozegracjama…
5 Tematika kaszëbsczich lëteracczich kònkùrsów òstała rëszonô téż w: Tómk Fópka, Kaszëbsczé
lëteracczé kònkùrsë – jimë z jãzëkã, „Stegna – kaszëbsczé lëteracczé pismiono” nr 3/2008 (9), s. 25–27.
6 Historiã tegò kònkùrsu, òkróm protokòłów pòsobnëch edicjów, jidze pòznac na spòdlim zdrzódłów:
Radosław Kamiński. Ogólnopolskie Konkursy Prozatorskie im. Jana Drzeżdżona, w: Światy możliwe Jana

Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë a Mùzyczi. Na zôczątkù nazéwôł sã „Òglowòpòl-

sczim Kònkùrsã Prozatorsczim” i przez 13 lat pisóné bëło pò pòlskù a pò kaszëbskù7.
W latach 2009–2012 nie béł òrganizowóny. Pò wznowienim w rokù 2013 przëjimóné
bëłë leno dokazë w kaszëbsczim jãzëkù, a dwa lata pózni do kategòrie prozë doszła
kategòriô pòezje i kònkùrs zmienił pòzwã na Òglowòpòlsczi Kònkùrs Lëteracczi8.
Brzôd tegò kònkùrsu je stolëmny – wëdónëch òstało 16 zbiérów nôdgrodzonëch
dokazów9.
Do Drzéżdżonowi „familie kònkùrsów” (pòd jegò mionã) zaliczëc trzeba jesz
nordowé: „Kònkùrs Kaszëbsczich Môłëch Artisticznëch Fòrmów – Bielawa”10 i „Bë
nie zabëc mòwë starków”, ò jaczim mdze w pòsobnym dzélu tegò òpracowaniô.
Drzeżdżona pod red. Daniela Kalinowskiego, Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo, Bolszewo 2013,
s. 221–229 (lata 1996–2008); Tomasz Fopke, Powrót Drzeżdżona. Ćwierć tysiąca kaszubskich znaków
w: Światy możliwe Jana Drzeżdżona pod red. Daniela Kalinowskiego, Biblioteka Publiczna Gminy Wej-
herowo, Bolszewo 2013, s. 245–247 (edicjô z rokù 2013); http://radiokaszebe.pl/grzegorz-schramke-
-zwyciezca-xv-konkursu-prozatorskiego-im-jana-drzezdzona/ (2014); Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki
Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Kalendarium, oprac. Anna Kąkol, Zuzanna Szwedek-Kwecińska
w: „Wejherowski Rocznik Kulturalny”, Miejska Biblioteka Publiczna im. Aleksandra Majkowskiego
w Wejherowie, 2016, s. 80. (2015), Tomasz Fopke, Sprawozdanie z działalności merytorycznej Muzeum
Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie za rok 2016, w: „Wejherowski Rocznik
Kulturalny 3”, Wejherowo 2016, s. 121–122.
7 W numrze 3/2008 „Stegnë” nalôżómë wëwiôd z jednym z òbsądzëcelów kònkùrsu, Stanisławã
Janką (s. 2), a recenzjã nôdgrodzonëch dokazów pióra Barbarë Pisark (s. 3–6).
8 Je to nôbarżi znóny kaszëbsczi lëteracczi kònkùrs. Òb czas Kòngresu Młodëch Kaszëbów wKar-
tuzach, pòd kùńc 2016 rokù, kònkùrs ten pòdóny je jakno nôbarżi rozpòznowóny przez młodzëznã,
w: „Stegna” 1/2017 (43), s. 5.
9 Brzadã kònkùrsu są ksążczi (pòdług czasu jich wińscô): Dërchôj królewiónkò. Antologia dzys-
dniowi prozë kaszëbsczi. Zebrôł i òpracowôł Eùgeniusz Prëczkòwsczi, SZOS, Gdynia, 1996; Bolesław
Bork. Twierdzą był im każdy próg. Opowieść historyczna. red. Jerzy Treder, Justyna Pomierska, Wejherowo
1998; Zygmunt Narski, Zaduma serca. Opowiadanie o losach Ziemi Kaszubskiej, przedm. Józef Borzysz-
kowski, Wejherowo 1999; Czas zelinta i inne opowiadania. Wybór, układ i wstęp Zbigniew Żakiewicz,
Wejherowo 2000; Kaszëbskô nôtëra. Antologiô pòwiôstków nôdgrodzonëch w latach 1996–2000, red.
i wybór Jerzy Treder i Stanisław Janke, Wejrowò – Gduńsk 2001; Bòlesłôw Bòrk, Lesocczé pòwiôstczi
ë jiné dokôzë. Wstęp, opracowanie i redakcja Jerzy Treder, Wejherowo 2002; Kaszëbsczé dzeje ë dzysészé
żécé. Dokôzë kaszëbsczi prozë. Zwësk Òglowòpòlsczégò Kònkùrsu Prozatorsczégò miona Jana Drzéżdżona
z lat 2000–2003. Ùszëkòwôł i kaszëbiznã ùnormòwôł Jerzi Tréder, Wejrowò 2004; Jan z Zapyziału i inne
opowiadania. Wybór, układ, wstęp i redakcja Tadeusz Linkner, Wejherowo 2005; Tam, gdzie słychać śpiew
syren. Antologia prozy współczesnej. Wybór, układ i wstęp Zbigniew Żakiewicz. Wejherowo 2006; Henryk
Dawidowski, Z Kaszëbama ò Kaszëbach, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2007; Rost na kamiznie. Antologia
prozy kaszubskiej, Wybór, redakcja i przedmowa Stanisław Janke, Gdańsk – Wejherowo 2008; Lëdze są
lëdzama, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2014; Chceta wiãcy krwie? Antologia
utworów z XV Konkursu Prozatorskiego im. Jana Drzeżdżona z 2014 roku, MPiMK-P, Region, Wejhero-
wo – Gdynia 2015; Swiat dobëcô. Antologiô dokôzów nôdgrodzonëch w XVI Òglowòpòlsczim Kònkùrsu
m. Jana Drzéżdżóna w rokù 2015. MPiMKP w Wejherowie, 2016; Krystyna Lewna, Mòtowidlo, red. Róman
Drzéżdżón, MPiMKP w Wejherowie, 2016; Witôj przigòdo! Antologiô dokôzów nôdgrodzonëch w XVII
Òglowòpòlsczim Kònkùrsu m. Jana Drzéżdżóna w rokù 2016, red. Grażyna Wirkus, Wydawnictwo ZKP,
MPiMKP w Wejherowie, 2017.
10 Jan P. Dettlaff, Kaszubskie Małe Formy Literackie. Poezja. „Bielawa” im. Jana Drzeżdżona,
w: Światy możliwe Jana Drzeżdżona pod red. Daniela Kalinowskiego, Biblioteka Publiczna Gminy Wej-
herowo, Bolszewo 2013, s. 255–256.

„Biélawa”, jakno cykel pòeticczich zetkaniów dedikòwónëch Janowi Drzéżdżo-

nowi zaczął sã w rokù 2000. Zòrganizowôł gò Gminny Òstrzódk Kùlturë, Spòrtu,
Turisticzi i Procëmpòżarowi Òchrónë w Pùckù, razã z lesniewsczim partã Kaszëb-
skò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, z Kòłã Wiesczich Gòspòdëniów a Sołecką Radą wsë
Domôtowò11. Òd pòsobnégò rokù zetkanié bëło ju kònkùrsã, jaczi dërchô do dzysô12.
Òdbiwô sã ònò w Domôtowie nad jezorã Biélawa, gdze Drzéżdżón sã ùrodzył, abò
w môlu jegò pòchòwaniô, w Mëchòwie. Przëjimóné na kònkùrs są wiersze, ale tej-sej
dochôdô téż spiéwónô pòezjô czë môłé binowé przedstôwczi. Pòstrzód dobiwców ti
pòdjimiznë bëlë m.jin. Ewa Warmòwskô z Bącczi Hëtë a Eùgeniusz Prëczkòwsczi
z Banina.
Pòdjimizną, gdze òkróm pòlaszëznë achtniwónô je kaszëbizna, je Òglowòpòlsczi
Lëteracczi Kònkùrs miona Mieczisława Strijewsczégò13, robiony przez Miejską Bi-
bliotekã w Lãbòrgù. W 2017 rokù bëła to ju 32. edicjô. Dwie nôdgrodë w kònkùrsu
są dôwóné za dokazë pò kaszëbskù: Òglowégò Zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô – za pòezjã, a lãbòrsczégò partu ti òrganizacje – za prozã. Pò rozpëzglenim
kònkùrsu wëdôwónô je antologia nôdgrodzonëch prôców.
Pòdobno je z Lëteracczim Kònkùrsã dlô ùczniów pòmòrsczégò wòjewódz-
twa, jaczi w roku 2017 òdbéł sã ju 25. rôz14. Jegò rozrzeszenié miało swój môl
11 Ùdbòdôwcama a pierszima òrganizatorama ti pòdjimiznë bëlë Jan Dettlaff a Kristina Skrzëpkòw-

skô, w: „Stegna” nr 2/2007 s.4.
12 http://oksitpuck.pl/jubileuszowe-spotkanie-kaszubskich-malych-form-artystycznych-bielawa2
017/, przëstãp 01.06.2017.
13 Tak bëło w rokù 2017: http://www.biblioteka.lebork.pl/ogolnopolski-konkurs-literacki-im-mie-
czyslawa-stryjewskiego/xxxii-ogolnopolski-konkurs-literacki-im-mieczyslawa-stryjewskiego/, przëstãp:
01.07.2017.
14 Hewò są wëjimczi z przemówieniô na ùroczëstoscë rozrzeszbë, jaczé wëgłosył przédnik òb-
sądzëcelów – Stanisłôw Janka: Konkurs Literacki dla Uczniów Województwa Pomorskiego obchodzi
25-lecie istnienia. Jest to według mnie jedno z najważniejszych wydarzeń poetyckich dla dzieci i młodzieży
Pomorza. Konkurs stał się swoistą instytucją kultury, dzięki której młodzi poeci mogą sprawdzić swoje
umiejętności, wejść w klimat lirycznego myślenia, obcować z wyobraźnią, ze słowem pisanym, które należy
do najważniejszego dorobku cywilizacyjnego. W ciągu ćwierćwiecza istnienia konkursu byłem obecny jako
juror w większości edycji. To wydarzenie co roku wzbogaca moje doświadczenie literackie, odsłania przede
mną obszary wrażliwości młodych ludzi zainteresowanych poezją. W tegorocznym konkursie, podobnie
jak i w poprzednich, jednym z najważniejszych motywów wierszy jest miłość – miłość do drugiej osoby,
do rodziców, rodzeństwa, a także do zwierząt. Poza poszukiwaniem miłości, młodzi autorzy opisują swoje
nastroje i uczucia, z zadumą przyglądają się swoim bliskim oraz toczącym się wydarzeniom. Kolejny
motyw to samotność – odczuwają ją młodzi ludzie mimo istnienia telewizji, radia, telefonii komórkowej,
co więcej – nawet ci, którzy żyją w dostatku i w spokoju w domu rodzinnym. Niestety, samotność to jedno
z dojmujących uczuć naszej egzystencji, obecne w świadomości szczególnie osób bardzo wrażliwych
i pewnie nie da się jej do końca wyeliminować z naszego istnienia. W rzeczach poetyckich nadesłanych na
konkurs jest mimo wszystko sporo radości wypływającej z obcowania z rodzeństwem i rodzicami, a także
dziadkami, z przeżywania pór roku i piękna przyrody, z takich wartości jak przyjaźń, szacunek, tolerancja.
Jednym z istotnych wątków jest miłość do Wielkiej Ojczyzny – Polski – i Małej Ojczyzny Kaszubskiej. To
budujące, że dzieci i młodzież interesują się swoim regionem, co więcej, potrafią o nim układać wiersze,
także w języku kaszubskim. To wielka wartość, że ten konkurs traktuje na równi język polski i kaszubski
język regionalny. (…) Cieszy mnie szczególnie, że Przodkowo na Kaszubach, stolica prężnie rozwijającej się
gminy, stało się swoistym centrum poezji dziecięcej i młodzieżowej. Dziękuję organizatorom i animatorom

w Przedkòwie15. Je to dëbeltjãzëkòwô, pòlskò-kaszëbskô pòdjimizna, pòd patronatã

Pòmòrsczégò Kùratora Òswiatë.
Kònkùrs Lëteracczégò Ùtwórstwa w Kaszëbsczim Jãzëku „Złoté jaje”16 je pòetic-
czim kònkùrsã ò pòwiatowim òbjimie, jaczi òrganizëje òd 2001 rokù kartësczé Cen-
trum Kùlturë „Kaszëbsczi Dwór”. Òkróm aùtorsczich wiérztów (midzë 3 a 5) mòże
selac téż tłómaczënczi z pòlsczégò17. Pòstrzód donëchczasnëch jegò dobiwców nalezc
jidze Elżbiétã Bùgajną, Éwã Warmòwską, Janusza Mamelsczégò czë brata Zbigòrza
Joskòwsczégò.
Do wzãcô ùdzélu w V Kònkùrsu „Twòrzimë w Rodny Mòwie”18 rôczą: bëtowskô
Zrzesz Ekònomiczno-Ùsługòwëch Szkòłów a Kaszëbsczé Òglowòsztôłcącé Liceùm
w Brusach. Startëje leno młodzëzna òd sódmi klasë spòdleczny szkòłë pò maturań-
tów. Pisac mògą jeden dokôz: wiérztã, prozã abò dramã. Termin rozrzeszënkù bãdze
wiedzec w strëmiannikù 2018 r. Protokòłë a nôdgrodzoné dokazë są drëkòwóné w lë-
teracczim dodôwkù do „Pòmeranie” – „Stegnie”19.
Òglowòpòlsczi Lëteracczi Kònkùrs miona Jana Trepczika na tekst spiéwë dlô
dzecy w kaszëbsczim jãzëkù rëchtëje òd 2016 rokù20 co dwa lata, na zmianã z kòn-
kùrsã kòmpòzytorsczim miona Renatë Gleinert21 – wejrowsczé Mùzeùm Kaszëbskò-
tego wydarzenia: Panu Wójtowi Gminy Przodkowo Andrzejowi Wyrzykowskiemu oraz poecie i kompozy-
torowi Jerzemu Stachurskiemu, który w tej gminie, jako gdańszczanin, przed wielu laty zamieszkał, jest
dyrektorem czeczewskiej szkoły i tę wybraną ojczyznę wzbogaca swoim artyzmem.(…)
15 http://www.przodkowo.pl/przodkowo-rozstrzygnieto-xxv-konkurs-literacki-dla-uczniow-woje-
wodztwa-pomorskiego/, przëstãp 01.08.2017.
16 Karolëna Serkòwskô. Złoté jaje. „Stegna” nr 8 – lëteracczi dodôwk do Pòmeranie, 2008, s. 9–11.
17 http://www.centrum.kultury.pl/bez-kategorii/konkurs-literacki-w-jezyku-kaszubskim-zlote-jaje-2/,
przëstãp 01.09.2017.
18 http://klo.brusy.pl/wp-content/uploads/2017/11/V_konkurs_jk.pdf, przëstãp 01.06.2017.
19 „Stegna” nr 3/2014 (33), s. 2–5, nr 2/2015 (36), s. 2–8; nr 2/2016 (40), s. 2–5.
20 Z internetowi starnë òrganizatora: W ramach XII Dni Kultury Powiatu Wejherowskiego 27 wrze-
śnia w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie miało miejsce uroczyste
rozstrzygnięcie I Edycji Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Jana Trepczyka na tekst piosenki
dla dzieci w języku kaszubskim. Spośród licznie nadesłanych prac jury w składzie: Bożena Ugowska
(przewodnicząca), Bogumiła Cirocka i Adam Hebel wybrało laureatów: I Miejsce – Roman Drzeżdżon
za tekst „Mòkré nótë”; II Miejsce – Jerzy Stachurski za tekst „Rëbôk, jooo, jooo”; III Miejsce – Adela
Kuik-Kalinowska za tekst „Wiôldżi zwónk”. Wyróżnienie – Marek Serkowski za tekst „Nié mój swiat”. (…)
Konkurs im. Jana Trepczyka odbył się dzięki pomocy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz
Starostwa Powiatowego w Wejherowie. Sekretarzem Konkursu z ramienia Muzeum był Piotr Schmandt.
21 Za òrganizatorã kònkùrsu: 27 września 2017 roku w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszub-
sko-Pomorskiej w Wejherowie wręczono nagrody laureatom „I Ogólnopolskiego Konkursu Kompozy-
torskiego im. Renaty Gleinert na piosenkę (pieśń) w języku kaszubskim”. Konkurs zorganizowany przez
wejherowskie Muzeum cieszył się sporym zainteresowaniem zarówno twórców z Pomorza jak i centralnej
Polski. Zadaniem kompozytorów było napisanie muzyki do tekstów nagrodzonych w „I Ogólnopolskim
Konkursie Literackim im. Jana Trepczyka na tekst piosenki dla dzieci w języku kaszubskim”. Jury w składzie
dr Tadeusz Formela – przewodniczący komisji oraz Weronika Korthals-Tartas i Tomasz Fopke przyznało
następujące nagrody: I miejsce – Michał Sołtysik za utwór „Nié mój swiat”, II miejsce – Michał Kawecki
za utwór „Wiôldżi zwónk” i III miejsce – Dorota Muża-Szlas za utwór „Mòkré nótë”. Ponadto Jury przy-
znało wyróżnienia dla Piotra Harasimiuka, Mieczysława Kilarskiego, Doroty Muża-Szlas oraz Jerzego
Stachurskiego. Laureatom Konkursu nagrody wręczyli Wojciech Rybakowski – etatowy członek Zarządu

-Pòmòrsczi Pismieniznë a Mùzyczi. Są to pòdjimiznë dlô ùstnëch. Pierszą edicjã

Trepczikòwégò Kònkùrsu wëgrôł Róman Drzéżdżón22.
Òd rokù 2014 Mùzeùm Pismieniznë i Kaszëbskò-Pòmòrsczi Mùzyczi we Wejrowie
przërëchtowiwô Òglowòpòlsczi Kònkùrs Kòmpòzytorsczi na chóralny dokôz pasyj-
ny do tekstu w kaszëbsczim jãzëkù23. Mùzyka je twòrzonô do słowów wzãtëch z òpi-
sënkù Pańsczi Mãczi, z dolmaczënków Pisma sw. z greczi na kaszëbsczi, zdzejónégò
przez òjca prof. Adama Riszarda Sykòrã OFM. Bëłë to, w pòsobnëch latach:
2014 – Mt 39: Mój Òjcze, żelë to je mòżlëwé, niech ten czelich òdéńdze òd Mie!
Ale nié jak Jô chcã, le jak Të!
2015 – Łk 23,46: Òjcze, w Twòje rãce skłôdóm mòjégò dëcha.
2016 – Knéga Proroka Zachariasza 12,10: Bãdą zdrzec na Tegò, co Gò przebilë.
2017 – Łk 23,34: Tej Jezës rzekł: Òjcze, òdpùscë jima, bò nie wiedzą, co czënią.
Dzãka temù Kònkùrsowi pòwstało donëchczas 26 nowëch, kaszëbsczich dokazów
sakralnëch – pasyjnëch. Są òne czëc m.jin. òbczas: Pòmòrsczégò Festiwalu Piesnie
Wiôlgòpòstny w Czelnie a w rëmsczim Midzënôrodnym Festiwalu Religijny Mùzyczi
m. ks. Stanisława Òrmińsczégò, gdze za spiéwanié pò kaszëbskù dôwóné są specjalné
wëprzédnienia Radë Kaszëbsczich Chùrów. Nôdgrodzony pòchòdzą z całi Pòlsczi24.
Kaszëbsczé Diktando25, jak pisze Justina Pòmiérskô26, czerowniczka Centrum
Jãzëka i Kaszëbsczi Kùlturë na Gduńsczim Ùniwesytece27, co rëchtëje diktowóné
Powiatu Wejherowskiego oraz Tadeusz Gleinert. Po oficjalnym ogłoszeniu wyników Weronika Korthals-
-Tartas oraz Przemysław Bruhn przy akompaniamencie fortepianowym Tadeusza Formeli zaprezentowali
utwory, które zostały najwyżej ocenione przez jurorów. Sekretarzem konkursu i koordynatorem tej części
spotkania była pani adiunkt Aleksandra Janus.
22 http://radiokaszebe.pl/roman-drzezdzon-zwyciezca-ogolnopolskiego-konkursu-literackiego/, przë-
stãp 01.07.2017.
23 Głãbi jem sprawã zbadérowôł w artiklu: Pisanié kaszëbsczich piesniów pieniãdzama (nié) do
zapłaceniô, „Pomerania” nr 5 (509), maj 2017, s.19–21.
24 Rok 2014: I môl – Mark Raczińsczi z Pòznania, II môl – Szëmón Gòdzemba-Tritk z Bëdgòszczë,
III môl – Ana Rocławskô z Wejrowa; 2015: I môl – Ana Rocławskô z Wejrowa, II môl – Môrcën Stoltmann
z Grzëbna, III môl – Adóm Diesner z Òstrowa; 2016: I môl – Ana Rocławskô z Wejrowa, II môl – Kamil
Szafran z Kòszalëna, III môl – Dawid Jazłocczi z Sosnowca; 2017: I môl – Karól Krefta z Chwaszczëna,
II môl – Michôł Sołtësk z Òtwòcka, III môl – Adóm Diesner z Òstrowa.
25 Ò „Diktandze…” pisze jegò ùdbòdôwcka, Wanda Lew-Czedrowskô: Królewiónka w Pałacu – abò
„Kaszëbsczé diktanda…”, w: Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka, Zrzeszenié Kaszëbskò-Pòmòrsczé,
2015, s.162–166; Królewianka w pałacu – albo „Kaszubskie dyktanda…”, w: Szëmaùdzczi Miesãcznik
Gminny „Lesôk”, Wydanie specjalne. XVI Kaszëbsczé Diktando „Piszã pò kaszëbskù – królewiónka
w pałacu”, 4.11.2017 r.”.
26 Królewiónka w pałacu. O pożytkach płynących z Dyktanda Kaszubskiego, w: Język. Tradycja.
Tożsamość, pod red. E. Rogowskiej-Cybulskiej i M. Milewskiej-Stawiany, Wyd. UG, Gdańsk 2013, s. 45–51.
Jiné zdrzódła: Justyna Pomierska, „Język kaszubski” w edukacji międzykulturowej Pomorzan, w: Kultu-
ra w edukacji międzykulturowej – doświadczenia i propozycje praktyczne, pod red. T. Lewowickiego,
E. Ogrodzkiej-Mazur, A. Gajdzicy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013 i J. Pomierska Nauczanie
języka kaszubskiego w dobie powszechnej globalizacji i uniwersalizacji, w: Mała ojczyzna wobec wielo-
kulturowej Europy, pod red. G. Różańskiej, Pruszcz Gdański – Słupsk 2013.
27 https://fil.ug.edu.pl/uniwersytet/struktura_ug/wydzial_filologiczny/instytut_filologii_polskiej/
centrum_jezyka_i_kultury_kaszubskiej, przëstãp 01.08.2017.

tekstë – je to „jedna z najważniejszych kaszubskich inicjatyw edukacyjno-kultural-

nych, mająca na celu propagowanie znormalizowanej kaszubszczyzny pisanej. Uczest-
niczą w niej dzieci i młodzież w trzech kategoriach wiekowych, odpowiadających
etapom edukacyjnym oraz dorośli w dwóch kategoriach – tu podział odróżnia ama-
torów i zawodowców. Odpowiednim kategoriom odpowiadają inne tytuły laureata28.
Titel Arcëméstra przëznôwóny je co 5 lat. Donëchczôs dostelë gò: Iwòna Makùrôt
(2007), Eùgeniusz Prëczkòwsczi (2012), a w rokù 2017 – Elżbiéta Bùgajnô29. Ùdbã
Kaszëbsczégò Diktanda pòdała szkólnô Wanda Lew-Czedrowskô. Je to wanożnô
rozegracjô. Òd rokù 2002 pòsobné edicje miałë môl w różnëch dzélach Kaszëb. Jich
tematika sparłãczonô bëła colemało ze zrzeszeniowim Patronã Rokù30 abò z òkrãgłima
roczëznama ùtwórców i kaszëbsczich dzejarzów31.
Mówionô kaszëbizna
W 1992 r. w Pùckù ùmëslëlë so òrganizacjã òbéńdowégò turnieju gôdëszów. Miôł òn

bëc sczerowóny do dzecy, młodzëznë a dozdrzeniałëch, co mieszkelë w òkòlim Pùc-
ka. Chtëż pierszi zabédowôł jegò òrganizacjã – dzysô ju nie je wiedzec na gwës. Kò
wëmieniwô sã troje lëdzy: pisarza Jana Drzéżdżona, direktorkã Mùzeùm Pùcczi Zemi
– Elżbiétã Lewandowską a znónégò plestã – Józefa Roszmana. Cãżôr òrganizacje
wzãło na se pùcczé mùzeùm – ë to òno cygnie nen wòzyk do dzys32. Tak ò kònkùrsu
„Bë nie zabëc mòwë starków”33 miona Jana Drzéżdżona pisze Róman Drzéżdżón, co
28 Titułë laùreatów Diktanda to: Môłi Mésterk Kaszëbsczégò Pisënkù (spòdleczné szkòłë), Strzédny
Mésterk Kaszëbsczégò Pisënkù (gimnazja), Wiôldżi Mésterk Kaszëbsczégò Pisënkù (wëżigimnazjal-
né), Méster Kaszëbsczégò Pisënkù (ùstny), Warkòwi Méster Kaszëbsczégò Pisënkù (warkòwi, szkólny)
a Acëméster Kaszëbsczégò Pisënkù (dobiwcowie wszëtczich edicjów diktanda).
29 http://www.dziennikbaltycki.pl/wiadomosci/wejherowo/a/w-bojanie-odbylo-sie-xvi-kaszubskie-
-dyktando-zdjecia-wideo-wyniki,12644248/, przëstãp 01.09.2017.
30 Naczelnô Rada Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô nadôwô Patrona Rokù w pòsobnëch latach.
Je to pòdskôcënkã a leżnoscą do zapòznaniô sã z historią Kaszëb a ùtwórstwã Patrona przez nôleżników
KPZ a przëstojników kaszëbiznë przez òrganizacjã rozegracjów patronowi dedikòwónëch.
31 2002 – Gduńsk – Hieronim Derdowsczi; 2003 – Wejrowò – Aleksander Majkòwsczi; 2004
– Kartuzë – Anna Łajming (w setną roczëznã ji ùrodzënów); 2005 – Pùck – Józef Cenôwa (100. roczëzna
ùrodzënów); 2006 – Kaszëbsczi Rok– ògłoszony przez Sejmik Pòmòrsczégò Wòjewództwa – Żukowo
– Żëcé i przigòdë Remùsa A. Majkòwsczégò; 2007 – Sopot – ks. dr Bernard Sëchta (Rok Bernarda Sëchtë);
2008 – Kòscérzna – Aleksander Majkòwsczi (Rok Aleksandra Majkòwsczégò); 2009 – Serakòjce – Antoni
i Aleksy Peplińscë (Rok Lecha Bądkòwsczégò); 2010 – Bëtowò – Jan Karnowsczi (Rok Jana Karnow-
sczégò); 2011 – Gduńsk – Florión Cenôwa (Rok Floriana Cenôwë); 2012 – Strzépcz – Aleksander Labùda
(Rok Młodokaszëbów); 2013 – Szimbarch (tekstë ò rodnym krôjòbrazu); 2014 – Lëzëno (Alojzy Nôdżel
i Stanisłôw Janka); 2015 – Gdiniô (ks. Léón Heyka – patrón); 2016 – Kòsôkòwò – tekstë ò historie (rok
prof. Gerarda Labùdë) a 2017 – Bòjano (tłómaczenia z patrona – Józefa Chełmòwsczégò).
32 Roman Drzeżdżon. Bë nie zabëc… miona Jana Drzéżdżóna. 20 lat kònkùrsu kaszëbsczi gôdczi
w pùcczim pòwiece, w: Światy możliwe Jana Drzeżdżona, red. Daniel Kalinowski, Bolszewo 2013,
s. 177–197.
33 Òstatnô edicjô z rokù 2017: http://muzeumpuck.pl/xxii-konkurs-be-nie-zabec-mowe-starkow/,

przez lata gò kòòrdinowôł. Ùczãstnicë-recytatorzë rëchtëją do recytacje pò dwa tekstë.

Jeden – pisarza z Nordë (nôlepi patrona kònkùrsu), a drëdżi mùszi bëc swòji robòtë.
Dobiwca, co nôlepi rzecze swój dokôz, mô zagwësniony wëstãp òb czas Krancbalu
w Nôdolim. Pòstrzód donëchczasnëch ùczãstników „Bë nie zabëc…” bëlë: Weronika
Kòrthals – estradowô artistka a kòmpòzytórka, Pioter Cyskòwsczi ze szpëlë Bliza
i Radia Kaszëbë, ksądz Pioter Wittbrodt a kabaretnicë: Szëmón Heland i Krësztof
Rôdka. Nôlepszé kònkùrsowé tekstë szłë smarą w „Stegnie”34.
13 maja 2017 rokù w Kòscérznie òdbéł sã XVIII Diecezjalny Kònkùrs Marijny
Pòezje35, co gò zrëchtowelë: Parafia Swiãti Trójcë a kòscersczi part Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Je to pòdjimizna dlô ùtwórców i recytatorów w jãzëkach:
pòlsczim i kaszëbsczim. Nôlepszé wiérztë są drëkòwóné36. Główną dozérôczką kòn-
kùrsu je Maria Mach.
Jednym z nôstarszich kaszëbsczich kònkùrsów je Turniej Lëdowëch Gôdëszów
Kaszëb i Kòcewiô we Wielu37. Fąksnérëje ju òd 1978 rokù. W òstatnëch latach rëchto-
welë gò: Dodóm Kùlturë we Wielu, Mùzeùm Zôbòrsczi Zemi, Ùrząd Gminë Kôrsëno
a Òglowi Zarząd Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Tekstë mògą bëc pùblikòwóné
i niepùblikòwóné. Ùczãstnicë są òceniwóny w trzech kategòriach: ò nôdgrodã Hie-
ronima Derdowsczégò jidą w miónczi gôdkarze ze swòją gôdką niepùblikòwóną;
nôdgrodã Józwë Brusczégò za swòjã abò cëzą gôdkã ju pùblikòwóną i wëprzédnie-
nié miona Wicka Rogalë – dlô gôdkarzów zeza grańców Kaszëb i Kòcewiô. Czile
z kònkùrsowëch prezentacjów òstało wëdrëkòwónëch w Stegnie”38. Dobiwcama
ti rozegracje bëlë chòcle Édmùnd Kònkòlewsczi, Édmùnd Lewańczik, ks. Róman
Skwiercz, a z młodszégò pòkòleniô – Karolëna Keler i Ana Gliszczińskô. W 2017
rokù rozrzeszënk 40. Turniéru sparłãczony béł z ùroczëstoscą 60. roczëznë òdsłoniãcô
pòmnika Hieronima Derdowsczégò we Wielu39.
Nôstarszą kaszëbską rozegracją je Kònkùrs Recytatorsczi Kaszëbsczi Lëte-
raturë „Rodnô Mòwa”40, jaczi òdbiwô sã w Chmielnie. Historia kònkùrsu zaczãła
sã w 1972 r. w Bòrzestowie41. Z Rodną Mòwą òd zôczątkù zrzeszony są kaszëbsczi
34 „Stegna” nr: 1/2010 (15), s.29–30; 1/2011 (19), s. 35–36; 1/2013 (27), s. 34–35 a 1/2014 (31),
s. 29–30.
35 http://www.koscierzyna24.info/wiadomosci/1404,koscierzyna-diecezjalny-konkurs-poezji-ma-
ryjnej, przëstãp 01.07.2017.
36 Tyś Kaszub Królową. Antologia wierszy laureatów Konkursu Poezji Maryjnej w Kościerzynie
2009–2013, red. Stanisława Janke, Pelplin 2014.
37 Cezary Obracht-Prondzyński. W stronę socjologii i antropologii literatury kaszubskiej, w: Lite-
ratura kaszubska w nauce – edukacji – życiu publicznym, red. Zbigniew Zielonka, Gdańsk 2007, s. 175.
38 „Stegna” nr 1/2009 (11), s. 2–7; 3/2012 (25), s. 2–8; 3/2013 (29), s. 10–14; 4/2014 (34), s. 22–25.
39 http://www.karsin.pl/index.php/90-aktualnosci/kultura/424-uroczystosc-60-rocznicy-odslonie-
cia-pomnika-hieronima-derdowskiego-w-wielu, przëstãp 02.08.2017.
40 Nie je wiedzec dokładno, czedë pòjawiła sã ta nazwa (Rodnô Mòwa). Pòchòdzy òna z wiersza
Jana Trepczika.
41 Stanisław Janke, Srebrna historia „Rodny mowë”, w: Światy możliwe Jana Drzeżdżona, dz. cyt.,
s. 199–203. (przedruk z „Pomeranii” 1996, nr 7–8, s. 65–67).

dzejarze: Brunon Cërocczi a Antoni Czaja. Je to nôwikszô, wcygającô sta ùczãstników

z całégò Pòmòrzô – rozegracjô, co zabrzadowa pòwstanim czile ksążk42. Je to dwa-
dniowô jimpreza. W sobòtã pòd kùńc maja są przesłëchania i integracyjno-kùlturalny
wieczórk, a w niedzelã – mszô swiãtô i ùroczëstosc wrãczeniô nôdgrodów. Ji òrgani-
zatorama są: Wójt Gminë Chmielno, Gminny Òstrzódk Kùlturë, Spòrtu i Rekreacje
w Chmielnie a môlowi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Òceniwóny są
ùczãstnicë òd przedszkòlô jaż pò ùstnëch. Są téż przëznôwóné specjalné wëprzédnie-
nia: np. za nôsnôżniészą interpretacjã kaszëbsczi pòezje, za nôlepszą recytacjã dokazu
Alojzégò Nagla; za nôbëlniészą recytacjã religijnégò dokazu, za nôlepszé wëkònanié
dzélëka „Żëcô i przigòdów Remùsa” Aleksandra Majkòwsczégò czë nôdgroda dlô
nômłodszich recytatorów. Cobë dobrze sã przërëchtowac do kònkùrsu, rëchtowóné
są kònferencje a warkòwnie43. Finał RM AD 2017 béł ju 46. za régą44.
Miészi òbjim mô jinô recytatorskô rozegracjô, Pòwiatowi Kònkùrs Recytatorsczi
pt. „Ùtwórcë z najich strón”45, jaczi w 2017 rokù miôł ju 5 lat. Robi gò biblioteka
m. Henrika Héwelta w Przedkòwie. Tegò rokù deklamòwóné bëłë wiersze Jerzégò
Stachùrsczégò z Czeczewa.
Òsmë lat dërchô ju, robiony przez Szkòłowò-Przedszkòlną Zrzesz „Môłô szkòła”
w Szopie (gm. Serakòjce) a „Stowôrã dlô rozwicô sołectwa Bąckô Hëta” – Wòjewódz-
czi Kònkùrs Recytatorsczi Wiérztów a Fraszków Éwë Warmòwsczi. Bédowóny
je w całoscë dlô môłëch dzecy, chòcô ùdzél mògą brac téż ùczniowie do strzédnëch
szkòłów. Je to pòsobnô rozegracjô dedikòwónô, tim razã, jedny ùtwórccë, jakô za-
sôdô w kònkùrsowim juri. Dokazë do recytowaniô (pò pòlskù abò kaszëbskù) mòże
scygnąc prosto na kòmpùter z internetowi starnë46. Ta rozegracjô ceszi sã wilôgą przë-
tomnoscą deklamatorów, chtërny czãsto przëgòtowóné wiersze recytëją na jinëch
kònkùrsach, w tim na Rodny Mòwie.
Nômłodszą rozegracją je przedkòwsczi Kònkùrs Recytatorsczi „W romanticznym
òkrãżim47 – rzecz ò Panu Tadeùszu”48, jaczi pierszi rôz w rokù 2017 zrëchtowała
42 J. Walkùsz,Sztrądę słowa – zbiér kôzaniów wëgłôsziwónëch òb czas mszów na zakùńczenié

kònkùrsu; Krystyna Mazur, Jerzy Treder. Jak recytować po kaszubsku (materiały metodyczne), red. Izabela
Trojanowska, Chmielno 1979; Justyna Treder, Jerzy Treder. Domôcé słowo zwãczné (antologiô tekstów
do recytowaniô), Chmielno 1994; Krystyna Krynicka. Stolëca Rodny Mòwë Chmielno, Gdynia 2011.
43 Dwie òstatné rozegracje przëgòtowiwającé do „Rodny Mòwë”, w jaczich aùtór tegò òpracowaniô
brôł ùdzél jakno instruktor to: konferencja pt. „Rodnô Mòwa przetrwała wieczi – nie chcemë dac ji zdżinąc”.
Warkòwniô „Spòdlé pòprawny recytacje. Wprowadzenié do aktorsczi interpretacje kaszëbsczich tekstów”,
Gminny Òstrzódk Kùlturë, Spòrtu i Rekreacje w Chmielnie, 21.04.2016 a „Warkòwnie ze spòdlów techniczi
jinterpretacje pòezje a prozë kaszëbsczi”, Ùrząd Gminë Kòscérzna, 09.01.2017.
44 http://expresskaszubski.pl/kultura/2017/05/chmielno-rozstrzygnieto-46-konkurs-rodno-mowa,
45 http://www.czeczewo.pl/aktualnoci.html?start=108, przëstãp 01.06.2017.
46 http://malaszkola.eu/wp-content/uploads/2017/11/VIII_Konkurs-recytatorski-wierszy-i-fraszek-
-Ewy-Warmowskiej_15.12.2017.pdf, przëstãp 02.07.2017.
47 Òriginalno: W romantycznej scenerii.
48 http://kartuzy.info/wiadomosc,30131,Przodkowo-Recytowali-inwokacje-po-kaszubsku.html, przë-
stãp 02.08.2017.

Zrzesz Wëżigimnazjowëch Szkòłów w Przedkòwie. Deklamòwónô bëła inwòkacjô

z „Pana Tadeùsza” Adama Mickiewcza w przełożënkù Stanisława Janczi49.
W gòdnikù, w bëtowsczi Spòdleczny Szkòle nr 1 miôł môl ju dwanôsti Pòwiatowi
Kònkùrs Recytatorsczi „Kaszëbsczi Swiat w Brawãdze50 Zaklãti”51. W klasach I–III
bëłë recytowóné bôjczi, a w starszich (do gimnazjum) – brawãdë. Leno pò kaszëbskù.
Pierszi, jesz gminowi kònkùrs pòd pòzwą Mistrz Pięknego Czytania w Języku
Kaszubskim52 miôł swòje rozrzeszenié 29 gromicznika 2012 rokù w sedzbie bólszew-
sczi biblioteczi, przë drodze Lesny. Przez pôrã lat dorobił sã randżi wòjewódzczi. Jegò
òrganizatorka, direktorka biblioteczi w Bólszewie, Janina Bòrchmann – przeszła na
emeriturã. Temù òd 2017 rokù kònkùrs Méster Bëlnégò Czëtaniô53 zadostôł sã „pòd
skrzidła” wejrowsczégò Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë a Mùzyczi, gdze
jegò kòòrdinatorã je Dariusz Majkòwsczi. Jegò òstatnô edicja zgromadzëła w finale
100 ùczãstników, chtërny wëstąpilë w 5. wiekòwëch kategòriach54.
Timczasã w stëcznikù 2017 rokù w Brusach òdbéł sã XIII (!) Konkurs Jasełek
w Języku Kaszubskim, gdze wëstąpiło 10 jasełkòwëch karnów55. Jegò òrganizatorã
je Centrum Kùlturë i Biblioteczi m. Jana Karnowsczégò w Brusach56.
Remùsowi Krąg w Bòrzestowie57 to warający òd pòczątkù tegò stalata cykel
zetkaniów, jaczégò stałim dzélã je czëtanié Żëcô i przigòdów Remùsa Aleksandra
Majkòwsczégò. Przédnika karna je Brunon Cërocczi.
Na wiesoło promùją kaszëbiznã w Òstrzëcach òb czas majowégò „dłudżégò wi-
kendu”. Kaszubska Biesiada Kabaretowa „BËLNY WIC” ju 12 razy bëła zrëchto-
wónô przez Gminny Òstrzódk Kùlturë w Somòninie58. Jak pòdôwô ji ùdbòdôwca,
direktór GÒK, Marión Kòwalewsczi: Celem tej cyklicznej imprezy jest zachowanie
dziedzictwa kulturowego Kaszub, promocji folkloru kaszubskiego, kultywowanie ję-
zyka i muzyki kaszubskiej, pokazania i przybliżenia turystom rodzinnego dowcipu
49 Aùtór przełożënkù w gòdnikù 2017 tak napisôł na swòjim fejsbùkòwim profilu: Dopiero niedawno
dowiedziałem się, że w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych w Przodkowie odbył się w kwietniu Powiatowy
Kaszubski Konkurs Recytatorski „W romantycznej scenerii – rzecz o „Panu Tadeuszu”. Dzieci i młodzież
recytowały Inwokację w moim przekładzie na język kaszubski. Inicjatorką konkursu jest nauczycielka i po-
etka Dorota Wilczewska. Gratuluję wspaniałej inwencji. Już otrzymałem zaproszenie na kolejny konkurs,
czekam z ciekawością na to wydarzenie.
50 Òriginalno: w legendzie zaklęty.
51 http://www.kurierbytowski.com.pl/kurier/aktualnosci/kaszubskie-recytacje/, przëstãp 01.09.2017.
52 http://www.bpgw.org.pl/?s=arc&c=kon&id=76 , przëstãp 02.06.2017.
53 Historiã kònkùrsu „Méstra Bëlnégò Czëtaniô” òpisôł jem szerzi w: Bólszewsczé rozegracje rodny
mòwë – Méster Bëlnégò Czëtaniô, dz. 1, „Pomerania” nr 7–8/2017, s. 50–51, a w Bólszewsczé rozegracje
rodny mòwë – Méster Bëlnégò Czëtaniô, dz. 2, „Pomerania” nr 9/2017.
54 http://www.muzeum.wejherowo.pl/d/aktualnosci/konkursy/znamy-juz-mestrow-belnego-czeta-
nio/?cat=6, przëstãp 02.07.2017.
55 http://www.brusy.pl/?a=22&lg=pl&id=19956, przëstãp 02.08.2017.
56 http://ckibbrusy.pl/foto/jaselka2017/regulamin.pdf, przëstãp 02.09.2017.
57 Wicy ò tim jem napisôł w: Remùsowi Krąg w Bòrzestowie – môłô kôrbiónka ò wiôldżi sprawie,
„Pomerania”, 10/2017.
58 Dokùmentacjã ti rozegracje jidze nalezc na starnie GOK: http://somoninogok.pl/.

i gadek kaszubskich. Imprezę rozpoczyna przemarsz kapel, które wspólnie na scenie

wielkiego namiotu witają gości i bawią wraz z kabaretami do godzin porannych.
Jest to wielka gratka, zarówno dla mieszkańców jak i turystów przebywających
podczas długiego weekendu w Gminie Somonino i na Kaszubach.
Fejsbùkòwô akcjô Czëtôj dzecóm pò kaszëbskù59 je to bédënk Dariusza Maj-
kòwsczégò dlô rodzëców, cobë przëczëtelë dzecóm co pò kaszëbskù, delë to do in-
ternetu a tej zabédowelë to samò kòmù jinémù60.
W łżëkwiace, w pùcczim McDonaldze dzecë a szkòłowô młodzëzna mògą do-
bëc gôdającë kaszëbsczi tekst. Òd pôra lat ta restaùracjô szëkùje dëtkòwé nôdgrodë
i mòżnosc darmòwégò zjestku dlô dobiwców61.
Lëteracczé ògródczi, do jaczich zarechòwac mùszi rozegracje priwatné i pùliczné,
gdze je czëtóné pò kaszëbskù i diskùtowóné. Òd czile lat do swòjégò łubiańsczégò
ògródka62 rôczi Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô63. Patronëje temù wejrowsczé Mùzeùm,
w jaczim òdbiwają sã téż „Lëteracczé Strzodë w Pałacu”, robioné przez Miejską
Bibliotekã m. Aleksandra Majkòwsczégò w Wejrowie. Ta prawie institucjô założa
w roku 2016 „Diskùsjowi Klub Kaszëbsczi Ksążczi”64.
Spiéwónô kaszëbizna65
W Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie òd rokù 2002

dobëtno realizëje swój aùtorsczi cykel „Zetkania z mùzyką Kaszëb” Witosława
Frankòwskô. Do kùńca rokù 2017 wëbrzmiało ju 54. kòncertów.
Międzynarodowy Letni Festiwal Kultury i Sztuki w Helu, jaczégò XVII ju
edicjô bëła w rokù 2017, pòstrzód jinëch wëdarzeniów mùzycznëch wiedno dôwô
plac kaszëbsczi muzyce. Artisticznym direktorã festiwalu je Dariusz Paradowsczi66.
W rujanie 2017 rokù òdbéł sã ju XXIX Międzynarodowy Festiwal Muzyki Reli-
gijnej im. ks. Stanisława Ormińskiego w Rumi67, rëchtowóny przez Òrganizacyjny
Kòmitet w kòscele NMP Wspòmòżeniô Wiérnëch. Òd rokù 2010, òb czas rujanowégò
59 http://www.radioglos.pl/wiadomosci/regionalne/3146-akcja-czytaj-dzieciom-po-kaszubsku, przë-
stãp 02.06.2017.
60 https://www.facebook.com/czytajdzieciompokaszubsku/, przëstãp 02.07.2017.
61 http://gmina.puck.pl/konkurs-jezyka-kaszubskiego-w-restauracji-mcdonalds-w-pucku/, przëstãp
02.08.2017.
62 F. Baska-Bòrzëszkòwskô, Lëst z Łubianë, „Stegna”, nr 3/2017, s. 10–11.
63 http://www.muzeum.wejherowo.pl/d/aktualnosci/promocje-ksiazek/literackie-spotkanie-w-ubia-
nie-lepinc-na-ponim/, przëstãp 02.09.2017.
64 http://biblioteka.wejherowo.pl/index.php?option=com_content&view=category&id=91%3Are-
lacje-ze-spotka&layout=default&Itemid=58, przëstãp 02.09.2017.
65 Pierszą próbã zebraniô do grëpë kaszëbsczich pòdjimiznów muzycznëch pòdjął jem w rokù 2015:
Cassubia cantat, „Pomerania” nr 5/2015, s. 24–25.
66 http://gohel.pl/strona-3269-xvii_miedzynarodowy_letni_festiwal.html, przëstãp 02.06.2017.
67 http://festiwalrumia.pl/historia-festiwalu, przëstãp 02.07.2017.

Festiwalu, prowadzony je Kònkùrs na nôbëlniészé wëkònanié piesni w jãzëkù kaszëb-

sczim68. Spiéwią chùrë, jaczé biôtkùją sã ò dëtkòwą nôdgrodã Wejrowsczégò Starostë
a Pùchar Radë Chùrów Kaszëbsczich.
Pomorski Festiwal Pieśni Wielkopostnej w Czelnie69 robiony je òd jednôsce
lat przez Gminowé Centrum Kùlturë, Spòrtu i Rekreacje w Szemôłdze – w kòscele
sw. Wòjcecha w Czelnie. Bierzą w nim ùdzél chùrë, co mògą wëkònac m.jin. zadóny
dokôz w kaszëbsczim jãzëkù, jaczi wëgrôł ùszłoroczny Òglowòpòlsczi Kònkùrs na
Kaszëbską Kòmpòzycjã Chùralną do tekstu w jãzëkù kaszëbsczim ò tematice pasyj-
ny, rëchtowónégò przez wejrowsczé Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë
i Mùzyczi. Je téż przëznôwóny Pùchar Radë Chùrów Kaszëbsczich.
Stowarzyszenie Miłośników Gminy Jastarnia i Rozwoju Turystyki PÓŁWYSEP
w rokù 2017 zòrganizowało XVIII ju Metropolitalny Festiwal Piosenki Religij-
nej70, gdze za „wykonanie piosenki kaszubskiej lub z regionu, z którego pochodził
zespół, 1500 zł otrzymał Zespół Appassjonata z Jastrzębia Zdroju”71. W festiwalu
ùdzél bierzą karna, jaczé są dopuszcziwóné do niegò na dardze wstãpnëch elimi-
nacjów.
Pomorski Konkurs Kaszubskiej Pieśni Bożonarodzeniowej w Szemudzie robi
òd dwanôsce lat72 szemaùdzczé gimnazjum73. Spiéwający wëstãpiwają solo abò w kar-
nach, òd przedszkòlô pò ùstnëch. Wëkònóné mògą bëc dwie spiéwë, co pòwstałë
w jãzëkù kaszëbsczim, przë czim jedna z nich je bez towarzeniô instrumentu.
Festiwal Kolęd Kaszubskich je rozegracją robioną przez Stowôrã Kaszëbsczi
Regionalny Chùr Mòrzanie z Pierwòszëna, do jaczi rôczoné są chùrë, co spiéwią
kaszëbsczé kòlãdë przez trzë dni, w różnëch dzélach Pòmòrzô. Brzadã pòsobnëch
festiwalów są m.jin. dwa zsziwczi z kòlãdama przëszëkòwónyma na chùrë przez
68 Z kroniczi Festiwalu: Za najlepsze wykonanie pieśni religijnych w języku kaszubskim nagradzani

byli: 2010 – Chór Akademii Morskiej ze Szczecina pod dyr. Sylwii Fabiańczyk-Makuch, 2011 – Akademicki
Chór Uniwersytetu Łódzkiego pod. dyr. Aleksandry i Andrzeja Ryłko, 2012 – Chór Akademicki im. prof.
Jana Szyrockiego ZUT ze Szczecina, 2013 – Żeński Zespół Wokalny „Sigma” z Bydgoszczy; 2014 – Zespół
Wokalny „Tacet” z Warszawy oraz Chór Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Byd-
goszczy pod dyrekcją Janusza Staneckiego; 2015 – Chór Uniwersytetu Śląskiego „Harmonia” z Cieszyna,
pod dyrekcją Izabelli Zieleckiej-Panek oraz Chór Męski „Echo” Ostrowskiego Centrum Kultury z Ostrowa
Wielkopolskiego, pod dyrekcją Andrzeja Ryłko. W roku 2016 za najlepsze wykonanie pieśni religijnej
w języku kaszubskim nagrodę ufundowaną przez Starostę Powiatu Wejherowskiego w wysokości 5000 zł
otrzymał: Chór „Cartusia” z Kartuz pod dyrekcją Małgorzaty Kuchtyk; za wykonanie utworu w języku
kaszubskim Puchar Prezesa Rady Chórów Kaszubskich otrzymał: Gdyński Chór Kameralny z Gdyni,
pod dyrekcją Piotra Klemenskiego; w roku 2017 nagrodę finansową otrzymał Chór Mieszany Instytutu
Muzyki Uniwerytetu Zielonogórskiego pod dyrekcją Iwony Wiśniewskiej-Salamon; Puchar prezesa Rady
Chórów Kaszubskich – Zespół Wokalny „Harmonic Solution” ze Szczecina pod dyr. Urszuli Żmijewskiej.
69 http://szemud.pl/wp-content/uploads/2017/04/Protokół-_Festiwal_2017.pdf, przëstãp 02.08.2017.
70 Ò pierszi dekadze festiwalu mòże przeczëtac: W. Wawrzyniak, Dziesięć lat Metropolitarnego
Festiwalu Piosenki Religijnej w Jastarni, Jastarnia – Jurata – Kuźnica – Chałupy 2010.
71 http://www.festiwal.jastarnia.org/o_fastiwalu.htm, przëstãp 02.09.2017.
72 http://wejherowo.naszemiasto.pl/artykul/pomorski-konkurs-kaszubskiej-piesni-bozonarodzenio-
wej-w,3981834,artgal,t,id,tm.html, przëstãp 02.06.2017.
73 Pò refòrmie systemù edukacje, òd rokù 2018 kònkùrs rëchtëje szemaùdzkô Spòdlecznô Szkòła.

Przemisława Stanisławsczégò74. Festiwal òdbiwô sã òd 2006 rokù. Òd rokù 2017 mô

nową pòzwã – Festiwal Kolęd Kaszubskich i Pieśni Adwentowych75.
Jiną rozegracją kòlãdową je Lęborski Przegląd Kolęd Kaszubskich im. Fran-
ciszka Okunia, jaczi rëgnął w 2017 rokù. Robią gò: Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié
w Lãbòrgù, Centrum Kùlturë „Fregata”, Stowôra sw. Jakùba Apòsztoła i Sanktuarium
sw. Jakùba w Lãbòrgù. Swój ùdzél na drëdżim LPKK zapòwiedzałë m.jin. karna:
„Frantówka” i „Levino” a dzecné zespòłë ze szkòłów w: Bùkòwinie, Lesnicach,
Szczenurzë a Lãbòrgù76. Przëstojnikã rozegracji je bùrméster Lãbòrga.
Nowizną pòstrzód mùzycznëch, chùrowëch rozegracjów, gdze nôdgrodzywónô
je kaszëbizna77 je òd 2015 rokù Òglowòpòlsczi Festiwal Religijny Piesnie „Pater
Noster” w Strzépczu, w gminie Lënia78.
Verba Sacra je cyklã pòtkaniów z biblijnyma tekstama tłómaczonyma z greczi
i hebrajsczégò na kaszëbsczi przez ò. prof. Adama Riszarda Sykòrã OFM, a czëtónyma
przez aktorkã Danutã Stenkã we wejrowsczi kòlegiace. Czëtanióm towarzi mùzyka,
tej-sej pò kaszëbskù. Verba Sacra òdbiwô sã òd 2009 rokù79 i gromadzy stolëmné
karno lubòtników kaszëbiznë i talentu Stenczi. Òrganizacyjno rozegracje dozérô
Wejrowsczé Centrum Kùlturë.
Na òsóbné òpracowanié zasługiwają jiné religijné rozegracje, w tim msze sw.
kaszëbsczé, jaczich na Kaszëbach wcale nie je tak mało80. Òdpustë z kaszëbską litur-
gią i mùzyczną òprawą pò kaszëbskù81. Są kùreszce Kaszëbsczé Drodżi Krziżowé82.
Òd 2001 rokù w Spòdleczny Szkòle m. Lecha Bądkòwsczégò w Lëzënie rëchto-
wóny je Pomorski Festiwal Piosenki Kaszubskiej „Kaszëbsczé Spiéwë”83 Przez
pierszé dwa lata bëła to rozegracjô pòwiatowô, òd 2003 rokù zmienia pòzwã na
74 Kolędy i pastorałki kaszubskie na chór mieszany w opracowaniu Przemysława Stanisławskiego,

Mòrzanie 2011 i Kolędy i pastorałki kaszubskie na chór mieszany, opracował Przemysław Stanisławski,
Polihymnia, Wrocław 2016.
75 Òrganizatorzë pòszerzëlë fòrmùłã festiwalu ò adwentowé spiéwë. W roku 2017 za nôlepszé
wëkònanié kaszëbsczi adwentowi piesnie nôdgrodzony òstôł chùr „Strzelenka” z Tëchómia (gm. Żukòwò).
76 http://www.fm.lebork.pl/start/aktualnosci/przyjdz-na-ii-przeglad-koled-kaszubskich-im-francisz-
ka-okunia/#, przëstãp 02.06.2017.
77 Np. w roku 2016 chùr „Lutnia” z Lëzëna òstôł wëprzédniony za nôcekawszé wëkònanié piesnie
w kaszëbsczim jãzëkù.
78 http://www.paternosterfestiwal.pl/, przëstãp 01.07.2017.
79 Verba Sacra. Modlitwy katedr polskich. Biblia Kaszubska. Verba Sacra w Wejherowie 2009–2013,
opracował Michał R. Jeliński, Wejherowo 2013.
80 Temat kaszëbsczich mszów swiãtëch na Kaszëbach wcyg żdaje na nôùkòwé òbrobienié. Parafia,
gdze na pòtrzebë kaszëbsczich mszów òstałë założoné dwa mùzyczné karna, a napisónëch òstało czilenôsce
nowëch piesniów – je Chwaszczëno. Je to wies, gdze dzejô nôwiãcy twòrzącëch pò kaszëbskù.
81 Rada Kaszëbsczich Chùrów, co zrzesziwô 13 chùrów, òd rokù 2009 spiéwô pò kaszëbskù co
rokù na dwùch òdpùstach na Kalwarii we Wejrowie, òb czas swiãtów: Wniebòwstąpieniô Pańsczégò
a Trójcë Swiãti.
82 Nôwiãkszą Kaszëbską Drogą Krziżową je ta na wejrowsczich Swiãtëch Górach, gdze co rokù spe-
cjalno przërëchtowóné rozwôżania czëtają przedstôwcowie całégò regionu. Pòdobnô, le na mniészą skalã, je
w sanktuarium w Swiónowie. KDK są téż òdprôwióné chòcle w Gdini Wiôldżim Kackù czë w Chwaszczënie.
83 http://www.luzino.pl/05kultur/05akutur/05arch03/0541festi/0541festi.html, przëstãp 02.07.2017.

pòmòrską. Ùczãstnicë wëstãpiwają w kategòriach solo i w karnie, òd przedszkòlô

do strzédny szkòłë plus kategòriô ôpen84. Na 10-lecé festiwalu òstało wëdóné CD
„Antologia piosenki kaszubskiej”. Na swòji internetowi starnie òrganizatorzë rôczą
ju na finał AD 2018, jaczi mdze 16 strëmiannika85.
Wojewódzki Konkurs Pieśni im. Jana Trepczyka w Miszewie je robiony w Spòd-
leczny Szkòle m. Jana Trepczika w Miszewie òd 2008 rokù przez szkòłã a Kaszëbskò-
-Pòmòrsczé Zrzeszenié z Banina. Szkòłowé dzecë (kl. 0–6), mùszą wëkònac pò dwie
kaszëbsczé spiéwë, w tim jednã Méstra Jana. Spiéwią soliscë a duetë, nié dłëżi jak 7 mi-
nut. Òd ùszłégò rokù wejrowsczé mùzeùm je wespółòrganizatorã ti rozegracje86.
Je to jeden z dwùch kònkùrsów z familie „Trepczikòwëch”, tj. jegò miona – òkróm
lëteracczégò, robionégò we Wejrowie.
Kaszubski Festiwal Polskich i Światowych Przebojów w Lipnicy87 rëchtëje gò
òd 2010 rokù88 Zrzesz Szkòłów w Lëpińcach, a òd 2016 rokù wspiérô jã Mùzeùm
Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë a Mùzyczi we Wejrowie.Wëstãpiwają wëkònôw-
cowie w wiekù òd 10—20 lat, chtërny spiéwią znóné cëzé a pòlsczé szlagrë tłómaczo-
né na kaszëbsczi abò w nowi, kaszëbsczi wersje. Kòżdi mòże zaspiewac jeden dokôz.
Specjalnô nôdgroda je przëznôwónô za nôbëlniészé tłómaczenié a za nôsnôżniészi
jãzëk wëkònaniô. Dobiwcowie Festiwalu mają òrãdzé pòkazac swòje ùmiejãtnoscë
òb czas swiãta 3 Maja w Lëpińcach.
Ogólnopolski Festiwal Pieśni o Morzu w Wejherowie, jaczi òrganizëje Wejrow-
sczé Centrum Kùlturë (Filharmónia Kaszëbskô) miôł w rokù 2017 ju 23. edicjã89.
Chùrë wëkònac mògą mòrsczi dokôz pò pòlskù abò pò kaszëbskù. Kaszëbskô piesniô
je òsóbno òceniwónô, téż przez Radã Kaszëbsczich Chùrów.
W roku 2016 òdbéł sã I Ogólnopolski Festiwal Chóralny 50+, bédowóny star-
szima spiéwającyma. Òrganizatorzë: Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë
a Mùzyczi i Wejrowsczi Miészóny Chùr „Camerata Musicale” dôwają nôdgrodã za
nôlepszé wëkònanié dokazu w kaszëbsczim jãzëkù. Pùchar Przédnika Radë Kaszëb-
sczich Chùrów w I Festiwalu trafił do Spiéwnégò Towarzëstwa Miona Jana Trepczika,
pòd dir. Zofie Kamińsczi, za wëkònanié „A të ptôszkù, skòwronuszkù”.
Ju trzënôsce edicjów miôł Kaszubski Festiwal Muzyki Chóralnej i Regional-
nej w Żukowie90. Przédnym òrganizatorã ti chùralny rozegracje je gduńsczi part
84 Ni mòże wëkònac Kaszëbsczégò Himnu, piesni kòscelnëch, biesadnëch abò z jaczima szpetny-
ma słowama. Ni ma gminowëch a pòwiatowëch eliminacjów, trzeba za to przesłac òrganizatorowi mp3
z nagraniama wprzódk.
85 https://sp.luzino.pl/?page_id=3239, przëstãp 02.09.2017.
86 http://kartuzy.naszemiasto.pl/artykul/x-wojewodzki-konkurs-piesni-kaszubskiej-im-jana-trep-
czyka-w,4145298,artgal,t,id,tm.html, przëstãp 02.06.2017.
87 Protokòłë z rozegracje a niechtërne tekstë jidze nalezc w „Stegnie”, np. w nr 2/2017, s. 35–37.
88 https://www.youtube.com/watch?v=Vizx_x3bOIE, przëstãp 01.08.2017.
89 http://www.wejher.com/c/35422-Wejherowo-wyniki-xxiii-ogolnopolskiego-festiwalu-piesni-
-o-morzu.html, przëstãp 02.09.2017.
90 http://kartuzy.naszemiasto.pl/artykul/xiii-kaszubski-festiwal-muzyki-choralnej-i-regionalnej-w,
4147264,artgal,t,id,tm.html, przëstãp 02.06.2017.

Pòlsczégò Związkù Chùrów i Òrkestrów razã z môlowim chùrã „Harmónia”. Òdbiwô

sã òn w kòscele Wniebòwzãcô NMP. Za spiéwanié pò kaszëbskù chùrë są dodôwkòwò
achtniwóné91.
Festiwal Pieśni Kaszubskich „Kaszëbsczé tónë nad Môlim Mòrzã” robi Òstrzódk
Kùlturë, Spòrtu i Turisticzi Gminë Pùck, òb lato, w Swôrzewie. W rokù 2017 miôł
swój môl ju XVIII rôz pòsobicą. 92 Wëstãpiwają roczoné przez òrganizatorów karna.
Kòmisjô przëznôwô GRAND PRIX „Bùrsztinowégò Skòwrónka”.
Festiwal „Cassubia Cantat”93 w Bëtowie òrganizowóny je przez Zôpadno-Kaszëb-
sczé Mùzeùm w Bëtowie òd 2010 rokù94. Karna, jaczé przëjadą do Bëtowa, mù-
szą pòkazac swòjã aranżacjã wëbrónëch trzech lëdowëch dokôzków spòmidzë 98.
zabédowónëch przez òrganizatorów. Brzôd pòsobnëch festiwalów je wëdôwóny co
rokù na platkach a przëstãpny w internece95.
W Bëtowie òd 25 lat òdbiwô sã Przegląd Twórczości Kaszubskiej Dzieci i Mło-
dzieży. Je to rozegracjô, co mô w se trzë kònkùrsë: plasticzny, karnów spiéwù i tuńca
a gminowé eliminiacje Rodny Mòwë96. Latos mdze ju 23. rôz. Rëchtëje gò Bëtowsczé
Centrum Kùlturë razã z bëtowsczim partã Zrzeszeniô.
Zjôzd Kaszëbsczich Spiéwôków je przédną rozegracją Radë Kaszëbsczich Chùrów,
jakô rzeszi pôrãnôsce karnów spiéwù. Co rokù jiné karno cygnie kawel ò wanożną lutniã.
Dobiwca òrganizëje zjôzd. Donëchczôs bëłë òne w: Lëzënie – Barłominie, Parchòwie,
Wejrowie, Lëni, Redze, Mechelinkach – Mòstach, Żukòwie, Chwaszczënie – Tëchómkù,
Rëmi, Baninie, Żelëstrzewie, Gniewinie, Kòsôkòwie, Gdini a zôs we Wejrowie97. Òb
czas zjazdu kòżdi chùr spiéwô trzë piesnie pò kaszëbskù.
Konkurs Pieśni o Morzu „Jantarowi Bôt” òd 16. lat je rëchtowóny przez part Ka-
szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Dãbògòrzu – Kòsôkòwie. W regùlaminie czëtómë,
że mùszi wëkònac dwie piesnie ò mòrzu, w tim przënômni jednã pò kaszëbskù. Karna
spiéwią do 10 minut. Ni mògą bëc czëté z binë Kaszëbsczi Himn i biesadné spiéwë.
W Wierzchùcënie, na pòczątkù lëpińca, òd dzewiãtnôsce lat98 òdbiwô sã Prze-
gląd Zespołów Regionalnych w Wierzchucinie. Je to rozegracjô môlowégò partu
91 W rokù 2017 nôdgrodzoné za kaszëbiznã òstałë karna: Dzecny Chùr PSM I st. m. F. Chopina
we Wejrowie, Wòkalné Karno „Alta Trinita” z Elbląga, Chłopsczi Chùr „Echo” m. Pawła Òsyńsczégò
Mieszkaniowi Spółdzelnie w Grëdządzu a Kaszëbsczi Regionalny Chùr „Mòrzanie” z Dãbògòrzô.
92 http://wiadomosci.polwysep.pl/news/kaszubskie-tony-nad-malym-morzem--swarzewo-2017/,
93 Ò brzadze bëtowsczégò festiwalu pisôł jem tuwò: Cassubia Cantat. Bògati brzôd bëtowsczégò
festiwalu, „Pomerania” nr 5/2016 (498), s. 26–28.
94 http://www.bck-bytow.pl/aktualnosci/2010/casubia/regulamin.pdf, przëstãp 02.08.2017.
95 http://muzeumbytow.pl/cassubia-cantat/, przëstãp 02.09.2017.
96 http://www.powiatbytowski.pl/aktualnosci/25-przeglad-tworczosci-kaszubskiej-dzieci-i-mlo-
dziezy, przëstãp 02.06.2017.
97 http://www.telewizjattm.pl/dzien/2017-10-23/44420-zofia-kaminska-z-nagroda-remusa.html?
play=on, przëstãp 02.07.2017.
98 http://kck.krokowa.pl/kultura/regionalny-przeglad-zespolow-kaszubskich-wierzchucino-2017/,

zrzeszeniô, jakô zaczinô sã òd mszë sw, pò jaczi ùczãstnicë przezérkù jidą paradno
przez wies na plac, gdze są wëstãpë99.
Drëgą rozegracją rëchtowóną przez wierzchùcczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô je czerwińcowi Dziecięcy Przegląd Kaszubskich Zespołów Regionalnych
BURCZYBAS, na jaczi zjéżdżają sã karna z całëch Kaszëb. Òstatné dwa Bùrczibasë
(12. i 13.), wëgrało karno „Kaszëbskô Rodzëzna” z Lëni100.
Òd dwùch lat101 rëchtowóny je Powiatowy Konkurs Zespołów Wokalno-Tanecz-
nych „Òd se cos dac” w Baninie. Robi gò tamecznô spòdlecznô szkòła102.
17 séwnika 2017 rokù, w Mùzeùm Wsë Słowińsczi w Klukach, drëdżi rôz pòsobi-
cą103 zrëchtowóny òstôł Festiwal Folkloru Pomorza „Pomerania cantat”104. Pierszą
jegò edicjã wëgrałë: w kat. ùstnëch – „Zemia Lãbòrskô” a w dzecny – „Tëchlińsczé
Skrzatë”. Pò trzech latach laùreat w dzecny kategòrii sã nie zmienił, za to pòstrzód
ùstnëch dobëło karno „Serakòjce”.
Kaszëbsczi Idol105 je mùzycznym projektã Radia Kaszëbë, jaczi je robiony òd
2008 rokù i dlô jaczégò napisóné òstałë dzesątczi dokazów. Doróbk Idola to wielné
kòncertë „młodëch idolów” a czile platk z jich repertuarã. W òbrëmim projektu,
przë wspòmóżce Pòlsczégò Państwa106 na całëch Kaszëbach òdbiwają sã przesłëcha-
nia młodëch spiéwającëch, chtërnëch dobiwcowie mają leżnosc rejestracje swòjich
wëkònaniów a wëstãpë live.
Òd rokù 2015 Stowôra „Akademia Głodnica” Halinë i Witolda Bòbrowsczich òr-
ganizëje w prowadzonëch przez sebie szkòłach w Stôri Hëce i na Głodnicë „sledzyczi
pò kaszëbskù”107. Na kùńc zôpùstów rëchtowóné są kòncertë pòpùlarny mùzyczi.
Donëchczôs béł to repertuar: rusczi (2015), francësczi (2016) a szwedzczi – ABBA
(2017) – w wëkònanim Kaszëbsczégò Artisticznégò Duò (Tomôsz Fópka – baritón,
Riszard Bòrisónk – akòrdión). Òriginalné tekstë òstałë przëłożoné na kaszëbsczé, a òd
dwùch lat òrganizatorzë drëkùją dlô ùczãstników zetkaniów specjalné spiéwniczczi.
99 W rokù 2016 GRAND PRIX XVIII Przezérkù dobëło karno „Serakòjce”, rok pózni (19. edicja),
wëgrelë „Kòsôkòwanie”, przed „Kaszëbkama” z Chwaszczëna i „Redzanama”.
100 http://telewizjabaltycka.pl/przeglad-dzieciecych-zespolow-regionalnych-burczybas-w-wierz-
chucinie/, przëstãp 02.09.2017.
101 Za http://kartuzy.info/wiadomosc,26725,Banino-d-se-cos-dac.html: Podczas I Konkursu w roku
2016: Na parkiecie hali widowisko-sportowej banińskiej placówki wystąpiło około 140 tancerzy i woka-
listów, reprezentujących następujące placówki oświatowe: Zespół Pieśni i Tańca Słunôszka ze SP nr 2
w Kartuzach, Zespół Mali Hopowianie ze SP w Egiertowie, Zespół Pieśni i Tańca Małe Kaszuby ze SP
w Przodkowie, Zespół Marzebiónczi z Zespołu Kształcenia i Wychowania w Szymbarku, Zespół Skôrb Złoti
Górë z Zespołu Kształcenia i Wychowania w Brodnicy Górnej, zespół Mùlczi ze SP im. Jana Trepczyka
w Miszewie oraz Zespół Wesołe Ludki z ZS w Kiełpinie. Przëstãp 02.06.2017.
102 http://spbanino.098.pl/strona/o-szkole/wymagania-edukacyjne-i-pso/klasy-v/9-z-zycia-szkoly/
910-od-se-cos-dac-podsumowanie, przëstãp 02.08.2017.
103 Pierszi festiwal béł w 2014 rokù.
104 http://www.muzeumkluki.pl/aktualnosci-244.html, przëstãp 02.09.2017.
105 http://radiokaszebe.pl/kaszubski-idol-muzyka/idol-2014/o-konkursie/, przëstãp 02.06.2017.
106 Ùdëtkòwienié ministra gwôsnégò do sprawów regionalnégò jãzëka.
107 T. Fópka, Pisanié kaszëbsczich piesniów pieniãdzama (nié) do zapłaceniô, „Pomerania” nr 5
(509), maj 2017, s.19–21.

Òd 2010 rokù Zrzesz Sztôłceniô a Wëchòwiwaniô w Szlachecczi Kamińcë rôczi na

Powiatowy Konkurs Piosenki Kaszubskiej „Kaszebsczé spiéwë ù nas”108. Szkòła
achtniwô na nen ôrt swégò patrona, ks. Antoniégò Peplińsczégò.
Na pôłnim Kaszëb òdbiwają sã kòncertë Międzynarodowego Festiwalu Folkloru
„Kaszubskie Spotkania z Folklorem Świata”109.
Je to dalszô historiô zaczãtégò w 1995 rokù110 przez karno „Krëbanë” zez Brus111
– Międzynarodowego Festiwalu Folklorystycznego.
Kaszëbë Music Festiwal w Kartuzach je latowim bédënkã dlô turistów i swòjiń-
ców. Jak piszą jegò òrganizatorzë: Festiwal dedykowany Kaszubom będzie manife-
stacją kaszubskich wartości oraz ideałów, prezentując naszą część kraju jako miejsce
bogate w tradycje oraz nowoczesne inspiracje. W jego skład wejdą koncerty zespołów
z kaszubskim rodowodem z gościnnym udziałem zespołu Żywiołak. Oprócz tego ka-
szubskie kino festiwalowe, pokazy mody, spotkania podróżnicze, zlot samochodów
klasycznych i wiele innych atrakcji. W rokù 2017 na binie zagòscëlë m.jin.: Damroka,
FUCUS i Kabaret KÙŃDA. Dwa chùtczészé KMFë bëłë w 2013 a 2016 rokù.
Nônowszim kònkùrsã zrzeszonym ze spiéwanim pò kaszëbskù je Kaszëbsczé kara-
oke112. Òrganizëją gò „Młodi Kaszëbi”, a dobëc mòże dëtkòwą nôdgrodã twòrzącë ka-
raòke do wëbróny z 14 piesniów z tekstama Eùgeniusza Prëczkòwsczégò. Rozrzeszënk
béł òbczas latoségò Kònkùrsu Piesnie Jana Trepczika w Miszewie, 8 czerwińca113.
Òbrôbiajacë temat rozegracjów służącëch rozwijowi kaszëbiznë ni miôł jem do
kùńca swiądë, że tëli jich je114. Że tëli je zortów promòwaniô naszégò jãzëka. Że je
taczi ruch w tim òbjimie – że wcyg pòwstôwają nowé, a jiné sã kùńczą. Wôrt je nad
kòżdą rozegracją zatrzëmac sã wiele dłëżi, nôlepi pòdac wszëtczich ùczãstników,
òrganizatorów, dobrzińców. Le na to nie zbiegło czasu i kòmpùtrowégò lopka. I òstało
dóné pòkù z wëmieniwanim rozegracjowëch òbsądzëcelów. Kò je wiedzec, że są to
nôlepszi z nôlepszich.
108 http://zkiw.com.pl/kamsz1718/index.html, przëstãp 02.07.2017.

109 http://czluchow.naszemiasto.pl/artykul/brusy-chojnice-kaszubskie-spotkania-z-folklorem-swi-
ata,4196904, artgal,t,id,tm.html, przëstãp 02.08.2017.
110 Marek Czarnowski, Kto Kaszubą rodem Kaszubą zostanie, Chojnice 2010, s. 30.
111 Ò załóżcë karna wôrt je pòczëtac m.jin. w: Marek Czarnowski, Wychowawcza, edukcyjna,
kulturalna i społeczna działalność Władysława Czarnowskiego dla sprawy pomorskiej, 2016 a ò samim
karnie w: Był sobie Krëban. O działalności Kaszubskiego Zespołu Folklorystycznego „Krëbane” z Brus
i jego inspiracjach pod red. Władysława Czarnowskiego, Brusy 2017.
112 http://www.mlodi-kaszebi.info/karaoke-po-kaszebsku-konkurs/, przëstãp 02.08.2017.
113 Katarzëna Kankòwskô-Filëpiôk, Eùgeniusz Prëczkòwsczi, Kaszëbskô Młodëch rewòlucjô, Ba-
nino 2017, s.145.
114 Wiãcy jak półsta…

Daniel Kalinowsczi
Antropòlogiczné znanczi dokazów

na binã Pawła Szefczi
Paweł Szefka to pòstacjô baro wôżnô w kaszëbsczi juwernotowi rësznoce i westrzód

nôwôżniészich dzejarzów znónô bënômni z nôzwëska i – zgódno z prôwdą – parłãczo-
nô z mùzyką i tuńcã. Czë równak w drëdżim dzesãclecym XXI wiekù jegò dzejanié
bëlno znóné i widzewné? Mòże w to wątpic. Tim barżi, że zdrzącë na dzysdniową
téatrową rësznotã nie widzymë, żebë z wiôldżim dobëcym béł gróny w slédnëch latach
jaczis jegò dokôz na binã. Bëtnosc Szefczi je dërch blós do wëczëcô w kaszëbsczich
karnach lëdowégò tuńca, te wej szerok wëzwëskiwają mùzykã, chòregòrafòwé ùkładë
i rozrzeszenia, jaczé dramatizëją tuńc1.
Gwës wôrt namienic Szefce wicy czasu i wiele głãbi zając sã jegò ùtwórstwã, jak
bëło to robioné donëchczôs w òbrëmienim òpisywaniô jegò biografie2, mùzycznégò3,
chòreògrafòwégò4, lëteracczégò5 i téatrowégò dzejaniô6. Pierszé, niewiôldżé przë
1 Jidze ò zesziwczi: P. Szefka, Kaszubskie pieśni i tańce ludowe, Wejrowo 1936 [w wespółrobòce
z Z. Madejsczim] a téż: tegò, Tańce kaszubskie, t. I–IV, Gduńsk 1958–1979.
2 Zdrzë biograficzné infòrmacje: A. Bukowski, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kul-
turalny. Zarys monografii historycznej, Pòznań 1950, s. 301; F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej.
Próba zarysu, przeł. M. Boduszańska-Borowikowa, Gduńsk 1982, s. 216–220; J. Drzeżdżon, Współczesna
literatura kaszubska 1945–1980, Warszawa 1986, s. 144, 185–186; B. Breza, Słownik Biograficzny Pomo-
rza Nadwiślanskiego. Suplement I, red. Z. Nowak, Gduńsk 1998, s. 309–310, B. Breza, Wprowadzenie,
w: Paweł Szefka w historii i kulturze Kaszub. Antologia utworów, red. B. Breza, Wejrowò 2000, s. 5–10;
R. Osowicka, Leksykon wejherowski, Wejrowò 2008, s. 224; M. Kaliński, Paweł Szefka. Zasłużony folk-
lorysta Kaszub, Łãczëce 2007; E. Pryczkowski, Paweł Szefka – wybitny kaszubski folklorysta, „Biuletyn
Rady Języka Kaszubskiego” 2014, s. 330–336 i J. Borzyszkowski, Czasopismo „Kleka” – Wejherowo
1937–1939 a grono związanych z nim twórców literatury kaszubskiej, w: J. Ceynowa, L. Roppel,
K. Derc, J. Bianga, P. Szefka, F. Schroeder, Poezja twórców z kręgu „Klëki”, òprôc. H. Makurat, wstãpë
J. Borzyszkowski, A. Kuik-Kalinowska, H. Makurat, Gduńsk 2015, s. XXVI–XXVII.
3 Zdrzë zéwiszcze: Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W. W. Frankowska, Wejrowò
2005, s. 60.
4 Zdrzë artikel K. Serkòwsczi, Tradycja tańca na Kaszubach na podstawie opracowań Pawła Szefki
pt. „Tańce kaszubskie”, „Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego” 2016, s. 307–322.
5 A. Kuik-Kalinowska, Patriotyczne przesłanie niesione wierszem, w: J. Ceynowa, L. Roppel,
K. Derc, J. Bianga, P. Szefka, F. Schroeder, Poezja twórców z kręgu „Klëki”, s. LX–LXIII.
6 Ùmôlowienié dokazów Szefczi westrzód etnograficznëch ùsôdzków: D. Kalinowski, Obrzęd,
obyczaj, historia. Ku antropologii teatru kaszubskiego, w: D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinowska, Od Smętka
do Stolema. O literaturze Kaszub, Słëpskò – Gduńsk 2009, s. 195–214.

tim, całowné òbrobienié jegò znaczënkù dlô kaszëbsczi kùlturë7 dôwô swiądã, jak
wiele jesz mòże ò Szefce pisac, badérëjącë jegò rozmajitoôrtné dzejanié. Tim barżi,
że dopiérze dosc niedôwno zaczãłë sã próbë biograficznégò, kùlturoznajôrsczégò,
a przë tim kriticznégò, òpisënkù robòtów, jaczé zjiscywôł8.
W òbrëmienim hewòtnégò tekstu nôwikszé zainteresowanié bãdze towarzëc jegò
binowim bédënkóm, jaczé mają apartny genologiczny i stilisticzny status, jistniejącë
na pògrańczim dramatizowónégò òbrzãdu, kòmpilacje dokazów do spiéwaniô czë téż
tuńca, kùreszce òriginalno prezentowónégò fòlklorowégò materiału, w jaczim króm
artisticznégò dzejnika wôżnô je téż jãzëkòwô pòprawnota abò dzélëczi òbleczënkù
i melodie. Nie zajimającë sã za baro statusã dokazów Szefczi, żelë jidze ò znanczi
lëdowégò ùtwórstwa, wôrt dzysô zdrzec na jegò binowé ùsôdzczi z pòzdrzatkù antro-
pòlogie téatru, zdôwô sã wej, że prawie ta znanka, òdkriwającô barżi bënową stojiznã
kùlturë, pòszła kąsk w zabëcé na skùtk òbzéraniô leno bùtnowi stronë widzawiszcza,
wëzdrzatkù spiéwôka-aktora, czë pòprawnotë i jãzëkòwëch kòmpetencjów dokazów.
Mómë tej dzysô przëstãp do wielnëch jegò pùblikòwónëch ùsôdzków, chòc nie-
jedne jidze nalezc leno w archiwach: Dożynki okrężne (1937); Wesele na Kaszubach.
Obrzęd dawny w opracowanu scenicznym i muzycznym, Wejrowò 1937; Kosôrze.
Obrzęd sianokosów i wyzwoliny kosiarza (1938) czë Dla Cebie Królowo Mario Pu-
elsczi strzeżeme. Wieczornica kaszubska na uroczystości narodowe i w szczególności
na dzień 3-go maja i święto morza (1938); Rëbôce. Montaż słowno-muzyczny oparty
na tekstach Fr. Sędzickiego i na pieśniach i tańcach kaszubskich (1957); Gwiżdże.
Widowisko obyczajowe, obrazujące obyczaje i zabawy noworoczne Kaszubów, Gduńsk
1957; Wola wejherowska w czterech obrazach, Wejrowò 1958 [w archiwùm MKP-
PiM]; Sobótka. Widowisko ludowe oparte na zwyczajach i obyczajach kaszubskich,
Gduńsk 1958; Ścięcie kani. Obrzęd powitania wiosny na Kaszubach, (1959); Dëgusë.
Obyczajowy obrazek sceniczny z kaszubskich stron, Gduńsk 1961; Wyzwoliny kosiarza.
Widowisko plenerowe z Kaszub, Gduńsk 1979 i Wrejôrze jidą. Widowisko plenerowe
z kaszubskich obrzędów dyngusowych, Gduńsk 1981 [kąsk zmienionô wersjô Dëgu-
së]. Nie włącziwóm w òbjim antropòlogòwëch analizów òbrobieniów Szefczi ò ka-
szëbsczim tuńcu abò instrumentach tegò regionu, òstôwiającë jinym znajôrzóm tã
sprawã do apartnëch badérowaniów, jaczich na gwës są wôrt9.
Wspomnióny zestôwk dokazów to czësto wiele do przeanalizowaniô za pòmòcą
metodów, jaczima bëłë interpretowóné tak klasyczné grecczé tragedie, jak i binowé
7 Całowny òbzérk ùtwórstwa Pawła Szefczi i dzélëczi jegò binowëch dokazów nalézemë we wspòm-
nióny ju wëdôwiznie: Paweł Szefka w historii i kulturze Kaszub a téż w artiklu Łukasza Zołtkòwsczégò,
Paweł Szefka – od strzebielińskiego muzyka do zaklinacza kaszubskości. Literacko-etnograficzny rekone-
sans, „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii, [84], 2015, z. 2, s. 176–185.
8 Mëszlã tuwò ò prôcach Łukasza Zołtkòwsczégò, chtëren òd jaczégòs czasu rëchtëje lëteracką
mònografiã Pawła Szefczi pòd czerënkã prof. Adelë Kùik-Kalinowsczi w òbrëmienim lëteraturoznajôrsczé-
gò doktorancczégò seminarium realizowónégò na Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù.
9 Jidze w tim môlu ò wëdóné przez Szefkã òprôcowanié Narzędzia i instrumenty z Kaszub i Ko-
ciewia, Wejrowò 1982.

ùsôdzczi pierwòsznëch kùlturów, tak ùtwórstwò kùlturów wkół Strzódzemnégò

Mòrza, jak i egzoticzné tradicje kùlturów Spòkójnégò Òceanu. Antropòlogiô téatru
jakò metoda czëtaniô binowëch zdarzeniów wësztôłcëła sã w sétmëdzesątëch latach
ùszłégò wiekù dzãka chòcle Jerzémù Grotowsczémù10 czë Eùgenio Barbie11. Póz-
ni rozwijelë jã w Pòlsce Leszk Kòlankewicz12, Grégór Zółkòwsczi13, Włodzmiérz
Szturc14 i jinszi. W nôbarżi òglowim znaczënkù jidze w ni ò òdkriwanié w widza-
wiszczu, rituale czë òbrzãdze nôstarszich i nôbarżi pierwòsznëch dzélëków lëdzczi
nôtërë, swójnégò antopòlogòwégò spòdlô dlô pózniészégò systemù wôrtnotów czë
wësztôłcony religie. Wëdarzenia, jaczé dzeją sã w pòspólnoce, w apartnym môlu
i kònkretnym placu, ze statusama-rolama òfiarëjącëch, òfiarnika i òfiarë niosą ze sobą
nôbarżi fùndamentalné słowa, emòcje, òbrazë i melodie tikającé sã bògów, herojów,
kòsmòsu i samégò òbzérnika mitu/rituału/zdarzeniô. W òdniesenim do kaszëbsczi
tradicje czëtanié dramatu abò téatru na taczi ôrt je rzôdkò pòtikóné15. Tim barżi tej
chcemë pòmëslec nad czile sprawama z szeroczégò karna metodologòwëch bédënków
antropòlogie téatru, z nôdzeją, że mòże w przińdnoce òstóną zrobioné w tim diskùrsu
òpisënczi téż jinëch kaszëbsczich aùtorów dokazów na binã.
Zaòstałoscë magicznégò mësleniô (Sobótka)
Sobótka to w òbrzãdowim kalãdôrzu słowiańsczich kùlturów jedno z nôwôżniészich

swiąt. Nôkrótszô noc w rokù, czas manifestacje sëłów nôtërë i dobëcé mòcë żëcô
baro wërazno tikała sã téż żëcô człowieka. W kaszëbsczi tradicje nôbarżi òriginalno
10 J. Grotowski, Teksty zebrane, red. karno A. Adamiecka-Sitek i jinszi, Warszawa 2012; tegò, Ku
teatrowi ubogiemu, òprôc. E. Barba, przedm. P. Brook, przeł. G. Ziółkowski, Wrocław 2007; tegò, Teksty
z lat 1965–1969. Wybór, wëb. i red. J. Degler, Z. Osiński, Wrocław 1999.
11 E. Barba, Spalić dom. Rodowód reżysera, przeł. A. Górka, Wrocław 2011; tegò, Canoe z papie-
ru. Traktat o Antropologii Teatru, przeł. L. Kolankiewicz i D. Wiergowska-Janke, Wrocław 2007; tegò,
N. Savarese, Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, przeł. J. Fret i jinszi, Wrocław 2005;
E. Barba, Teatr. Samotność, rzemiosło, bunt, przeł. G. Godlewski, I. Kurz, M. Litwinowicz-Droździel,
Warszawa 2003; tegò, Ziemia popiołu i diamentów. Moje terminowanie w Polsce oraz 26 listów Jerzego
Grotowskiego do Eugenia Barby, przeł. M. Gurgul, Wrocław 2001.
12 L. Kolankiewicz, Dziady. Teatr Święta Zmarłych, Gduńsk 1999; tegò, Wielki mały wóz, Gduńsk
2001; tegò, Święty Artaud, Gduńsk 2001; tegò, Samba z bogami. Opowieść antropologiczna, Wrocław 2016.
13 G. Ziółkowski, Teksty od serca, Wrocław 2016; tegò, Dwugłos o ciszy, Wrocław 2016; tegò,
Guślarz i eremita. Jerzy Grotowski – od wykładów rzymskich (1982) do paryskich (1997–1998), Wrocław
2007; tegò, Argonauci współczesnego teatru. Podróże teatralne zespołów Petera Brooka, Eugenio Barby
oraz Włodzimierza Staniewskiego, Łódz 1995.
14 W. Szturc, Teoria dramatu romantycznego w Europie XIX wieku, Bëdgòszcz 1999; tegò, Rytualne
źródła teatru. Obrzęd, maska, święto, Kraków 2013; tegò, Dotkliwe przestrzenie. Studia o rytmach śmierci,
Kraków 2016; tegò, Genetyka widowiska. Człowiek, maska, rytuał, widowisko, Kraków 2017.
15 D. Kalinowski, Tradycje misteryjne na Kalwarii Wejherowskiej, w: Kalwaria Wejherowska.
Żywy pomnik kultury barokowej na Pomorzu, red. K. Krawiec-Złotkowska, Wejrowò 2008, s. 118–126;
tegò, Scynanié Kanie Jana Rompskiego. Dawna i współczesna moc rytuału, „Acta Cassubiana” t. XII,
2010, s. 33–47.

zajistniôł nen czas w rituale scynaniô kani16. Króm tegò równak pòjôwiają sã téż
sobótkòwé czë swiãtojańsczé rituałë17. Mają òne swòjã ùdokaznioną tradicjã wëkò-
nywaniô, jistnieją téż w fòrmie scenarników téatrowò-widzawiszczowëch dzejaniów.
Z pòzdrzatkù antropòlogie téatru wôrt równak, żebë te dzejniczi zbadérowac barżi
głãbòk i wëprowadzëc czëtińca/òbzérôcza a téż aktora/perfòrmera z ògrańczeniów
wiéchrzëznowëch znaczeniów.
Hewò chòcle sprawa czasu, w jaczim dzeją sã wëdarzenia widzawiszcza Szefczi.
Je to mòment symbòliczno wôżny, nadchôdający zôpôd słuńca, a akùrôtno slédné
minutë przed zôczątkã nôkrótszi nocë w rokù. Pòwôga i znaczënk czasu òbrzãdo-
wëch wëdarzeniów pòjôwiają sã nié prosto ze stronë dramaticznégò subiektu i partie
didaskaliów, ale w słowach jedny z pòstacjów ùsôdzkù: „A moc to je takô, jakô je
ta noc, a jako so le rôz do roku zdarzy! To je noc, gdze dzéń z nocą so mocëją, gdze
zło – z dobrem, łża z prôwdą ë łaska z grzéchem wiolgą odbiwają bitwa!” (s. 6)18.
Je to równak nié leno czas biôtczi i miónków midzë procëmstojącyma sëłama,
ale téż sztót, czedë egzystencjalné szczescé jednégò człowieka mòże sã sparłãczëc ze
spòlëznową sprawiedlëwòtą. W taczim sparłãczenim energie dobra mògą sã zbierac
razã i przëniesc ze sobą pòzytiwné rozrzeszenia, jaczé ùzdrowią môlową pòspólnotã.
Tak wërzekłé słowa, co òpisywają czasowé grańce nadzwëkòwégò zestawieniô mòcë,
są jesz zmòcniwóné zwãkòwim sygnałã w pòstacje hejnału, chtëren zapòwiôdô zô-
czątk nocë. Mùzyczny element je w tim przëtrôfkù mòcnym dzejnikã wëapartniwa-
jącym specjalną chwilã, chronotip swiãtoscë, jaczi wëchôdô bùten grańców czasu,
co je dlô ùczãstników zwëczajny, pòwtôrzóny i rutinowi.
Drëdżim baro wëraznym antropòlogòwim dzejnikã je môl òdbiwającëch sã wëda-
rzeniów. Z jedny stronë dzeją sã òne w òtemkłi rëmie, niezakrëti elementama nôtërë,
to je widzewnym i przëstãpnym wszëtczim pòzeszłim na rituał, co pòkazywô egali-
tarnosc wëdarzeniów. Z drëdżi równak stronë zwëczajnosc môla mòże natëchstopach
zmienic sã w nadzwëkòwé i ezotericzné òbrëmié. Je tak prawie w widzawiszczu
Szefczi dzãka wetkniãcémù szlidżi wërazno òkreslonégò drzewa na skrzëżowanim
sąsedzczich grańców na pòlu. Hewò jeden z herojów dokazu „Wtyka gałązkę brzo-
zy na skrzyżowaniu miedz, po czym okłada to miejsce kamieniami – dwa, na pola
oddzielone miedzami, a trzeci, największy kładzie na wspólną granicę pozostałych
dwóch pól.”. (s. 1.)
16 Spisënk, tekstë i òmówienié ti témë są w dwùch prôcach: J. Rompski, Ścinanie kani. Kaszubski
zwyczaj ludowy, Toruń 1973 i J. Treder, Zwyczaj i widowisko Ścinania kani w etnologii i literaturze,
Wejrowò 2012.
17 Np. J. Patock, Dzień świętego Jana na Kaszubach. Stare zwyczaje ludowe w czerwcu, „Gryf
Kaszubski” 1932, nr 9, nr 10 i nr 11; B. Stelmachowska, Rok obrzędowy na Kaszubach, Toruń 1933,
s. 129-pòs. abò nowszé tekstë: N. Maczulis, Doroczne obrzędy sobótkowe i noc św. Jana na Kaszubach
środkowych, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne” 2003, z. 11, s. 7–12; P. Szmandt, Sobótka, ścinanie kani,
ogień i czary na Kaszubach, Gdiniô 2014, s. 85–88.
18 Cytatë w òriginalnym pisënkù z wëdôwkù P. Szefka, Sobótka. Widowisko ludowe oparte na zwy-
czajach i obyczajach kaszubskich, Gduńsk 1958. Ùżiwóm òznôczenié s. i numer stronë.

Symbòlika grańcë (miedzë) je tuwò jasnô – to grańce, jaczé dzãka magicznym

roscënóm i rzeczóm mòże przeńc19. Pòtkanié sã celebransa i ùczãstników rituału na
miedzë pòdczorchiwô liminalną, grańcową stojiznã, jaczi doswiôdczenié zmieniwô
jawernotã z priwatno-codniowi, na zbiérno-sakralną, ze zwëczajnoscë w òdswiãtnosc.
Sakralny kòntekst môla pòdczorchiwają zôs mùzyczné elementë, bò bazuniscë dmù-
chają w instrumentë na sztërë stronë swiata, co mô rzeszëc całą nôtërã i wszëtczich
lëdzy, co bierzą ùdzél w kaszëbsczim òbrzãdze. Wëbiér instrumentów je w tim placu
znankòwny dlô kaszëbsczi tradicje, ale i równoczasno mô znaczënk dlô antropòlo-
gòwégò wiodra widzawiszcza. Kò bazuna jakno sygnalowi pastursczi abò rëbacczi
instrument, mô swój zôczątk w kùltach płodnoscë20.
Harmònizowanié sëłów nôtërë je widzec téż w òbkôdzanim môla widzawiszcza.
Dim z jałówca mô òczëszczëc rëmią òdprôwianiô Sobótczi (s. 4). Jałówc nie je w tim
placu przez przëtrôfk, le jakò magicznô roscëna mô znikwic bëtnosc energie demò-
nicznëch mòców21. Z jałówcowim dëmã wespółjistnieje w widzawiszczu Szefczi
pôcha pôlący sã bórninë22, jakô rozmieje nafùlowac òkòlé bëlną wònią, co wprowôdzô
pòzytiwné mòce (s. 4).
Jesz jednym symbòlicznym nacéchòwanim môla òdprôwianiô sobótczi są trzë
sztaple z chróstã, jeden wiôldżi w westrzódkù i dwa mniészé stroną (s. 4). Ògnisz-
cze mô pòzytiwny znaczënk, jegò płom òczëszcziwô òkòlé z lëchégò, procëmnotów
i dëchòwégò skażeniô. To bôłdzô, jakô mòże zmienic nôtërã i lëdzy, co wërazno
pòdczorchiwô chwôlącô spiéwa:
Swięty wid, pôlący wid! (Swiãti wid, pôlący wid!

Wszëtci winë lëdzci zczidł! Wszëtczé winë lëdzczé sczidł!
Grom zapôlô, wiater zwôlô, Grom zapôlô, wiater zwôlô,
Woda topi, suszô trôpi! Wòda topi, suszô trôpi!
Swięty widzë, widzë nocny Swiãti widze, widze nocny
Pokôż wyrok mocny (S. 10) Pòkôż wërok mòcny)
w znormalizowónym pisënkù
Dzãka sakralnémù nacéchòwaniu czasu i placu, na kòżdi tak pò prôwdze dzél

sobótkòwégò widzawiszcza je mòżno zdrzec jak na manifestowanié sã bòsczégò
19 Zdrzë ò symbòlice môla: S. Czarnowski, Podział przestrzeni i jej ograniczenie w religii i magii,
Warszawa 1939, w: tegò, Dzieła, T. 1–5, òprôc. N. Assorodobraj i S. Ossowski, Warszawa 1956.
20 Zdrzë òpisënk bazunë: A. Chybiński, O polskiej muzyce ludowej, Kraków 1961, s. 333–334;
S. Olędzki, Polskie instrumenty ludowe, Kraków 1978; http://www.ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/instru-
ments/show/instrument/4651;
21 Symbòlika jałówca je przedstôwionô np. w zéwiszczach dokazu: P. Kowalski, Leksykon. Znaki
świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998, s. 179–181; W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa
1990, s. 128–129.
22 Ò ùżiwanim bórninë w domôcëch òczëszczającëch rituałach wspòminelë: W. Odyniec, Kaszubskie
obrzędy i obyczaje, Gduńsk 1985 abò L. Malicki, Rok obrzędowy na Kaszubach, Gduńsk 1986.

pòrządkù. W nacéchòwónym ùłożënkù placu i dzélów rëmie je widzec, że twòrzi

sã w plenerze rodë kòncentriczné ùpòrządkòwanié z ògniszczama bënë i z karnama
ùczãstników na grańcach òbrzãdowégò òkrãgù. Taczi sztôłt je figùrą swiãtoscë,
symbòlã równotë i równowôżeniô sëłów nôtërë23. Mùsz je równak dozdrzec, że
ùmôlowienié òbzérników/òfiarników ni mòże bëc przëtrôfkã. Szefka céchùje dwa
môle procëm se dlô chłopsczi i białgłowsczi młodzëznë. Òddzeliwô jich pôlący
sã òdżin sztaplów. Je to wërazné zestawienié dżibów pëłców, jaczé w pasownym
sztóce wërzucą swòjã mòc w miłotnym sparłãczenim, dopiérze równak jich energiô
rosce w rëchtowanim i nôpiãcym atmòsferë rituału. Sakralnosc rosce nié leno dzãka
òbkadzeniu, mùzyce, spiéwóm czerowónym do ògnia, ale téż przez inwòkacje
czerowóné do sztërzech strón swiata, z gòrlëwą prosbą ò mòc, pòrządk i szczescé
lëdzczi egzystencje (s. 3–4).
Wszëtczim tim dzejanióm towarzą symbòle prasłowiańsczich magicznëch i re-
ligijnëch rituałów. Hewò dzéwczãta plecą wiónczi z zelów i pùszczają je do wòdë24,
a tej zmòcniwają akwaticzną symbòlikã, czerëjącë jã w stronã kùltu płodonoscë.
Knôpi szukającë kwiatu parpacë w gãstim lese, rëchtëją sã w atmòsferze inicja-
cjowi symbòliczi do chłopsczi dozdrzeniałotë25. Symbòliczné znaczënczi dërch są
przëtomné w pòjôwiającëch sã elementach rodë: brzozowi szlig to doch znak mòcë
wegetatiwnëch sëłów, sygnal mòżlëwòtë rozwijający sã młodoscë wedle zestarzałi,
staticzny energie kama26. Lëst parpacë w òbrzãdowim sobótkòwim zéńdzenim
stôwô sã znakã rządzeniô27, przekazywónym nôwôżniészim sãdzóm lëdowégò zgro-
madzeniô (s. 9). A lëst łopieniô mô bëc w swiece rituału sygnalã procesu òbczëszcze-
niô, dokazã skrëszeniô w procesu pòprawë28 (s. 10). Sakralny znaczënk mô kùreszce
téż bëlëca zbiérónô przez dzéwczãta i cëskónô do beczczi-czarzelnicë, żebë òstac
spôlonô (s. 13). Mô to bëc roscëna, jakô òdpòwiôdô za òbczëszczenié z nieszcze-
scô i zła29.
Czekawò z pòzdrzatkù na symbòlikã wëzdrzi kùltowô spiéwa Gęsy ud (Gãsy ùd).
Ptôchë te mają znaczënk, jaczi rzeszi sã z sakralnoscą w rozmajitëch kùlturowëch
23 Figùra krãgù jakò symbòliczné òznaczenié swiãtoscë je kòmentérowónô np. w: G. Poulet, Meta-
morfozy koła, przeł. P. Taranczewski, w: tegò, Metamorfozy czasu, wëb. J. Błoński i M. Głowiński, przedm.
J. Błoński, Warszawa 1977 abò M. Seuphor, Koło i kwadrat, „Poezja” 1967, nr 11.
24 Ò znaczënkach figùrë wińca i wiónka pisze np. P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata, s. 590–593;
W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991, s. 1279–1280.
25 Ò metafòricznëch kòntekstach òbrazu kwiatu parpacë pisze m.jin.: P. Kowalski, Leksykon. Znaki
świata, s. 424–426; W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, s. 568.
26 Symbòliczny znaczënk brzozë òpisywô np.: P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata, s. 33–37.
27 Parpac jakno symbòlicznô roscëna je przedstawionô w zéwiszczu: P. Kowalski, Leksykon. Znaki
świata, s. 424–426; P. Schmandt, Sobótka, ścinanie kani…, s. 51–58.
28 Ò znaczenim ti roscënë: K. Moszyński, Atlas kultury ludowej, 1935, z. II, nr 10; tegò, Kultura
ludowa Słowian, T. 2,Kraków 1939, s. 1298–1302.
29 Wspòminô ò ni: W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, s. 130. Szeroczé òmówienié
floristiczny temiznë na spòdlim lëdowi kùlturë: S. Niebrzegowska, Przestrach od przestrachu. Rośliny
w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000.

tradicjach30. Jich pòjôwianié sã òbczas kaszëbsczi sobótczi mòże rozmiec jakno òbrôz
bògactwa, bòkadnoscë. Wëzwëskiwóné w spiéwie ònomatopeje zwieliwają to jesz
barżi. Czëjemë tuwò:
Hola ho, Hola ho! Halo, halo, halo! (Hòla ho, Hòla ho! Halo, halo, halo!
Tarlu, tarlu, tarlu w trąbë rëczelë! Tarlu, tarlu, tarlu w trąbë rëczelë!
Gdze më so będzemë widzelë? Gdze më sã bãdzemë widzelë?
Oj w lese, w lese, czas widë nies, Òj w lese, w lese, czas widë niesc,
W polu przë błoce, W pòlu przë błoce,
Mój miły brace! Mój miłi brace!
Gęsy ud, drobny chód, Gãsy ùd, drobny chód,
Haló, haló, haló (s. 5) Haló, haló, haló)
w znormalizowónym pisënkù
Ùłożënk krzików mô w tim sztóce znaczënk przede wszëtczim ritmizacjowi,

a pòjôwiającé sã słowa wëzdrzą na ònomatopeje. Głãbszé równak analizë prowadzą do
spòdlecznëch symbòliczno-ritualnëch znaczënków a wnenczas słowò-zôklãcé „halo”
mòżemë parłãczëc ze stôrogrecczim „halos” – „słuńcowô òdczidnica”31, a „tarlu”
z pòlsczim słowã „tarło”, to je nierzchã ù rëbów.
Sobótkòwi òbrzãd je tej stôro-słowiańsczim, dôwno-kaszëbsczim zagwësnienim
òdwiecznégò pòrządkù (s. 3). Chòc widzawiszcze dzeje sã ju w czasach chrzescëjań-
stwa, inwòkacjowô spiéwa do swiãtégò Jana nie brzëmi za baro òrtodoksyjno, ale
barżi przedchrzescëjańskò, jakbë do słowiańsczégò bóżstwa mòcë nôtërë. Znankòwné
je pòjôwiającé sã w piesnie òkreslenié „biôłi Jón” (s. 5), co sã nie parłãczi prosto
z kòntekstã chrzescëjaństwa, a barżi z przedstôwianim so słowiańsczich bóżstwów32.
Czëc je w ni prosbã ò rozëm dlô chłopów, snôżotã dlô białków i zaklënanié, żebë
eroticzné pòżądlëwòscë nie òstałë zarechòwóné do grzéchów, żebë kùszkający sã
i szukający pòspólnégò towarzëstwa nie wërzékelë tegò sobie i nie czëlë sromòtë
(s. 7). To ùwòlnienié mòże sã zjiscëc pò zaspiéwanim do słuńca:
Të ju wej zachôdzysz słunuszkò! Të, co nóm zemiã ògrzéwôsz, ë łączi, zbòża,

lasë ë wôdë swòjim gòrącym dechã…
Të, co swim płôszczã promieni chùchôsz na ten zëmny swiat. Wnet gò
òstawisz, żebë mógł zasnąc w òbjãcach ti letni nocë ë snic ò lëdzczi niemòcë.
Reno të zwilżisz jegò lëpë rosą ë letczim wiatrã bë mógł wstac swiéżi ë dzér-
sczi, twòjim widokã ùceszony! (S. 1) w znormalizowónym pisënkù
30 Zdrzë: W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 95–96.

31 Zdrzë: Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 47.
32 Mòże sã dac na tezã, że Biôłi Jón to òdbicé Biôłobòga. Ò tim bóżstwie pisze: A. Szyjewski,
Religia Słowian, Kraków 2004, s. 40; J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Pòznań
2007. W kaszëbsczi jawernoce: A. Labuda, Bògòwie i dëchë naj przodków, Wejrowò – Bólszewò 2008.

Nawetka równak sharmònizowanié wszëtczich warënków rodë do zjisceniô sã

sobótkòwi nocë nie bãdze miało sprôwiający mòcë, żelë wcyg jidze dozdrzec felënk
dogôdaniô sã midzë ùczãstnikama òbrzãdu. Dlôte téż pòjôwiô sã mùsz pòwszedny
zgòdë w sobótkòwą noc. Zeszłi òbczas òbrzãdu stôwają przed wëbiérã: „Abò sã pòjed-
nac, abò bãdzesz wëklãtô jak czarownik” (s. 1 w znorm. pisënkù). Dlô mieszkańców
wsë je to prôwdzëwô grozba, jak wej przëbôcziwô jeden z ùczãstników rituału, jegò
matka kôrbiła mù ò wënëkanim z pòmòcą żôlącëch sã głowniów jedny białczi, co nie
chcała bëc pòsłësznô mòralnym prawóm wikszoscë. Skùtkama tegò wënëkaniô béł
nieùbëtk mieszkańców wsë, felënk spikù, czë téż zwãczi dzëwi jachtë (s. 2). Dopiérze
pò dwùch latach, òbczas òdprôwianiô pòsobny sobótczi, zgòda lëdzy wsë z òdrzuconą
i wënëkóną białką dała mir w òkòlim.
Przëbôcziwanié dôwnëch wëdarzeniów przez pòstacje widzawiszcza znankùje
aktualizowanié dôwnëch mòralnëch prawów, jaczé mają mòc nié tëli na spòdlim
pisónëch dokùmentów, co w môlowëch zwëkach i pòczëcym sprawiedlëwòtë. Mòże
je interpretowac jakò zaòstałoscë rządów lëdu, systemù, w jaczim radzëzna nôleż-
ników spòlëznë wespół rozsądzywô ò nôwôżniészich dlô se wëdarzeniach i célach
jistnieniô33. Pòcwierdzenim taczi mòżlëwòtë je scena widzawiszcza Szefczi, w jaczi
dochôdô do sądzeniô ùczinków mieszkańców wsë, zrobionëch òbczas mijającégò
rokù. Karno zebrónëch wëbiérô człowieka, chtëren mô nôwikszé ùwôżanié na wsë
(Ksawer), a ten ògłôszô wëroczi, jaczé są pòwszédno przëjimóné i zjiscywóné przez
wszëtczich nôleżników spòlëznë (s. 8). Żebë pòdczorchnąc wiôldżi znaczënk sãdzégò,
pòjôwiô sã w widzawiszczu z wińcã kwiatów. Towarzi mù bòrénk z łońską, zabróną
z sobótkòwi ceremónie głownią. Sztërk zapôleniô sztapla w mòmence nadéńdze-
niô cemnicë za pòmòcą łońsczi głowni je manifestacją nieprzerwónoscë ùchòwaniô
sobótkòwégò kùltu34. To téż znak równoczasny bëtnoscë òbczas òbrzãdu stôroscë
i młodoscë, dôwnégò i nowégò, egzystencjalnégò doswiôdczeniô i żëcowi swiéżotë.
Szefka mô nacéchòwóné w „sądowim” dzélu sobótkòwégò widzawiszcza òso-
blëwą gradacjã òbwinów. Hewò jeden z młodëch chłopów przëznôwô sã do kradzél-
stwa, pózni jinszi ze skrëszenim gôdô ò swòjim krzëwim przësyganim, kùreszce
dzéwczã pòcwierdzô, że łgało i zadôwało ùroczi pôrze młodëch, chtërny mòglë òstac
slëbnyma. Wëroczi wëpòwiôdóné przez sãdzã-starca35 nie òstôwiają wątplëwòtów
co do winë, nakôzywającë zjiscenié sztrôfë, jakô nie je leno mòralną wënôdgrodą za
33 Je to stojizna szlachòwnô jak w òbrzãdze scynaniô kani. Zdrzë: P. Szefka, Ścięcie kani. Obrzęd
powitania wiosny na Kaszubach, „Biuletyn Wojewódzkiego Domu Kultury w Gdańsku” 1959, nr 13.
Interpretacjô rituału, m.jin.: J. Samp, Misterium ptaka ofiarnego, w: tegò, Droga na sabat, Gduńsk
1981, s. 5–29.
34 Pôlenié swiãtojańsczich ògniszczów to téż dzélëk przedchrzescëjańsczich słowiańsczich rituałów,
np. P. Jasienica, Świt słowiańskiego jutra, Warszawa 1954, s. 124; A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 146;
J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Pòznań 2007, s. 104.
35 Kapłańskô pòzycjô starca òstała òbgôdónô w òpisënkù antropòlogie kùlturë, np. w: J. G. Frazer,
Czarownik, kapłan, król. Wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej, przeł. I. Wajnberg, War-
szawa 1911; tegò, Złota gałąź, przeł. H. Krzeczkowski, Warszawa 1962.

szkòdë, ale téż wëzdrzi na prakticzi biôłi magie. Hewò jeden z młodzónków (Liks)
za kradzélstwò nie bãdze mógł sã z nikògùm drëszëc òb rok. Żebë to pòcwierdzëc
mùszi wërzëcëc kwiat dostóny òd starca w môłé ògniszcze. Drëgô òbwinionô (Róża)
na skùtk òbgadiwaniô téż miałabë bëc òb rok sama i mùszi wzyc òd starca kwiat,
a pózni włożëc w swòji chëczi za òbrôz, co mô ji przëbôcziwac ò òbwinie i złu, jaczé
zrobiła. Kùreszce trzecy òbsądzony (Ambrożi), chtëren je winny nôbarżi niewôrtnégò
ùczinkù swiôdczeniô łżélstwa, mùszi òb rok żëc bëc drëchów. Ni ma téż prawa do
òbronë, a òbczas wëpòwiôdaniô wërokù mô trzëmac w gãbie lëst łopieniô i damic.
Pò wëdanim wëroków starc-kapłón zdrzëcywô ze se wszëtczé kwiatë, w jaczé béł
òblokłi i òbrzeszony, pôlącë je w ògniszczu ze słowama:
Słunkò wieczno młodé! Spraw, bësmë bëlë tak młodi, tak czësti, tak gòrący
w miłoscë do naszich sąsadów, jak të jes!
Niech sã spôlą w tim ògniu wszëtczé pògòrchë ë kłótnie, wszëtczé zwadë
ë plotczi, co tu midzë nama bëłë! Niech sã wskrzeszi czëstnosc naszich mësli
tak miłô, jak ta skra z ògnia, jak ta gwiôzda na niebie! (s.12) [zredagòwóné
w znormalizowónym pisënkù]
Je to pòsobny dzejnik, jaczi mòżemë miec za etnograficzny zapisënk zaòstałosców

solarnëch kùltów ùchòwónëch w kaszëbsczi tradicje, a pòstacjô starca jakò celebran-
sa-òfiarnika, co trzimie dëchòwą władzã nad môlową spòlëzną.
Slédną sekwencją sobótczi w ùłożenim Pawła Szefczi je spôlenié beczczi-czarzel-
nicë, zatkłi na pôrãmétrowim stołpie. Chòc zdrzący òd etnograficzny stronë nie jesmë
gwës, czë pò prôwdze je to dzejnik słowiańsczi tradicji, Szefka bez nieòbéńdnëch
kòmentarzów dôwô ten element w zakùńczenim widzawiszcza36. Òfiara z beczczi-
-czarzelnicë je w logice òbrzãdu mùszebnô, bò dopiérze pò ji spôlenim mòże na-
lezc kwiat parpacë (s. 13). Czejbë nie doszło do spôleniô, szukanié parpacë bë bëło
nadzwëkòwò niebezpieczné, bò towarzą temù pòjôwiającé sã òmanë i dëchë, apartné
dlô białk i apartné dlô chłopów (s. 6).
Zdënk etnografie i antropòlogie
Rozsądzywóné wëżi antropòlogiczné dzejniczi widzawiszczów Pawła Szefczi są

dofùlowóné bôczënkama zamkłima w tekstach napisónëch w tradicyjnym téatrologicz-
nym diskùrsu ò lëdowëch mòtiwach. Mëszlã tuwò ò artiklach Zdzysława Mrozka37,
36 Zdrzë òpisënczi w prôcë: T. Guttówna, Obrzędy, wierzenia, zwyczaje i przesądy wśród rybaków
polskiego wybrzeża, „Prace i materiały etnograficzne” 1950–1951, t. VIII–IX, s. 469-pòs.; R. Klim, Jak
dawniej zapłonęła beczka w Helu, „Pomerania” 1978, nr 4, s. 45; J. Perszon, Sobótka w Jastarni, Lublin
– Jastarniô 1993.
37 Z. Mrozek, Kaszubsko-pomorska dramaturgia w dwudziestoleciu międzywojennym, w: W kręgu
Adama Grzymały-Siedleckiego i dramaturgii polskiej, Bëdgòszcz 1970[„Prace Wydziału Nauk Humani-
stycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, seriô B, nr 4, 1970], s. 125–144.

Kristinë Òrsczi38, Kristinë Maksymòwicz39 czë téż Danutë Żebrowsczi40. Antro-

pòlogiô téatru dôwô tej mòżlëwòtã reinterpretacje taczich zéwiszczów jak: fòlklor,
lëdowô lëteratura, jãzëk, òbrzãdowòsc czë amatorsczi téater. Prezentowóny tuwò
òpisënk sobótczi w ùjimniãcym Szefczi pòdjimô leno szeroczi program mòżlëwëch
badérowaniów. Ju terô je równak widzec, że antropòlogiczné namëszlenié nad
widzawiszczama wëwòłiwô taczé sprawë, jak: rituał, magiô, wierzenia, symbòlika
rëmie, czasu, roscënów, swiat zòbrazënów, wrazlëwòta, kùlturowé kònstrukcje
i juwernota.
Na taczim spòdlim Paweł Szefka je badérą-téatrownikã, chtëren pùblikùje rezultatë
swòjich wielelatnëch szëkbów w etnograficzno-dramaturgiczny fòrmie. Analizowónô
dzys Sobótka, jaką òpùblikòwôł pòd kùńc piãcdzesątëch lat XX wiekù, to brzôd òbro-
bieniô materiałów zebrónëch w latach 1930–1938. Je to czekawi przëmiôr zebraniô
w jednã logiczno ùłożoną sekwencjã òbrazów-zwëków, jaczé w całoscë wësłowiają
nôstrój kaszëbsczégò swiãtowaniô sobótczi. Kreacjowi dzélëk je wedle aùtora òprô-
cowaniô minimalny i ògrańcziwô sã przédno do zrzeszeniô rozmajitëch elementów
w jednã kòmpòzycjã. A ta rozmajitosc mô swòjã przëczënã w tim, że Szefka zbiérôł
zwëczi i òbrzãdë w rozmajitëch môlëznach Kaszëb: Czelnie, Darżlëbim, Tëłowie,
Żarnówcu, Górny Brodnicë, Swiónowie, Gôrczu, Wielu, Stôri Hëce i jinëch nie pò-
dónëch akùrôtno w didaskaliach môlëznach.
Dlô metodologie antropòlogie téatru baro wôżné je to, że Szefka w notérowa-
nim hewòtnëch zwëków i òbrzãdów béł pòstrzédnikã, człowiekã głãbòk sedzącym
w kùlturze, jaką sã przedstôwiô w téatrowim zapisënkù, a równoczasno kògùms ju
wedle ni bùtnowégò, chto jakbë z bùtna robi òpisënk. Mùsz je w tim môlu pamiãtac,
że Szefka przed zôczãcym zbieraniô zamkłoscë lëdowi tradicje nôprzód sóm béł
wësłowcą ti tradicje dzãka swòjémù ùdzélowi w lëdowëch kapelach. Dopiérze pózni
ju jakò szkólny mógł wezdrzec na znaczënk kùlturowi transmisje, jakô dzejała sã
prawie westrzód mùzyków-lëdowëch spiéwôków, chtërny w òralny fòrmie, a nié
pisóny, ùchòwiwelë fòlklorowi materiôł. Taczé doswiôdczenia Szefczi miałë spra-
wioné òsoblëwi status dramaturgiczny personë w jegò dokazach. To dzãka ùdzélowi,
a pózni zaangażowónym òpisënkù kaszëbskòscë, mòżemë przëjimac, że pòjôwiającé
sã dzélëczi widzawiszcza są aùtenticzné, niefikcjonalné, historiczno i zwëkòwò do
sprôwdzeniô. Kòmpòzycjowé rozsądzenia, jaczé pòdjimô aùtor-zbiérôcz, nie zmie-
niwają w tim przëtrôfkù pòdsëwónëch przez apartné scenë sensów, a leno ùkłôdają
ôrt wizualny ekspòzycje dlô fòrmów, jaczé nie brëkùją rédżi czasowëch warënków,
same bãdącë ùmôlowioné w jednym le czasu zymkòwégò przesëleniô.
38 K. Orska, Ludowy teatr kaszubski – geneza i droga rozwoju, „Pomerania” 1970, nr 5–6, s. 9–26.
39 K. Maksymowicz, Kaszubska twórczość sceniczna po roku 1945, w: Literatura gdańska i ziemi
gdańskiej w latach 1945–1975, red. A. Bukowski, Gduńsk 1979, s. 310–323.
40 D. Żebrowska, Realia obyczajowe i historyczne w dramaturgii kaszubskiej w latach 1920–1939,
„Rocznik Gdański” 1986, z. 2, s. 295–309.

Szefka szedł za pierwòszënama kaszëbsczi dramaturgie, to je zôpisënkã lëdowëch

òbrzãdów, jaczé òpùblikòwôł Florión Cenôwa w pòłowie XIX wiekù. Mëszlã tuwò
przédno ò Wileji Noweho Roku i Szczodrakach41. Do tëch dwùch òpisënków mùsz je
jesz dodac materiałë, jaczé przëszëkòwôł Cenôwa i przekôzôł do pùblikacji Agùstowi
Mòsbachòwi. Jidze ò dokazë Świętojanka a téż Ścinanie Kani w dzień Ś. Jana42. Prawie
ju te zapisënczi pòcwierdzywałë, że na Kaszëbach òbrzãdowòsc miała ju wërazno
wësztôłconą fòrmã widzawiszcza z nacéchòwónyma tradicją rolama i ùczãstnikama-
-pùbliką, jakô rozczëtiwała kùlturowé kònwencje ritualno-téatrowëch zdarzeniów. Tak
przëwòłóną kaszëbską tradicjã rozwijôł pózni ks. Bernat Sëchta w swòjich widzawisz-
czach-szpetôklach Gwiôzdka z Gduńska, Hanka sę żeni, Dziewczę i miedza i Wesele
kociewskie43. Jegò binowé dokazë stôwałë sã repertuarã wiele amatorsczich téatrowëch
i szkòłowëch karnów na Kaszëbach, bãdącë równoczasno dzejnikã, jaczi pògłãbiwô
wiédzã przëstojników téatru, a z drëdżi stronë achtniącë jich kùlturã i jãzëk. Bëła to
téż òsoblëwô fòrma ùchòwaniô w swiądze Kaszëbów nôdôwniészich – a w pòwòjnowi
jawernoce òdchôdającëch z pamiãcë – zwëków i òbrzãdów. Pò Florianie Cenôwie
i Bernace Sëchce, a równoczasno z Janã Rompsczim i Klémãsã Dercã, téż i Paweł
Szefka miôł starã ùretac to, co sã blós dało, z òdchôdającégò z pamiãcë òbrzãdowégò
rituału Kaszëb.
41 Pierszi wëdôwk: F. Ceynowa, Wileja Noweho Roku; Szczodraki. „Jutrzenka. Przegląd Słowiański”,
1843, nr 3, s. 51–60. Terôczasny wëdôwk: F. Ceynowa, Канунъ новаго года, Wilia Nowego Roku, Wiléjá
Noweho Roku; Щедровки, Szczodrówki, Szczōdráki, Gduńsk 2006.
42 Wëdóné w ksążeczce J. Treder, Ceynowy i Mosbacha Wiadomość o Kaszubach z połowy XIX
wieku; A. Mosbach, Wiadomość o Kaszubach, Gdiniô 2006, s. 72–82.
43 Taczé przeswiôdczenié je widzec òsoblëwie w tekstach D. Żebrowsczi, Twórczość dramatyczna
Bernarda Sychty, „Zeszyty Naukowe Wyższego Studium Nauczycielskiego UG” 1973, nr 3, s. 113–117;
J. Walkusz, Piastun słowa. Ks. Bernard Sychta, Gduńsk, Pelplin 1997, s. 66–96.

Alicjô Pioch
Téater na Kaszëbach
Ò znaczenim binowëch dokazów w lëdzczim żëcym nie je nót wiele gadac, bò bëłë
òne, są i bãdą dali wôżné i przëtomné, grającë w nim znaczeniową rolã. Prôwdë ti
nie zmieni nawetka szeroczé wchôdanié w nasze żëcé wszãdobëtnëch technicznëch
nowòsców. Téater i jegò bédënk wiedno béł i je przëcygającym mòdłã wëfùlowaniô
wòlnégò czasu, wëpòwiôdaniô wseczëców, ekspresje, niezanôleżno òd tegò czë mómë
do ùczinkù z lëdowim téatrã, czë fachòwim. Nié jinaczi je téż na Kaszëbach, wnetka
òd zôczątkù òbstojeniô tradicje kùlturowi juwernotë Kaszëbów szerok rozmióny téater
jawił sã w ni jakno wôżné medium przekazu tresców i pòdskacënów1. Z ùwôdżi na
òbskrómnioną wiôlgòsc drëkòwónégò tekstu w BRKJ pòniższi szkic je blós wstãpã
do analizë szeroczégò zagadnieniô, jaczim je téter na Kaszëbach.
W pòmòrsczi òbéńdze dramaticzné ùsôdztwò bëło na zôczątkù wëprowôdzóné
z pòtrzébnotów lëdowégo téatru. Mòże tej réskirowac scwierdzenié, że pòkôzanié sã
pierszich lëteracczich fòrmów w òbrëmim dramatu bëło wińdzëną strzodowiszczowi
brëkòwnotë. Ni mòże pisac ò kaszëbsczi lëteraturze, nie wdôrzającë ò téatrze. Tim barżi,
że lëdowi téater na Kaszëbach mô swòjã stôrą tradicjã, chòcô kaszëbsczé wątczi zaczãlë
w nim wëzwëskiwac dopiérze na zôczątkù XX stolecégò2. Z piersza spòdlowim lepiszczã
i zdrojã pòdskôcënków bëłë òbrzãdë, bòkadno reprezentowóné i dozéróné do dzysdnia.
Szëkòwanié kùlturalnégò żëcô nawkół téatru zajimało wespòlëznóm zachtno czasu; cza-
su, jaczi nie béł „zeżéróny” przez techniczné nowòstczi i òstôwôł w całoscë do zagòspò-
darzeniô. Temù téż jak grzëbë pò deszczu wërôstałë pòstãpné téatrowé karna, mni abò
barżi fòrmalné. Téater béł wszãdzebëtny w żëcym, towarził òficjalnym i nieòficjalnym
wëdarzenióm, bawił i ùcził, wchôdôł w rozmajité òbrëmia spòlëznowégò fąksnérowaniô,
béł òdzdrzadlenim lëdzczich tesknotów, pragniączków i wëbòléwków. Na Kaszëbach
bëłë z dôwna ùsztôłconé widzawiszcza z òpisónyma tradicją rolama i sztabil pùbliką, òd-
biérającą kùlturowé kònwencje widzawiszczów i òbrzãdów3. Òsoblëwie dobrze sã miéwôł
téater w szkòłowëch strzodowiszczach, chtërne bëłe swójnym gniôzdã rodny kùlturë.
1 D. Kalinowsczi, Dramaturgia i teatr kaszubski. Osiągnięcia i wyzwania, „Pòmeraniô” 2014, s. 3.

2 C. Òbracht-Prondzyńsczi, Teatr kaszubski, w: Kaszubi dzisiaj. Kultura-język-tożsamość, Gduńsk
2007, s. 26.
3 D. Kalinowsczi, Teatr kaszubski. Od folkloru ku antropologii teatralnej, w: Dzieje wsi pomor-
skiej. Materiały II Międzynarodowej Konferencji Naukowej, red. R. Gazyńsczi, A. Chludzyńsczi, Dëgòwò
– Szczecëno 2003.

Jak w jinëch òbrëmiach kùlturalnégò żëcô tak téż na téatrowim gónie pòcwier-
dzywô sã rzeczenié, że kùnszta kôrmią sã swòją materią. Jedne rësznotë zmieniwają sã
aùtomaticzno w jinszé. Kùltiwòwóné òbrzãdë pòdskôcają do zapisaniô jich w pòstacë
lëteracczégò dokazu; spòlëznowé sprôwianié i tradicje są materiałã do lëteracczégò
òbrôbianiô; historiô regionu dopòminô sã przenieseniô na papiór w apartny lëterac-
czi fòrmie; i tak pòsobno wszëdne wôżné w gwësny spòlëznie òbrëmia stôwają sã
mòtórã nëkającym lëteracką rësznotã. W lëdzach òd pierwòsznëch jich dzejów drzémie
machtny brëkùnk zjiscywaniô sã na binie, nié jinaczi je téż na Kaszëbach. Pòwstôwają
tej pòstãpné téatrowé dokazë, na jich brëkùnk strzodowiszcze gwësno ni mòże sã
jiscëc, chòcô wiedno bë sã chcało wicy, w szerszim zôkrãżim ôrtowim i tematicznym.
Jednyma z pierszich téatrowëch fòrmów na Kaszëbach bëłë widzawiszcza òbrzãdo-
wé. W nich to kaszëbskô dramaturgiô òbstojała nôchùtczi i we wiôldżim dzélu, bò
región legitimùje sã baro bòkadną kùlturą niematerialną w tim zôkrãżim. Bez zdrze-
niô na geògrafną szérzawã, farwã skórë czë jãzëk, kòżdô spòlëzna żëje w swòjim
gwôsnym kùlturowim òbrëmim, a tej, co sã z tim parłãczi, ùsôdzô i òdtwôrzô swòje
òbrzãdë, jaczé są dzejnikã lëdzczi kùlturë i tradicje, są téż dërżéniowim elementã
lëdzczégò bëcô. Òbrzãd jakno zbiér dzejnotów i praktików wrosłëch w tradicjã, co-
lemało òpisónëch wskôzama, mający prawie wiedno symbòliczné znaczenié, bãdący
dërżéniowim dzelã rozmajitëch ùroczëznów, przirodnëch gwësnym spòlëznóm, dol-
macził, òbłaszczëwiôł, przëbliżôł i wprowôdzôł w zdarzenia zachôdającé w nôtërze
i spòlëznie, w jaczi żił człowiek4.
Lëdowi téater wërósł prosto z lëdowëch òbrzãdów i domôgôł sã dërch nowëch
szpetôklów5. W ùsôdzanim kaszëbsczich òbrzãdowëch pòkôzków specjalizowelë sã
midzë jinszima: Jón Karnowsczi, Frãcëszk Sãdzëcczi, Paweł Szefka, Bernard Sëchta,
Jón Rómpsczi, Aleksy Peplińsczi; òkróm nich epizodno téż jinszi ùsôdzcë. Z widza-
wiszczów pòdjëmającëch òbrzãdową tematikã nót je dac bôczënk na: Wilëjã Nowégò
Rokù i Szczodrôczi F. Cenôwë; Scynanié kani J. Karnowsczégò; Kòlãdã kaszëbską
F. Sãdzëcczégò; szpetôczel Òżniwinë J. Rómpsczégò; dokazë P. Szefczi: Wieselé na
Kaszëbach, Gwiżdże, Sobótka, Dëgùsë, Wrëjôrze jidą, Wëzwòlinë kòsôrza; ùsôdz-
twò B. Sëchtë: Hanka sã żeni; wiôldżé znaczenié w tim zorce ùsôdztwa mô Aleksy
Peplińsczi: Kòlãda, Królowie jadą, Nowòczasné jasełka, Sobòtka, Stôri i Nowi Rok,
Stôri i Nowi Wiek, Sylwester, Szopka kaszëbskô, Wiôldżi Heród.
W kaszëbsczi dramaturgie swój môl mają téż historiczné dramatë. Przezérk ùsôdz-
ców kaszëbsczi dramaturgie wstãpno céchùje spòdlowé czerënczi, w jaczich sã òna zji-
scywała. Dôwô to òrądz do namëszleniô sã nad żëwòcëzną kaszëbsczégò dramatu i pò-
dajnoscą na przekrôczanié dejów wąskò rozmiónégò fòlklorizmù i regionalëznë. Bò
wej rozmienié kaszëbsczi dramaturgie leno jakno znanczi lëdowi kùlturë ùmniésziwô
4 A. Trukszin, Obrzęd, znaczenie, klasyfikacja i funkcja, http://www.wdk-kielce.pl/index.php?id

1=244&id2=245&id3=275&language=pl
5 J. Tréder, Język, piśmiennictwo i kultura duchowa Kaszubów, w: J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi,
J. Tréder, Historia. Geografia. Język i piśmiennictwo Kaszubów, Gduńsk 1999, s. 168.

wieleôrtową tradicjã Kaszëbów6. Z historicznëch dramatów wôrtné bôczënkù są

m.jin.: J. Karnowsczégò Libùsza, Wòtrôk Swantewita, Zôpis Mestwina, Kaszubë pòd
Widnã; B. Sëchtë Gwiôzdka ze Gduńska i Spiącé wòjskò; czë Aleksandra Labùdë
Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò.
Dzél dostónkù kaszëbsczi dramaturgie je ùmôlniony w zôkrãżim òbëczajowégò dra-
matu. Westrzód titlów pòdjimającëch nã tematikã je nót wspòmnąc: Wieselé kaszëbsczé
i Czôrlińsczégò J. Karnowsczégò; Lepszé chëcze i Jô chcã na swiat J. Rómpsczégò;
Hanka sã żeni, Dzéwczã i miedza, Gwiôzdkã ze Gduńska B. Sëchtë; Wrëje, Rëbacczé
wieselé, Ùkrëti kapr, Jedzemë na łów i 4 cządë rokù H. Suchecczégò; Szczescé, Gdze
je Balbina A. Łajming.
W zôkrãżim binowëch tekstów są téż dramatë dejowò-pòliticzné czë tragedie,
np.: Wzénik Arkónë, Pòrénk, Jiwer òstatnëch, Lelek, Zemia J. Rómpsczégò; Chòlera
F. Grëczë (rãkòpis zadżinął òb czas II wòjnë).
Są w kaszëbsczi dramaturgie téż kòmedie. Do przedstôwców tegò gatënkù rechù-
je sã Figle gnieżdżewsczich gbùrów J. Patocka (zbiér tekstów nadôwającëch sã do
wëstawieniô na binie, chòcô niezapisónëch w akùrôtny fòrmùle dramatu); dokazë
L. Hejczi (Agùst Szlôga, Katilina), chtëren zwôł swòje szpetôczle „szołobùłkama”,
co òznôczô ùdramatizowóné anegdotë na ôrt hùmòresków7. Westrzód nëch dokazów
bezògôdkòwò bë sã mògłë nalezc téż niewëdóné dokazë F. Sãdzëcczégò (Roztrãbarchë
to je zabijanié stôrégò rokù, Filut Beszte-Frant, Bobek i Skrobek – wesołé dzëwòwi-
skò kaszëbsczé, Dzëwòwiskò w Smiéchòwiskach, abò sztërë rôjbë narôz). Westrzód
ùsôdzców kòmédiów ni może zafelac J. Rómpsczégò i jegò dokazów: Jô chcã na
swiat. Kòmédiô w trzech aktach, Lepszé chëcze. Szołobùłka w trzech aktach, Roz-
trãbarch. Kòmédiô w dwùch aktach; z niepùblikowónëch dokazów S. Bieszka wôrt
je wspòmnąc trzë szołobùłczi: Pòkórnô róża, Kòwôl Czarownik, Pólnô mësz; w nym
gatënkù je téż ùmôlnioné J. Piepczi Chòróbskò.
S. Fikùs ùprôwiôł téater môłëch fòrmów, westrzódka nich są np.: Strach, Òbarch-
niałi jadą, Òdprawa banowëch, Cëż jô z tim chłopã blós móm, Gwiôzdka z Lëzëna,
Wszëscë swòji, Pòdzãka na starosc.
Kaszëbskô dramaturgiô dożda sã téż przełożënków nôbarżi znónëch doka-
zów klasyczi swiatowi na kaszëbsczi jãzëk: np. przetołmaczony przez I. Czajiną dra-
mat Szekspira Romeo i Julia, czy Pòskromienié złostnicë w przełożënkù Z. Jankòw-
sczégò.
Kaszëbsczi dramat fąksnérëje za sprawą wiôldżi starë strzodowiszcza. Jegò zdroje
mòże zarechòwac wedle czile prowadnëch témów, co ùdało wëwidniwô wspòminóny
ju wielerazowò znajôrz kaszëbsczi lëteraturë D. Kalinowsczi. Kaszëbsczi téater…
òdrôdzô sã za sprawą sztërzech zdrzódłów. Pierszé to pierwòszné òbrzãdë agrarné,
dzélama przëstãpné rituałë magiczno-przedchrzescëjańsczé, jaczé mają swój môl
6 D. Kalinowsczi, Dramaturgia i teatr kaszubski. Osiągnięcia i wyzwania, „Pòmeraniô” 2014, s. 4.

7 F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej, Gduńsk 1982, s. 135.

w ùzdrzadnionëch òbrzãdach scynaniô kani, òbrzãdowòscë sobótkòwi czë òżniwi-

nach i wëbiéranim bùlew… Drëdżim zdrojã je téatralizowónô òbrzãdowòsc wigi-
lijno-nowòrocznô a téż zôpùstno-jastrowô. Móm tu òsoblëwie na mëslë gwiżdże,
jasełka, herodë abò dëgòwanié. Trzecy zdrój to dzewiãtnôscewiecznô jesz tradicjô
amatorsczégò téatru, z satiriczno-zabawòwima kòmédiama abò dokazama historiczno-
mòralisticznyma jakno przédnéma fòrmama. Czwiôrtim kùreszce spòsobã manife-
stowaniô sã kaszëbsczégò téatru jest tradicjô lëterackô, jakô ùrôbiô gwôsny swiat
mitów, rozmieniô dzejówi i pòkazowaniô apartny pòdmiotowòscë8.
Zdrzącë na dramat kaszëbsczi z perspektiwë czasu, w jaczim sã zjiscywôł mòże
rzec, że miéwał òn swòje cządë widzałoscë i czasë relatiwny stãgnotë. Pierwòszné
fòrmë dramaticzné pòchôdają z I pòłowë XIX stolecégò i są nima: Wilëjô Nowégò
Rokù (rzecz pòkazëjącô zwëk wënëkiwaniô stôrégò rokù przë ùżëcym rozmajitégò
ôrtu trzôskòwaniô, jôchù i strzélaniô), a téż Szczodrôczi (chòdzenié w Wiliã Trzech
Królów òd chëczë do chëczë z żëczbama i prosbą ò dôwczi) – òba F. Ceynowë9.
Tekstë są nié za dłudżé i tematiczno rzeszą sã z lëdową òbrzãdowòscą. F. Neureiter
régùje je mili jakno òpisënczi lëdowëch zwëków, zato Daniel Kalinowsczi pòzéwô
je etnograficznyma tekstama10.
Wspòmnióny wëżi Daniel Kalinowsczi – w przëpòdónym artiklu Dramaturgiô
i téater kaszëbsczi – scwierdzywô téż, że kaszëbskô gôdka pòjôwiała sã w òsemnôsce-
wiecznëch szkòłowëch widzawiszczach ù wejrowsczich òjców francëszkanów. Badéra
doszukiwô sã téż téatrowégò môchù w dokazach Derdowsczégò piszącë: Hùmòristicz-
né pòematë Hieronima Derdowsczégò są pisóné w taczim tempie i z taką ekspòzycją
pòstaców, że je w nich widzec mëslenié téatrã. Wszëtkò to równak je przechódnyma
fòrmama, bò prôwdzëwé blôskniãcé gatënkòwé kaszëbsczi dramaturgie i binowëch fòr-
mów kaszëbsczégò téatru przëchôdô pòspół z dzejanim młodokaszëbów. Tu na przódk
wëbijô sã Jón Karnowsczi, jaczégò ùznôwô sã za przédnégò swiądnégò dramaturga.
Niewiele mniészé są zôwdzãczi Léòna Hejczi, a wiele pózni z dramaticznyma fòrmama
dorzesziwô do nich Aleksander Majkòwsczi.
Wedle pòzdrzatkù badérów nôwikszi rozwij kaszëbsczégò dramatu trafił sã w czą-
dze midzëwòjnowégò dwadzescelecégò. Òkróm wspòmniónëch ju: Karnowsczégò
i Hejczi pòjôwiają sã widzawiszcza Pawła Szefczi i przede wszëtczim Bernarda
Sëchtë. Ze zrzeszińców òsoblëwi bôczënk nôleżi sã ùtwórstwù Jana Rómpsczégò,
swój głos dorzesziwô téż Aleksander Labùda, Sztefón Biészk i Frãcëszk Grëcza.
Dokazë są impònëjącé, nié leno z pòzdrzatkù na wielënã, kwalitetno téż wôrtné są
bôczënkù. Na nen dobiwk złożëło sã bòdôj teatralné rozlubienié ùsôdzców żëjącëch
w gwësnëch cządach.
8 D. Kalinowsczi, Dramaturgia i teatr kaszubski…, dz. cyt., s. 6.

9 Na spòdlim òpisënkù, òb.: F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej, Gduńsk 1982, s. 38.
10 Zdanié tikajacé sã òbëdwùch dokazów brzëmi pòstãpno: Walory teatralne można także od-
kryć w tekstach etnograficznych Floriana Ceynowy, D. Kalinowsczi, Dramaturgia i teatr kaszubski…,
dz. cyt., s. 3.

Czas II wòjnë i cząd bezpòstrzédny pò ni nie béł dlô dramaturgie kaszëbsczi za

bòkadny. Karno ùtwórców je nié za wiôldżé, a dokazë niewielné. Dopiérze lata 60. czë
70. przënôszają zrëszenié. W karnie dzysdniowëch dramaturgów pòjôwiają się taczé
nôzwëska jak np.: Anna Łajming, Lech Bądkòwsczi, Aleksy Peplińsczi, Stanisłôw
Janka czë Jaromira Labùdda.
Zdrzącë na wielënã aùtorów i titlów przënôlégô sã téż spòdzewac gromadë pòd-
miotów wëzwëskùjącëch w praktice dostónk kaszëbsczégo dramatu. Fòrmë téatrowé-
gò żëcô Kaszëb są trójné, dzejają kaszëbsczé téatrë amatorsczé, òdbëwają sã przezérczi
kòlãdowëch karnów, przezérczi szkòłowëch téatrów, reżiserowóné są profesjonalné
szpetôczle na spòdlim kaszëbsczi lëteraturë, dzejają téatrë eksperimentalné. Nimò
tegò nie je nót òprzestawac dzejaniégò, je mùsz mëslec ò kaszëbsczi téatrowi rësznoce
czëstnozgrôwno i długòczasno, nie bòjącë sã zestawieniô z festiwalama, przezérka-
ma i kònkùrsama òglowòpòlsczima. Mającë swiądã, że za òglowònôrodną rësznotą
téatrową stoją wielné dodomë kùlturë, instruktorzë, samòrządzënowé, wòjewódzczé
czy ministerialné finansowanié, wôrt i na Kaszëbach szëkac corôz to nowëch i kòn-
sekwentno prowadzonëch fòrmów rozwiju gwôsnégò téatrowégò żëcô11.
Je jesz jeden wëbòléwk, niemôłi wiôlgòscë – felënk mònografiów, òbrobieniów,
regùlarnëch badérowaniów, bùdëjącëch recenzjów, òbgôdków, kriticznëch ùwôgów
w sprawie dramaturgie i przejawów téatrowégò żëcô. Kaszëbsczi téater je zjawiszczã
òsoblëwie szeroczim, a prawie wcale niebëłim w téatrologicznym czë lëteraturoznajôr-
sczim namëszlënkù dzysdniowi kaszëbòlogie12.
Òkróm wëżi wspòmniónëch fòrmów téatrowégò żëcô na Kaszëbach ni mòże
zabëc ò dozéranim téatrowëch tradicjów w szkòłach i jinëch institucjach (np.
dodomach kùlturë). W szkòłowi robòce z ùczniã jasną je sprawa òbrzészkòwégò
parłãczeniô nôùczi kaszëbsczégò jãzëka, historie Kaszëb, elementów etnografie
a téż artisticznëch dzejaniów (kùnsztownô recytacjô, spòdlowé techniczi aktorsczé,
spiéw, tuńc) w system sparłãczonëch ze sobą aktiwnotów. Téater, ùżëti w realnym
bëcym kaszëbiznë w szkòle, widzało sã sprawùje tak w realizowanim didakticznëch
célów (ùczbë jãzëka), artisticzno-wëchòwawczich (szkòłowé szpetôczle) jak téż
leżnoscowëch13.
Z czegò mòże zwëskiwac szkólny kaszëbsczégò jãzëka, animatór kùlturë, żebë
rozwijac w wëchòwańcach i òdbiércach rozlubienié w teatrze mòcno sparłãczonym
z regionã? W òstatnëch czilenôsce latach ùkôzałë sã pòstãpné pùblikacje:
n Antologiô kaszëbsczi dramë. Spòd strzechë na binã, red. B. Ùgòwskô, Gduńsk

2012;
11 D. Kalinowsczi, Wóz Tespisa znowu w Chojnicach, w: „Pòmeraniô” 2014, s. 13.

12 Pisze ò tim Daniel Kalinowsczi w artiklu Teatr kaszubski. Od folkloru ku antropologii teatralnej
w: Dzieje wsi pomorskiej, Materiały II Międzynarodowej Konferencji Naukowej, pod red. R. Gazińskiego
i A. Chludzińskiego, Dëgòwò – Szczecëno 2003, s. 121–130.
13 D. Kalinowsczi, Teatr dla kaszubskiej szkoły, w: Raptularz kaszubski, Gduńsk 2014, s. 127.

n Antologiô lëteracczich dokazów. Antón i Aleks Peplińscë, red. D. Pioch, Serakòjce

2009;
n Baska-Bòrzëszkòwskô F., Ùsôdzczi na wdôr, Gduńsk 2013;
n Bądkowsczi L., Dramatë, przekłôd H. Makùrôt, Kartuzë 2009;
n Czajinô I., Òbrôzczi na binã, Gduńsk 2005;
n Domôcô bina. Dzewiãc dramów do jigrë. Wëbiór z nônowszi kaszëbsczi lëteraturë,
wëbiór J. Lipusczi, red. B. Pisarek, Wejrowò – Gduńsk 2006;
n Dramatë Bernarda Sëchtë, t. 1, òpr. J. Tréder, J. Walkùsz, Gduńsk 2008;
n Karnowsczi J., Dramatë, òpr. M. Cëbùlsczi, Gduńsk 2011;
n Labùda A., Z czasów Swiatopôłka Bëlnégò. Òbrôzk w trzech aktach, Bólszewò
2012;
n Łajming A., Szczescé, Spòtkanié na Półmackù, Gdze je Balbina, Gduńsk 2005;
n Peplińsczi A., Bëtowsczé strôszczi. Òbrazë na binã, Gdiniô 2006;
n Prëczkòwskô E., Wejer T., Fòrmela D., W krôjnie Grifa. Teatrowé scenarniczi,
Gduńsk 2012;
n Rómpsczi J., Dramatë kaszëbsczé, òpr. A. Kùik-Kalinowskô, D. Kalinowsczi, J. Tré-
der, Wejrowò – Gduńsk 2009.
Téater wspòmôgô wëchòwawczo, przenôszô w jinszi swiat, dozwôlô ùstanowic

wôrtnotã jawernotë, stawiac siebie i jinszich w régã. Swiat téatru, przez mésternosc
w wëwòłiwanim tak ùstôwù redotë, òblubieniô i ùwôżaniô, jak atmòsferë smùtkù,
niezgarë czë dezaprobatë, wspòmôgô ùrôbianié swójnégò nastawieniô do swiata.
Techniczi dramaturgiczné mògą téż w atrakcyjny dlô szkòłowégò òdbiércë spòsób
pòkazac swiądnoscowé i etnograficzné dokazë kùlturë dëchòwi w trójnëch sztôłtach
téatrowégò dokazu14.
W slédnëch cządach pòjôwiają sã prôwdac nowé sceniczné ùsôdzczi, ale są òne
przede wszëtczim czerowóné do nômłodszégò òdbiércë. Pòwstôwô tej pragniączka
copnieniô sã do ambitnégò repertuaru. Mòże kùreszce zawiészony òstónie diktat dzec-
négò i młodzëznowégò òdbiércë, co przëmùsziwô do pasownégò dobiéraniô temati-
czi i stilisticzi dramatów… mòże wëdóné bãdą dramatë kaszëbsczé dlô ùstnégò i wëmô-
gającégò czëtińca, dokazë pò prôwdze tikającé dzysdniowòscë XXI stolecégò, nieschô-
dającé z nôbarżi jaskrëch tématów i problemów codniowégò żëcô abò sztridów nawkół
religijnotë, płcowòscë i juwernotë15.
14 Tamże, s. 128
15 D. Kalinowsczi, Więcej, więcej…, w: Raptularz kaszubski, Gduńsk 2014, s. 142.

Klôsztorné warkòwnie Żukòwa i Żarnówca

kòlibką kaszëbsczégò wësziwù
Skądka le bë nie wjéżdżôł na teren gminë Żukòwò, mijómë tôflë z nôpisã: „Gmina
Żukòwò kòlibką kaszëbsczégò wësziwkù”. Ùstawioné bëłë tej, czej bùrméstrã gminë
béł w latach 2002–2010 dzejôrz kaszëbsczi, Albin Bëchòwsczi. Na sentencjô sã sta
promòcyjnym zéwiszczã gminë. Równoczasno nawlékanié do wësziwkù baro òżëwiło
nen kaszëbsczi lëdowi kùńszt, jaczi pòd kùńc XX wiekù béł dëcht na zadżinienim.
Dzysdnia w gminie dzejają sztërë wësziwkòwé szkółczi (Żukòwò òd 2003 rokù, Mi-
szewò òd 2004 rokù, Banino òd 2007 rokù i Chwaszczëno òd 2007 rokù)1, rëchtowóné
są cządowé wëstôwczi, doswiôdczoné wësziwôrczi a téż szkòłowi adepcë te kùńsztu
co rok bierzą – wiedno z brzadã – ùdzél w Wòjewódzczim Kònkùrsu Wësziwù. Òd
wiele lat je òn rëchtowóny w Lëni. Jegò ùdbòdôwcą i przez wiele lat nôpierszim
òrganizatorã béł dôwny mieszkańc Żukòwa Édmùnd Szëmikòwsczi, ùczeń sławet-
nëch sostrów Jadwidżi i Zofii Ptôch, jaczima z pòdskacënkù bëlnégò kaszëbsczégò
dzejarza Kazmiérza Bańczika pòstawilë w 1989 rokù òbelisk w Żukòwie, a jedna
z szaséjów dosta jich miono. Skądkaż tej takô dwigającô sã pòpùlarnota te kùńsztu?
Kò òsoblëwie wëchôdô òna z ji wiôldżi snôżotë, pò drëdżé wërôstô z wiôldżi histo-
rii i bògati tradicji Kaszëbów, nôbarżi sparłãczony z norbertańską ùszłotą Żukòwa
i benediktińską Żarnówca.
Żlë chòdzy ò pòwstanié kaszëbsczégò wësziwkù, to tak sã przëjãło gadac, że je
to dzeło òbù nëch klôsztorów2. Kò je wiedzec, że do dzejaniégò zôkònnëch sostrów
– òkróm nôwôżniészich sparłãczonëch z rozkòscérzanim chrzescëjaństwa – słëchało
twòrzenié liturgicznëch ruchnów dlô dëszpasturzów, antepediów, òbrësków i jinszich
kòscelnëch atribùtów mùszebnëch do òdprôwianiô liturgii. Klôsztorë, òsoblëwie
żukòwsczi, wëtwòrził apartny, swójny stil kòscelny i swiecczi ò wësoczi artisticzny
niwiznie. Mòdła do te wësziwkù mòże do dzys dnia òbzerac na ùtaconëch w skôrbcu
klôsztornégò kòscoła albach, òrnatach, stułach, manipùlarzach, kapach, dalmatikach
i jinszich kòscelnëch paramentach3. Równak dëcht mało co mòże nalezc szczegółowi
1 Òb.: E. Prëczkòwsczi, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino – Żukowo 2012, ss. 107–109.
2 Òb. np.: B. Stelmachòwskô, Sztuka ludowa na Kaszubach, Poznań 1937, s. 55; Sztuka ludowa
Kaszubów, red. Wanda Szkùlmòwskô, Bëdgòszcz 1995, s. 141.
3 Òb.: Ks. Frãcëszk Ksaweri Òkroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010.

wiédzë ò tim wielestalatnym zôkònnym dzele w mònograficzny prôcë ò titlu Dzieje

Żukowa, òkróm òglowégò i mało gôdającégò zôpisënkù ò brzmienim Na gwës ùczëlë
tu tkactwa i wësziwkù, a téż òdjimkama czile dokazów. Pòd jednym òdnotowelë:
Nôstarszi wësziwk z żukòwsczégò klôsztoru – velum z 1 pòłowë XIII w.4. Zôs pòd
dwùma pòsobnyma, òrnatã z XVII w. i kapą z XVIII w. napiselë, że w nocë z 25 na
26 zélnika 1989 r. òstałë òne ùkradłé i wszeden szpùr pò nich zadżinął5. W ny ksążce
ni ma pòdónëch zdrzódłów pòchòdzeniô òdjimków. Ni ma równak wątpieniô, że
wzãlë je z ksążczi A. Grzãdzëcczégò Żukowo, w jaczi je do te jesz wëdrëkòwóné
czile jinszich wôrtnëch òdjimków norbertańsczich dokazów6.
Wspòmniónô kradzéż norbertańsczich dokazów je wiôlgą stratą dlô kùlturë naszi
krôjnë. Tej ùkradłé bëłë nôlepszé dzeła norbertanków, jaczé pòwstałë w cządze òd pier-
szi pòłowë XVII do òstatnégò wiertla XVIII stalatégò7. Dzãka analize zachòwónëch
akt Rejonowi Prokùraturë w Kartuzach je wiedzec, że ùkradłé òstało piãcdzesąt jeden
bezcennëch ruchnów, òsoblëwie òrnatów, kap, stułów, manipùlarzów i jinszich8.
Dëchtowny jich rejester je w ksążkach Siła Żukowa i Leksykon Ziemi Żukowskiej9.
Mùszi dodac, że z piersza nen zbiér béł wiele wikszi. Jedne z nëch wôrtnëch dokazów
òstałë znikwioné òb czas òstatny wòjnë. W stëcznikù 1945 rokù ùczãstnicë marszu
smiercë, nëkóny bez SS-manów ze Stutthoffù, wlezlë do skôrbca kòscoła i wzãlë
czile wôrtnëch ruchnów. Skôrbc téż mòcno ùcerpiôł pò wlézenim sowiecczich wòjsk
w strëmiannikù 1945 rokù10.
Nasza wiédza bëłabë wiele mniészô, czejbë nié szczestlëwie zachòwóné dzeło
ks. Frãcëszka Òkroya (1908–1993), ksãdza, co pòchòdzył z pòdżukòwsczégò Mi-
szewa, a przez wiele pòwòjnowëch lat béł probòszcza w Kòwôlowie Pòmòrsczim,
hònorowégò òbëwatela negò miasta. Kò hewò wiele przed- i pòwòjnowëch lat òn
spãdzył na badérowanim dzejów norbertańsczégò klôsztoru w Żukòwie. Dokôz nen
òstôł wëdrëkòwóny dopiérkù w 2010 rokù11. Ks. Òkroy napisôł w nim ò ùkradłëch
w 1989 rokù dzełach hewò tak:
4 Dzieje Żukowa, red. Błażej Slëwińsczi, Żukòwò 2003, s. 64–65.

5 Tamże, s. 114–115.
6 A. Grzãdzëcczi, Żukowo, Gduńsk 1989.
7 B. Kazmierskô-Latzke, Hafty, tkaniny jedwabne, płótna lniane drukowane ze skarbca w Żukowie
w: Centralne Muzeum Włókiennictwa, Łódź 1976. We wstãpie, w jaczim gôdô sã ò „bògatim zestôwkù
paramentów wësziwónëch i jedwabnëch”, òdnotérowelë do te: Sã wëdôwô rzeczą wôżną zreferowanié
lëteraturë, co pisze ò warkòwni i paramentach żukòwsczich i ùdokaznienié, że widzałé wësziwczi pòwstałë
w ti warkòwni, aparatë jedwabné zôs bëłë szëté w przëklôsztorny szkòle z tichów wnôszónëch w spòsobie
przez swiecczé i zôkònné brutczi.
8 Akta Prokùraturë Rejonowi w Kartuzach, sygn. DS 676/89.
9 E. Prëczkòwsczi, Siła Żukowa, ss. 25–28; E. Prëczkòwsczi, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino
– Żukowo 2012, ss. 83–84.
10 Òb.: Ks. F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010.
11 Ks. F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010. Maszënopis ny
prôcë ks. Òkroy przed smiercą przekôzôł swòjémù drëchòwi ks. prał. Józefòwi Bigùsowi. Òd nie dostôł
gò ks. prał. Stanisłôw Gackòwsczi – wnenczasny żukòwsczi probòszcz. Òn ùdostãpnił jã aùtorowi artikla,
co doprowadzył do ji wëdaniô.

Przechòwóné paramentë swiôdczą ò wzorach negò stilu, jak i jegò farwach. Na

jich spòdlim mòżemë òrzec, że nôpierszi òrnament negò stilu twòrzą w roz-
majitim szëkù stilizowóné tëlpë, róże, palmetë, serca, kòła, brzôd granatu.
Jinszich roscënowëch mòtiwów téż nie felëje. Kò bëlnym przëkładã wspòm-
niónëch mòdłów je òrnôt, co pòchôdô z XVII wiekù. Za tima òrnatowima
szlachùją jinszé mòtiwë, co są na albach żukòwsczich i antepediach. Kò wez-
më mòtiwë brzadu granatu, tëlpë, palmetë, marzëbiónczi i jinszé roscënowé
krutë. Stilizacjô na antepediach je kąsk jinszô. Mòże na jednëch z nich zmer-
kac zarës twélkòwi kòmpòzycji, pòdjãti jakno „drzewò żëcégò” z ażurowim
kòszikã. Brzôd granatu më widzymë téż na antepedium wôłtôrza w kòscele
sw. Jana w Żukòwie. Żlë chòdzy ò farwë, to mùszi pòdsztrichnąc, że baro
fejn òn przëstojiwô ze wspòmniónyma mòtiwama wzorów. Nad wszëtczi-
ma jinszima farwama kaszëbsczégò wësziwkù je mòdrô w trzech zortach.
Czerwiéń je ògniowô, jak pólné maczi. Żôłtô farwa mô òdcéń złota. Zelonô
farwa je w òliwkòwi tonacji. Do nôstarszich strzédnowiecznëch paramentów
nôleżi gòticczi òrnôt z XIII wiekù, co pamiãtô gwës czasë pòmòrsczich ksą-
żąt, temù téż nazéwóny je pòdług môlowi tradicji płôszczã Swiãtopełka. Je
to jedurny pòza Pelplinã òkôz taczégò zortu gòticczégò òrnatu na Pòmòrzim.
Z pòòstałëch paramentów nôwicy pòchôdô z XVII i XVIII wiekù, z czasu do-
bëcégò Kòscoła nad refòrmacją. [...] Żukòwsczé klôsztornice robiłë brëkòwné
paramentë nié le do swòjich kòscołów, co słëchałë do klôsztoru, ale téż do wie-
le jinszich, co bëłë pòza Pòmòrzim, pò czim prôwdac mało òstało szlachów12.
Żukòwsczé klôsztornice do òglowëch mòtiwów wprowôdzałë elementë wzãté

z kaszëbsczégò krôjòbrazu. Snôżé kwiatë, przëkładowò mòdrôczi, marzëbiónczi
i bùszné maczi, jezora, rzéczi i mòrze, przemôwiałë w swójny spòsób do dëszë swégò
lëdu. Nie pòwtôrzałë mòtiwów z jinszich kùlturów, le przetwôrzałë stôré mòdła na
swój ôrt i wprzigałë je w swòjim kùńszce13. Pò rozrzeszënkù klôsztoru w 1834 rokù
klôsztornicë, co miałë prawò mieszkac w klôsztornëch bùdinkach do swòji smier-
cë (òstatnô klôsztornica Agnieszka Bòjanowskô, ùrodzonô w Pùzdrowie, ùmarła
w 1862 rokù) ùdbałë so naùczëc negò wësziwkù dzéwczãta z òkòlnëch wsów. Jedną
z ùczenków bëła Marianna Òkùniewskô. Òd ni negò kùńsztu ùczëłë sã ji wnuczczi
a rodzoné sostrë Zofia i Jadwiga Ptôch. Rëchli baro bëlno pòznôł gò téż òd swòji
nënczi znóny spòlëznowi dzejôrz i tatk nëch sostrów, Robert. Wëcmanim z Paùlëną
z Brëlowsczich wprzigł sã mët w przekazywanié negò kùńsztu nastãpnym pòkòle-
nióm. Familijny talent i dobëtk stałë sã spòdlim do pòwstaniô żukòwsczi szkòłë
kaszëbsczégò wësziwkù14.
12 Ks. F.K. Òkroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010, s. 105
13 Téż tam, ss. 104–106.
14 E. Prëczkòwsczi, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino – Żukowo 2012, ss. 50–53

Dzejama negò wësziwkù òd lat zajimô sã téż dr Marian Jelińsczi z Żukòwa, chtëren
téż ni mô żódnégò wątpieniô co do ùdzélu norbertanków w pòwstanim kùńsztu. Do te
wëjôsniô, że ju w 1910 rokù Robert Ptôch, syn Mariannë z Òkùniewsczich, stwòrził
ze swòjich chëczów razã ze swòją białką i córkama, a nawetka téż sënã Frãcëszkã
(zdżinął w niemiecczim kòncentracyjnym lagrze Mathausen-Gusen) wôżny wësziw-
kòwi òstrzódk na Kaszëbach15.
W 1927 rokù sostrë Ptôch bëłë na kaszëbsczim wëstôwkù ùtwórstwa lëdowé-
gò w Kartuzach. Tam spòtkałë sã z dokazama Téòdorë Gùlgòwsczi – ùtwórczëni
wdzydzczi szkòłë kaszëbsczégò wësziwkù. Gùlgòwskô wëcmanim z chłopã Jizydorã
założëła w 1906 rokù skansen we Wdzydzach Kiszewsczich. W tim czasu bëła ju
ùznóną wësziwôrką. Prowadzëła zajmë dlô òkòlnëch dzéwczãt, ùczącë je kuńsztu.
Jedne zdrzódła pòdôwają, że Gùlgòwskô stwòrzëła włôsné mòdła, czësto przë tim
pòmijają abò le nôwëżi nadczidają ò żukòwsczi tradicji16. Timczasã, prawie sławetné
dokazë żukòwsczich norbertanków, stanowiłë nôpierszą inspiracjã dlô ji ùtwórstwa.
W tim môlu wôrt jesz rôz òddac głos ks. Òkroyowi:
Jizydór Gùlgòwsczi, z warkù szkólny, a z lubòtë etnologa, béł wiôldżim regio-

nalistą, zôs jegò białka Téòdora, z dodómù Fethke, sostra Jana Fethke, co béł
ksãdzã w Żukòwie, chtërnégò w młodëch latach òdwiédzała i tam téż pierszé
razë sama sã spòtika z wësziwkã żukòwsczich norbertanków, wëapartnio-
nym na kòscelnëch paramentach. Jegò snôżota rozbùdzëła w ni wrodzoné ju
w tim czerënkù zdatnoscë. Z lubòtą tej òdda sã lëdowémù kùńsztowi i zajãła
sã nôbarżi stôrą wësziwkòwą techniką, co pòtemù sta sã ji specjalnoscą. Pò
studiach i bëlnym przërëchtowanim Gùlgòwskô zaczã robòtã nad òdrodą dôw-
négò i stwòrzenim dzysdniowégò kaszëbsczégò wësziwkù. Robia to baro rze-
telno, skòrno jak sama gôda, „jô nie wprowôdza nick nowégò i cëzégò lëdowi,
le mù òdda to, co przódë miôł”17.
Ks. Jan Fethke, ùrodzony w 1848 rokù w Zapceniu kòle Chòjnic, béł w Żukòwie
wikarim w latach 1871–1878, a pò smiercë probòszcza R. Hentschla administrowôł
ną parafią do rokù 188618. Tej jaż przez piãtnôsce lat sostra ks. Fethke, Téòdora,
15 M. Jelińsczi, Haft kaszubski szkoły żukowskiej – przeszłość i współczesność, Gdynia 2006, s. 11.
Wôrt mùszebno zwrócëc bôczënk na jinszé dzysdniowé dzeła, w jaczich téż mòże nalezc wiele wiadłów
na témat dzejów wësziwkù. Są to np.: Norbertańska siła Kaszub, red. A. Groth, E. Prëczkòwsczi, Banino
2011; J. Belgraù, Norbertańskie dzieje Żukowa, Żukòwò 2012. Przódë nen témat pòrësziwôł w swòjich
dzełach prof. Antoni Czacharowsczi. Zob.: A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norber-
tanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń 1963.
16 Òb. np.: B. Rezmer, Jak haftować po kaszubsku, Gduńsk 1989, s. 6–7; Sztuka ludowa Kaszubów,
red. Wanda Szkùlmòwskô, Bëdgòszcz 1995, ss. 141–168. Ò dzejanim Gùlgòwsczi pisôł téż A. Bùkòwsczi
w: A. Bùkòwsczi, Regionalizm kaszubski, Pòznań 1950, ss.136–145.
17 Ks. F.K. Òkroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukòwò 2010, s. 109.
18 H. Mross, Słownik biograficzny kapłanów Diecezji Chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–
–1920, Pelplin 1995, s. 66. Wôrt nadczidnąc, że ks. Fethke òstôł pòtemù probòszczã w Wielu, gdze béł jaż

mia bezpòstrzédną łączbã z norbertańsczima dzełama. Pò skùńczenim gruńtownëch

studiów plasticznëch w Berlinie, gdze midzë jinszima pòznôwa krëjamnotë rozmajitëch
ôrtów wësziwkù, bëła bëlno przërëchtowónô, żebë stwòrzëc wdzydzką szkòłã wë-
sziwkù w òpiarcym ò mòdła te kùńsztu przez wieczi ùrôbiónégò w Żukòwie19. Gùl-
gòwskô dërch promòwa kaszëbsczi wësziwk, w jaczim bëła zakòchónô. Czãsto chò-
dzëła w kaszëbsczim òblokù, òsoblëwie na niedzélné msze do Wiela. Za ji przëkładã
i wspiarcym wnetka na całëch Kaszëbach pòwstałë szkółczi i kùrsë kaszëbsczégò
wësziwkù, co sã przëczëniło do jegò rozkòscérzeniô20.
Timczasã tej-sej dôwô sã czëc rozmajité diwagacje, co stoją procëm żukòwsczémù
pòchòdzënkòwi wësziwkù. Pòjôwiô sã to w ksążkach, jak i dokùmentalnëch filmach.
Taczim przëkładã je zrëchtowóny w 2013 rokù przez Magdalenã Swierczińską-Do-
lot film ò titlu „Haft kaszubski”, co prosto przékùje żukòwsczi tradicji wësziwkù,
a wësziwk pòdług filmù miôł pòwstac dopiérze na zôczątkù XX wiekù. Miôł òn sã
zacząc leno dzãka Téòdorze Gùlgòwsczi, a ò ji òblubienim norbertańsczi tradicji, co
bëło nôwôżniészé dlô ùtwórczëni wdzydzczi szkòłë wësziwkù, ni ma w filmie ani
wzmiónczi21.
Czekawé je, że ju Òkroy w swòjim pòwòjnowim dzele dôwôł znac ò jaczichs
próbach, co miałë przékòwac òriginalnoscë kaszëbsczégò wësziwkù, co pòdwôżałë
òsoblëwie aùtentizm mòtiwów kaszëbsczégò òblokù. Taczé tendencje są wierã żëwé
jesz barżi terô. Kò tej-sej dôwają ò se znac niechtërny pùblicyscë, co mają w zgardze
kaszëbsczi òblok wëzwëskiwóny przez fòlkoristiczné karna22. Procëmnicë kaszëbsczé-
gò òblokù ùwôżają, że òdeszedł òn za dalek òd pierwòsznëch wzorów, temù dôwają
znac, że jegò promòwanié nie je nót. Timczasã ni ma wątpieniô, że dzysdniowé mòtiwë
prosto wëchôdają z kaszëbsczi tradicji norbertańsczégò wësziwkù. Je téż gwësné
to, że ùlégałë òne jaczémùs ùbëlnieniémù, co przëszło dzãka dostãpnoscë i corôz
lepszim sztofóm, a do te zwëczajno z brëkòwnotë zaadaptowaniô jich dlô pòtrzebów
artisticznëch karnów. Czekawie w tim brzmi wëpòwiédz znajôrza kaszëbiznë i pòetë
Stanisława Janczi, chtëren pò latach doswiôdczeniów i òbserwacji ùznôł: Rôz czedës
kaszëbsczi òblok jô parłãcził leno z fòlklorizmã, dzys zdrzã na niegò czësto jinaczi.
Je dlô mie wôżną znanką juwernotë Kaszëbów, czims na ôrt kimona dlô Japanów.
Nijak nie jidze przék nowòczasnoscë, piãkno pòdsztrichiwô miłotã do swòjiznë. Łoni
do smiercë w 1905 rokù. Wdzydze przënôlégałë prawie do ti parafii. Wspiarcé probòszcza miało gwësno
wiôldżi znaczënk w twòrzenim skansenu i kaszëbsczégò wësziwkòwégò kùńsztu wëniosłégò pò prôwdze
z Żukòwa.
19 http://www.dziennikbaltycki.pl/artykul/748999, listy-rozpaczy-smutne-wyznania-teodory-gul-
gowskiej-zalozycielki-skansenu-we-wdzydzach,id,t.html (dostęp: 27.10.2017 r.)
20 F.K. Òkroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukòwò 2010, s. 109.
21 https://www.youtube.com/watch?v=KKmuzVBAQIE (dostęp z dn. 29.10.2017 r.)
22 Òb. np.: T. Lasowô, Pokazać źródła kultury, „Pomerania”, 5/2004, s. 5. Wôrt je téż zazdrzec do
I. Joc, Kaszubi w dżinsach, „Norda”, 23.04.2004 r. i pòlemicznëch artiklów Frãcëszka Kwidzyńsczégò
(2.05.2004) i pòsobnëch drëkòwónëch w nastãpnëch numrach negò pisma. I ta diskùsjô, jak i wiele jinszich
te ôrtu dzejaniów, bë miałë stac sã richtich tématã gruńtownëch badérowaniów, òsoblëwie terô, w cządze
drasticznégò i – co je baro przikré – wierã téż òstatecznégò znikwieniô kaszëbsczégò jãzëka.

na mój benefis z leżnoscë 60. ùrodzënów w bibliotece w Bólszewie jô przërôcził drë-

chów i znajemnëch, żebë przëszlë prawie w kaszëbsczim òblokù. Baro wiele zjiscëło
nã mòjã prosbã. Wspòminóm to z bùchą i wzrëszenim23.
Ta bùcha i wzrëszenié stałë sã mòżebné dzãka – jak ju bëło rzekłé – wiôldżi
norbertańsczi tradicji, ale téż przez pòkòlenia zasłużonëch przëstojników te kùńsztu.
W 1926 rokù zrëchtowelë òni pierszą szkółkã wësziwkù. Z piersza czerowa nią wastnô
Hinc, zôs pòtemù òd 1925 rokù czer wzãła wspòmniónô ju Zofia Ptôch. Na zôczątkù
robilë rzeczë domôcégò ùżëtkù, taczé jak: serwetczi, òbrësczi, zôgłówczi, abò całé
zestôwczi na stół. Żukòwsczé kòło liczëło òd 20 do 50 białk. Zéńdzenia bëłë rôz na
tidzéń. Jich môlã bëła karczma Gleinertów (przë dzysészim Rondze miona Karola
Kreffta), w jaczi téż bëłë pòkôzywóné ne dzeła przed wielnyma gòscama gòspòdë, co
przëjéżdżelë òbzerac pòklôsztorné bùdacje. To dzejanié prima sã rozwijało pòd òkã
i przë wspòmóżce zasłużonégò żukòwsczégò probòszcza ks. Bernata Gòłomsczégò jaż
do wëbùchniãcô II swiatowi wòjnë. Wiele z nëch dokazów szło na pòtrzebë kòscoła24.
Na mòdło Żukòwa pòwstôwałë pòdobné place w jinszich môlëznach dzysészégò
kartësczégò krézu. Cząd II swiatowi wòjnë zaklamòwôł to dzejanié, ale gò nie prze-
rwôł. Dzél kòłów ùpadło. Jedne pò wòjnie òdnowilë. Nôwôżniészé, że nen kùńszt
na wiedno kanął do kaszëbsczich chëczi i w nich dali sã rozwijô. Tak je do dzys.
Dzysdnia wësziwk je przedmiotã bùchë mieszkańców Kaszëb. Kùńszt nen dôwno ju
przedërchôł grańce naszi krôjnë. Jednyma z machtniészich dzys jegò òstrzódków je
Tëchòla i Człëchòwò. Na coroczné wòjewódzczé kònkùrsë kaszëbsczégò wësziwkù
rëchtowóné w Lëni nadchôdają dokazë z całégò kraju. Przëkładowò w 2017 rokù,
w dwadzestim drëdżim ju kònkùrsu, wzãła ùdzél rekòrdowô lëczba jaż 227 wëszi-
wôrzów i wësziwôrków, w tim wnetka 150 młodzëznë szkòłowi i gimnazjalny. W ca-
łoscë nadeszło jaż 526 dokazów, co ùdokazniwają snôżotã wszëtczich szkòłów kaszëb-
sczégò wësziwkù. Nôwicy z nich tradicyjno zgłosëlë ùczãstnicë z gminë Żukòwò,
a téż z gminë Lëniô, to je gòspòdarze rozegracji. Nôwicy nôdgrodów, òsoblëwie
w szkòłowëch kategòriach, mët trafiło do gminë Żukòwò. Równak prôwdzëwą sen-
sacjã i redotã òrganizatorów wzbùdzëłë m.ji. dzeła Halinë Dulembë z Krakòwa
czë Dawida Mielewczika z Londinu. Dosc tëli dokazów nadeszło téż z Trójmiasta
i z gduńsczégò krézu25.
Kòżdi rôz kòle kònkùrsu je wëstôwk dokazów òd lat rëchtowóny przez jegò ùd-
bòdôwcã Edmùnda Szëmikòwsczégò. Wëstôwk òbzérają tësące miłotników te kùńsztu.
23 https://www.facebook.com/profile.php?id=100000665020571 (przëstãp z dn. 27.10.2017 r.).

24 Òb.: F.K. Òkroy, Dzieje... Wiele nowiznów ò przedwòjnowim dzejanim żukòwsczi szkółczi
kaszëbsczégò wësziwkù mòże téż nalezc w niedôwno wëdóny ksążce młodi aùtorczi z Żukòwa Magdalenë
Zischke, co je rozprzeniosłô dzejama swòjégò miasta. Zebrała òna wiele czekawëch relacji ò przedwòjno-
wim czasu, midzë jinszima ò dzejach kaszëbsczégò wësziwkù. Òb.: M. Zischke, Nieznana historia Żukowa,
Gdynia 2013. Téż w Dziejach Żukowa, s. 212, je ùjãti jeden òdjmk żukòwsczégò kòła wësziwkòwégò na
wëstôwkù w 1939 r. We westrzódkù sedzy ks. B. Gòłomsczi.
25 http://www.gminalinia.com.pl/aktualnosci-gdk/xxii-wojewodzki-konkurs-haft-kaszubski-linia-
-2017/ (przëstãp z dn. 28.10.2017 r.)

Dobiwcowie kònkùrsu wësziwkù w Lëni, òdjimk ze zbiérów włôsnëch aùtora
Òd lat je pòkôzywóny w Żukòwie mët. Jegò pòpùlarnota rosce, temù w 2017 rokù
przëszła ùdba, żebë gò pòkazac we Gduńskù, a pòtemù w niemiecczim Ansbach,
gdze zrobił wiôldżé wrażenié na mieszkańcach Frankónii26. Sukces rézë béł tak bëlny,
że zarô pò nim zdecydowelë ò corocznëch wanogach wëstôwkù. W 2018 rokù nen
pòkònkùrsowi wëstôwk mô bëc pòkôzóny w Łodzë, centrum pòlsczégò włóknostwa27.
Jinszą sprawą w pòwstanim wësziwkù je ùdzél blëzniaczégò òstrzódka zôkòn-
négò, to je klôsztoru w Żarnówcu, ò czim nadczidô wikszosc pùblikacji, co piszą
ò dzejach te kùńsztu28. Fùndacjô żarnowsczégò klôsztoru zajistnia përznã pózni òd
żukòwsczégò, bò kòl 1245 rokù29. Z piersza béł to cystersczi klôsztór, zôs pò refòr-
macji i kòntrrefòrmacji (kùńc XVI w.) przëszłë do nie benediktinczi. Pò I rozbiorze
Pòlsczi nen klôsztór – tak jak żukòwsczi – òstôł znikwiony przez prësczi rząd. Taczi
stón dérowôł do kùńca II swiatowi wòjnë. W 1946 rokù benediktinczi wrócëłë do
Żarnówca. Tak téż – jinaczi jak w Żukòwie – nen klôsztór je do dzys dnia.
Drãgò równak je lëteraturze przedmiotu dobadérowac sã brewiter dokazów
– jak to je w przëtrôfkù Żukòwa – na ùdzél żarnowsczégò klôsztoru w twòrzenim
dzysdniowégò kaszëbsczégò wësziwkù. Je równak wiedzec na gwës, że benediktinczi
26 http://pomorskie.eu/-/barwy-pomorskiej-tradycji-wystawa-haftu-kaszubskiego-w-ansbach
27 Wëwiadë radiowé z Mirosławą Kùberną i Janã Trofimòwiczã z Lëni wëemitowóné w programie
„Na bôtach i w bòrach”, 5.11.2017 r.
28 Òb. np.: W. Szkùlmòwskô, Współczesna sztuka ludowa Kaszub, Bëdgòszcz – Gduńsk – Słëpsk
1992, s. 23. Òb. téż: K. Szałasnô, W. Szkùlmòwskô, H. Òstrowskô-Wójcëk, Współczesna sztuka ludowa
Kaszub, Bëdgòszcz 1987, s. 18 i W. Błaszkòwsczi, Hafty regionalne na Pomorzu Gdańskim, Gduńsk
1983, s. 13.
29 M. Bòrkòwskô, Legenda Żarnowiecka, Gduńsk 1999, s. 8.

téż zajimałë sã wësziwkã liturgicznëch paramentów. W klôsztornym skôrbcu w Żar-

nówcu są do dzys bezcenné òrnatë i kapë – dzeła rąk benediktinków. Aùtor sóm
je òbzérôł przë leżnoscë robieniô pòsobnégò dzélëka programù „Skarbë Kaszëb”
w Twòji Telewizji Mòrsczi30. Znajôrz dzejów żarnowsczégò klôsztoru s. Małgòrzata
Bòrkòwskô OSB31 pòdsztrichiwa, że w Żarnówcu – procëmkù Żukòwa – òstało
wiele liturgicznëch ruchnów. Pòkôzywóny le je dzél z nich. Tak naprôwdã dostãp do
skôrbca je baro ògrańczony. Mòże gò leno zwiedzac za specjalnym przëzwòlenim
zôkònnëch sostrów. Jakno że program je dostãpny na internetowi starnie, kòżdi
tej mòże niechtërne z nëch ruchnów so òbaczëc. Je to rzecz czësto wëjątkòwô, bò
klôsztór je klaùzurowi, to znaczi, że òglowò nie lëdô òn zazéraniô do niegò mediów32.
Temù téż wikszosc dokazów znónô le je klôsztornicóm. Ne skarbë òbzérelë téż ùczałi
sparłãczony z Pòlską Akademią Nôùk: Barbara Rol i Iwòna Strzeleckô. W ksążce,
co pòwsta jakno brzôd tëch badérowaniów, dałë òne jaż 81 czôrno-biôłëch òdjim-
ków benediktińsczich kòscelnëch ruchnów z Żarnówca33. W jednëch przëtrôfkach
baro òne szlachùją za znónyma nama z òdjimków, leno że ùkradłima, żukòwsczima
ruchnama.
Òba klôsztorë, żukòwsczi i żarnowsczi, dzeli sztëk kòl 60 kilométrów drodżi. Tej
je czësto zrozmiałé, że przez stalata ne klôsztorë ze sobą wespółdzejałë. Co do te ni
mają wątpieniô téż etnografòwie. Wòjcech Błaszkòwsczi tak ò tim gôdô:
Do czasu znikwieniô òbù klôsztorów przez prësczi rząd w r. 1835 (żebë zarabczëc
jich dobëtk i ùrwac kùlturalné dzejanié w nôrodnym dëchù), Żukòwò i Żarnówc
trzimałë ze sobą dërch mòcną łączbã w òbjimie kùlturë i kùńsztu, dzelëłë sã
technicznyma dobëcama i wzorama ùdostónyma z bùtna. Nie ògrańcziwałë sã do
wërobinów le samëch liturgicznëch paramentów, robiłë mët na zlécenié swiec-
czich òdbiérców. Dwòróm i dwórkóm szlachecczim, bùdinkóm mieszczónów,
a tej-sej i gbùrsczim chëczóm tëgòwałë przedmiotë kùńsztu, sprzãt, òbica i zdob-
né tichë, wëkònóné w warkòwniach òbù klôsztorów. Aùtor ny prôcë òbzérôł
w kaszëbsczi chëczë malowóną skrzëniã i szelbiąg, a téż pòlichromòwóné żło-
biznë, co pòchôdałë z żukòwsczégò klôsztoru. Gwësno téż kaszëbsczé czepce
– bënômni jich wiôldżi dzél – są zrobioné w warkòwniach Żukòwa i Żarnówca.
Ò tim nas przekònywa szlachòta techniczi złotogłowiô kaszëbsczégò do kòscel-
nëch paramentów – jich kòmpòzycyjny ùkłôd i òrnamentika34.
30 http://www.telewizjattm.pl/nasze-programy/111/41661-klasztor-w-zarnowcu-i-historia-swiecina.
html?play= on (przëstãp z dn. 29.10.2017 r.)
31 s. Małgòrzata Bòrkòwskô OSB je m.jin. aùtorką ksążczi ò titlu Legenda Żarnowiecka, Gdańsk
1999, w jaczi przedstôwiô dzeje klôsztoru w fòrmie legendë, chòc pòdôwô w ni leno brewiter sprôwdzoné
historiczné faktë.
html?play= on (przëstãp z dn. 29.10.2017 r.)
33 Katalog zabytków sztuki. Puck, Żarnowiec i okolice, red. B. Rol i I. Strzeleckô, Warszawa 1989.
34 W. Błaszkòwsczi, Hafty regionalne na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1983, s. 17.

W. Błaszkòwsczi béł Kaszëbą òd Serakòjc. Ùrósł w kùlturze i jãzëkù kaszëbsczim,

a równoczasno miôł dosc bëlné przërëchtowanié zdobëté na Wëdzélu Etnografii
Ùniwersytetu Mikòłaja Kòpernika w Toruniu. Temù téż jegò òbsądë mają bëlné me-
ritoriczné spòdlé, znankùją sã téż òdpòwiedzalnotą przed włôsną spòlëzną. Przez
to ni ma téż mòwë ò zrobienim przëtrôfkòwëch felów, jaczé są ù jinszich badérów
spòza kaszëbsczi spòlëznë, tak jakbë z bòkù pòdzérającëch i òpisywającëch nen
kùńszt. Taczim przëkładã je scwierdzenié, że T. Gùlgòwskô bëła Miemcką35. A kò
ùrodza sã doch w Wiôldżich Chełmach kòl Chòjnic, a sama ò se gôda: Më sã czëlë
Kaszëbama36, na co zwrócył téż bôczënk M. Jelińsczi z Żukòwa, téż Kaszëba òd
serakòjsczich strón.
Rësznota rodnëch badérów wiele barżi przëblëżiwô nas do całownégò pòznaniô
dzejów te piãknégò kaszëbsczégò kùńsztu. Równoczasno – co òsoblëwie je wôrtné
– są òni mët ji do nédżi òddónyma rozszérznikama. Do nich przënôlégô Édmùnd
Szëmikòwsczi, aùtor pòpùlarizatorsczi ksążeczczi ò żukòwsczi szkòle wësziwkù37.
Dzãka tim wszëtczim lëdzóm nen kùńszt dali sã bëlno rozwijô w czasach, czej wieczórné
rodzynné i midzësąsedzczé gôdczi, co piérwi tak baro sprzijałë pòspólnym wësziw-
kòwim dzejanióm, terô wnet czësto zadżinãłë na zwësk dzysészi technologii cyfrowi.
Snôżota kaszëbsczégò wësziwkù i wôrtnotë, co wëchôdają z jegò wëkònywaniô (m.jin.
sztôłtowanié manualnëch ùmiejãtnoscy, wzbùdzywanié pòczëcégò esteticzi, mòżnota
twòrzeniô kòmpòzycji, wëcëszenié), są tak baro atrakcyjné, że mògą jic na miónczi
z łakòtama sparłãczonyma z dzysdniowim cywilizacyjnym rozwijã. Òsoblëwie jedno
i drëdżé (żëwòtnosc wësziwkòwégò kùńsztu i ùrbanisticzny rozwij) są merkac na terenie
Gminë Żukòwò – kòlibczi kaszëbsczégò wësziwù. To promòcyjné zéwiszcze je czësto
ùzasadnioné. Kò w ti wiôldżi gminie, co mô ju 35 tësãcy mieszkańców, ò nôwikszim
w Pòlsce przërosce lëdzy, jaczi pòwstôwô nôbarżi przez migracyjną rësznotã, dzejô
nôwicy szkółków wësziwkù dlô dzecy i ùstnëch. Mô to swòje òdzdrzadlenié w nôwikszi
lëczbie dobëtników corocznëch wòjewódzczich kònkùrsów wësziwkù w Lëni. Ta prôw-
da mô przede wszëtczim swòje zdrzódło w tradicji i dzejach ny òbéńdë, sztôłtowóny
przez stalata przez żukòwsczi klôsztór norbertańsczi.
Żukòwsczé norbertanczi wëcmanim z żarnowsczima benediktinkama są prôw-
dzëwima ùtwórcama kaszëbsczégò kùńsztu wësziwkòwégò. Równak to, że je òn dzys
włôsnoscą lëdztwa, zawdzãcziwómë téż nôbarżi żukòwsczim klôsztornicóm. Temù
ni ma wątpieniô, że prawie temù klôsztorowi przënôlégô sã pierszéństwò w ùznanim
jegò rolë w pòwstanim wësziwkù. Nôwikszô promòcjô negò wësziwkù téż płënãła
colemało z Żukòwa. Mòcenkò bëła wspòmôgónô przez wdzydzczi òstrzódk, pózni téż
wejrowsczi (Frãcëszka Majkòwskô), pùcczi, człëchòwsczi, a w dzysdniowim cządze
tëchòlsczi, bòrowiacczi i słëpsczi mët.
35 Òb.: https://www.youtube.com/watch?v=KKmuzVBAQIE (przëstãp z dn. 29.10.2017 r.)

36 A. Bùkòwsczi, Regionalizm kaszubski, Pòznań 1950, s. 137.
37 E. Szëmikòwsczi ABC... haftu kaszubskiego, szkoła żukowska, Gdynia 2006.

Òznaczi lëdowégò ùtwórczégò dzejaniégò

ù Kaszëbów w Kanadze
Pierszi emigrancë z Kaszëb przëbëlë do Kanadë w 1858 rokù. Pòchôdelë colemało

z dzysdniowëch krézów chònicczégò, kòscérsczégò, bëtowsczégò i kartësczégò. Na
nowi zemi szukelë bëlniészégò żëcégò i wòlnotë. Znónô je ùcemiãga, jaką emigran-
cë mielë òbczas rézë, pòtłuka, chërë, głód, niebezpiek, òszustwa agentów i drãdżi
pioniersczi kawel emigrantów1. Emigrowelë òni w sąsedzczich karnach, bò chcelë
w nowëch, doch słabò jesz znónëch warënkach, nalezc òpiarcé w nawzôjny pòmòcë.
Przënãcony do grãdi robòtë i maraszbë, zamieszkelë òni w dolëznie rzéczi Madawasczi
(Madawaska Valley), gdze z wiôlgą drãgòtą rëchtowelë sobie farmë na kamienisti
zemi, robilë w lese, a bëlë rëbôkama. Zakłôdelë parafie i môlëznë, taczé jak Hagarty
(pòtemù nazwóné Wilno na tczã òsadłégò z nima ksãdza, co pòchôdôł z litewsczégò
Wilna) i pòsobné. Zamieszkelë téż w Killaloe, Madawaska, Whitney, Combermere,
Brudenell, Renfrew i Pembroke. W kòscele Kaszëbi sã mòdlëlë pò pòlskù, chòc nigdë
gò nie ùżiwelë na co dzéń, w szkòle i ùrzãdze gôdelë ze sobą pò anielskù, ale doma
wiedno gôdóné bëło pò kaszëbskù. Do 70-tëch lat XX stalata kaszëbsczi béł jich
nôpierszim jãzëkã kòmùnikacji. Równak cywilizacyjné zmianë wpłënãłë na zerwanié
nôtëralnégò jãzëkòwégò przekazu. Téż do te czasu do tatczëznë przódków mało co
docérało wiadłów ò kawlu ti emigracji2.
1 Òbczas fejrowaniô 150-lecégò emigracji ks. prał. Ambrożi Pick, Kaszëba czwiôrti generacji
emigrantów, rzekł na nôwôżniészi ùroczëznie w Wilnie, m.jin.: Dzysô je nama tu wespół dobrze, ale czej
150 lat temù naszi lëdze tu przëszlë, tej rząd jima dôł seczerã i hakã i rzekł: „Terô biôjta i òbrôbiôjta tã
zemiã”. To bëło tej baro cãżkò. Ale òni so delë radã. Kò przëszlë tu za chlebã i za wòlnoscą. Czekawé, że
òbczas ti jubileùszowi mszë téż òba czëtania, psalm i ewanieliô bëłë w kaszëbsczim jãzëkù, co zaskòczëło
wszëtczich Kaszëbów z Pòlsczi.
2 Jakno pierszi ò emigrantach szerok pisôł Józef Kiselewsczi w dokazu z 1938 rokù Ziemia gro-
madzi prochy wëdónym w Pòznaniu. Jedną z pierszich relacji z bëtnoscë w Kanadze ùsadzył Arkadi
Fiedler w ksążce Kanada pachnąca żywicą, Warszawa 1955, jaczi w pòdrozdzélu Wilno w Ontario na
sédmë stronach ùjął zacht dzél czekawëch refleksji. Czekawé są téż impresje, jaczé ùsadzył Agùstin Nécel
w swòji ksążce ò baro wëmòwnym titlu Z deszczu pod rynnę, Warszawa 1971. Baro wôżné bëłë téż wielné
artikle Pawła Brzésczégò (1914–2008) z Toronto i Bronisława Sochë–Bòrzestowsczégò aùtora Panora-
my kaszubsko–pomorskiej wëdóny w Londinie (1975), w jaczim je np. articzel ò pòczątkach Pòlsczégò
Òstrzódka Harcersczégò „Kaszëbë” w òntarijsczim Wilnie. Bëlniészé badérowania zaczãłë sã dopiérze
pòcząwszë òd lat 80. XX wiekù. Òd ne czasu pòwstało ju czësto wiele ksążków w pòlsczim jãzëkù. Są to

Wôżnym sztótã w żëcym kanadijsczich Kaszëbów bëło założenié òrganizacji

zdrëszający Kaszëbów zajisconëch ò zachòwanié i rozwij kaszëbsczi kùlturowi spôd-
kòwiznë westrzód Kaszëbów w Kanadze ò pòzwie Wilno Heritage Society (Wileńskô
Stowôra Spôdkòwiznë). Òjcama ji pòwstaniô bëlë òsoblëwie Martin Shulëst i ks.
Aloysius Rekòwsczi, aùtor ksążczi ò Kaszëbach za òceanã3, jakô da zôczątk szer-
szim badérowanióm i dzejanióm sparłãczonym z kaszëbską emigracją w Kanadze.
Prawie ta knéga wzbùdzëła zaczekawienié dzejama Kaszëbów ù Davida Shulësta
(syn Martina), chtëren béł przez lata przédnikã stowarë WHS i nôpierszim wëkònôw-
cą ji zawiązaniô. Pierszé zéńdzenié bëło 15 strëmiannika 1998 r. Òkróm przédnika
D. Shulësta do zarządu wlezlë: wiceprzédnik Michael Coulas, skarbnik Ed Chip-
pior, Andrew Yantha (òdpòwiedzalny za dzejania kòle rozbùdowë skansenu w Wil-
nie), sekretéra Diane Etmanskie i Phil Biernaskie, Teenie Shulist a Christine Reco-
skie4. W latach 2010–2015 D. Shulëst béł bùrméstrã gminë Barry’s Bay Hagarty.
Chòc terôzka nie trzimô niżódnégò wôżnégò ùrzãdu, to równak je ùwôżóny dali za
pòstacją numer 1 westrzód Kaszëbów. Tej-sej je nazéwóny tam kaszëbsczim królã.
W òstatnëch miesądzach robi drãgò nad ksążką, w jaczi òpisywô swòje żëcé sparłã-
czoné z kaszëbizną i swój persónowi pòzdrzatk na sprawë kaszëbsczi rësznotë i jegò
relacji z pòlskòscą5.
W nym dokazu mdze baro wiele òpisënków dzysdniowëch kùlturalnëch dzeja-
niów w Kanadze. Dzél placu zajimô òpisënk ùroczëznë 150-lecégò pierszi emigra-
cji Kaszëbów do Kanadë, co bëła w zélnikù 2008 rokù. Òb czas fejrë pierszi rôz sã
pòkôzało kaszëbsczé karno w całownëch regionalnëch ruchnach. Grëpa ta ùszëkòwónô
m.jin.: I. Jost, Osadnictwo kaszubskie w Ontario, Lublin 1983; R. Małańczôk, Kaszuby, Ontario w po-
szumie borów i odplusku fal, Toronto 1990; J. Kùcharskô, Poszukiwania tożsamości kulturowej ludności
kaszubskiej w Polsce i Kanadzie, Łódź 1993; K. Ickiewicz, Kaszubi w Kanadzie, Gduńsk 1981; W. Szulëst,
Kaszubi kanadyjscy, Gduńsk 1992; J. Bòrzëszkòwsczi, O Kaszubach w Kanadzie, Gduńsk – Elbląg 2004;
S. Stolarczik, Nasza Polska kanadyjska, Toronto 2008. Wnet tëli samò ksążków pòwstało w anielsczim
jãzëkù, z czegò nôwôżniészô to A. Rekòwsczi, The saga of the Kashub people in Poland, Canada, USA,
Òttawa [1996], a S. Mask Connolly, Kashubia to Canada Crossing on the Agda, Òttawa 2003. Do te
wôrt wërechòwac np.: J. M. Glofcheskie, Folk music of Canada’s oldest Polish community, Òttawa 1980;
The proud inheritance, red. A. Żurakòwskô, Ontario’s Kaszuby, Òttawa 1991; M. Biernaskie, Barbara
Dombroskie, Dombroskie Genealogy, Kanada Òntario 2013; Kashub/ Polish Heritage Stories of Renfrew
County; crosses of Wilno by D. and M. Shulist, Wilno 2002.
3 A. Rekòwsczi, The Saga od The Kashub People in Poland, Canada, USA, Òttawa [1996].
4 Òb.:http://www.wilno.org/vol1.html, w jaczim òdnotowelë m.jin.: On March 15th 1998, the Wilno
Heritage Society met for the first time. At this meeting, a committee was formed and Dave Shulist was
voted President; Michael Coulas was voted Vice-President; Ed Chippior was voted Financial Director and
the following committee members nominated: Andrew Yantha (Building Director) has since stepped down
and his position has been filled by Phil Biernaskie, Teenie Shulist (Heritage Director), Christine Recoskie
(Treasurer), Diane Etmanski (Secretary) [15 strëmiannika 1998 rokù Wilno Heritage Society zeszło sã
pierszi rôz. Na tim zéńdzenim karno wëbrało swój zarząd. David Shulëst òstôł wëbróny na przédnika,
Michael Coulas òstôł wiceprzédnikã, Ed Chippior finansowim czerownikã. Do te nôleżnikama zarządu
òstelë: Andrew Yantha (ds. bùdinków), pò jaczégò òdińdzenim nen môl zajął Phil Biernaskie, Teenie Shulëst
(ds. spôdkòwiznë), Christine Recoskie (skôrbnik), Diane Etmanski (sekretéra)].
5 Wiadła òd Davida Shulësta. Aùtor mô dzélëczi rëchtowónégò dokazu.

bëła specjalno na tã ùroczëznã. Wëstąpilë w ni przede wszëtczim sztudérzë, pòtómcë

kaszëbsczich emigrantów, w tim Sarah Chippior (Sara Szczipiór) òd lat mòckò wprzë-
głô w rozszérzwianié kaszëbsczi kùlturë. Karno pòkôzało czile kaszëbsczich tuńców,
w tim kòsédra. Repertuar bierze òd zdrëszonëch partnerów z Pòlsczi, òsoblëwie òd
karna „Kaszëbë” z Kartuz, jaczé ju dwa razë kòncertowało w Kanadze. Przédnik karna
Frãc Kwidzyńsczi, òb czas ti sami ùroczëznë, wrãcził gòspòdarzóm pò trzë zestôwczi
chłopsczich i białgòwsczich òbleczënków kaszëbsczich. Tak w òpiarcym ò nã wespół-
robòtã, jak i na spòdlim wielnëch pùblikacji (w tim teczczi wësziwkù), co w dostatecz-
nëch iloscach trôfiają do Kaszëbów za òceanã, môlowé wësziwôrczi robią òbleczënczi
a wielné òbrësczi i jinszé ekspònatë z kaszëbsczima mòtiwama6. Dosc wiele nëch
ekspònatów je téż na stałim wëstôwkù w skansenie. Rëchtowóné są kùrsë wësziwkù,
w jaczich je machtny dzél białków, òsoblëwie z Wilna i Barry’s Bay. Do barżi znónëch
wësziwôrków przënôlégają Bernice Bleskie, Theresa Prince, Zosza Kosinski, Joyce Lor-
betskie. Wëcmanim z czile jinszima twòrzą òne Kaszëbsczi Klub Wësziwkù w Wilnie.
Do te òd czile lat rëchtowóné są kùrsë w szkòłach. Przódë jaż w trzech w Wilnie,
Barry’s Bay i Round Lake, dzysdnia – pò lëkwidacji dwùch – leno w Barry’s Bay. Do-
bëtnicë kòżdégò rokù ògłôszóny są òbczas Kashub Day ksãżniczką i ksążëcã Kaszëb7.
Przez te dzejania kaszëbsczi òbleczënk sã stôwô w Kanadze corôz barżi pòpùlarny.
Kò terôzka na kòżdim corocznym Kashub Day je ùżiwóny leno prôwdzëwi kaszëbsczi
òblok regionalny. To nie je dëcht taczé wejle gwësné, kò jesz niedôwno bëło tam czë-
sto jinaczi. W latach 60. i 70. kaszëbsczé dzôtczi bëłë przëjimóné tam do I Kòmónii
swiãti w ruchnach z mòtiwama krakòwsczégò fòlkloru. Jesz w 2007 rokù Martha
Linton z dodómù Palubeski (Pałëbicczi), spiéwa na binie kaszëbsczé piesniczczi téż
w krakòwsczim òblokù8. Kò prawie taczé ruchna bëłë tam tej do dostaniô i ùżiwóné.
Miałë pòdsztrichëwac etniczny (pòlsczi) pòchòdzënk ti grëpë mieszkańców Kanadë9.
6 Wiadła òd Davida Shulësta. Sóm aùtor wiele razy (w wiele chëczach mët) òbzérôł dokazë kaszëb-
sczich wësziwôrków z Kanadë.

7 Na przełómanim 2012 i 2013 rokù dzél ekspònatów pòkôzywelë w Toronto przë leżnoscë wëstôwkù
òdjimków ò kanadijsczich i pòlsczich Kaszëbach Mariana Górlëkòwsczégò z òpisënkama Eùgeniusza

Prëczkòwsczégò, jaczi pierszi rôz pòkôzywóny béł w ambasadze Kanadë w Pòlsce w czerwińcu 2012
rokù. 3 rujana 2012 r. òtemkłi ùroczësto òstôł w senace RP, a 23 lëstopadnika w Królewsczim Mùzeùm
w Toronto. Ne zdarzënczi bëłë òpisóné w wielnëch artiklach prasowëch, téż w telewizyjnëch przekazach.
Wiadła ò kaszëbsczi drëszbie bëłë w pùblikacji Ambasadë Kanadë w Warszawie wëdóné w wieletësącz-
nym nakładze. Wôrt dodac, że przed Ambasadą Kanadë w Warszawie stanął pòmnik ùpamiãtniwający
pòlskò-kanadijsczé braterstwò broni. Złożony je z dwùch kamów. Jeden je halóny z Barry’s Bay, drëdżi
z Kaszëbsczi Zemi. Mònument wëkòna firma „Murkam” z Kawlów Dólnëch Léòna Czerwińsczégò.
Òb. E. Prëczkòwsczi, Aktualny rozwój kultury kaszubskiej u Kaszubów w Kanadzie, „Biuletin Radzëznë
Kaszëbsczégò Jãzëka”, Gduńsk 2013, ss. 255–265.
8 Òb. film dokùmentalny „Kaszubi w Kandzie”, real. E. Prëczkòwsczi, emisjô w TVP, 2008.
9 Czekawie gôdô ò tim David Shulëst: When my Father Martin Shulist was promoting our heritage
in the 1960’s, he has all our youth dress up in Polish costumes. You never saw a Kashubian costume.
NEVER. We did not know of the Kashubian costume until around 1997. We did not know we were Kashub
– We did not know that our language, culture, traditions were Kashubian. We never knew that Kashubia
was the Fatherland. Our true identity was taken away from us. It was hidden for almost 140 years, until
Father Al Rekowsczi and I exposed the truth. [Czej mój tatk Môrcën Szulëst promòwôł naszã spôdkòwiznã

Wësziwôrczi z Wilna, òdjimk ze zbiérów aùtora
Wspòmniónô Martha Linton nagra kómpaktową platkã Polish-Kashub Songs. Ji

przódkòwie wërézowelë do Kanadë w 1870 rokù. Chòc słëcha òna do czwiôrtégò
pòkòleniégò emigrantów, równak baro bëlno kôrbia pò kaszëbskù. Znała 60 spiéw-
ków, jaczé erbòwa òd swòjich przódków. Z piersza wnetka wszëtczé bëłë w pòlsczim
jãzëkù. Spiéwóné są równak z wëzwëskanim kaszëbsczi fòneticzi. Baro czãsto w pòl-
sczich słowach wëstãpiwô labializacjô, wnetka wszãdze nalôżô sã jãzëkòwô znanka
zwónô kaszëbienim (miast pòlsczich ś, ć, ź, dź ùżiwóné są s, c, z, dz), zôs cwiardé
sz, cz, ż wëmôwióné są mitkò. Westrzód dzewiãtnôsce spiéwków je sztëczk Jestem
Kaszubą [Jô jem Kaszëba], jinszé są znóné z repertuarów fòlkloristicznëch karnów
z rozmajitëch strón Pòlsczi. Nôbarżi znóny z nich sztëczk to Głęboka studzienko
[Głãbòkô stëdzenkò]. Na òbkłôdce platczi wëdóny w 2006 rokù je òdjimk lëdzy, co
tuńcëją w kaszëbsczich ruchnach na festinie Kashub Day w 2006 rokù, zôs slôdë je
òdjimk solëstczi i skrzëpka Raya Chapesczégò, téż Kaszëbë. Òbòje są w krakòwsczich
òblokach10. Ray Chapeskie (Czôpiewsczi) òd łżëkwiata 2008 do gromicznika 2017
rokù prowadzył wëcmanim z Davidã Shulëstã program kaszëbsczi ò titlu „Radio
w latach 60., òn nas młodëch wszëtczich òblókł w pòlsczé ruchna. Nigdë më nie widzelë kaszëbsczich
ruchnów. Nigdë! Më nie znelë kaszëbsczich ruchnów jaż do kòle 1997 rokù. Më nie wiedzelë, że më jesmë
Kaszëbama. Më nie wiedzelë, że nasz jãzëk, kùltura, tradicje bëłë kaszëbsczé. Nigdë më nie wiedzelë, że
Kaszëbë są naszą tatczëzną. Nasza prôwdzëwô jawernota bëła wzãtô wek òd nas. Bëła ùtaconô wnetka
przez 140 lat, jaż do czasu, czej wëcmanim z ks. Alojzym Rekòwsczim më wëwidnielë prôwdã.]. Òb. Lëst
e-mail do aùtora z 27.12.2017 r.
10 Platka CD Martha Linton sings Polish-Kashub Songs je ù aùtora doma.

Kaszëbë” w krézowi stacji Radio Renfrew. Dali kòżdégò rokù graje òn na Kashub
Day i jinszich kùlturowëch rozegracjach. Wiedno mô ju terô na se kaszëbsczi òblok.
Téż Martha Linton dosta w darënkù na zôczątkù maja 2008 rokù całowny kaszëbsczi
òblok. Jegò przekôzaniu towarzëło wiôldżé wzrëszenié lëdowi artistczi. Spiéwała
w nim na fejrze 150 lat emigracji. Przikré bëło, że ju w łżëkwiace 2009 rokù Linton
ùmarła w wiekù 82 lat11.
Na festinach tej-sej mët wëstąpiwô z kaszëbsczima spiéwkama Janet Peplinskie.
W 2016 rokù zaspiéwa òna midzë jinszima sztëczk, co sã zaczinô òd słów Pòsłała
mie matka. Nen tekst je ùjãti w ksążce wëdóny w 1980 rokù przez Nôrodné Mùzeùm
w Òttawie. Aùtorã ny ksążczi je mùzyk, co pòchòdzy z Barry’s Bay, John Michael
Glofcheskie (Główczewsczi). Chòc nen sztëczk je mët zapisóny w pòlsczi transkripcji,
to spiéwôczka gò wëkòna pò kaszëbskù. W spiéwnikù je wëdrëkòwóné cziledzesąt tek-
stów spiéwków wëcmanim z nótama. Wszëtczé są nalazłé na òntarijsczich Kaszëbach.
Żódna z nich nie je òriginalnym kaszëbsczim sztëczkã. Są to prosto rzec pòlsczé
lëdowé piosenczi spiéwóné – a téż pò kąskù zapisóné – w kaszëbsczi fònetice12.
Dëcht jinaczi sã férëje platka wëdónô w 2015 rokù przez pòlonijné karno z Ha-
milton ò pòzwie „Ludowa nuta”, co téż ùżiwô kaszëbsczi wersji ti pòzwë – „Lëdowô
nóta”. Karno wëkònywô piesnie znóné z fòlkloru rozmajitëch strón Pòlsczi. Na pier-
szim môlu równak stôwiô kaszëbsczi fòlklor. Wëstąpiwô téż w kaszëbsczich ruch-
nach, chòc mô òbleczënczi z jinszich strón kraju mët. Niejedny z nôleżników karna
są mòcenkò rodzynno zrzeszony z Kaszëbama. Sóm przédnik Sławòmir Dudalsczi,
rodzony w Grëdządzu, czëje sã Kaszëbą, òd 2015 rokù je nôleżnikã Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Baninie. Jegò białka – ùrodzonô w Kanadze – mô mòcną
rodzynną łączbã z kanadijsczima Kaszëbama. Jich platka je nagrónô we wzorcowim
kaszëbsczim jãzëkù. Mô titel Zeza wiôldżi wòdë – Kaszëbë. Beyond the great water
– Kaszëbë. Je na ni sédmënôsce tradicyjnëch kaszëbsczich sztëczków. Pierszô spiéw-
ka je pò anielskù z kaszëbsczima wstôwkama. Z ji trescë jidze zôchãcba do ùczbë
kaszëbsczégò. Je òna na mòdło słinny pòlczi ò titlu Speaking Polish Polka [Pòlka
– gôdającë pò pòlskù], napisóny przez pòlsczich emigrantów13. Brzmienié spiéwków
ùbògaconé je amerikańsczima mùzycznyma mòtiwama. Sztëczczi są baro rëszné,
mają w se bòkadné instrumentarium i bëlné wòkalné sekcje. Całownota ùkôzywô
Kaszëbë, jakno baro czekawi region, z bògatą mòrską kùlturą14.
Karno spiéwało na òdpùstowi ceremónii w sanktuarium Królewi Kaszëb w Swió-
nowie 20 lëpińca 2015 rokù. Na ti ùroczëznie pòswiãcony òstôł téż propòrc karna.
11 AEP (Archiwùm Eùgeniusza Prëczkòwsczégò), Zmarła królowa kaszubskiej pieśni.

12 J. M. Glofcheskie, Folk music of Canada’s oldest Polish community. La musique traditionnelle
de la plus ancienne communaute polonaise du Canada, Òttawa 1980, s. 63.
13 Titel kaszëbsczi wersji brzëmi „Speaking Kashub polka” („Pòlka – gôdającë pò kaszëbskù”). Ùdbã
zrëchtowaniô kaszëbsczi wersji wësënął przédnik „Lëdowi nótë” Sławòmir Dudalsczi, zôs dolmaczënk
kaszëbsczich dzélëków zrobił – na jegò prosbã – E. Prëczkòwsczi.
14 Plata je ù aùtora doma.

Na westrzódkù zdobi gò wizerënk Królewi Kaszëb òkòlony nôdpisã „Matka Bòskô

Swiónowskô Kaszëbskô Królewô”. Dzeło no zrobiłë Inga Mach z Bëtowa i Gabriela
Reca z Tëchòmia. „Lëdowô nóta” wëstąpiwa téż na Festiwalu Fòlkloru w Brusach i na
Festiwalu Filmów Kaszëbsczich w Miszewkù. Wszãdze ùdostôwała wiôldżi aplaùz
i szacënk15. Pòdobno je wiedno téż w Kanadze i USA, gdze karno baro czãsto spiéwô.
W slédnëch latach wnetka kòżdégò rokù je téż na Kashub Day. Spiéwało na fejrze
150. roczëznë emigracji, jak i téż na ùroczëznie intronizacji repliczi Matczi Bòsczi
Królewi Kaszëb, 7 i 8 maja 2016 r.16.
Kaszëbë w Kanadze chłoscą téż malarzów. Wiele òbrazów, na jaczich ùwiecznioné
są farmë i krôjmalënczi Dolëznë Madawasczi, namalowôł All Burandt (1934–2016),
lëdowi ùtwórca z Barry’s Bay, co bëlno kôrbił w mòwie swòjich tatków. Zanôlégało
mù przede wszëtczim na tim, żebë ùwiecznic znóné mù z młodoscë kaszëbsczé zôgar-
dë17. Baro rozprzeniosłi Kaszëbama je téż Janusz Charczuk, rôz czedës balôrz I-ligòwi
Lechii Gduńsk, emigrant òd wnet sztërdzescë lat, ùtwórca wiele snôżich ikònów18. Do
rodny tematiczi sygô Kaszëbka Shirley Mask Connolly, z wësztôłceniégò malôrka,
z lubòtë gazétniczka i dokùmentalistka dôwnégò i dzysdniowégò żëcégò Kaszëbów
w Kanadze. W nëch òbù przëtrôfkach ni mòże równak gadac ò lëdowim ùtwórstwie.
Òbòje są fùl warkòwima artistama19.
Shirley Mask-Connolly je aùtorką wiôldżégò ksążkòwégò dokazu Kashubia to
Canada: Crossing on the Agda20. Je to Kaszëbka ùrodzonô w Hagarty, sprzëti Killaloe,
w rodzëznie Ludwika i Ritë (z Lëpińsczich) Maszków. Ji starszi baro bëlno gôdelë
w kaszëbsczim jãzëkù. W 2003 rokù Wilno Heritage Society zaczãło wëdawac pismio-
no, jaczégò òsta redaktorką. Ùkôzywô sã òno dwa razë w rokù. Je dobrim rejestratorã
wiele kùlturalnëch i òrganizacyjnëch dzejaniów òntarijsczich Kaszëbów, pòkôzywô
téż wielné pòdjimiznë wëcmanim robioné przez Kaszëbów z Pòlsczi i Kanadë21.
15 Òb.: E. Prëczkòwsczi, Swiónowskô nasza Matinkò. Dzieje parafii i sanktuarium oraz cuda Kró-
lowej Kaszub, Banino 2016, ss. 361n.
16 Téż tam.Òb.téż: Kashub Day May 4, 2013, „News from the Wilno Heritage Society & Polish
Kashub Heritage Museum”, Fall/Winter 2013, Nr 2; Film dokùmentalny „Kanadijsczi Kaszëbi”, real.
E. Prëczkòwsczi, https://www.youtube.com/watch?v=QrTt0lPM-5c.
17 Òb.: A sallute to..., „News from the Wilno Heritage Society & Polish Kashub Heritage Museum”,
Fall/Winter 2016, Nr 2; Film dokùmentalny „Kaszubi w Kanadzie”, real. E. Prëczkòwsczi, emisjô TVG,
2008.
18 Janusz Charczuk tak gôdô ò zôczątkach swòji fascynacji: Ta ùnikalnô i niepòwtôrzalnô òbéńda
Kanadë baro mòcno szlachùje za Kaszëbama w Pòlsce, za strëgama i rzéczkama wijącyma sã westrzód
lasowëch grzëpów i grzëpków z niebiesczim szorã czëstëch i nieskażonëch jezór, lasama z wiekòwima
chójkama wòniącyma żëwicą, złocëstima klónama, lasama fùl nôrozmajitszich zwierzãtów.
19 AEP, m.jin.kòrespòndencjô z S.Mask Connolly i J. Charczukã.
20 S. Mask Connolly, Kashubia to Canada: Crossing on the Agda, Òttawa 2003 [csb: Kaszëbë do
Kanadë: Réza na Agdze (Agda to pòzwa pasażersczégò statkù, jaczim płënãlë kaszëbsczi emigrancë)].
Do te wiôlgą wôrtnotã mają jinszé dokazë Shirley Mask Connolly, jak: S. Mask Connolly, Pioneers in
Canada’s First Polish Settlement, Òttawa 2002 i S. Mask Connolly, Marriage Matters, Òttawa 2014.
21 Òb.: E. Prëczkòwsczi, Anglojęzyczne nowiny z kaszubskiego Wilna w Kanadzie w: Òd Skôrbù do
Stegnë, red. D. Kalinowsczi, Wejrowò 2017.

Kaszëbsczé fòlkloristiczné karno „Lëdowô nóta”, òdjimk ze zbiérów aùtora
W cządnikù je szerok pòkôzónô gòscëna òsmënôscepersónowi delegacji Kaszë-

bów, jakô w dniach òd 2 do 9 maja 2016 rokù bëła midzë jinszima na Kashub Day.
Nôpierszim równak pòwòdã wizytë bëło przëwiezenié repliczi Królewi Kaszëb i za-
instalowanié ji w kòscele w Wilnie22. Karno zwiedzëło wiele wôżnëch môlów histo-
riczno i dzysdniowò sparłãczonëch z kaszëbską diaspòrą. Jeden z dni pòswiãcony
béł na òbezdrzenié tak zwóny katédrë pòd chójkama i bùdinków, w jaczich rok w rok
òdbiwają sã – ju òd 50-tëch lat ùszłégò wiekù – harcersczé òbòzë dlô dzecy pòlsczich
emigrantów z wikszich miesczich òstrzódków Kanadë. W jednym z bùdinków jô
natkł sã na zesziwk z tekstama pisónyma w pòlsczim jãzëkù. Hewò jeden z nich
ò titlu Kaszëbë w Kanadze w kaszëbsczim dolmaczënkù:
Czejbë cë chtos rzekł ò chëczach westrzód malw kwitnącëch,

Ò piesniach tëch pòlsczich, kòjącëch,
Ò ògniach niéconëch przez pòlsczich harcerzi.
To bës nie ùwierził,
Że w daleczi Kanadze
Mòdrosc jezór Bôłt przëbôcziwô,
Dzëczé kaczczi lecą pòd blónama,
Słowiczi w ùspónëch jasminach
22 Òb.: S. Mask Connolly, Kashub Day – May 7, 2016, „News from the Wilno Heritage Society &
Polish Kashub Heritage Museum”, Fall/Winter 2016, Nr 2.

Spiéwają tak samò,

I mie sã widzy, że jô jem w Pòlsce,
Że jem z tobą mëmò.
I jakôs jiscba na serce mie sã kładze –
Kaszëbë, Krziż, Wilno – w Kanadze.
Płotë w rãplôczach, zelonëch trôw kłosë,

Zmòkrzałé pôcórkòwato pòrénczi...
I bë sã chcało nëkac, nëkac, nëkac
Na szréj, bòso, przez zdzëwioné rëmiónczi,
Jak tej czej dzectwò sã smiało beztroskò,
Czej chléb ùpiekłi pòdôwa nënka,
Czedë dzesãc przëkôzaniów i òpieka Bòskô
Bëłë westrzód żëcowëch bùrz nôgwësniészim retënkã.
Czejbë, cë chtos rzekł –

Ò kòscele, kaplëcë i krziżach,
Ò drëszbie, co lëdzy tak zbliżô,
Ò piãknëch drëchnach i drëchach,
Ò dzyrsczich zuchach,
I ò pòlsczich skaùtów zlotach,
To bës nie chcôł dac wiarë na to,
Że tu jakòs tak fejn i tak jakòs swójskò...
Czej czëjesz spiéw pòlsczi młodzëznë
Na Kaszëbach, w Kanadze czëjesz sã jak w Pòlsce.
Mùszisz tu bëc, żebë ùwierzëc,
I to wszëtkò prastarków rãką zbùdowóné,
Dërchô i pòkòlenióm służëc mô przëkładã,
I dërch przez pòsobnëch wzbògôcóné,
Bë na tësąclatë jic za tim sladã!
W ksążeczce béł jesz jeden tekst, co nawlékôł do mieszkańców ny zemi. Mô titel

Kaszëbë. Jegò pierszé réżczi wëzdrzą hewò tak: Mòcą cerpieniów, pòswiãceniów
i òfiarny robòtë / Wëkarczowôł pòlsczi lub swój céch „Kaszëbë”/ Nicht nie rechòwôł
swòji zôwdzãczi, nicht nie chcôł nôdgrodów, / Prastarkòwie swòjim wnukóm òstawilë
chwałã! [...]23.
Nen dokôzk, wiele równak jakòscowò słabszi òd rëchlészégò, òpisywô òdczëca
przëtrôfkòwégò pòlsczégò emigranta, chtëren na Kaszëbach w Kanadze sã zetkł z kaszëb-
ską tradicją. W dalszim dzélu merkac je gwësną supremacjã Pòlôchów. Kaszëbsczi jãzëk
23 AEP, fòtokòpia tekstu.

je nazéwóny gwarą, môlowi Kaszëbi to leno są chłopi, co trzimią sã rodnëch zwëków

i tradicjów wëniosłëch ze stôrégò kraju. Pòstrzédno z ny wiérztë wëlôżô protekcjonalny
stosënk Pòlôchów pòdług Kaszëbów, co dôwôł sã merkac òsoblëwie w II pòłowie XX
wiekù, a pò kąskù jesz do dzys dnia. Wôrt tu przëtoczëc słowa òrganistë z Wilna, Gòrdona
Lorbietsczégò, pòtómka kaszëbsczich emigrantów, chtëren bëlno kôrbi w rodny mòwie.
Znaje téż dosc dobrze pòlsczi jãzëk, bò sztudérowôł przez rok w Archidiecezjalnym
Studium Òrganistowsczim w Lublinie. Pisze òn tak: Matka i Òjc mòglë piãkno gadac pò
kaszëbskù. Leno że mëmka sã równak kąsk sromała, czej chtos z pòlsczégò pòchòdzënkù
do ni gôdôł pò pòlskù, nie chca òdgadëwac pò kaszëbskù. To tak bëło òd swiadectwa
z 1960 lat, bò czedës Pòlôszë do ni gôdelë: „O wa Kaszëbë! To gwara, nié jãzëk i wa jesta
biédny ‚pezanczy’ [òd anielsczégò słowa „peasant” – csb. „chłop, nieòbëcznik” – EP],
biédny chłopi i farmerzë”. Tak to brzëdkò pòtraktowóny bëlë òjcowie24.
Dëcht jinaczi sã jawi mało znóné ùtwórstwò Romana Małańczaka, jaczi pò
II swiatowi wòjnie na wiedno stracył swòjã môłą tatczëznã na Wschòdnëch Kùńcach
Rzeczpòspòliti. Wërézowôł do Kanadë, gdze sã pòtemù zakòchôł w Kaszëbach, jaczé
stałë sã dlô nie zastãpiną straconégò raju. W 1990 rokù sã ùkôzôł w Òttawie jegò
tomik pòezji25. Zadedikòwôł gò Pamiãcë pionierów, Kaszëbów, co zalëdniwają te
snôżé nórcëczi Prowincji Wschòdnégò Òntario. Na redakcyjny stronie wëdrëkòwóny
je wizerënk Królewi Kaszëb, zôs w przedesłowim aùtor wãzłowato gôdô ò dzejach
emigrantów i rolë, jaką òdgriwają w Kanadze. Pòdôwô, że Kanada sã sta jich przë-
bróną Tatczëzną. Da jima wësnioną wòlnotã i mòżnotã pòjużnégò żëcégò, dbałotë
ò zwëczi i tradicjã, mòwã, wiarã i dostatk. Da téż prawò kùpiwaniô zemi dlô se i pò-
jużnégò zagòspòdarzeniô ji pòdług włôsnëch ùdbów i pòtrzebów. Nic téż dzywnégò, że
jã pòkòchelë, chòc tej-sej mòkrzëlë jã zmòklëzną i serdeczną łzą w ùcemiãdze witra,
w grãdi i dłudżi maraszbie lasowëch robòtników.
Jesz czekawi pòeta wëwidnił pòwód, dlô jaczégò te wiérztë naskriblił. Kò gôdô
òn tak: Przëbôczenié Kaszëbów i starë lëdzy, co miłują gòdnotã swòjégò pòlsczégò
pòchòdzënkù, szmërgô mëslã òdewstaniô tak òd marksëstowskò-ateisticznégò wschò-
du, jak i òd wòlnomùlarsczégò a ateùszowsczégò zôchòdu, żebë nie dawac wrogóm
môlu do żéru, rozkłôdaniô i wëmazywaniô krutów łączący nas wiarë naszich Tatków
i naszi dërch rozwijający sã kùlturë Pòlsczi, jakô sã domôgô pòwstaniô bùsznëch
dokazów na te zbrzëgłé przeszkòdë stôwiôné przez„Smãtka”26. Nót je pamiãtac,
że wiérztë te pòwstałë jesz za rządów kòmùnisticznëch w Pòlsce, co ni mògło bëc
bezpieczné dlô jich aùtora. Równoczasno òn téż wskôzywôł ju tej na zagrôżbë, jaczé
płënãłë z zôchòdu. W ksążce je przeszło trzëdzescë wiérztów napisónëch pò pòlskù.
Slédny je w anielsczim jãzëkù. Wszëtczé są ò Kaszëbach, w wikszoscë nawetka
w titlach mają pòzwã „Kaszëbë”. Dlô przëkładu są title: Kaszëbë to zdrzódło, Krôjno
24 Lëst e-mail òd Gòrdon Lorbietskie z 3 czerwińca 2016 r.

25 R. J. Małańczôk, Kaszuby. Ontario w poszumie borów i odplusku fal, Toronto 1990.
26 Téż tam, s. VI.

Kaszëbskô, Cnotë Kaszëb Òntario, Drzewa kaszëbsczé sã rozkwitłë, A jakùż jô kòchóm

tëch Kaszëb, Smãtk. Aùtor wiérztów béł gwësno baro wësztôłconą persóną, co jasno
wëchôdô ze wstãpù jegò aùtorstwa, jaczi znankùje sã bëlną ùczałoscą. Równak jegò
wiérztë są napisóné na lëdowé mòdło. Wërôżają głãbòką pòbòżnotã aùtora, òsoblëwie
jegò wiôlgą miłotã do kaszëbsczich krôjmalënków, westrzód jaczich zbùdowôł òn so
latowiskòwą chëcz. Nazwôł jã „Podhulankaֲ”, bò chcôł miec w Kanadze swój ùtracony
môl kòl Lwòwa. Hewò je przëkłôd dolmaczënkù jedny z krotszich wiérztów ò titlu
Mòje Wa kaszëbsczé.
Mòje Wa kaszëbsczé jesenią krôsné grzëpë.

Wëzdrzatkã, widokã, òdblaskã, snôżotą, ùjãcym
Kòżdi lëst, kòżdi chłąd bòru robi mie strëpë,
Że mòje serce, mòja dësza mùszi gadac to z przejãcym.
Jô bë prażił sã kąpac w ti widny z farwów chwale

Jô bë prażił spijac te złocësté strëdżi stóp słuńca
I tulëc sã w dôce lasu rozlónégò jak fale,
Co sã przëzérô w wòdnëch szorach jezór bez kùńca.
Jô bë prażił niécëc mëslą swòje serce do czënu

Òd tëch kamiannëch czëpów, płonącëch wieczorów,
Co ju sejô ògniã złotégò stopù rozczënu
Rozniécywô widnik nieba i czëpë bòrów.
Jô bë prażił dac cos òd se dlô swòjińców, macerzë.

Jô bë prażił bëc na służbie ù kòżdégò blëznégò,
Le jakùż dokazac nawet, przë nôwikszi wierze
Żlë sã ni mô pôcórczi daru do tegò.
Tej òstôwôsz sã leno Të, mój Swiãti Bòże,

Co jes stwòrził mie taczim jaczim jô jem sobie.
Znajesz i czëtôsz mòjã mëslã skrëtą, jakô sã twòrzi.
Żebë te żôrotné słowa bëłë skłonã Tobie!27.
Drãgò je nalezc pòdobné w charakterze wiérztë pòswiãconé Kaszëbóm w Pòlsce

i napisóné przez aùtora jinszi kùlturowi òbéńdë, a do te tak zakòchónégò w Kaszëbach.
Kò prôwdac są tomiczi – chòc dëcht mało – co sławią Kaszëbë, czë mòże barżi kòn-
kretné môle ti zemi abò i lëdzy28. Równak daremné je szukanié w nich ti bezwarënkòwi
27 R. J. Małańczôk, Kaszuby. Ontario w poszumie borów i odplusku fal, Toronto 1990, s. 53.
28Wôrt tu przëwòłac przëkładowò taczé tomiczi wiérztów: Z. Szëmańsczi, Pieśń o ziemi kaszubskiej,
Gduńsk 1981; F. Fenikòwsczi, Kamienne kręgi, Gduńsk 1974; H. Józefczik, Stary i morze z madonnami,
Wejherowo 1989; A. Bòr, Wiele sercu bliskie, Gduńsk 1978.

miłotë, jaką darzi Małańczôk Kaszëbë w Kanadze wëcmanim z jich mieszkańcama,

kùlturą i jãzëkã. Je to wierã jedurny téż taczi przëtrôfk w Kanadze. Czekawé, że sami
òntarijsczi Kaszëbi nie piselë nigdë pò kaszëbskù. Téż – jak donëchczôs – nie dô sã
nalezc przëtrôfków wiérztów, co wësłôwiają swòjã kùlturowòsc i jawernotã, a są napi-
sóné przez Kaszëbów w anielsczim jãzëkù29. Zagwës to jesz wëmôgô dëchtowniészich
badérowaniów. Wierã bëłobë wôrt zacząc jaczés dzejania, cobë mògłë wëkazac, że
równak w domôcëch archiwach òntarijsczich Kaszëbów taczé ùtwórstwò je, wiadomò
że pò anielskù30. Jedurnym znónym taczim przëtrôfkã je wiérzta Mòcnô i wòlnô
Kaszëbskô (ang.Kashubia, Strong and Free, pl. Mocne i wolne Kaszuby) Davida
Shulësta, napisónô przez aùtora w dwùch jãzëkach, pò kaszëbskù i anielskù. Wiérzta
przemikłô je dejologią. Barżi wërôżô pragniączkã aùtora co do wësniony tatczëznë,
jak òpisywô bezgrańczną miłotã do ni. W kaszëbsczim jãzëkù wiérzta ta brzmi tak:
Hewò, Kaszëbskô!
Nasz dodóm i nasza rodnô zemia
Prôwdzëwëch patrijotów miłoto
Ùzdrzimë nasz nôród, jak sã dwigô
Bùszny, mòcny i wòlny
Òd pôłniowégò sztrądu Wiôldżégò Mòrza

Midzë rzékama Òdrą a Wisłą
W całi krôjnie më jesmë
W jednoce i parôt do dzejaniô
W Brómach Gduńska
Më trzimómë naszã starżã
Kòl Òlëwsczégò Grobù Kaszëbsczich Ksyżëców
Z mòcą Grifa
Mòdlimë sã do naszi Swiónowsczi Królewi
Naj sënowie i córczi
Bãdą barnic Ce
29 Jedurnô mie znónô wiérzta napisónô òsta przez kanadijsczégò Kaszëbã z wëbòru ò lwòwsczich
kòrzeniach. Òb.: R. J. Małańczôk, God’s Country, w: Kaszuby. Ontario w poszumie borów i odplusku fal,
Toronto 1990, s.75. Wiérzta sã zaczinô hewò tak: A dancing ray here a spark over there / A glittering speck
sunshine everywhere! / Oh Kashuby’s heights, your splendour is great! / You are beautiful everyone can
state. [Tuńcëjący parmiń je tam skrą / Wszãdze łiszczącé, delikatné słuńce! / Oh Kaszëbë wspaniałé, waji
blôsk je wiôldżi / Kòżdi mòże ùzdrzec, jak wa jesta piãkné.].
30 Na mòje w ti sprawie zapitanié nôlepszi znajôrz spòlëznë òntarijsczich Kaszëbów David Shulëst, co
przez wiele lat béł przédnikã Wilno Heritage Society, òdrzekł: I do not know anyone in Canada that wrote
about Kashubs or Kaszebe. We did not know about the word Kashub, Kashubian or Kashubia until 20 years
ago. Everyone wrote about Polish and Poland. No Kashub or Kashubia. [Jô nie znajã nikògò w Kanadze,
chtëren bë pisôł ò Kaszëbach abò ò zemi Kaszëbów. Jesz dwadzesce lat temù më nie wiedzelë nick ò słowie
Kaszëba, kaszëbsczi abò Kaszëbë. Kòżdi pisôł ò Pòlôchach i Pòlsce.].Òb. Lëst e-mail z 29.12.2017 r.

Më jesmë kaszëbsczim nôrodã

Bùsznym, mòcnym i wòlnym
Më to wiãcy niżle kaszëbsczé ruchna.
Në że! Kaszëbskô wiedno bëła i bãdze dërch.
Nasza nôrodnô czôrno-złotô stanica pòwiéwô

Nasz himn „Zemia Rodno” dô sã czëc przez całą krôjnã
Złoti piôsk i żôłté kamë
Rozwidniwają bôłtowé noce
Pón ce namalowôł – to je bëlny òbrôzk.
Zachòwôj Bòże naszã zemiã

W sławùce i wòlnoce
Oh Kaszëbskô!
Më stojimë na starżë kòl Ce31.
Pòwëższé rozmëszlënczi leno mają dobrze côrnioné ò wëjimczi ùtwórczégò dzeja-

niégò na Òntarijsczich Kaszëbach. Żelë ò plasticznym kùńszce ju kąsk je napisóné32,
Òbkłôdka platczi
Marthë Linton
31 O Kashubia! / Our home and native land / True patriot love / We will see our nation rise / Proud,
strong and free / From the south shores of the Baltic Sea / Between the Odra and the Vistula Rivers / Across
the land we stand / United, and ready to deliver / At the gates of Gdunsk / We stand on guard / Honoring
Kashubian Duke’s at Oliwa’s tomb / With Griffin’s strength / Our Queen Sianowsko’s Prayer / Our Sons and
Daughters / Thee will defend / Kashubian nation we are / Proud, strong and free / We are more than just
the dress. / You! Kashubia forever was and will always be / Our nations flag wave black and gold / Our
anthem „Native Land” heard throughout the land / The golden sand and amber stone / Lights the Baltic
nights / The Lord has painted you, the perfect sight / God keep our land / Glorious and free / O Kashubia
/ We stand on guard for thee.
32 Òb. chòcle E. Prëczkòwsczi, Aktualny rozwój kultury kaszubskiej u Kaszubów w Kanadzie, „Biu-
letin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka”, Gduńsk 2013, ss. 255–265. czë I. Jost, Osadnictwo kaszubskie
w Ontario, Lublin 1983 i jinszé.

to równak lëteracczim ùtwórstwã donëchczôs nicht sã nie zajimôł. Procëm niechtër-

nym domëslënóm, fùl òbrôz kùlturë (nié blós lëdowi) kanadijsczich Kaszëbów je
baro czekawi i dosc bòkadny. Gwësno nôwicy dobëtkù mòże zmerkac na niwiznie
wòkalno-mùzyczny33, téż dosc tëli dokazów pòwstôwô w òbjimie malëtwë i żłobiznë,
a òsoblëwie kaszëbsczégò wësziwkù. Sã mët nalôżają dëcht czekawé zjawiszcza
w òbjimie snôżi lëteraturë, jaczé na gwës wëmôgają dalszich badérowaniów. Wszëtkò
to zasłëgiwô na bëlné całowné òbrobienié ksążkòwé.
33 Dëcht przed Gòdama (2017) aùtor wëcmanim z żëczbama dostôł w darënkù kómpaktową platkã
z dwadzesce mùzycznyma sztëczkama (tuńcama). Są to tradicyjné dokazë gróné przez kaszëbsczich
grajków. Paczét nadôł John Glofcheskie (csb: Główczewsczi) – Kaszëba z Òttawë, ùrodzony i ùrosłi
w Wilnie. Pòdług niegò wszëtczé ne sztëczczi (pòza slédnym – ùkrajińsczim) są òriginal, przeniosłé
do Kanadë z pòmòrsczich Kaszëb i przekôzywóné z pòkòlenia na pòkòlenié. Gróné bëłë colemało na
wiesołach. W przëtrôfkù wikszoscë z nich nie są ju znóné jich òriginalné title, temù dostałë òne nowé
kaszëbsczé pòzwë w Kanadze.

Danuta Stanulewicz
Pòzwë farwów w kaszëbsczim jãzëkù

i jich psychòlogicznô płôtnota
1. Wstãp
Zgrôwą negò artikla je ùkôzanié wëników nônowsczi fazë badérowaniów nad psy-
chòlogiczną płôtnotą pòzwów farwów w kaszëbiznie. Zeszłé fazë badérowaniów
ùwzglãdniwałë pò 32 i 50 ùczãstników, co gôdelë w kaszëbsczim jãzëkù1, terô ta faza
– 76 ùczãstników, przë czim karno to je wërównóné, żlë chòdzy ò płec. Na òstatkù
badérowanim mô bëc òbjãté nômni 100 personów.
Na zôczątkù nót je téż wëjasnic, że pòzwë farwów są psychòlogiczno wôżné,
żlë wszëtcë ùżëtkòwnicë jãzëka je znają i jich ùżiwają w codniowëch kôrbión-
kach, a przërôczony do pòdaniô słów, co sã do farwów òdnôszają, wëmieniwają je
w pierszi rédze.
2. Spòdleczné i niespòdleczné pòzwë farwów
Pòdług Brenta Berlina i Paula Kaya2, je kòl jednôsce pòzwów farwów, co są wôżniészé
òd jinszich w leksykònie farwów. Są nazéwóné spòdlecznyma pòzwama farwów
(ang. basic colour terms). W kaszëbsczim jãzëkù są to pòsobné znankòwniczi: biôłi,
czerwòny, zelony, żôłti, niebiesczi, bruny, lilewi, apfelzynowi, różewi i szari. Z ewòlu-
cyjnégò pòzdrzatkù, spòdleczné pòzwë farwów sã pòjôwiają w słowiznie dónégò
jãzëka w gwësnym swójnym rëchtągù (òb. rës. 1): na zôczątkù jegò ùżëtkòwnicë
ùżiwają spòdlecznëch dwùch pòzwów, co sã òdnôszają do biélë i czôrnotë (abò bar-
żi do jasnëch i cemnëch farwów). Trzecym òkreslenim je pòzwa farwë czerwòny,
1 Badérowania westrzód 32 ùczãstników òstałë òpisóné: D. Stanulewicz, Słownictwo barw w języku

kaszubskim – próba ustalenia zbioru nazw podstawowych,„Acta Cassubiana”2009, nr 11, s. 128–140, a téż
w: D. Stanulewicz, A. Pawłowsczi, Kashubian colour vocabulary, w: New Directions in Colour Studies,
red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 105–119. Zôs
badérowania przeprowadzoné westrzód 50 ùżëtkòwników kaszëbiznë są ùkôzóné w: D. Stanulewicz, The
Polish and Kashubian colour lexicons: Basic and non-basic terms, w: New Insights into Slavic Linguistics,
red. J. Witkòs, S. Jawòrsczi, Frankfurt am Main 2014, s. 357–373.
2 B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969.

zôs pòtemù sã pòjôwiô pòzwa zeleni, a pò ni żôłcë (abò na òpak). Szóstą pòzwą je
òkreslenié niebiesczi farwë, sódmą – bruny, zôs pózni, w równo jaczi rédze, dotëgùją
pòzwë lilewi farwë, różewi, apfelzynowi i szari.
Rës. 1. Ewòlucyjny cykel pòzwów farwów pòdług

Brenta Berlina i Paùla Kaya3
Analiza leksykònów farwów w 98 jãzëkach da Berlinowi i Kayowi duńc do swią-

dë, że jãzëczi są na czile rozmajitëch niwiznach rozwiju tegò segmentu słowiznë:
jidze nalezc jãzëczi le z dwùma spòdlecznyma pòzwama (są to pòzwë farwë biôłi/
jasny i czôrny/cemny), z trzema (dochôdô pòzwa czerwònoscë), sztërzema ëtd. Żlë
w dónym jãzëkù sã ùżiwô dwùch abò trzech spòdlecznëch pòzwów farwów, to ni
mùszi nijak znaczëc, że jegò ùżëtkòwnicë znają le ne dwie abò trzë pòzwë farwów:
mògą ùżëwac wiele wicy niespòdlecznëch pòzwów farwów. Berlin i Kay wëmieniwają
sztërë nôpierszé warënczi, jaczé mùszi zjiscëwac spòdlecznô pòzwa farwë4:
(i) znaczënk spòdleczny pòzwë farwë nie je sëmą znaczënków ji dzélów (nie zji-
scywają te warënkù np. znankòwniczi jasnoczerwòny i czerwònoapfelzynowi);
3 Téż tam, s. 4. Berlin i Kay pòkôzywają cykel ewòlucyjny słowiznë farwów w niwiznowim ùkładze.
4 Téż tam, s. 6.

(ii) pòzwa spòdlecznô farwë ni mòże bëc pòzwą òdcéni farwë (sã nie stosëją do te
kriterium np. karmazynowi i szkarłatny, bò nazéwają òdcénie czerwònoscë);
(iii) ùżëcé dóny pòzwë sã ni mòże ògrańczëwac do òpisënkù wąsczégò krãgù
przedmiotów (np. znankòwniczi blond i rudi nie zjiscywają negò warënkù,
bò są ùżiwóné colemało le do òpisënkù włosów),
(iv) pòzwa mùszi bëc psychòlogiczno wôżnô dlô ùżëtkòwników dónégò jãzëka,
co znaczi – jak jô wëżi wspòmnia – że je znónô wszëtczim persónóm, co
ùżiwają negò jãzëka; rôczonym ò pòdanié pòzwów farwów, a òne wëmienią
spòdleczné pòzwë farwów w pierszi rédze (tegò kriterium nie zjiscywają np.
òchra, ùmbra i ùltramarina).
Berlin i Kay pòdôwają téż sztërë dodôwkòwé kriteria, jaczé tikają sã distribùcyj-
négò pòtencjału, pòchòdzënkù òd pòzwów przedmiotu, dosc nowëch zapòżëczków
i mòrfòlogiczny złożonoscë5.
Paùl Kay i Chad K. McDaniel dzelą spòdleczné pòzwë na słowa primarné (słowa,
co nazéwają pierszé szesc farwów w ewòlucyjnym cyklu: w pòlsczim są to znan-
kòwniczi biôłi, czôrny, czerwòny, zelony, żôłti, i niebiesczi) i sekùndarné (wërazë, co
nazéwają piãc néżnëch farwów: bruny, lilewi, apfelzynowi, różewi i szari)6.
Teòriô spòdlecznëch pòzwów farwów bëła szkalowónô i pòprôwiónô (np. badéro-
wie przëjãlë, że pòzwa farwë szari mòże sã pòjawic wiele rëchli7), równak ju pier-
szô wersjô dotëgòwa pasobné mòdło, w jaczich ramach mòże prowadzëc rozwôdżi
ò farwòwi słowiznie.
3. Lësta pòtencjalnëch spòdlecznëch pòzwów farwów

w kaszëbsczim
Ò kaszëbsczich pòzwach farwów pòwstało ju czile artiklów, midzë jinszima taczé,

co òmôwiają jich bëcé w słowarzach. Kwirina Handke zajãła sã słowizną farwów
w słowarzu Bernata Sëchtë8, Adam Łuczińsczi przë leżnoscë badérowaniô farwòwi
słowiznë òdnotowôł ji bëtnosc w słowarzach Jana Trepczika i Eùgeniusza Gòłąbka9,
5 Téż tam, s. 6–7.

6 P. Kay, C. K. McDaniel, The linguistic significance of the meanings of basic color terms, „Lan-
guage” 1978, nr 54/3, s. 626; òb. téż: G. G. Corbett, I. R. L. Davies, Establishing basic color terms:
Measures and techniques, w: Color Categories in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi,
Cambridge 1997, s. 198.
7 Òb. téż R. Tokarsczi, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 2004 (prwdr. 1995),
s. 20, przëpis 2.
8 B. Sëchta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976;
K. Handke, Nazwy barw w Słowniku gwar kaszubskich Bernarda Sychty, w: Nazwy i dialekty Pomorza
dawniej i dziś 4, red. R. Wòsôk-Slëwa, Gduńsk 2001, s. 23–41.
9 J. Trepczik, Słownik polsko-kaszubski, red. J. Tréder, t. I–II, Gduńsk 1994; E. Gòłąbk, Słownik
polsko-kaszubski, t. I, red. J. Tréder, Gduńsk 2013, a téż nié fùl wersjô słowarza w dwùch tomach, jakô bëła

zôs pòzwë farwów ùjãté w słowarzu Ramùłta òstałë òbgôdóné przez mie10. Lësta
pòtencjalnëch spòdlecznëch farwów w kaszëbsczim òsta ùsadzonô nié le na spòdlim
wiadłów w słowarzach, ale téż òbserwacji, a bëcégò słowiznë farwów w ùczbòwnikach
i pòmòcniczich materiałach kaszëbsczégò jãzëka aùtorstwa Katarzënë Kwiatkòwsczi
i Witolda Bòbrowsczégò, Danutë Pioch, Marzenë Dembek a Ludmiłë Gòłąbk mët11.
Lësta pòtencjalnëch kaszëbsczich spòdlecznëch farwów, zestawionëch z òkresleniama
pòlsczima12, mòże widzec w tôflë 1.
Tôfla 1
Spòdleczné pòlsczé i pòtencjalné kaszëbsczé spòdleczné pòzwë farwów
Pòtencjalné kaszëbsczé spòdleczné

Pòlsczé spòdleczné pòzwë farwów
pòzwë farwów
biały biôłi
czarny czôrny
czerwony czerwòny
zielony zelony
żółty żôłti
niebieski mòdri
brązowy bruny
fioletowy lilewi
różowy różewi
pomarańczowy apfelzynowi, pòmarańczowi
szary szari
jeden sztërk do ùzdrzeniô w internece (terô leno pierszi tom ti wersji je wsadzony do cyfrowi biblioteczi
Skôrbnicë Kaszëbsczi na stronie http://skarbnicakaszubska.pl/wp-content/uploads/2016/11/Slownik_1-1.pdf);
A. Łuczińsczi, Nazwy barw w poezji kaszubskiej opublikowanej na łamach kwartalnika „Stegna”, w: Bar-
wa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Kòmòrowskô, D. Stanulewicz, Szczecëno 2014, s. 125–143.
10 S. Ramùłt, Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, red. J. Tréder, Gduńsk 2003, wierã 1893;
D. Stanulewicz, Nazwy barw w Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego StefanaRamułta, w: Języ-
kowy, literacki i kulturowy obraz Pomorza 2, red. M. Klinkòsz, A. Lica, Z. Lica, Gduńsk 2015, s. 185–198.
11 K. Kwiatkòwskô, W. Bòbrowsczi [K. Kwiatkowska, W. Bobrowski], Kaszëbsczé abecadło: Twój
pierszi elemeńtôrz, Gduńsk 2000; K. Kwiatkòwskô, W. Bòbrowsczi [K. Kwiatkowska, W. Bobrowski], Twój
piersi słowôrz: Słowôrz kaszëbskò-pòlsczi, Gduńsk 2003; D. Pioch, Kaszëbë. Zemia i lëdze. Ùczbownik do
kaszëbsczégo jãzëka, Gdańsk 2011; D. Pioch, Z kaszëbsczim w swiat. Ùczbownik do kaszëbsczégo jãzëka
dlô I etapù sztôłceniô, Gduńsk 2012; M. Dembek, Mój słowôrz, Gduńsk 2013; L. Gòłąbk [L. Gołąbek],
Kaszëbsczi słowôrz ilustrowóny. Wanoga z dëchama, Gduńsk 2014.
12 Spòdleczné pòzwë farwów w pòlaszëznie ùstaloné na spòdlim m.jin.: R. Tokarsczi, dz. cyt.;
K. Waszakòwô, Struktura znaczeniowa podstawowych barw. Założenia opisu porównawczego, w: Studia
z semantyki porównawczej.Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne I, red. R. Grzegòrczikòwô,
K. Waszakòwô, Warszawa 2000, s. 59–72; D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish,
Gduńsk 2009, s. 250–256.

Tu mùszi òdnotowac, że apfelzynowi ‘pomarańczowy’ je deriwatã òd zapòżëczczi

z jãzëka niemiecczégò (apfelzyna ‘pomarańcza’, z niem. Apfelsine), zôs pòmarańczowi
òstôł zapòżëczony z pòlaszëznë.
4. Test ùżiwóny do ùstaleniô spòdlecznëch pòzwów farwów
W badérowaniach jô wëzwëska pòpùlarny test behawioralny, jaczi pòlégô na ùdostanim

pòzwów farwów òd ùczãstników òbczas piãc minut (ang. elicitation list task). Nen test
sprôwdzô, jaczé pòzwë farwów są psychòlogiczno wôżné dlô ùżëtkòwników dónégò
jãzëka, przë założenim, że te spòdleczné są wëmieniwóné w pierszi rédze. Nen test
ùżiwało wiele badérów, co zajimelë sã farwòwą słowizną w rozmajitëch mòwach,
m.jin. Berlin i Kay13, téż z wespółrobòtnikama w nowszich badérowaniach14. Żlë chòdzy
ò słowiańsczé jãzëczi, badérowania z ùżëcym testu przeprowadzëlë westrzód ùżëtkòw-
ników rusczégò, ùkrajińsczégò i biôłorusczégò jãzëka15. Òkróm wschòdnosłowiańsczich
mòwów badérowaniama bëłë òbjãté jãzëczi zôchòdnosłowiańsczé – dólnołużëcczi
i górnołużëcczi, czesczi i pòlsczi16. Te slédné dokôzałë, że pòzwë farwów, co ùwôżóné
są za spòdleczné (biôłi, czôrny, czerwòny, zelony, żôłti, niebiesczi, bruny, lilewi, apfel-
zynowi, różewi, szari) są pò prôwdze psychòlogiczno wôżné dlô ùżëtkòwników jãzëka.
Test je czësto prosti – persóna, co gò prowadzy, prosy ùczãstników, żebë przez
piãc minut wëpisywelë na kôrtce pòzwë farwów. W badérowanim kaszëbsczi farwòwi
słowiznë jô ùżëła wersji testu zmòdifikòwóny przez Mòrgana i Corbetta17, w jaczi
ùczãstnicë pò kòżdi minuce są proszony ò pòdsztrichniãcé do ne czasu pòdónëch
òkresleniów i dalszé robienié pòd sztrichã. To pòzwòliwô na òbrechòwanié wëników
dlô kòżdi z piãc minut testu (nôbarżi wôżnô je pierszô minuta).
5. Wëniczi testu
Badérowania z ùżëcym sprôwdzającégò testu, chtërne pòzwë farwów są psychòlo-

giczno wôżné dlô ùżëtkòwników kaszëbsczégò jãzëka, są prowadzoné òd 2006 rokù.
13 B. Berlin, P. Kay, dz. cyt.

14 P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, Color naming across languages, w: Color Categories
in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi, Cambridge 1997, s. 21–56.
15 G. Mòrgan, G. G. Corbett, Russian colour term salience, „Russian Linguistics” 1989, nr 13,
s. 125–141; A. Hippisley, Basic BLUE in East Slavonic, „Linguistics” 2001, nr 39/1, s. 151–179.
16 A. Hippisley, I. Davies, Evolving secondary colours: Evidence from Sorbian, w: Progress in
Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006,
s. 127–143; M. Uusküla, The basic colour terms of Czech, „Trames” 2008, nr 12/1, s. 3–28; D. Stanule-
wicz, Colour, Culture and Language…, s. 250–256; E. Kòmòrowskô, D. Stanulewicz, Psychologiczne
znaczenie polskich i ukraińskich nazw barw – porównanie wyników badań testowych, w: Język, tożsamość
i komunikacja międzykulturowa. Księga Pamiątkowa ofiarowana Doktor Bożenie Zinkiewicz-Tomanek, red.
E. Kòmòrowskô, D. Stanulewicz, Szczecëno 2010, s. 138–154.
17 G. Mòrgan, G. G. Corbett, dz. cyt.; òb. téż G. G. Corbett, I. R. L. Davies, dz. cyt., s. 204.

Do ne czasu wzãło w nich ùdzél 76 persónów (38 białków i 38 chłopów) w wiekù

18–84 lat, co mieszkałë w rozmajitëch stronach Kaszëb.
Całownô lëczba ùdostónëch òd bëtników testu pòzwów farwów wënôszô 1285,
statisticzno na jednégò bëtnika przëpôdô 16,91 òkresleniów farwów. W przërówna-
nim z badérowaniama dlô pòlsczégò jãzëka18, statisticzny ùżëtkòwnik kaszëbiznë
pòdôł strzédno ò 10 pòzwów mni (òb. tôfla 2). Téż rekòrdowô lëczba w przëtrôfkù
pòlaszëznë je wëższô (przënôlégô tu nadczidnąc, że w òbù badérowaniach nôwikszą
lëczbã pòzwów farwów dałë białczi)19.
Tôfla 2
Pòzwë farwów pòdóné przez kaszëbsczich i pòlsczich bëtników testu
– statisticzné dóné
Rekòrdowô
Lëczba Całownô lëczba Lëczba pòzwów
lëczba
Jãzëk bëtników pòdónëch farwów co przëpôdô
pòzwów
badérowania pòzwów farwów na bëtnika
farwów
kaszëbsczi 76 1285 16,91 42
pòlsczi 100 2698 26,98 54
Tôfla 3 pòkôzywô nôczãscy pòdôwóné pòzwë farwów òbczas 5 minut testu. Próg
10 procent przekroczëło 21 òkresleniów farwów.
Tôfla 3
Frekwencjô kaszëbsczich pòzwów farwów pò piãc minutach testu
Plac %
Pòzwa farwów Lëczba wëstąpieniów
w rankingù (N = 76)
czôrny 75 99
1–2
zelony 75 99
3 biôłi 74 97
4 czerwòny 72 95
5 żôłti 70 92
mòdri 61 80
6–7
bruny 61 80
18 Dóné dlô pòlsczégò jãzëka pòchôdają z: D. Stanulewicz, The Polish and Kashubian colour
lexicons…, s. 362.
19 Pòlskô i kaszëbskô słowizna farwów pòrównywô w: D. Stanulewicz, The Polish and Kashu-
bian colour lexicons…, a téż w: D. Stanulewicz, Blue in Polish and Kashubian (w drëkù), gdze jô piszã
ò pòzwach farwë niebiesczi w tëch jãzëkach.

8 różewi 49 64
9 szari 48 63
złoti 45 59
10–11
strzébrzny 49 59
12 pòmarańczowi 31 41
13 niebiesczi 28 37
14 fioletowi 25 35
15 lilewi 23 30
16 apfelzynowi 14 18
17 seledinowi 11 14
bòrdowi 9 12
18–19
cemnozelony 9 12
cytrónowi 8 11
20–21
bùri 8 11
Na lësce nôczãscy pòdôwónëch pòzwów farwów sã nalazłë te wëmienioné w tô-

flë 1, równak nié wszëtczé sã zmiescëłë w pierszi jednôstce – pòza nią nalazło sã
òkreslenié fioletu lilewi i òkreslenia òranżu apfelzynowi i pòmarańczowi. W przëtrôfkù
nëch òbù farwów pòlsczé zapòżëczczi mają wëższą frekwencjã: fioletowi – 35%,
lilewi – 30%; pòmarańczowi – 41%, apfelzynowi – 18%. Na placach 10–11 sã nalazłë
òkreslenia farwë złoti i strzébrzny – złoti i strzébrzny. Żlë jesz chòdzy ò wszëtczé
pòzwë farwów pòkôzónëch w tôflë 3, lëczbòwé i procentowé dóné pòzwòliwają na
wërégòwanié pòsobnëch grëpów:
– grëpa I (80%–99%): czôrny, zelony, biôłi, czerwòny, żôłti, mòdri, bruny;

– grëpa II (59%–64%): różewi, szari, złoti, strzébrzny;
– grëpa III (30%–41%): pòmarańczowi, niebiesczi, fioletowi, lilewi;
– grëpa IV (11%–18%): apfelzynowi, seledinowi, bòrdowi, cemnozelony, cytrónowi, bùri.
Kò jesz do te bë mùszôł dodac grëpã V, w jaczi sã nalazłë słowa pòdóné przez

mni jak 10 procent ùczãstników badérowaniô. Grëpë I–IV dzeli co nômni 12 pùnktów
procentowëch, nôwicy (23) w przëtrôfkù grëpë II i III.
Równak – jak jô ju wëżi rzekła – dlô wërégòwaniô spòdlecznëch pòzwów farwów
nôbarżi płôtnô je pierszô minuta badérowaniô. Tôfla 4 pòkôzywô pòzwë farwów pò-
dóné w ti zôczątkòwi faze testu (próg – téż 10 procent). Płôtnô je téż pòzwa pòdónô
jakno pierszô (òb. tôfla 5).

Tôfla 4
Frekwencjô kaszëbsczich pòzwów farwów pò pierszi minuce testu
Plac %
Pòzwa farwë Lëczba wëstąpieniów
1 czôrny 70 92
2 biôłi 64 84
3 żôłti 62 82
czerwòny 60 79
4–5
zelony 60 79
6 mòdri 52 68
7 bruny 43 57
8 niebiesczi 19 25
różewi 18 24
9–10
szari 18 24
11 lilewi 14 18
pòmarańczowi 10 13
13–14
fioletowi 10 13
złoti 8 11
15–16
strzébrzny 8 11
Tôfla 5
Kaszëbsczé pòzwë farwów pòdóné jakno pierszé
Plac %
Pòzwa farwë Lëczba wëstąpieniów
1 biôłi 26 34
2 czôrny 12 16
3 mòdri 11 14
4 czerwòny 9 12
5 zelony 6 8
6 bruny 5 7
7 żôłti 4 5
8 niebiesczi 3 4
szari 1 1
9–10
kawòwi 1 1

Jak wënikô z pòkôzónëch dónëch w tôflë 4, w pierszi minuce badérowania òkresle-

nia złoti i strzébrzny nalazłë sã za pierszą jednôstką – na môlach 15–16, zôs w pôrach
pòzwów fioletu i òranżu pòlsczé zapòżëczczi mają (kąsynôszk) niższą frekwencjã:
lilewi – 18%, fioletowi – 13%; apfelzynowi – 14%, pòmarańczowi – 13%. Do pierszi
jednôstczi kanãłë lilewi i niebiesczi. Tak òglowò zdrzącë, pòdóné pòzwë farwów dzelą
sã na dwie wërazné grëpë, jaczé dzelą jaż 32 procentowé pùnktë:
– grëpa I: (57%–92%): czôrny, biôłi, żôłti, czerwòny, zelony, mòdri, bruny;

– grëpa II: (11%–25%): niebiesczi, różewi, szari, lilewi, apfelzynowi, pòmarańczowi,
fioletowi, złoti, strzébrzny.
We wszëtczich trzech tôflach – nr 3, 4 i 5 – na pierszich sédmë placach nalazłë

sã pòsobné leksemë: czôrny, biôłi, żôłti, czerwòny, zelony, mòdri i bruny. Jich wë-
soczé notowania w òbù rankingach swiôdczą ò jich psychòlogiczny płôtnoce, a téż
ò jich sztabil placu w leksykònie farwów w kaszëbsczim jãzëkù. Mòże wëcygnąc
wniosk, że przënôlégają òne do primarnëch spòdlecznëch pòzwów farwów, chòc
jinszi badérowie nie rechùją do ti grëpë bruny pòzwë. Wësokô pòzycjô ti pòzwë farwë
w kaszëbiznie mòże bëc sparłãczonô z wôżną rolą, jaką miałë zwierzãta w tradicyjny
wiesczi gòspòdarce – westrzód nich bëłë kònie i krowë brunégò zortu. Ta sprawa
wëmôgô dalszich badérowaniów.
Zôs do grëpë sekùndarnëch pòzwów spòdlecznëch – czejbë wzął pòd bôczënk
òsoblëwie badérowania z pierszi minutë – mòże zarechòwac leksemë różewi, szari,
lilewi, apfelzynowi abò pòmarańczowi, a téż niebiesczi. Prôwdac, z badérowaniów wë-
szło, że nie są òne nijak tak płôtné dlô ùżëtkòwników kaszëbiznë, równak òstałë przez
nich czãscy ùwzglãdnioné jak néga pòzwów farwów (je wiedzec, że bez rechòwaniô
nëch sédmë primarnëch).
Czekawô je tu bëtnosc znankòwnika niebiesczi, jaczi w kaszëbiznie (nié le pòdług
słowarzów, ale téż pòdług mëszleniô wiele Kaszëbów) ni mô związkù z farwą, le
òznôczô ‘nawlékô do nieba, niebiańsczi’20. Czemù tak je wierã przënôlégô widzec
w dwajãzëcznòscë i z tim sparłãczony interferencji. Kò niechtërny bëtnicë testu pòdelë
dwa znankòwniczi, co nazéwałë niebieską farwã mòdri i niebiesczi – z czegò mòże
merkac, że te persónë ùwôżają, że ne leksemë sã òdnôszają do rozmajitëch òdcéni
niebiesczégò. Tu mùszi baczëc na gwësną tendencjã zmerkóną w jednëch mòwach
słowiańsczich – rusczim, ùkrajińsczim i biôłorusczim, jaką je ùżiwanié nié jedny, le
dwùch spòdlecznëch pòzwów farwë niebiesczi (np. rus. синий i голубой – pierszi
z tëch leksemów sã òdnôszô do òdcéni cemniészich, a drëdżi do jasniészich)21, a téż
20 Òb. m.jin. E. Gòłąbk, Kaszëbsczi słôworz normatiwny, Gduńsk 2005, s. 264.

21 Òb. m.jin. A. Hippisley, dz. cyt.; E. Kòmòrowskô, Barwa w języku polskim i rosyjskim: Rozważania
semantyczne, Szczecëno 2010, s. 157–165; G. Mòrgan, G. G. Corbett, dz. cyt.; G. V. Paramei, Singing the
Russian blues: An argument for culturally basic color terms, „Cross-Cultural Research: The Journal of
Comparative Social Studies” 2005, nr 39/1, s. 10–38.

òsoblëwi status leksemù błękitny w pòlsczim jãzëkù22. Ta rzecz wëmôgô dalszich

badérowaniów.
Czej zdrzimë na relatiwno niską frekwencjã pòzwów fioletu i òranżu, jakbë ùczãst-
nicë badérowania szarf sã òrzeklë za jedną z pòzwów (lilewi abò fioletowi, apfelzynowi
abò pomarańczowi), jich môl béłbë wiele wëżi. Jak na terô je wërazno widzec, że lilewi
i fioletowi a apfelzynowi i pomarańczowi jidą ze sobą na miónczi. Do te mùszi baczëc
na to, że pòzwa farwë pòmarańczowi dotëgòwa do kaszëbsczi leksyczi jakno slédnô –
ni mô ji słowôrz Ramùłta, ani słowôrz Sëchtë – a nen slédny òbjimô wszëtczé néżné
leksemë z tôflë 1. Kaszëbi w ùszłoce mòglë nã farwã miec jakno òdcéń żôłti farwë.
6. Pòdsëmòwanié
W pòdsëmòwanim przënôlégô ùznac, że zbiérk psychòlogiczno nôbarżi wôżnëch

kaszëbsczich pòzwów farwów òbjimô pòsobné znankòwniczi: biôłi, czôrny, zelony,
czerwòny, żôłti, mòdri i bruny. Wôżné są téż szari, różewi, lilewi i apfelzynowi abò
pòmarańczowi, le jich plac w leksykònie farwów – òsoblëwie pòzwów fioletu i òranżu
– nie je jesz sztabil.
Jak jô nadczidnãła we wstãpie, badérowania jidą dali. Òbjãcé testã wikszi lëczbë
ùczãstników mést pòcwierdzy wëniczi pòkôzóné w nym artiklu – òsoblëwie te, co
sã tikają nôbarżi płôtnëch sédmë kaszëbsczich pòzwów farwów, ale téż – jô móm
nôdzejã – dô nama barżi fùl òdpòwiésc na czile mãczącëch mie jiwrów.
Pòdzãka
Jem baro wdzãcznô pòsobnym personóm, jaczé przeprowadzëłë testowé badérowania
westrzód nôleżników swòjich familiów, znajemnëch i sztudérów abò mie pòmògłë
w jegò przeprowadzenim, a bëlë to: Òlga Aleksandrowskô, Mark Cybùlsczi, Klaùdia
Jakùbòwskô, Martina Jaskùlskô (z d. Richert), Anna Malewskô, Joanna Òkòniewskô,
Justina Pòmierskô, Manuel Schmidt, Lucyna Sorn, Tomôsz Staniszewsczi, Sabi-
na Szëmikòwskô, Magdalena Trosko (z d. Reclaf), Bòżena Ùgòwskô i Magdalena
Zegarlińskô (z d. Òkrój). Téż baro serdeczno dzãkùjã wszëtczim, co wzãlë ùdzél
w badérowanim.
22 Òb. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, òsoblëwie s. 276–282.

Paùlëna Wãserskô
Pòzwë niedozdrzeniałëch òsobów

z òbéńdë kartësczégò krézu
zwëskóné ze słowarza Bernarda Sëchtë
Słownik gwar kaszubskich
na tle kultury ludowej
Spòdlowim célã hewòtnégò dokazu – jak wskôzëje téż titel – bëło zebranié i zesta-
wienié rozmajitëch słowów, wëzwëskónëch ze sétmë tomów słowarza Bernata Sëchtë
Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (t. I–VII, 1967–1976), tikającëch sã
pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów, ale blós tëch, przë chtërnëch ùsôdzca słowarza
pòdôł môl wëstãpòwaniô – „śr.” abò pasownëch wsów (np. Pùzdrowò, Gòwidlëno,
Serakòjce), tak tej nëch w òbéńdze kartësczégò krézu.
Słowa jak np. bãks (Sy I, 25), gdze môl wëstãpòwaniô to nié blós kartësczi kréz,
ale téż pùcczi i wejrowsczi (tuwò ùsôdzca pòdôwô môl wëstãpòwaniô pò teksce z za-
stosowanim słowa), abò darmòzjôd (Sy I, 189), jakno słowò, jaczégò ùmôlowienié to
Rąb, Jeleńskô Hëta, Òtalżëno, Łebińskô Hëta (blós Rąb to miescowòsc, nachôdającô
sã w kartësczim krézu) nie òstałé w ny robòce wëzwëskóné, tak jak w przëtrôfkù
słowów, chtërne są òglowé dlô całi òbéńdë Kaszëb [np. bòżuszk (Sy I, 52), krëszëna
(Sy II, 249), nagùla (Sy III, 182), mòrës (Sy III, 108)], jak i nëch, gdze ùsôdzca môl
pòdôwô dopiérkù np. przë rzeklënie [brutka (Sy I, 73– 74), Czej sã brutka kawalerowi
nawinie, to òn jã weznie. (Pùzdrowò)], bòsôk (Sy I, 61), ‘Bòsôków wiészają – grożą
dzieciom biegającym wczesną wiosną boso’ (Pùzdrowò)].
Wiele słów [np. brojownica (Sy I, 71)] z gwôsnëch doswiôdczeniów pamiãtóm,
jakno tëch sczerowónëch blós do dzecy, równo, czë do knôpa czë do dzéwczãca.
B. Sëchta pòdaje taczé wëjasnienié w przëtrôfkù pòwëższégò słowa: ‘ta, co broi’.
Tej wedle jegò badérowaniów słowa brojownica mòże ùżëc w stosënkù do dzecka,
młodzëznë, ale téż do białczi. Taczich wërazów w ti prôcë ni ma.
Pòjawiłë sã téż jiwrë np. w słowie beczka (Sy I, 29), chtërno òznôczô: ‘urwis,
figlarz, żartowniś’. Nawetka pò przeczëtanim dalszi frazë: Të jes beczka., nie je wie-
dzec, do kògò tak pò prôwdze òdnôszô sã to słowò. Nôczãszczi w pòtoczny gôdcë
słowa ‘urwis’ ùżiwô sã w stosënkù do dzecka abò młodzëznë. Równak jeżlë jidze ò sło-
wò ‘żartowniś’, to barżi tikô to sã kogòs dozdrzeniałégò, ale téż czasama młodzëznë.

Chòc jakno môl wëstãpòwaniô je pòdónô wies Pùzdrowò, słowa, chtërnym cãżkò je
przëpòrządkòwac òdbiércã, nie nachôdają sã w ti robòce.
W przëpôdkù, czej słowò òznôczô jakąs òsobã, ale téż np. zwierzãta [czmir (Sy
I, 174) ‘drobiazg, szczególnie drobne dzieci, drobne ryby, drobne pieniądze’], przë
pòdôwanim ùżëcégò słowa òstałë pòdóné blós zdania, w chtërnëch ùsôdzca wëja-
sniwô znaczenié sparłãczoné z pòzwą niedozdrzeniałi òsobë, abò karna òsobów (Co
tu tegò czmiru je ù waju. Nié: Ùłowilë sóm czmir. Wrzëc ten czmir nazôd w wòdã.
Tim czmirã të nikògò nie wëpłacysz.)
Słowa òstałë pòddóné semanticzny i statisticzny analize. W dokazu òstałë wëz-
wëskóné leksykalné jednostczi w spòdlowëch fòrmach, tj. jistniczi w nazéwôczu
pòjedinczny lëczbë, czasama w wielny lëczbie, w rozmajitëch gramaticznëch ôrtach,
a òkróm hasła téż jegò znaczenié, ùżëcé i wëstãpòwanié. Pòzwë i tekstë, w jaczich
òstałë òne ùżëté, są zapisóné wedle dzysdniowégò pisënkù. Gwarowé fòrmë są za-
mienioné na fòrmë zgódné z dzysdniowim lëteracczim jãzëkã.
Ò kaszëbsczich pòzwach bëło tej-sej pisóné. Òglowò w nôùkòwim dzélu ro-
bòtë nad kaszëbizną nicht nigdë nie pisôł ò pòzwach lëdzy, tj. dzecy, młodzëznë czë
dozdrzeniałëch òsobów. Nôukòwé robòtë, chtërne òglowò ùdało sã mie nalezc, jaczich
spòdlowim célã bëła robòta prawie nad słowizną, tikałë sã np. pòzwów zwierzãtów.
W zbiérkù pòd titlã Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje·Zabytki·Słownictwo (Wejhero-
wo 1987) mòże nalezc trzëdzescë szesc artiklów, chtërnëch aùtorką bëła jãzëkòznajôr-
ka Hana Pòpòwskô-Tabòrskô. Tak, jak pisze aùtorka, w nym zbiérkù są artikle spar-
łãczoné z kaszëbsczima dzejama, pamiątkama, a przede wszëtczim kaszëbską sło-
wizną. Równak westrzód wszëtczich artiklów w ji robòce jô nalazła blós jeden, tj.
Niektóre kaszubskie appelativa wobec staropolskiego nazewnictwa osobowego, („Stu-
dia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, XI, 1927, s. 89–92), chtërnégò spòdlowim célã
bëło zbadérownié jistników, jaczé bëłë pòzwama całi klasë desygnatów. Nie bëłë to
tej gwôsné jistniczi. Jak téż bëło w titlu artikla pòdsztrëchniãté, są to blós niechtërne
appelativa. Nie je to tej bòkadné karno taczich prawie pòzwów.
Sóm ùsôdzca słowarza, na spòdlim jaczégò pòwsta ta robòta, ks. Bernat Sëchta,
napisôł artikle pt. Twórcze zdolności językowe Kaszubów (na przykładzie synonimów
biedronki) („Język Polski”, XXXVIII, 1958, 3, S. 217–220), Przezwiska u Kaszu-
bów („Język Polski”, XXXVI, 1956, 2, 97–108, 3, s. 205–2017), Kaszubskie grupy
regionalne i lokalne, ich nazwy i wzajemny stosunek do siebie („Rocznik Gdański”,
XVII/XVIII, 1958/1959, s. 223–249), Kaszubskie nazwy diabła (wyjątki ze słownika
kaszubskiego) („Język polski”, XXXVII, 1957, 1, s. 28–44).
Wôrt nadczidnąc téż ò Bernace Slasczim, chtëren je ùsôdzcą artikla pt. Słownictwo
rybackie i żeglarskie u Kaszubów nadmorskich („Prace Filologiczne”, VIII, 1913,
1, s. 21–93), Jerzim Trédrze, chtëren je aùtorã artikla pt. Kaszubskie nazwy stawów
w powiecie wejherowskim („Rocznik Gdański”, XXXIII, 1973, z. 1, s. 178–188),
a nawetka ò Friedrichù Lorentzu, ùsôdzcë prôcë pt. Polskie i kaszubskie nazwy miej-
scowości na Pomorzu kaszubskim (Pòznań 1923).

Ò pòzwach roscënów, a dokładno jagòdów, pisa Jadwiga Majowô. Swòjã robòtã

przedstôwia w artiklu pt. Nazwy jagód w gwarach kaszubskich, („Studia z Filologii
Polskiej i Słowiańskiej”, VIII, 1969, s. 115–127).
Brzadã doktorsczi robòtë wastnë Éwë Rogòwsczi-Cëbùlsczi je ksążka Kaszubskie
nazwy roślin uprawnych (Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998)
i jak sóm titel wskôzëje, je to robòta nad pòzwama roscënów.
Nót jesz napisac ò dwùch artiklach profesora Mareka Cëbùlsczégò, tj. Kaszub-
skie czasowniki oznaczające jedzenie i picie, (w: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia,
cz. VI: Słownictwo i frazeologia polszczyzny mówionej, pod redakcją H. Sędziak,
Łomża 2002, s. 51–57) i Kaszubskie nazwy ciernika (w: Polszczyzna Mazowsza
i Podlasia, cz. VII: Obraz życia i kultury mieszkańców regionu utrwalony w słow-
nictwie gwarowym i regionalnym, pod red. H. Sędziak, Łomża 2003, s. 35–42), gdze
ùsôdzca zajimô sã kaszëbsczima pòzwama òsoblëwi rëbë i czasnikama òkresliwają-
cyma jedzenié i picé.
Jak je widzec, pòjawiłe sã robòtë, rozmajité arikle, chtërnëch ùsôdzcowie scze-
rowelë swòje badérowania w stronã kaszëbsczi słowiznë. Jak widzec z pòwëższégò
zestôwkù, badérowónô bëła słowizna sparłãczonô z pòzwama pùrtków, zwierzãtów,
roscënów, miescowòsców, błotków, regionalnëch karnów, przezwësków itd. Jô bë rów-
nak chcała dac bôczenié na articzel Hanë Pòpòwsczi-Tabòrsczi pt. Niektóre kaszubskie
appelativa wobec staropolskiego nazewnictwa osobowego („Studia z Filologii Polskiej
i Słowiańskiej, XI, 1927, s. 89–92), chtëren je jedurnym z nëch, jaczé ùdało mie sã
zebrac, co òdnôszô sã do pòzwów òsobów, chòc i tuwò je to robòta nad òglowima,
a do te jesz wëbrónyma pòzwama. Na spòdlim wszëtczich zebrónëch dokazów mòże
pòwiedzec, że jesz nigdë nicht sã nie zajimôł badérowanim pòzwów niedozdrzeniałëch
òsobów. Wedle mòji wiédzë nicht jesz nigdë nie zajimôł sã tą problematiką.
W ksążce Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii
i dialektach języka polskiego (Warszawa 1966), chtërny ùsôdzcą je M. Szimczak,
zgódno z titlã nachôdô sã kaszëbsczi jãzëk jakno jeden z pòlsczich dialektów, a we-
strzód pòzwów stãpniów krewnotë tam pòdónëch są téż kaszëbsczé pòzwë. W mòji
robòce jidze równak ò pòzwë młodëch òsobów w kartësczi òdmianie kaszëbsczégò
jãzëka niezanôleżno òd krewnotë.
Z sétmëtomòwégò dokazu Bernata Sëchtë jô wëbra 107 pòzwów.

Jeżlë jidze ò umôlowienié słowów, to nie je to takô do kùńca prostô sprawa. B. Sëch-
ta we wstãpie do swòji robòtë, w dzélu ò wërazowi geògrafii, pisze tak: „Bez uwzględ-
nienia czynnika geograficznego nie ma wyczerpującej charakterystyki słownictwa
gwarowego ani pełnego obrazu życia poszczególnych wyrazów. Dlatego każde hasło,
o ile nie jest ogólne, jest umiejscowione. To samo odnosi się do jego formy fonetycz-
nej lub fleksyjnej i do jego funkcji znaczeniowej”1. W przëtrôfkù pòzwów, chtërne
1 SGK, t. I, s. XXIV

jô wëzwëska ze słowarza, nigdze nie bëło tak, żebë zarô pò hasle nachôdało sã jegò
ùmôlowienié. Tak tej dlô mie wëznacznikã wëstãpòwaniô wërazów stałë sã wse, jaczé
ùsôdzca pòdôwô dopiérze pò rozmajitëch zdaniach z ùżëcym słowòw. Jeżlëbë szedł
wedle wskôzów B. Sëchtë, to przikładową wëpòwiésc: Ju të sã czëbisz, pùpùjajkù
ùsôdzca mùszôłbë zapisac tak samò w trzech wsach, tj. Serakòjcach, Pùzdrowie,
Swiónowie. Jak sã mòże domëszlac, nie je to mòżebné.
Zebróną i òpisóną przeze mie słowiznã, tikającą sã pozwów niedozdrzeniałëch
òsobów z òbéńdë kartësczégò krézu, mòże pògrëpòwac zgódno z przëpisónyma ji
miescowòscama, to je:
kartësczi kréz: arcybãks, pãpk, nopel, nopelk, rozwòlańc, smùlónk, bòjfón, bùck-
mack, bùcón, bùzer, bùzón, cëbùla/cebùla, pënôla, jeblot, jeblotka, môłniô, ùczën-
ka, bibiątkò, bùzer, nipòcéùsz, nipòcywc, òbiésk, òbiéska, grôbczôk, brzãczk,
brutiszka, bùzónka, cotuszka/cotiszka, czôglątkò, firla, firlëta, majéwka, nôzëm-
czã, pòdlatawc, pòdlecónka, pizglã, pizglątkò, czmir, grôbczôk, kãpka, nadżéla,
pëtk, pëta, pùga, skrzëpica, sztolmiątkò, lëszczã, mùżdżątkò, smùlónka, mùleczk,
krziwdzątkò, piérnica, wëzdrzónka, jabùleczkò;
tam-sam w kartësczim krézu: plewa, szczeżlôk, pòdrzëtnica;

kartësczi kréz, a przede wszëtczim Serakòjce, Pùzdrowò, Gòwidlëno: nopel, no-
pelk;
Pùzdrowò: babrzënisz, pëtosz, pëtoszk, beróza/ bróza, mecetin, mecetinka, czun-
drus, petileta, piérlëca, rzepeckô, gùnka, wińcónka;
Pùzdrowò, Serakòjce: wiewòtka, zakwitnica, zaswójk, flëska, flësëca, pùpùlk;
Pùzdrowò, Gòwidlëno: wëroslôk;
Pùzdrowò, Serakòjce, Tëchlëno: fizgôcz;
Pùzdrowò, Serakòjce, Gòwidlëno, Tëchlëno: biôtkòwnica;
Serakòjce, Pùzdrowò, Swiónowò: pùpùjaj, pùpùjajk, pùpùla, pùpùsz;
Pùzdrowò, Serakòjce, Gòwidlëno: grëmlëca, chòchla;
Pùzdrowò, Mòjsz, Miechùcëno: leniónk, leniónka;
Swiónowò: dëgòtka;
Pùzdrowò, Serakòjce, Gòwidlëno, Swiónowò: pùrtela;
Stajszewò: szczigla, szcziglã;
Tokarë, Czeczewò, Kłosowò: bùcer, czorga;
Rąb: biegùszk;
Rąb, Òtalżëno: kôrczã, kôrczka;
Pòmieczëno: kôrkówka;
Pòmieczëno, Przedkòwò: gùtôrz;
Żukòwò, Przedkòwò: niedorostk;
Przedkòwò, Żukòwò, Pòmieczëno: skwiega;
Gòrãczëno: bòber;

Czôrlëno, Niesołejce, Zgòrzałé: fiksatka;

Łątczińskô Hëta: grëmelk;
Rãbiéńca, Kùjôtë, Kistowò: nãtnica;
Pòdjazë, Sëlëczëno, Kistowò, Żakòwò,Wãsorë: pùpùsza;
Swiónowò, Stajszewò, Mirochòwò, Pòmieczińskô Hëta, Bącz: pizglôcz.
Ùsôdzca wërazno wskôzôł na słowa, chtërne wëszłë z ùżëcô, a są to: babrzënisz,

mecetin, mecetinka. Równak wiele wicy je słowów, chtërne, wedle kwalifikatorów,
bëłë ùżiwóné blós przez nôstarszé pòkòlenié Kaszëbów, tj. 18 pòzwów (wińcónka,
mùżdżątkò, gùnka, wiewòtka, skwiega, skrzëpica, nãtnica, leniónk, leniónka, biôt-
kòwnica, zakwitnica, rzepeckô, piérlëca, petileta, zaswójk, czorga, wëroslôk, pëtoszk).
Wôrt je zmerkac, że jinaczi kwalifikòwóné je zdrobnienié, a jinaczi spòdlowô fòrma,
jak w przëtrôfkù słowa pëtosz, chtërnégò zdrobniałô fòrma, pëtoszk, w słowarzu
nachôdô sã z kwalifikatorã, chtëren przed hasłã wzgl. przed jego definicją òznôczô,
że wyraz wzgl. jego znaczenie znane są już tylko najstarszemu pokoleniu2.
Wëzwëskóné przeze mie słowa, tikającé sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów

z kartësczégò krézu, mòże pòdzelëc wedle jich znaczënków, to je:
słowizna tikającô sã pòzwów nieslëbnëch dzecy: arcybãks, pãpk;

słowizna tikającô sã pòzwów rozwòlonëch, niedozdrzeniałëch òsobów: babrzënisz,
nopel, nopelk, pëtosz, pëtoszk, pùpùjaj, pùpùjajk, pùpùla, pùpùsz, rozwòlańc,
smùlónk, pùpùlk;
słowizna tikającô sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów z pòzdrzatkù na jich
zachòwanié, tipiczné czinnoscë: biegùszk, biôtkòwnica, czorga, gùtôrz, jeblot,
jeblotka, môłniô, ùczënka;
2 SGK IV, 62

słowizna tikającô sã pòzwów nômłodszich dzecy: bibiątkò, niedorostk;

słowizna tikającô sã pòzwów cëzëch dzecy: zaswójk;
słowizna tikającô sã pòzwów nipòcëch, niedozdrzeniałëch òsobów: bòber, bùzer,
czundrus, fizgôcz, nipòcéùsz, nipòcywc, òbiésk, òbiéska, pùrtela;
słowizna tikającô sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów, co wiele płaczą: brzãczk;
słowizna tikającô sã pòzwów młodëch, niedoswiôdczonëch òsobów: brutiszka,
bùzónka, cotuszka/cotiszka, czôglątkò, dëgòtka, fiksatka, firla, firlëta, kôrczã,
kôrczka, kôrkówka, majéwka, mecetinka, nôzëmczã, petileta, pòdlatawc, pòdle-
cónka, piérlëca, pizglã, pizglątkò, rzepeckô, szcziglã, zakwitnica, beróza/bróza,
bòjfón, bùckmack, bùcer, bùcón, bùzer, bùzón, cëbùla/cebùla, grôbczôk, mecetin,
pënôla, wëroslôk;
słowizna tikającô sã pòzwów karna dzecy: czmir;
słowizna tikającô sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów z pòzdrzatkù na jich
wëzdrzatk: grôbczôk, grëmelk, grëmlëca, chòchla, kãpka, leniónk, leniónka, na-
dżéla, nãtnica, nopel, nopelk, pëtk, pëta, plewa, pùga, pùpùsza, pizglã, pizglątkò,
pizglôcz, skrzëpica, skwiega, sztolmiątkò, szczeżlôk, wiewòtka;
słowizna tikającô sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów sparłączonô z jich cha-
rakterã: gùnka, lëszczã, mùżdżątkò, smùlónka, fleska, flësëca;
słowizna tikającô sã òglowëch pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów: mùleczk,
wińcónka;
słowizna tikającô sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów z emòcjalnym nacéchò-
wanim: krziwdzątkò, pòdrzëtnica, piérnica, wëzdrzónka, jabùleczkò.

Jak je widzec na pòwëższim malënkù, nôwicy pòzwów je ùsadzonëch na spòdlim

wëzdrzatkù drëdżi òsobë i pòzwów młodëch, niedoswiôdczonëch òsobów, dlô chtër-
nëch żëcowé jiwrë to cos, co nie je do zrozmieniô.
Wiele westrzód zebrónëch słowów mô wicy jak jedno znaczenié. Czasã je tak,
że pierszim znaczenim słowa je znaczenié, chtërno bëło mie brëkòwné w ny robòce,
np. tak jak w przëtrôfkù słowa nopel, czë jegò deminutiwny fòrmë nopelk. Zdôrzô sã
równak téż tak, że znaczenié słowa, chtërno òdnôszô sã do pòzwów niedozdrzeniałëch
òsobów z òbéńdë kartësczégò krézu, je nym pòstãpnym, nié pierszim, np. pãpk.
Zebróną słowiznã mòże pòdzelëc na taczé ôrtë:
słowa, chtërne mają blós jedno znaczenié: arcybãks, babrzënisz, pëtoszk, pùpùjaj,
pùpùjajk, pùpùla, pùrusz, rozwòlańc, smùlónk, pùpùlk, biegùszk, czorga, flëska,
flësëca, ùczënka, bibiątkò, niedorostk, zaswójk, bùzer, czundrus, fizgôcz, nipò-
céùsz, nipòcywc, òbiésk, òbiéska, pùrtela, brutiszka, bùzónka, szcziglã, czôglątkò,
dëgòtka, fiksatka, firla, firlëta, kôrczã, kôrczka, kôrkówka, mecetinka, petileta,
piérlëca, rzepeckô, zakwitnica, beróza/bróza, bòjfón, bùckmack, bùcer, bùcón,
bùzer, bùzón, mecetin, wëroslôk, biôtkòwnica, grëmelk, grëmlëca, leniónk, lenión-
ka, nãtnica, pëtk, pùpùsza, pizglôcz, skrzëpica, sztolmiątkò, szczeżlôk, wiewòtka,
gùnka, mùżdżątkò, smùlónka, krziwdzątkò, piérnica, wëzdrzónka;
słowa, chtërnëch pierszé znaczenié je wëzwëskiwóné w ti robòce: nopel, nopelk,
pëtosz, pòdlecónka, pënôla, nadżéla, mùleczk;
słowa, chtërnëch znaczenié wôżné dlô ti robòtë, to pòsobné znaczenié, jiné niżlë
pierszé: pãpk, gùtôrz, jeblot, jeblotka, môłniô, bòber, grôbczôk, brzãczk, cotuszka/
cotiszka, majéwka, nôzëmczã, pòdlatawc, cëbùla/cebùla, grôbczôk, chòchla, kãp-
ka, nopel, nopelk, pëta, plewa, pùga, pizglã, pizglątkò, skwiega, lëszczã, wińcónka,
pòdrzëtnica, jabùleczkò.
W karnie całi słowiznë nachôdô sã wiele pòzwów, chtërne ùsôdzca pòdôwô z kwa-
lifikatorama augm. i dem. W nym dzélu robòtë jô ne wszëtczé słowa podzela prawie
pòdług nëch kwalifikatorów:
zgrëbiałé fòrmë: flësëca (òd flëska);

zdrobniałé fòrmë: czôglątkò (òd czôglã), nopelk (òd nopel), pëtoszk (òd pëtosz),
pizglątkò (òd pizglã), pùpùjajk (òd pùpùjaj).
Tak spòdlowô fòrma pòwëższich słowów, jak i pasownô dlô nich zgrëbiałô abò
zdrobniałô fòrma wedle B. Sëchtë bëłë charakteristiczné dlô òbéńdë kartësczégò
krézu. Równak jô jem dbë, że jesz wiele jinëch słowów (np. smùlónk), chòc ni ma
przë nich pasownëch kwalifikatorów (augm., dem.) téż są zgëbiałima abò zdrobniałima
fòrmama słowów, chtërnëch jô w ti robòce nie zanotérowa, bo nie są òne pasowné
do òglowò przëjãtëch przez mie reglów ny robòtë.

Wëstrzód wszëtczich pòzwów blós niecałi 18% (babrzënisz, pëtosz, pëtoszk, beróza/
/bróza, mecetin, mecetinka, czundrus, petileta, piérlëca, rzepeckô, gùnka, wińcónka,
dëgòtka, szcziglã, biegùszk, kôrkówka, bòber, grëmelk) òkôzało sã bëc znóné i ùżiwóné
leno w niechtërnëch wsach. Pòzwë, chtërne bëłë charakteristiczné dlô òbéńdë całégò
kartësczégò krézu to 50,4% wszëtczich słowów, a kòl te 1,8% to pòzwë òglowò znóné
w kartësczim krézu, ale nôbarżi przez mieszkańców Serakòjc, Tëchlëna i Pùzdro-
wa i 2,8% słowów, jaczé baro rzôdkò mòżna bëło ùczëc w òkòlim kartësczégò krézu.
11,2% to ùdzél słowów tipicznëch blós dlô dwùch wsów (wiewòtka, zakwitnica, za-
swójk, flëska, flësëca, pùpùlk, wëroslôk, kôrczã, kôrczka, gùtôrz, niedorostk, nãtnica).
Kòl 13% wszëtczich pòzwów je charkteristiczné dlô trzech wsów, a 2,8% dlô sztërzech.
Le dwa słowa są tipiczné dlô piãc wsów, a je to 1,8% wszëtczich jistników.
Wiedzącë, że ùsôdzca słowarza, ks. Bernat Sëchta, pòchôdôł z Pùzdrowa i spãdzył
tam dłudżi czas swòjich dzecynnëch lat, a przë tim jegò starszi doma gôdelë blós pò
kaszëbskù, mòżna bëło założëc, że nôwicy słowów bãdze tipicznëch prawie dlô wsë
Pùzdrowò. Tak tej jaż 38 słowów je tipicznëch m.jin. dlô Pùzdrowa. W przërównanim
do lëczbë nëch znónëch òglowò w kartësczim krézu (54) je to baro wiele, bò jaż 35,5%
wszëtczich zebrónëch słowów.
Nôbarżi bòkadny dzél kartësczégò krézu w pòzwë niedozdrzeniałëch òsobów
stanowi jegò zôpadnô i nordowô czãsc.
Chòc tuwò nachôdają sã słowa blós z òbéńdë kartësczégò krézu i chòc je jich
nôwicy, to na spòdlim nacéchùnków, czë chùtczészich pòdzélów, wiele słowów je
tipicznëch blós dlô niechtërnëch wsów. Mòże to zaswiôdczëwac ò bòkadoscë i płod-
noscë kaszëbsczégò jãzëka.
Ze wszëtczich jistników 2,8% to archaizmë. 16,8% to słowa, chtërne ju w drëdżi

pòłowie XX stalata bëłë znóné leno nôstarszémù pòkòleniu. Razã słowa z tima prawie
kwalifikatorama to 19,6% wszëtczich zebrónëch słowów. Wiele wiãkszi dzél, bò jaż
80,37% ze 107 słowów, to pòzwë, chtërne bëłë dobrze znóné i wcyg ùżiwóné.
Z pòzwów na rozwòloné niedozdrzeniałé òsobë w Słowniku gwar kaszubskich
na tle kultury ludowej z òbéńdë kartësczégò krézu jô nalazła 12 słowów, z chtërnëch
mòżna bë ùsadzëc pòsobné sztërë karna, tj. pòzwë òdnôszającé sã blós do knôpów
(babrzënisz, pùpùjaj, pùpùjajk, pùpùla, pùpùsz, smùlónk, pùpùlk), ne, jaczich sã
ùżiwało w stosënkù do jedurnégò dzecka (nopel, nopelk), òkresleniów do òstatnëch,
nômłodszich dzecy w rodzënie (pëtosz, pëtoszk) i do dzecy òglowò rozwòlonëch
(rozwòlańc).
Wëdawac bë sã mògło, że w sédem tomach słowarza Bernata Sëchtë na gwës bãdze
mòżna nalezc bòkadné karno pòzwów tikającëch sã nieslëbnëch dzecy. Òkôzało sã
równak, że blós w piãc tomach, tj. I, II, III, IV, VI, negò słowarza nachôdają sã taczé
pòzwë, a do te w jednym słowarzu nôwicy to sztërë słowa (pierszi tom). Razã, w piãc
tomach, nachôdô sã 16 pòzwów, z czegò blós dwie (arcybãks, pãpk) Bernat Sëchta
przëpisôł kartësczémù krézowi.

W karnie słowiznë tikający sã młodzëznë, jakno tëch młodëch i niedoswiôdczo-

nëch lëdzy, nachôdô sã jaż 35 pòzwów i je to nôwiãkszô lëczba pòzwów z wszëtczich
ùsadzonëch semanticznëch karnów. Pòjôwiô sã tuwò równak môłi jiwer, bò wedle
dolmaczënków, chtërne pòdôwô ùsôdzca słowarza, słëchô sã pòlsczé słowa: wyrostek,
młokos, smyk, żółtodziób, podlotek, podfruwajka, trzpiot ùznac za synonimë. Czej sã
sprôwdzô znaczenié nëch słowów w słowarzu pòlsczégò jãzëka, wërazno sã òne òd se
jinaczą nacéchòwanim. Wyrostek z kwalifikatorã potocznie to ‘chłopak w wieku dorasta-
nia; podrostek, nastolatek, młodzieniaszek, małolat’, tak jak podfruwajka jakno ‘młoda
dziewczyna’. Młokos wedle słowarza pòlsczégò jãzëka z kwalifikatorã lekceważąco to:
młodzieniec, dorastający chłopiec’3. Z kwalifikatorã żartobliwie nachôdają sã słowa:
smyk [‘dziecko (gł. chłopiec); malec, brzdąc, smarkacz’]4 i żółtodziób ùżiwóny w gôdce
ò ‘kimś młodym, dorastającym, nieznającym się na rzeczy’. Wedle słowarza pòlsczégò
jãzëka podlotek to słowò, chtërnégò ùżiwô sã ironicznie w gôdce ‘o osobie młodej
i niedoświadczonej; żółtodziób’5. Na przëmiôr B. Sëchta pòdôwô słowò beróza/ bróza
w znaczenim ‘młokos, wyrostek’, tak tej beróza/bróza to prosto òkreslenié młodégò
knôpa w codniowi gôdce, czë òbrazlëwi òkreslenié knôpa, jakno tegò, co sã na niczim
nie znô, wiele jesz mùszi sã naùczëc? Jô ùwôżóm, że aùtor słowarza tak dokładno nie
dôwôł bôczënkù prawie na pòlsczé znaczenia nëch słowów. Pòtraktowôł je pewno barżi
òglowò. I tak na spòdlim taczich wniosków jô ùsadza pòsobné karna:
słowizna tikającô sã dzéwczãt: brutiszka, bùzónka, cotuszka/cotiszka, czôglątkò,

szcziglã, dëgòtka, fiksatka, firla, firlëta, kôrczã, kôrczka, kôrkówka, majéwka,
mecetinka, nôzëmczã, petileta, pòdlatawc, pòdlecónka, piérlëca, pizglã, pizglątkò,
szcziglã, zakwitnica;
słowizna tikającô sã knôpów: beróza/bróza, bòjfón, bùckmack, bùcer, bùcón,
bùzer, bùzón, cëbùla/cebùla, mecetin, pënôla, wëroslôk;
słowizna tikającô sã przede wszëtczim dzéwczãt: rzepeckô.
Słowa òstałë dopasowóné do pòsobnëch karnów na spòdlim ôrtów, chtërne

B. Sëchta pòdôwô pò kòżdim hasłowim artiklu. Jeżlë dejade to słowò bëło dzecnégò
ôrtu (np. nôzëmczã), abò drãgò bëło pòwiedzec, do kògò òno sã tak pò prôwdze
òdnôszô, baro pòmòcné òkôzałë sã zdania z ùżëcym słowów (Ani sã nie przëzdrzôł
na to nôzëmczã. Chto bë sã spòdzôł, że z tegò nôzëmczëca takô panna wërosce.).
Nôwicy pòzwów na młodé, niedozdrzeniałé òsobë tikô sã dzéwczãt, bò jaż 23
pòzwë. Do tegò 11 słowów òdnôszającëch sã do knôpów, a blós jeden jistnik, rzepec-
kô, je òkreslenim òglowò młodëch, wiatrowatëch, letczich w głowie lëdzy, a przede
wszëtczim dzéwczãt.
3 http://sjp.pl/młokos, dzéń wzéraniô: 28.03.2017 r.

4 http://sjp.pl/smyk, dzéń wzéraniô: 28.03.2017 r.
5 http://sjp.pl/podlotek, dzéń wzéraniô: 28.03.2017 r.

Słowiznã tikającą sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów z pòzdrzatkù na jich

zachòwanié, tipiczné czinnoscë mòżna pòdzelëc na pòdrobné karna. W Słowniku
gwar kaszubskich na tle kultury ludowej dwa jistniczi z òbéńdë kartësczégò krézu
òdnôszają sã do chòdzeniô dzecy, tj. biegùszk, czorga. Dwa pòsobné sparłãczoné są
z gôdanim: jeblot, jeblotka. Jeden òdnôszô sã do dzecka, chtërno sã bawi (gùtôrz), je-
den do niespòkójnégò dzecka (môłniô), jeden związóny je z warkã, robòtą, tj. ùczënka.
W karnie pòzwów na nipòcé, niedozdrzeniałé òsobë mòżna ùsadzëc pòsobné karna:

òglowò dzecë: czundrus, fizgôcz, nipòcéùsz, nipòcywc;
knôpi: bòber, bùzer, òbiésk, pùrtela;
dzéwczãta: òbiéska.
Jistniczi, chtërne pòwstałë na spòdlim wëzdrzatkù, téż mòżna rozłożëc do rozma-

jitëch miechów znaczeniowëch, jak np.: pòzwë, jaczé pòwstałë na spòdlim wëzdrzatkù
cała (włosë, sztôłt, itd.) i na spòdlim wëzdrztkù ruchnów (np. w kòszlë). W tim pier-
szim karnie tej nalézemë taczé pòzwë: grôbczôk, grëmelk, grëmlëca, chòchla, kãpka,
leniónk, leniónka, nãtnica, nopel, nopelk, pëtk, pëta, plewa, pùga, pùpùsza, pizglã,
pizglątkò, pizglôcz, skrzëpica, skwiega, sztolmiątkò, szczeżlôk, wiewòtka; równak
w drëdżim blós jednã – nadżéla.
Ze słowów leniónk, leniónka, pùga twòrzi sã grëpa słowów, chtërne pòwstałë na
spòdlim wëzdrzatkù włosów.
Króm tegò mòżlëwé je ùsadzenié procëmnëch karnów, tj. grëbi – lëbi, nisczi
– wësoczi. Chtos, chto béł grëbi, béł nazéwóny tak: grëmlëca, kãpka. Ne słowa òd-
nôszają sã do dzéwczãt. W słowarzu jô nie nalazła niżódnëch słowów, jaczé bëłëbë
òkresleniamia grëbëch knôpów.
Chtos, chto béł lëbi, béł nazéwóny tak: grëmelk, chòchla, pizglã, pizglątkò, piz-
glôcz, skwiega, szczeżlôk; z czegò chòchla, pizglã, pizglątkò, skwiega òdnôszają sã
do dzéwczãt.
Chòchla je jedurnym słowã, chtërno tikô sã wësoczich dzéwczãt, a przë tim pi-
zglôcz, jakno jedurné słowò na òkreslenié wësoczich knôpów.
Dwa słowa, tj. nãtnica, wiewòtka, mni równak skrzëpica, bëłë ùżiwóné jakno
òkreslenia piãknëch dzéwczãt. Wszëtczé ne trzë pòzwë w dokazu B. Sëchtë nachôdają
z kwalifikatorã „+”. Blós słowò plewa òdnôszô sã do brzëdczégò dzéwczãca. Ùsôdzca
nie zanotérowôł tegò ôrtu słowów na brzëdczich knôpów.
Skwiega je jedurnym słowã, chtërno pòwstało na spòdlim wëzdrzatkù i je spar-
łãczoné z chòroscą, tak tej chtos wëzdrzi lëchò, bò je chòri.
Westrzòd pòzwów na nipòcé, niedozdrzeniałé òsobë nôwicy tikô sã knôpów (bò-
ber, bùzer, òbiésk, pùrtela) i òglowò dzecy (czundrus, fizgôcz, nipòcéùsz, nipòcywc),
równak mni dzéwczãt – tj. dwa jistniczi (òbiéska, pùrtela).
Do karna słowiznë tikający sã pòzwów niedozdrzeniałëch òsobów z emòcjalnym
nacechòwanim jô zarechòwa téż słowò wëzdrzónka. Chòc ùsôdzca przë hasłowim

artiklu nie pòdôł niżódnëch kwalifikatorów, jô na spòdlim wëjasnieniô negò słowa,

tj. ‘ukochana kobieta, dziewczyna’, a mòże nawetka barżi na spòdlim słowa ukocha-
na ùzna, że to słowò òdnôszô sã do kògòs, kògò sã kòchô. Tak tej w tim przëtrôfkù
wseczëca mają wôżną rolã.
Słowôrz, chtërnégò ùsôdzcą je ksądz z Pùzdrowa, je jednym z nôwôżniészich
dokazów, jaczi pòkazëje bòkadosc kaszëbsczi leksykògrafii, wierzeniów, rzeklënów,
tãgòtków, frantówków i wiele, wiele jinëch. Mëszlã, że na spòdlim słowarza mógłbë
napisac jesz wiele artiklów, robòtów òd licencjacczich pò nawetka profesorsczé, chòc
i tak dzysô je jich ju baro wiele. Ta robòta je tej blós farwną kroplą farbë, jaką mòżna
bë namalowac snôżi òbrôz całi kaszëbsczi zemi.
Wëzwëskónô lëteratura w ti robòce / Bibliografiô

Słowarze:
B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–
–1976.
Internetowé starnë:
Słowôrz pòlsczégò jãzëka, http://sjp.pl/m%C5%82okos,
http://sjp.pl/smyk,
http://sjp.pl/podlotek,
Nôùkòwé robotë:
M. Cybulski, Kaszubskie czasowniki oznaczające jedzenie i picie, w: Polszczyzna
Mazowsza i Podlasia, cz. VI: Słownictwo i frazeologia polszczyzny mówionej,
pod redakcją H. Sędziak, Łomża 2002, s. 51–57.
M. Cybulski, Kaszubskie nazwy ciernika, w: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, cz. VII:
Obraz życia i kultury mieszkańców regionu utrwalony w słownictwie gwarowym
i regionalnym, pod red. H. Sędziak, Łomża 2003, s. 35–42.
J. Majowa, Nazwy jagód w gwarach kaszubskich, „Studia z Filologii Polskiej i Sło-
wiańskiej”, VIII, 1969, s. 115–127.
E. Rogowska-Cybulska, Kaszubskie nazwy roślin uprawnych, Gdańsk 1998.
B. Sychta, Twórcze zdolności językowe Kaszubów (na przykładzie synonimów bie-
dronki), „Język Polski”, XXXVIII, 1958, 3, s. 217–220.
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii
i dialektach języka polskiego, Warszawa 1966.

Dorota Wilczewska
Kaszëbsczi kùnszt lëdowi

natchnienim do ùrôbianiégò
dzysdniowégô òbleczeniô
Tradicjô to snôżosc, chtërnã chrónimë,

a nié kłódczi, chtërne naji rzeszą.
(Ezra Pound)
Kùnszt je słowã, chtërno òdnôszô sã równak do lëteraturë, teatru, mùzyczi, tuńca,

czë piesni, a przede wszëtczim òbrëmiô materialnégò kùńsztu. Òbleczenié, tak jak
chëcz i jedzenié, je jednym z nôwôżniészich elementów kùlturë materialny. Je òno
taczé jak klimat, warënczi żëcégò i rodzaj gòspòdarczi. Òbleczënk noszony òbczas
swiąt, domôcëch i kòscelnëch ùroczëznów béł jinszi òd codniowégò òbleczeniô, miôł
jinszi sztof, krój, zdobienié. Slôdë, nié le w kùlturze lëdowi strój béł elementã baro
wôżnym. Pòkôzywôł òn stanowiszcze w lëdztwie.
Rozwij kùńsztu lëdowégò w Pòlsce zaczął sã pòd kùńc XVIII w. i na pòczątkù
XIX w. pòd wpłiwã znieseniô szarwakòwiznë i bùdzeniô sã spòlëznowi swiądë.
Béł równak fòrmą i spòsobã manifestowaniô kùlturë, spòsobã wëpòwiôdaniô
pòtrzebów artisticznëch i miôł kònkretny, fùnkcjonalny charakter. Kùńszt lëdowi
związóny je z kùlturą lëdową i żëcym spòdlecznym – parłącził człónków môlowé-
gò lëdztwa i dôwôł jim czëcé przënôleżnotë i apartnotë w pòrównanim do jinszich
regionów, bò kùltura lëdowô rodzëła sã, dzejała i rozwijała sã leno w pòstacji òtmia-
nów regionalnëch. Céchą apartną pòlsczégò kùńsztu i ji cëdowizną je z jedny stronë
wiérnosc tradicji, z drëdżi apartny i nôtëralny spòsób mëszleniégò artisticznégò,
chtëren wëchôdô z pòszónowaniégò i znajemnotë surowca, narzãdzy, techników
i wëkònaniô. Równak baro wôżny béł przekôz szëkòwnoscë z pòkòleniô na pòkòlenié,
z méstra na ùcznia, mòżlëwòsc kòrzistaniô z cëzëch dejów.
Dôwny kùńszt lëdowi, wpisóny w codniowé żëcé, ò charakterze dëcht le brëkòw-
nym – mòże rzec, że dzysô ju gò ni ma. Je za to kùńszt lëdowi współczesny, chtëren
nie je ju kategòrią historiczną, dlôte czãsto je nazéwóny kùńsztã ôrtu lëdowégò abò
kùńsztã regionalnym. Je òn związóny z jiną sytuacją ùtwórcë lëdowégò, robiony
dlô jinszégò òdbiorcë. Czãsto związóny je z miastã i robiony dlô strzodowiska
miastowégò, nie je terôczas òdapartnionym plónã spòdlecznégò żëcégò. Zmieniła

sã przede wszëtczim jegò fùnkcjô, kòntekst jegò fùnkcjonowaniô i strzodowiskò

òdbiérców, pòza tim je òn robiony prawie w niezmienióny fòrmie.
Kaszëbi dosc chùtkò przestelë nosëc stroje lëdowé, stało sã to ju w XIX w. To nie
przeszkôdzało, żebë mielë czile różnëch òbleczënków, do kòżdi robòtë jinszé. Jinszi
strój nosył rëbôk, a jinszi gbùr. Dzysô karna piesni i tuńca wëstãpùją le w swiątecznym
stroju kaszëbsczim.
Kùńszt lëdowi, prawie jak wies, dôwny orbis interior, zmienił sã. Pò drëdżi wòj-
nie pòjôwiało sã corôz wiãcy tónëch produktów, wëtwôrzónëch przerobinowò, chtër-
ne zastãpiwałë rãkòdzeło, sztôłtowałë sã nowé wzorë esteticzné co spełniwałë zapò-
trzebòwanié òdbiérców. Z czasã kùńszt lëdowi stôwôł sã corôz barżi niezależny
òd przekazëwónëch z pòkòleniô na pòkòlenié tradicyjnëch schematów, a lëdowi
méstrowie nalezlë òdbiérców w miastach i institucjach etnografnëch mùzeów.
Dokazë lëdowëch artistów w Pòlsce òstałë òdkrëté dlô szeroczégò lëdztwa, wë-
kòrzëstiwóné propagandowò przez władzã lëdową.
Dzysdnia mòże bëc, że przenikanié mòtiwów kùńsztu lëdowégò do designu, módë,
mô cechë pòwiérzchòwné, dekòracyjné, jak w młodopòlsczi lëdomanii, i je równak
apartné i corôz barżi widzałé.
Kùńszt współczasnëch òbleczënków fòlk miescy sã westrzód lëdowi tradicji
i apartnégò szukaniô.
Zmieniła sã swiąda i pnienié esteticzné ùtwórców i òdbiérców, a przë tim tématë
i jikònograficzné wzorce współczasnégò kùńsztu lëdowégò.
Współczasnô móda lëdowô pòdskôcanô je tradicyjnym, pòlsczim i eùropejsczim
wzornictwã. Mómë szeroczi wëbiérk produktów, chtërne nawiązywają stilistiką i wzor-
nictwã do stilu fòlk, bòhò i etno. Pòwstają designersczé produktë znónëch i cenio-
nëch fòlkòwëch firmów i wërobë artistów lëdowëch. Pòdobiéróné dodatczi fòlk aùtor-
sczégò projektu artistów, robioné są z pasją i wiôlgą starą. Kùńsztowno łączą tradicjã
z mòdernotą, kùlturã lëdową z mòdernym designã. Krómë zaòpatrzoné są w òblecze-
nia lëdowé, òzdobioné piãknyma wësziwkama, abò nadrëkama z różnëch regionów
kraju. Produktë wësoczi jakòscë baro czãsto zrobioné są rãczno i z pasją, a westrzód
nich kòszulczi z nadrëkã, piãkno wësziwóné torbë filcowé i pasyczi, eco torbë, rãczno
zrobionô biżuteriô, mańtle, sëknie fòlkòwé i jinszé dodôwczi jak: etuji, pòkrowce,
chùstë i mùcczi.
Apartny, farwny wësziwk – kòjarzony czãsto z Kaszëbama, pòwstôł dopiérze na
przełomie XIX i XX wiekù, zainicjowóny przez Gùlgòwsczich, wzãti béł z dôwnëch
kaszëbsczich czepców, lëdowégò malënkù na szkle i ceramiczi. Wzorë dopasowóné
òstałë do nowëch sztôłtów – pòdëszków, deków na stół. Nôczãszczi wëstãpùje pal-
meta, brzôd, kwiatë granatu, tëlpón.
Ùdbë na współczasné stroje w stilu fòlk céchùje czile rzeczów. To przede wszët-
czim kùńszt, chtëren òpiérô sã na prostëch mòtiwach i kómpòzycjach. Wôżnô je tuwò
symetriô i dobri ùkłôd wësziwkù; wiąże sã z regionã i domôcą kùlturą, òbëczajnotą
i tradicją; òbòk fùnkcji ùżëtkòwëch mô fùnkcje artisticzné.

Móda na pòlsczi fòlklor
Sëknie fòlkòwé stałë sã òd pôrã lat módné i nic nie zapòwiôdô, żebë ten wërazny
trend miôł bëc zabôczony. Mòdelczi na swiatowëch wëbiegach prezentëją kreacje
z aztecczima, norwesczima czë azjaticczima wzorama. Pòlsczé mòtiwë lëdowé
są równak cekawé, a przeniosłé na baro dobri jakòscë sztofë zachwëcają swòją
wëraznoscą i farwą. Pólné kwiatë, farwné wzorë z góralsczich chùstów, zdobie-
nia z mòtiwã kaszëbsczim – kòżdô stilowô kòbiéta mòże za pòmòcą sëkni fòlk
pòdkreslëc nié le, że znô nômódniészé trendë, ale równak kreatiwno nawiązac do
swòjégò pòchòdzeniégò. Biôłô sëczenka z kloszowim czitlã, lóznô, czerwònô sëk-
nia, chtërna subtelno zamaskùje drobné niedoskònałoscë sylwetczi, abò romanticznô
kreacjô w pastelowé kwiatë, w sóm rôz na zéńdzenié – sëczenczi fòlk baro dobrze
łączą tradicjã i mòdernosc, wëdobiwają na codniowi wid apartny ùrok pòlsczégò
kùńsztu lëdowégò.
Dzysdnia apartny strój lëdowi mòżemë òbaczëc na festiwalach fòlkloristicznëch,
abò w regionach, w chtërnëch tradicjô je wcyg żëwô. W miastach nie je letkò òdnalezc
lëdzy tak òblokłëch. Je prawie terô nôdzeja, żebë pòlsczé wzorë lëdowé pòjawiłë sã
na naszich ùlëcach. Pòlsczi kùńszt lëdowi, a przede wszëtczim pòlsczé stroje lëdowé
stałë sã inspiracją dlô czile artistów, chtërny projektëją òbleczenia i dodôwczi.
Lëdowé wësziwczi są inspiracją do fòlkòwëch t-shirtów. Elementë piérwi òstałë
namalowóné akwarelą, pòstãpno kòmpùtrowò przeniosłé na sztof. Taczé kòszulczi
baro dobrze pasëją do czitlów w wërazny, jednostajny farwie.
Bëlnym dodôwkã do prosti stilizacji bãdze chùsta lëdowô z kwiatowim wzorã,
chtërna dodô përznã farwë, równak cekawą propozycją są sëczenczi z wëszëtim
wzorã fòlk. Wzorë lëdowé są baro wërazné i farwné, dlôte òdradzywô sã łączeniô
czile elementów ze sobą. Jeżlë wëbiérómë kòszulkã z mòtiwã fòlk, zalécô sã dobrac
do ni jednofarwny czitel, abò bùksë i bezpartné dodôwczi. Projektancë ùwôżają, że
wësziwónô, kaszëbskô bluzka nie bãdze dobrze wëzdrza z czitlã we wzorë òrientalné.
Dzysôdniowé propòzycje mają w se równak kùńszt, aùtentizm i snôżotã pòlsczégò
stroju lëdowégò.
Projektancczi kùńszt ùtwórców, ùsztôłtowôł nié le mòderną fòrmã, ale sztél jin-
szi òd kanonów ikònograficznëch i òdcësnął òsoblëwą snôżotã na kòżdi módowi
propòzycji. Fantazyjné òrnamentë, chtërne wëstãpùją w dzysdniowëch propòzycjach,
pòzwôlają ùtwórcóm wërazëc swòje òsoblëwé pòdéńdzenié do tradicji, do wësziwkù,
baro czãsto nadôwającë jima ekspresyjny òbrôz.
Baro mòdné stałë sã w òstatnëch latach produktë inspirowóné pòlsczim kùńsztã
lëdowim i domôcym fòlklorã. W krómach nalézemë równak produktë aùtorsczé, dlô
chtërnëch pòlsczi kùńszt lëdowi béł pùnktã wińdzeniô do stwòrzeniégò nowëch, òso-
blëwëch wzorów, równak przedmiotë, chtërne ùtwórcë wërôbiają, są bezpòstrzédno
bróné z lëdowi tradicji. Taczé pòdéńdzenié robi, że pòlsczé mòtiwë lëdowé òdżëłë

i bëlno zaadaptowałë sã w dzysdniowim wzornictwie, a co za tim jidze wrôcô téż

móda i zapòtrzebòwanié na òsoblewé przedmiotë zrobioné rãką lëdowëch méstrów.
Taczé òsoblëwé, lëdowé rzeczë nalézemë w krómach. Apartné produktë baro dobrze
wkómpònowùją sã w mòderné wnãtrza chëczów i nadôwają jima òsoblewi klimat.
Je nôdzeja, że dzãka temù rzemiosło jesz do niedôwna ùznôwóné za dżinącé, wrócy
do łasków i naléze swój môl.
Móda na lëdowò, to nie je nic jinszégò jak bògati wëbór fòlkòwëch sëkniów,
kòszulków i akcesoriów inspirowónëch pòlsczim fòlklorã. Drzewiané kòrale, gó-
ralsczé chùstë, rãczno malowóné kaszëbsczé trampczi, filcowé torbë z rozmajitima
haftama, to le niechtërne z fòlkòwëch òbleczënków i dodôwków, chtërne mòżemë
òbaczëc w krómach.
Swiat fashion ògłëpiôł jeżlë chòdzy ò etniczną módã. Lëdowé mòtiwë przewijają
sã w kòlekcjach nôwiãkszich projektantów i renomòwónëch firmów. Òsoblëwie
bògati pòlsczi fòlklor nie je ani përznã gòrszi òd tegò, chtëren propònëją méstrowie
– designerzë i nie je wcale dzywné, że òbleczenia z mòtiwã kaszëbsczim, łowicczim
czë góralsczim corôz wiãcy pòkazëją sã na ùlëcach naszich miast. Sëknie fòlk są baro
kòbiécym i efektownym trendã. Projektë inspirowóné òbleczënkã lëdowim ni mają nic
wspólnégò ze wspòmnieniama z wanodżi do mùzeùm. Sëknie fòlk mają nowòczasné
wzornictwò, zgódné z wszëtczima kanonama dzysdniowi módë. Lëdowé mòtiwë
bùszno wzbògacają współczasną estetikã, nadôwają ji òsoblëwòtë i wëraznoscë. Biôłô
płócanô sëczenka w bôjkòwé, farwné kwiatë, w finezyjnëch sztôłtach wzãtëch z naji
kùlturë, zaprzéczô módowi nudze i pòspòlitoscë. Sëknie fòlk mają dodatkòwą, nie
do pòdważeniô òsoblëwòsc – są le te jedne w swòjim gatënkù! Inspirëjącé, apartné
wzornictwò, chtërno sztélowò wëkòrzëstiwô lëdowé kòrzenie, piãkno wpisëje sã
w gùsta i pòtrzebë wszëtczich białeczków, chtërne szukają òsoblewòtë i lubią wë-
apartnic sã z lëdztwa.
Lëdowé trendë na kòżdą leżnosc
Wielefarwné kwiatë òdpòwiôdają za to, że nicht nie przeńdze òbòjãtno òbòk sëkni
fòlk. Nôtëralny, biôłi sztof je bëlnym tłã dlô energeticznëch eksplozjów farwów
i maestrii sztôłtów, chtërne przed wiekama stwòrzëła baro bògatô wëòbraznia lëdo-
wëch ùtwórców. Sëknia z mòtiwã kaszëbsczim czë pòdhalańsczim nie je le módnym
strojã, ale téż spòsobã na òcalenié òd zabôczeniô elementów tradicyjnégò, pòlsczégò
kùńsztu. Stilizowóné, lëdowé kwiatë, chtërne zdobią całą pòwiérzchniã sztofù, abò
są le subtelnym akcentã, baro dobrze òdnajdëją sã w wiôlgòmiastowi scenerii. Dzãka
wiôldżi kreatiwnoscë projektantów sëknie fòlk dostãpné są w wiele wersjach, równak
na codzéń jak i na specjalné leżnoscë. Biôłô, miãtkô bawełna, snôżo ùkłôdającô sã
satina, szlachetnô wełna – sëknie fòlk to wiele apartnëch dejów na bëlny wëzdrzatk
i prôwdzewi òbrôzkòwi dobiwk.

Szëkòwno i na lëdowò
Biôłô abò czôrnô sëknia z mòtiwã kaszëbsczim, apartné kwiatë, chtërne zdobią òkòlé
dekòltu czë talii, lëdowé printë na gòrsetowi górze, abò zalotno rozszérzóné czitle
– sëknie fòlk to wiôlgô rozmajitosc krojów i fasonów. Jeżlë chtos lubi òsoblëwé
i wëgódné stilizacje, mòże spòkójno sygnąc pò lózną òversizeową sëkniã midi w bôj-
kòwé, farwné kwiatë, pòłączëc jã z denimòwą lëtewką i balerinkama abò wełnianym
kardiganã i krótczima kòzakama. Na ùroczësté przëjãcé przëdô sã sëknia z wërazno
zaznaczoną talią, chtërna mô widzałi delikatny nadrëk i apartno bãdze wëzdrzała ze
szpilkama i kòpertówką. Na imprezã mòżna założëc mini-sëkniã z tiulowim czitlã
i bògatim, kwiatowim wzorã. Biôłô abò czerwònô sëknia maxi bãdze sã widzec kòżdi
tczëcelce supermódnégò stilu bòhò. Sëknie fòlk z mòtiwama kaszëbsczima abò jinëch
regionów Pòlsczi pòdsztrëchùją naturalną białczëną ùrodã i téż jestestwò.
Na gwës dobrze sã dzeje, czej planëjemë realizacjã zagadnieniów związónëch
z kùńsztã lëdowim i tej sygómë pò dostãpné materiałë, nôlepi pòchôdającé z nôtërë
i wëbiérómë techniczi i fòrmë zbliżoné do dôwnëch tradicji swòjégò regionu. Żebë
spòpùlarizowac tematikã lëdową sygómë do bògatëch materiałów faktograficznëch,
przez kòntakt z tim, co jesz òstało. Z wëtwòrama kùńsztu wiejsczégò, taczégò jak:
chëcze na wsë, stëdnie z żurawiã, no i pòmniczi kùlturë wsë pòlsczi, z wëtwórczoscą
òbrzãdową w pòstacë drzewianëch, przëdrożnëch kaplëczków. Kaszëbë, jak kòżdi
region w Pòlsce, mają swòje òsoblëwé zdobnictwò, swòjã juwernotã, równoważną
wôrtny spôdkòwiznie.
Stôri prôwdë nie zmienimë, że kùńszt to nic jinégò, jak człowiek dodóny do nôtërë.

Bòżena Ùgòwskô
Lëdowi kùńszt i jegò ùtwórcë

w felietonach Stanisława Pestczi
Pùblicystika Stanisława Pestczi, a òsoblëwie rozprawë, eseje, felietonë i repòrtaże

skłôdają sã na przewôżający dzél jegò lëteracczégò ùtwórstwa.
Dlô rozwidnieniô przëjãtégò tématu w hewòtnym referace chcã przëbliżëc jegò
wezdrzenié na lëdowé ùtwórstwò, na spòdlim wëbrónëch artiklów, jaczé ùkôzałë sã
na szpaltach „Pòmeranii” w latach 1968–2003.
Jednym z òbrëmiów wieletematicznëch wëpòwiesców Pestczi (pòlskòjãzëkòwą
pùblicystikã zazwëczôj zamienno pòdpisywôł swòjim nazwëskã abò pseùdonimã Jan
Zbrzëca, a kaszëbskòjãzëkòwé artikle òpatriwôł jesz trzecym zawòłanim – Krëban
z Milachòwa) bëła regionalnô tématika, a w barżi wąsczim rozmienim kùńszt lëdowi
i ti, chtërny z zajãcym, nawet procëm kritice i òglowim nasztelowanióm (czasë panë-
jącégò w kùlturze i kùńszce socrealizmù, a téż centralisticzné wëznacziwanié czerën-
ków, jaczé nastało pò nim, ògłosziwanié tematicznëch kònkursów dlô regionalnëch
ùtwórców, miałë doprowadzëc do zùnifikòwaniô lëdowégò ùtwórstwa, znikwieniô
jegò indiwidualnëch fòlkloristicznëch znanków i apartnosców) ji sã òddôwelë.
Pestka nie béł wëjimkã, pòdjimającë tã tematikã. Òd nôùkòwi stronë kùlturã,
w tim téż lëdowé ùtwórstwò badała ùznónô etnograf, Bòżena Stelmachòwskô, a ji
dokôz Sztuka ludowa na Kaszubach1 wcyg je przëjimóné jakno kòmpendium wiédzë
z òmôwiónégò òbrëmia, pòdobno zresztą jak szeroczi zôkrãżé badérowaniów i stu-
diów òdnôszającëch sã do kùlturowi apartnoscë Kaszëb òpracowónëch przez Wandã
Szkùlmòwską2. Dzysdnia te prôce są dali pòdjimóné przez tak samò ùznóné pòstacje,
m.jin. prof. Anã Kwasniewską3 czë Kristinã Szałasną4.
Pòliticzno-spòłeczné jeleżnoscë
Nót je pamiãtac, że pierszé wëpòwiescë Pestczi òdnôszającé sã do lëdowégò ùtwór-
stwa ùkazywałë sã w czasach panëjącégò w kùlturze i kùńszce socrealizmù, a téż
1 B. Stelmachòwskô, Sztuka ludowa na Kaszubach, Poznań 1937, czë Słowińcy – ich dzieje i kultura
(do 1956 r.), òprac. A. Kwasniewskô, Gduńsk – Kluczi 2013.
2 Sztuka ludowa Kaszubów. Przeszłość i teraźniejszość, red. W. Szkùlmòwskô, Bëdgòszcz 1995.
3 Pòr. A. Kwasniewskô, Badania etnologiczne na Pomorzu Wschodnim w XIX i XX wieku. Ludzie,
instytucje, osiągnięcia badawcze, Gduńsk 2009.
4 Pòr. Współczesna sztuka ludowa Kaszub, red. K. Szałasnô, H. Òstrowskô-Wójcëkòwô,W. Szkùl-
mòwskô, Bëdgòszcz 1987.

pòsobicą wchôdającégò centralisticznégò wëznacziwaniô czerënków i ògłosziwaniô

tematicznëch kònkùrsów dlô ùtwórców regionalnëch. Wszëtkò to miało doprowadzëc
do zùnifikòwaniô lëdowégò ùtwórstwa, znikwieniô jegò indiwidualnëch, òpiartëch
na rodnym fòlklorze znanków i apartnosców.
Pòcwierdzenim òglowò òdczuwónëch jeleżnosców są słowa Cz. Rëbòticczégò,
chtëren w szeroczi analize spòłeczno-pòliticznégò kòntekstu lat 50-ëch i 60-ëch ùszłé-
gò stalata pisze ò wëzwëskiwanim lëdowégò ùtwórstwa do „perswazyjnëch staraniów
ùtrzimaniô spòłeczny didakticzi”5, co bëło ôrtã zwëczajny propagandë. Ùdokazniwô
to w taczi spòsób:
Dowodzono w niej [propagandzie – przyp. wł.] wówczas karkołomnej tezy,

że ludzkie pasje, ekspresje talentów i indywidualne sukcesy nie mogłyby się
tak rozwinąć nigdzie poza socjalizmem. Dodam, że wielu naiwnych etno-
grafów i działaczy kultury tezie tej wiernie świadczyło i to nie z ideologicz-
nych pobudek, lecz z ogromu pasji i przekonań o wartości kultury ludowej.
To one, właśnie, pozwalały nie dostrzegać dwuznaczności sytuacji takiego
uczestnictwa w kulturze, w którym za opiekę państwowego mecenasa pła-
ciło się trybut w postaci ograniczeń cenzury, uległości i instrumentalnego
traktowania6.
No „instrumentalné pòdińdzenié” do lëdowégò ùtwórstwa pòlégało nié le na jegò

propagandowim wëzwëskiwaniu, mającë za zadanié ùnifikacjã pòsczégò spòłeczeń-
stwa, ale wskazëje téż na fakt, że:
stała się fundamentem „jednolitej, pozbawionej przeżytków kultury ogólno-

narodowej” w myśl socrealistycznej idei, że „wszystko, co w sztuce wielkie,
bierze się ze sztuki ludowej” (Bolesław Bierut). Ludowy mandat legitymi-
zował komunistyczną władzę, dla której podstawą było poparcie chłopów.
Folklor wykorzystywano ideologicznie i estetycznie, neutralizując jego aspek-
ty światopoglądowe (przede wszystkim sakralny charakter), wprzęgano go
w eklektyczny repertuar nowej świeckiej obrzędowości7.
Wôrt nadczidnąc, że w òmôwiónëch wëżi latach 60. i 70. ùtwórstwò lëdowé béło
nié leno wëzwëskiwóné ideòlogiczno, ale żebë taką prawie fùnkcjã mògło pełnic,
mùszało òdpòwiadac na ideòlogiczné założenia systemù, stądka òstelë pòwòłóny
tpzw. instruktorzë, to je „òpiekùnowie” nad artistama. Jich dzejanié kòncentrowało
5 Cz. Rëbòticczi, Współczesna plastyka ludowa jako konwencja, w: Kultura ludowa. Teorie. Praktyki,
Polityki, red. B. Fatiga i R. Michalsczi, Warszawa 2014, s. 290.
6 Tam.
7 Polska – kraj folkloru?, zdrój: https://zacheta.art.pl/public/upload/download/POLSKA_%20KRAJ%
20FOLKLORU_%20materia%C5%82y%20prasowe.pdf (przëstãp: 10.06.2017).

sã na eliminowanim mòdłów ùznónëch za niezgódné z tradicją i pòdtikanié ùtwórcóm

nowëch inspiracjów8.
Z leżnotë taczi cenzurë, negòwaniô sakralny tematiczi, jakô prawie wëapartni-
wa sã w lëdowim kùńszce Kaszëb, a przë tim niechãtnégò pòddôwaniô sã òpiece
państwòwëch mecenasów, wiele artistów zaprzestało swòjégò dzejaniô i prakticzno
do dzysdnia pòdjimóné są starania, òsoblëwie promòcyjné, ò przëwrócenié jima
nôleżnégò môla w kùlturze. Synteticzny ùjimniãcé na temat dzejaniów henetnëch
panowników przedstawił Aleksander Jackòwsczi w jeleżnoscowim artiklu na 50-lecé
cządnika „Kòntekstë. Pòlsczi lëdowi kùńszt”. Pisze m.jin.
Zwalczając kler, spółdzielczość, wszelkie formy samorządności, odradzającą się

PSL – Mikołajczyka, władza kokietuje jednocześnie społeczność wiejską pozor-
nym zainteresowaniem jej kulturą, a zwłaszcza sztuką. Oczywiście traktowaną
jako zabawa, kolorowa dekoracja, ludowość na pokaz. Pozbawia się folklor,
sztukę ludową jej wymiaru duchowego, odrywa od podłoża i symbolicznych
sensów. Zachowuje się formę, zwalczając towarzyszące jej treści (zgodnie z po-
stulatem sztuki „narodowej w formie a socjalistycznej w treści”)9.
Dali, w chronologicznym ùkładze pòdôwô faktë òdnôszającé sã do manipùlacji

wëszëznë w òbrëmim kùlturë. Dotkłë òne téż redakcyjné karno pòwëższégò pismiona
ju na pòczątkù jegò jistnieniô, przënôszającë szeroczi òdzwãk. Pòtrójny zestôwk,
òbjimający numrë 6, 7 i 8 pòswiãcony béł wëstawie pòwòjnowégò lëdowégò kùńsz-
tu pt. „Wëstawa krakòwskô Rzezbë, Malarstwa i Graficzi Lëdowi”, na jaczi òstôł
pòkôzóny bòkadny zbiér dokazów, tłómaczącëch swòjim artizmã zainteresowanié nym
ùtwórstwã, a sóm A. Jackòwsczi z przekònanim cwierdzy, że bëło to „wprowadzenié
tegò kùńsztu do nôrodowégò panteònu”10. Równak tejczasné władze nie pòdzeliwałë
òdczëców etnografów, ùtwórców, badérów kùlturë czë òrganizatorów wëstawë, a jaczé
przëniosło to skùtczi nôlepi òddadzą słowa aùtora:
Numer wywołał oburzenie, wicepremier wezwał „na dywanik” ministra Sokor-

skiego (z ramienia partii odpowiadał za politykę resortu), ten zaś za propago-
wanie „religianctwa”, świątków, z miejsca wyrzucił Grabowskiego11 z pisma
8 K. Blaschke, Z teorii sztuki ludowej w PRL-u / Excerpts from the theory of folk art in the Polish
People’s Republic, zdrój: http://www.academia.edu/31992999/Z_teorii_sztuki_ludowej_w_PRL-u_Ex-
cerpts_from_the_theory_of_folk_art_in_the_Polish_People_s_Republic (przëstãp: 12.06.2017).
9 A. Jackòwsczi, Konteksty, polska sztuka ludowa. Pół wieku istnienia pisma, w: „Polska sztuka
ludowa – konteksty” t. 1–2/1996 r, s. 141–142.
10 Tamże, s. 145.
11 Józef Grabòwsczi, historik kùnsztu, béł m.jin. pierszim redaktorã cządnika „Konteksty. Polska
Sztuka Ludowa”, a też inicjatorã pòwstaniô i czerownikã sekcji malarstwa i rzezbë w Państwòwim Insti-
tuce Badaniô Lëdowégò Kùńsztu. Òprac. na spòdlim infòrmacji zawiartëch w artiklu A. Jackòwsczégò,
Konteksty…, dz. cët., s. 144–145.

i Instytutu. Miało to miejsce w listopadzie 1948 roku. W tym czasie kończyła

się już względnie liberalna polityka w zakresie kultury, narastały konflikty
z Kościołem, marksizm miał wyprzeć wszelkie inne formy wiary. Zlikwi-
dowano miesięcznik „Nurt. Literatura-Nauka-Życie”, zakazano wystawienia
Kordiana w Krakowskim Teatrze im. Słowackiego, odwołano ze stanowiska
redaktora naczelnego „Odrodzenia” Karola Kuryluka, w grudniu los jego po-
dzieli Stefan Żółkiewski – redaktor „Kuźnicy”12.
Ju nëch pôrã faktów lawinowò zachôdającëch pò jedny leno pùblikacji pòkazywô

jak głãbòkô i bezkòmpromisowô bëła ingerencjô „mecenasów” na niechcóné i nie
mieszczącé sã w naznaczonëch ideòlogicznëch grańcach dzejania w òbrëmim kùlturë,
w tim lëdowégò kùńsztu. W hewòtnym artiklu przedstôwióm pòwëższé kwestie dlô
całoscowégò zrozmieniô òglowégò kòntekstu jeleżnosców, z jaczima mùszelë mierzëc
sã lëdowi artiscë i strzodowiszcze ùczałëch, zajimającëch sã lëdowim kùńsztã. Ni
ma jednak mòżlëwòtë ani brëkòwnotë, bë w òbrëmim òmôwiónégò tematu zając
sã szerszą analizą tegò leno zagadnieniô, chtërno zresztą doczekało sã rzetelnégò,
pònadtësącstronowégò nôùkòwégò òpracowaniô13.
Institucje wspiéraniô kùlturë i ideòlogii
Kùńszt lëdowi w òmôwiónym cządze, szlachòwno zresztą jak i dzysô, fòrmòwôł sã

i rozwijôł òsoblëwie w spòlëznach wiesczich, niewësztôłconëch, gdze spòdlim ùtrzi-
maniô bëłë nié za wiôldżé gbùrstwa. To téż implikòwało swójny spòsób zdrzeniô na
niã, a wëznacznikã òbsądu i òbszacënkù béł znankòwnik „lëdowi”. Paradoksalno to
prawie miało cësk na ji trwałosc. A. Brzezyńskô scwierdzywô prosto:
Kultura ludowa ukształtowała się w specyficznych warunkach, na które wpływ

miał kastowy podział społeczeństwa. Była ona związana z obszarami wiejski-
mi, w których podstawową siłę stanowiła produkcja rolnicza, a także stabil-
ność. Duży wpływ na jej przekazywanie i trwanie miała społeczność, stosun-
kowo zamknięta, z jasno określonymi rolami społecznymi (rola autorytetów,
starszych osób oraz patriarchalny model rodziny)14.
Nôlégô pòdsztrichnąc, że wiôldżi cësk na lëdowëch ùtwórców i jich dokazë

miała pòwòłónô w 1949 rokù Spòlëznowò-Państwòwô Centrala Lëdowi i Arti-
sticzny Przerobinë, skrótowò pòzywónô Cepelią. Przédnym célã ji dzejaniô miało
12Tamże, s. 146.
13Por. M. Fik, Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, Warszawa 1991.
14 A. W. Brzezyńskô, Specjaliści od kultury ludowej?, zdrój: http://www.pan.poznan.pl/nauki/
N_309_09_Brzezinska.pdf (dostęp: 28.05.2017 r.)

bëc roztoczenié taczégò systemù òpieczi nad ùtwórcama, chtëren bë jich pòdska-
cywôł do twòrzeniô i zagwësniwôł mòżlëwòtã sprzedôwaniô swòjich dokazów15.
Równak, króm òsoblëwi, òbjimający szeroczé zôkràża promòcji lëdowégò kùńsztu
i stwòrzeniô zbëtu dlô lëdowi wërobinë na taką skalã, że jaż pòwstałë òstrzódczi
lëdowégò wëtwórstwa, wiele badérów, etnografów i fòlkloristów dôwô bôczenié
na to, że:
Rozbudowany system zamawiania i zlecania wykonywania konkretnych wy-

robów, ich dostępność na terenie całego kraju w wielu przypadkach pozbawiła
bezpośredniego kontaktu twórcy z nabywcą. Nie były to już wyroby ludowe,
lecz „w stylu ludowym”. Produkowanie na masową skalę oraz promowanie
kultury ludowej jako radosnej, kolorowej, nieco naiwnej i bardzo uproszczo-
nej przyczyniło się do powstania funkcjonującego do dzisiaj pejoratywnego
określenia „cepeliada”. Do negatywnego wizerunku wszystkiego, co ludowe
przyczyniły się także będące pod opieką Cepelii zespoły folklorystyczne, prze-
sadnie stylizowane i prezentujące sztucznie aranżowany repertuar, będące tubą
propagandową ustroju politycznego16.
Cepelia nie bëła jediną òrganizacją zrzesziwającą lëdowëch ùtwórców. W 1968 r.

(prawie 20 lat pózni jak Cepelia) òstała ùstanowionô Stowôra Lëdowëch Ùtwórców.
Przédnym celã dzejaniô, jak stojało w statuce ti òrganizacji, bëło:
kultywowanie tradycji sztuki ludowej w dziedzinie plastyki, piśmiennictwa,

tańca i budownictwa, popularyzacja najwartościowszych przejawów artystycz-
nej twórczości ludowej i folkloru oraz reprezentacja twórców ludowych i roz-
taczanie nad nimi opieki17.
Òglowò zdrzącë na fùnkcje SLÙ mòże wëapartnic dwa òbrëmia ji dzejaniô. Pier-
szé sczerowóné bëło na bédowanié lëdowégò ùtwórstwa i twòrzenié dobrégò pòz-
drzatkù na lëdzy zajimającëch sã tim warkã. Drëdżé, mającé wëzwãk ideòlogiczny
i sterowóny pòliticzno, miało wëwierac cësk na spòłeczeństwò i wëjasniewac mù
spòdlé i znaczenié lëdowégò kùńsztu. Bez wątpieniô nôwiãkszim zwëskã ti dzejnotë
bëło ùdostanié dlô lëdowëch ùtwórców zagwësnionëch prawã dëtków na rentë abò
emeriturë – dosc kòrzëstnëch, zdrzącë na wësokòsc18.
Równak ne zwëskòwné jeleżnoscë stałë sã pòczątkã zamiéraniô tejczasnégò
lëdowégò ùtwórstwa. Marek Knohl nadmieniwô, że chòc panôrze czasów PRL bëlë
15 Tamże.
16 Tamże.
17 Tamże
18 Tamże.

„przédnym mecenasã i animatorã lëdowégò kùńsztu”, dejade skòmercjalizowónô,

ùwarkòwionô i centralno czerowónô „wnetka sã òdbiércóm przejadła i pòd kùńc lat
70. wëstôwiała sã nôczãszczi na rągania”19.
Prasowô pòlemika
W taczim klimace i taczim nastawienim w rokù 1971 w szeroczi rozprawie Stanisłôw

Pestka dzeli sã swòjima òbserwacjama i pòzdrzatkã na temat lëdowégò ùtwórstwa.
Pestka nie ùcékô òd kònfrontacji z głosama pòliticzno nasztelowónëch teòretików,
badérów-etnografów czë kritików stôwiającëch pëtania: „czë regionalizm przedstôwiô
jaczés wôrtoscë wëższégò rzãdu? Czë je leno òbzdobnikã i przigòdą dlô lëdzy wraż-
lëwëch na snôżotã môlecznégò krôjmalënkù, zakòchónëch w nôblëższi historii. A mòże
je blós czims na pòdobã zdrëszënë hòbbistów?”20.
W nëch czasach ùtwórstwò lëdowé bëło nôbarżi wëtikóné za sentimentalizm,
jaczi òdwrôcô „energiã i bôczënk w stronã przeżëtëch antikwaricznëch sztôłtów”21.
Pestka notëje téż słowa kriticzi, czerowóné do tak pòzéwónëch animatorów kùltu-
rë, we wiôldżim dzélu diletantów, ni mającëch pòjãcô ò przedmioce „kreòwónégò
swiata, a stądka skôzónégò na bezùstôwną improwizacjã”22, jacziż tej brzôd taczi
wizjonéra mógł wëstwòrzëc? Dali na czilenôsce stronach rozpisëje historiã regio-
nalizmù, cobë duńc do jemù współczasnëch lat, interesëjącëch téż dlô òbrónégò
òbrëmia tematicznëch rozwôżaniów. Nie òdcynô sã bënômni òd jeleżnosców socja-
listicznégò pòstrzéganiô kùlturë, a nawetka mòcno przëwòłiwô wëpòwiescë Jerzégò
Kòssôka, rusczégò teòretika kùlturë Wiktora Gùsjewa i pózniészégò widzałégò
znajôrza lëdowégò kùńsztu Rocha Sulima, chtëren béł zresztą recenzentã dokazu
Gùsjewa Estetika fòlkloru, a zgôdzającë sã z wëgłôsziwónyma przez niegò tezama
ùznôwôł, że „samòregùlëjącô wôrtnota fòlkloru (w ùjimniãcym Gùsjewa samòregùlë-
jącô òznacziwało òdrzucywającô jednostkòwé, indiwidualné lëdzczé pragniączczi
i mòżlëwòtë) stôwiô òsoblëwie dzys przed sobą zadanié ò znaczenim «werifikùją-
cym», jaczé w òbgrańczonëch procesach kùlturowëch wëtwôrzô demòkraticzny «stil»
w kùlturze socjalisticzny”23. Dali z wëczuwónym ùznanim scwierdzywô, że leżnoscą
do ùtrwaleniô i rozpropagòwaniô negò „demòkraticznégò stilu w kùlturze przez
òdwòłanié sã do fòlkloristicznégò bògactwa cësk mają pòwstôwającé z inicjatiwë
państwa i rozkòscerziwóné wëznaczoné tendencje kreacji ùtwórstwa regionalnégò
towarzëstwa spòłeczno-kùlturalné” [jaczé] dzejają ju w wiãcy jak pół tësąca môlëznów
19 M. Zaremba,PRL głównym mecenasem i animatorem sztuki ludowej, zdrój: https://histmag.org/

PRL-glownym-mecenasem-i-animatorem-sztuki-ludowej-11311 (przëstãp: 12.06.2017).
20 S. Pestka, Miejsce kultury regionalnej w kulturze ogólnonarodowej, „Pomerania” nr 1/1971, s. 1.
21 Tamże.
22 Tamże.
23 S. Pestka, Miejsce kultury regionalnej w kulturze ogólnonarodowej (dokończenie), „Pomerania”
nr 3/1971, s. 23.

i zrzesziwają „wiãcy jak wiertel milióna szczero òddónëch i aktiwnëch dzejarzów”24.

Pòdczorchiwô téż, że w założeniach programòwëch Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzesze-
niô jednym z zagadnieniów je dozér nad lëdowim ùtwórstwã. Drãgò je tu doszukiwac sã
riwalizacji, ale Pestka wskazëje, że nôwiãkszą institucją, jakô specjalno do tegò òbrëmiô
òsta ùtwòrzonô béł Wòjewódzczi Dodóm Ùtwórstwa Lëdowégò, przemianowóny pózni
na Wòjewódzczi Dodóm Kùlturë. Ùdokazniwô przë tim, że spòsób, w jaczi rozskacy-
wóné i bédowóné je dżinącé lëdowé ùtwórstwò przëczëniwô sã „w przeswiôdczenim
wiele nôleżników Zrzeszeniégò” do rozwiju kùlturë nôrodowi25.
Wiãcy jak dekadã pózni w kaszëbskòjãzëcznym artiklu, jem dbë, że w tim przëtrôf-
kù, zdrzącë na tematikã i argùmentacjã, bëło to zamierzoné, próbùje przëzdrzec sã
pòzdrzatkóm na temat dzejaniów i staraniów ò ùchòwanié „mòwë starków” i rodny
kùlturë i przeniesenié ji w „nasze czasë, w chtërnëch rządzy atom, telewizjô i kòm-
pùtrë”26. Felietonista je dbë, że wszëtczima, co wëkazywają starã ò ùchòwanié rodny
spôdkòwiznë, nôleżi sã chòcbë dobré słowò, temù je téż baro pòrëszony batalią procëm
kaszëbiznie toczoną na szpaltach „Dzénnika Bôłtëcczégò”, a wëwòłóną przez Barbarã
Kalitã scwierdzenim: „Cãdżem ta kaszëbizna na rozmajiti ôrt”27. Dzénnikarka nie
przebiérającë w słowach wëgłôsziwô „òracjã” do lubòtników kaszëbiznë, wëtikającë
jima „fùtrowanié sebie i jinëch lëdzy” lëdową kùlturą: „gôdką, przëpòwiôstką, tuńcã
i ptôchama z drewna, kwiatama na òbrëskach ze lnu”28. Chùtkò nalezlë sã pòplecznicë
twòrzący jesz barżi emòcjonalną narracjã: „za wiele tegò spiéwaniô, graniô i ti pisaninë
wënëkóny z drzéwia kaszëbsczich tradicjów. (…) wszëtkò to pôchnie naftaliną…”29.
Z drëdżi stronë, w tim samim czasu w bëdgòsczich „Faktach” òstôł òpùblikòwóny dra-
maticzny w swim wëzwãkù articzel Stefani Liszkòwsczi-Skùrowi Kùltura bez kòrzeni,
w jaczim pùblicystka ùdokazniwô, że terenowé òstrzódczi kùlturë nie òdnôszają sã do
tradicji i historii swòjich zemiów, ani nie próbùją sã w kùlturze regionalny zadomòwic,
a to prowadzy do znikwieniô stôrëch zwëków, wëmiéraniô wësziwkù, niewspòmôganiô
ùtwórców, a tradicyjné rozegracje jak Truskawkòbranié czë Jôrmark we Wdzydzach
nie są realizowóné. Ta argùmentacjô téż spòtikô sã z òstrą reakcją Pestczi, chtëren nie
zdrzącë na bezpòstrzédnégò adresata kriticzi zôs chwôli dzejania Wòjewódzczégò
Òstrzódka Kùlturë we Gduńskù. Tu nie dô sã zgòdzëc z taką jednostronną rekòntrą, bò
articzel znóny etnograf, przë leżnoscë prôcownika wspòmniónégò WÒK-ù, laùreatczi
medalu Stolema z rokù 197330, nie òdnôszôł sã do dzejaniów jednostczi wòjewódzczi,
ale béł niezgòdą na zaniechania òstrzódków terenowëch w òdniesenim do lëdowégò
kùńszti i jegò ùtwórców. Nie są nama znóné relacje òbòjga, ale mòże tu leżi przëczëna!
24 Tamże, s. 24.
25 Tamże, s. 25.
26 Kreban z Milachowa, Cziéj gburze z Gnieżdżewa, „Pomerania” nr 10/1983, s. 57.
27 Tamże.
28 Tamże.
29 Tamże.
30 Zdrój: http://www.pg.gda.pl/org/pomorani/stolem.html, (przëstãp: 10.06.2017).

Promòcjô rodnëch ùtwórców

Pestka sprawama kùlturë lëdowi zajimôł sã nié leno teòreticzno, ale przë leżnoscë
wëzwëskiwôł spòsobnosc do wëchwôliwaniô dokazów lëdzczich rãków i mëslë.
Przëkładë jegò laùdacjów nalezc mòże téż na stronach „Pòmeranii”, jak chòcbë w re-
lacji z pòkònkùrsowégò31 wëstôwkù zòrganizowónégò przez gduńsczé Etnograficzné
Mùzeùm w Òpacczim Spikrzu w Òliwie. Je to téż repòrtôż ò dosc emòcjonalnym
wëzwãkù, co sã dosc rzôdkò spòtikô w ùtwórstwie tak lëteracczim, jak i medialnym
Pestczi. Z òczarzenim òpisëje „kùńsztowno wëcézelowóné jigłą i nitką òbrësczi,
serwetczi, bieżniczi, stroje, makatczi, i rzecz jasnô chùstë”, mdącé dzełama „ùta-
lentowónëch wësziwôrków z Tëchòlë”. Na spòdlim artikla mòże òdczëtac szczeré
zainteresowanié i wësoczé znôwstwò kùńsztu wësziwù, parłãczącégò sã z òbrëmim,
jaczim w znacznym dzélu zajimają sã leno białczi. Ùżëté òkreslenia „zdobieniowé
mésterstwò”, „kòmpòzycyjny szëk” czë „naturalizm w pòdrobnotach”, téż swiôdczą
nié leno ò znôwstwie drãgòtów robòtë z jigłą i nitką, ale i swójny tczë dlô wszët-
czich ùtwórczëniów i ùtwórców (jakno jediny chłop w karnie wësziwôrków nalôzł
sã Édwôrd Szëmikòwsczi z Lëni). Wôżną znanką tegò repòrtażu je téż starowné
wëmienienié z miona i nazwëska wszëtczich òsobów, chtërnëch prôce gò òczarzëłë
(m.jin.: Zytë Klészcz, Genowefë Bònk, Teresë Fòledżi. Irenë Baranowsczi, Stani-
sławë Betinë, Łucji Chëłë, Jadwidżi Szulc, Annë Kónkòl, Władisławë Wiszniewsczi,
Wandë Dzerzgòwsczi z Żukòwa, Élżbiétë Lewandowsczi i Wandë Szinwelsczi – òbie
z Człëchòwa czë Teresë Dembkòwsczi z Wejrowa)32.
Tak samò cepłé słowa Pestka czerëje do rzezbiarzów i malëjącëch na szkle, chtër-
nëch dokazë „harmònizëją z bajeczną farwnoscą wësziwów”. Dlô pòtomnëch zaòsta-
wił téż wiele nôzwësków aktiwnëch na pòczątkù XXI w. ùtwórców, chtërny zajimelë
sã òbùma tima artisticznyma òbrëmiama, nierôz dopisëjącë jesz wëbróné dokazë
(wëmieniwô m.jin. Édwarda Jastrzãbsczégò „Matkã Bòską Swôrzewską”, Józefa
Walczaka „Zesłanié Dëcha Swiatégò” czë Józefa Chełmòwsczégò „Hierarchiã Anio-
łów” i „Madonnã” Józefa Bònka, nadto przëwòłiwô nôzwëska artistów: Czesława Birra,
Zdzysława Grajpera czë Annë Basmann-Dettlaff z Pôłczëna), chtërnëch dokazë zrodzëłë
sã z „religijnégò dëcha” i ze „zgrzebnégò wiesczégò òbmiesca”, a są „jakbë snôżé
wòta wdzãcznotë”, bùdzącé òczarzenié „pësznotą farwów i delikatnoscą malënkù”33.
Dlô Pestczi kòżdô pòstac starowno wëkònónégò rãcznégò dokazu i rzezbë je
spòdlim do scwierdzeniô, że je to żëwi kùńszt, „wërosłi na kaszëbsczi zemi”. Aùtor
mô jednak swiądã, że pasowné jeleżnoscë do rozwiju tegò ôrtu kùńsztu wieczné nie
31 XVII Kònkùrs Współczasnégò LëdowégòKùńsztu Kaszëb zòrganizowało Mùzeùm Historiczno-

-Etnograficzné w Chònicach, a pòzebrało nadzwëkòwą lëczbã 470 prôców, przesłónëch przez 106 ùtwórców.
Za: J. Zbrzëca, Z kaszubskiej gleby, „Pomerania” nr 6/2003, s. 40.
32 Tamże.
33 Tamże.

są, chòcbë temù, że „w czasach corôz głãbszégò kùlturowégò przemikaniô, dokazë

zwóné lëdowima bãdą dali żëwò interesowałë, jeżlë jich ùtwórcë (…) wërobią w se
barżi współczasną fòrmùłã czë szëk esteticzny”34.
Nen articzel nie béł leno wëzwãkã òczarzeniô, ale Pestka tim spòsobã chcôł
wëwòłac pòlemikã nad lëdowim ùtwórstwã, w jaką chcôł bë sã włączëlë tak ùtwórcë,
jak i znajôrze fòlkloru.
Ò tim, że tak kùńszt lëdowi we wszëtczich fòrmach, jak i jegò propagòwanié
bëło dlô Pestczi wôżné swiôdczą téż pòstãpné pùblikacje zamiescywóné na stro-
nach „Pòmeranii”. W jedny z nich analizëje swiéżo wëdóną ksążkã Marka Arpada
Kòwalsczégò pt. Szlachama swiątków, zajimającą nié leno z leżnoscë pòłączeniô
techniczi repòrtażu i nôùkòwi mònografii, ale téż temù, że jeden z rozdzélów
w całoscë òdnôszôł sã do ùtwórstwa żłobiarsczégò na Kaszëbach35. „Miodã dlô
dëszë” bëło nié le blós wëznanié M. A. Kòwalsczégò ò ùrzeczenim tim regionã,
jaczi ùchòwôł swòjã jinosc i „dôwającé do mësleniô pòczëcé regionalny parłãczë”36.
Pùblicysce ùwidzało sã doszukiwanié sã pierwòsznotów żłobiarsczégò kùńsztu,
jaczé aùtor òdnalôzł w przëdrożnëch kaplëczkach, prezentëjącë dosc òdwôżną tezã,
że bëłë òne „reminiscencjama – w swim plasticznym ùjãcym – dôwnëch kùltowëch
wëòbrażeniów, sygającëch pògańsczich czasów”37. Wôrtnotą wëdôwiznë je téż przed-
stawienié pòstacjów nôwôżniészich w nym czasu lëdowëch artistów Kaszëb i Kòce-
wiô, a westrzód nich nalezlë sã m.jin. Apòlinari Pastwa, Władisłôw Lica, Czesłôw
Hinc, Frãcëszk Mãczikòwsczi, Léònard Meyer, Izajasz Rzepa, Édmùnd Zelińsczi czë
Andrzej Arendt. Nimò szeroczi reprezentacji żłobiarzów i wërobionégò bez kòżdégò
z nich indiwidualnégò stilu, aùtor analizëjącë tematikã dokazów ù wszëtczich doszu-
kôł sã pòspólny znanczi, jaką je „przënôleżnosc do ôrtu kùlturë mòrsczi”. Colemało
pòlemiczny Pestka w òdniesenim do ti pùblikacji je baro òbszcządny w kritice, nie
zgôdzô sã leno z òbsądã, że dlô młodégò pòkòleniô lëdowëch ùtwórców „spiérczi
ò aùtenticznosc dôwny tradicji są cëzé i niezrozmiałé”38.
Pestka nie napisôł wiele artiklów teòreticzno òdnôszającëch sã do kùlturë lëdowi. Wiãcy
pòswiãcył jich pòrtretóm wëbrónëch ùtwórców39. Równak wszëtczé òne wëapartniwają sã
westrzód dominëjący pùblicysticzi spòłeczno-gòspòdarczo-ideòlogiczny. Szlachòwno jak
w lirice, pòsłëgiwôł sã słowã cepłim, nierôz emòcjonalnym. I chòc te artikle nie są wielné,
samò òbrëmié lëdowi kùlturë bëło dlô niegò wôżné. Przërëchtowùjącë tezë na II Kòngres
34 Tamże.
35 J. Zbrzëca, Śladami kaszubskich świątków, „Pomerania” nr 3/1972, s. 101.
36 Tamże. Kaszëbóm pòswiãcony òstôł VIII rozdzél pùblikacji. Pòr. M. A. Kòwalsczi, Śladami
Świątków, Warszawa 1971, s. 132–163.
37 Tamże.
38 Tamże, s. 102.
39 To òbrëmié pòmijóm, bò òstało ju przedstawioné; pòr. B. Ùgòwskô, Bòhaterowie swòjich môlów
i czasów w pùblicystice Stanisława Pestczi (Jana Zbrzëcë) / Bohaterowie swoich miejsc i czasów w pu-
blicystyce Stanisława Pestki (Jana Zbrzycy), w: Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka / Biuletyn Rady
Języka Kaszubskiego, Gduńsk 2014, s. 196–202, 346–352.

Pòmòrsczi w czile môlach òdnôszô sã do tradicji, kùlturë i materialny spôdkòwiznë, m.jin.

w hasłach: Korzenie, tradycje i szanse trwania pomorskiej tożsamości czë W rodzimej
zagrodzie czyli dziś i jutro wsi pomorskiej40.
Niech zaòstónie w pamiãcë
Chòc miôł szeroczé spektrum zainteresowaniów, jimôł sã rozmajitëch warków, pia-

stowôł wësoczé fùnkcje spòłeczné (dwa razë béł przédnikã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô, wiele lat béł przédnym redaktorã „Pòmeranii”, czãsto rézowôł, béł czile
razy w Zjednoczonëch Stanach, nigdë nie przestôł bëc sënã kaszëbsczi zemi. Miôł
téż swiądã, że współczasny mù dëch kaszëbsczi przedërchôł nié leno dzãka prze-
swiôdczonym ò swòjich dzejaniach ideòlogóm i bùdzëcelóm, ale téż dzãka czãsto ni
mającym swiądë wôrtoscë i wôżnoscë swòjich dokazów zwëczajnym lëdzóm, chtërny,
czej òdkrëlë w se swòje òsoblëwé zdólnoscë, nie dozwòlëlë sã jima znikwic i nimò
codniowi cãżczi robòtë swòje serca i mëslë òddelë ùwinnym rãkóm. Prezentowónô
pùblicystika je fòrmą promòcji i pòkazywaniô lëdowégò ùtwórstwa jakno jedny
z wiele gałązów kùlturë nôrodowi, ale ò wëjątkòwi wôrtoscë, nié leno materialny.
W ni òdbijô sã całô lëdzkô jawernota. Ni mòże tej dzëwic, że za zasłëdżi na pòlu
ùpòwszechniwaniô kaszëbiznë béł wiele razy wënadgrodzywóny, m.jin. 6 maja 2006
rokù òstôł wëapartniony Medalã Lëdowëch Ùtwórców. Mającë swiądã wielënë jegò
dokònaniów w tim zôkrãżu w niedrësznëch jeleżnoscach, zasłużił so ù pòtomnëch
na pamiãc wieczną.
40 J. Pestka, Kongres Pomorski. Przesłanki ideowe i propozycje organizacyjne, „Pomerania” nr

11/1996, s. 6–8. Pòr. Cezary Òbracht-Prondzyńsczi, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956–2006), Gduńsk 2006, s. 394.

REFERATY
POLSKOJĘZYCZNE

Edward Breza
Leksyka Księgi Wyjścia

o. prof. A. R. Sikory1
Kaszuba wejherowianin o. prof. dr hab. Adam Ryszard Sikora przełożył z orygina-

łu hebrajskiego na jęz. kaszubski Księgę Wyjścia, rok wcześniej w Pałacu Opatów
w Gdańsku-Oliwie 2 VI 2015 byłem laudatorem tłumaczenia Księgi Rodzaju, Knédżi
Zôczątków (zob. miesięcznik „Pomerania”, nr 7–8/2015, s. 64–65, gdzie nieco wię-
cej informacji o zasłużonym dla kaszubszczyzny kapłanie i profesorze biblistyki na
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). Konsultantem językowym był
językoznawca prof. J. Treder, Kaszuba z Białej Rzeki, części Rumi, dziś po jego śmier-
ci (2 IV 2015 r.) funkcję tę przejęła mgr D. Pioch i zasłużyła sobie na specjalne gorące
podziękowanie ze strony Translatora Ojca Sikory (zob. s. 18).
Kaszubi mają tłumaczenia Ewangelii: mało udane ks. prałata Franciszka Gruczy
(zob. moją recenzję w „Pomeranii” 1993, nr 2, s. 30–34), skaszubione wersje tzw.
katolickiej Biblii Tysiąclecia (wyd. III z r. 1982) całego Nowego Testamentu z roku
1993 E. Gołąbka i tegoż Knégã Psalmów z roku 1999. Ks. Grucza deklarował,
że „z łacëznë przełożëł na kaszëbszczi jãzëk”, de facto często, jak to wykazałem
w cytowanej recenzji, posługiwał się polskim przekładem tzw. katolickiej Biblii
Tysiąclecia. Dziś o przekładzie ks. Gruczy powiem refleksyjnie za Owidiuszem
z Listów z Pontu: Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas2. Miał wielkie am-
bicje, por. sam tytuł Kaszëbskô Biblëjô… i dedykację „Bracinóm Zrzeszińcóm na
wdôr”, ale siły (miał wówczas 81 lat) już nie pozwoliły na ambitne zrealizowanie
zamysłu. Stosował także pisownię zrzeszeńców, nie przyjętą w Zrzeszeniu Kaszub-
sko-Pomorskim. Ze Starego Testamentu do dyspozycji są tylko skaszubione przez
E. Gołąbka perykopy lekcyjne na niedziele i „święta nakazane” pt. To je słowò Bôżé,
Gdańsk 20073.
Wiarygodne przekłady z języków oryginalnych Starego Testamentu na język ka-
szubski wyszły dopiero spod pióra Ojca profesora Sikory, franciszkanina, kierownika
1 Knéga Wińdzeniô. Exodus, Z hebrajsczégò jãzëka na kaszëbsczi przełożił o. Adam Ryszard Sikora
OFM, Gduńsk 2016.
2 Choćby sił nie stało, same chęci są godne pochwały (Owidiusz, Listy z Pontu) – dop. redakcji.
3 O przekładach na jęz. kaszubski, zob. B. Ugowska, Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego, Gdańsk
2016, s. 347–357.

Referaty polskojęzyczne 151
Zakładu Nauk Biblijnych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickie-

wicza w Poznaniu.
Wcześniej Ojciec Profesor dokonał przekładu czterech Ewangelii, które ukazywały
się jako samodzielne wydawnictwa, w r. 2014 staraniem „Dziennika Bałtyckiego”
i Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego wyszedł scalony Nowi Testameńt. Ewanielie pò
kaszëbskù; z greczi na kaszëbsczi jãzëk przełożił ò. Adam Sikora OFM, Gduńsk 2014.
Wypada życzyć Ojcu Profesorowi sił i zapału do przekładu pozostałych licznych
ksiąg Nowego i Starego Testamentu.
Analiza językoznawcza
Polonizmami leksykalnymi są: ùstanowi jich zwiérzchnikama 18,21 Sych nie no-
tuje, Tr II 441 daje odpowiednik pòdwëższi lub przédnik, …nie dotëkac ji pòdnóża
19,12, Sych brak, Tr II 41 pòdstopie… Mùszi za swòje żëcé dac òkùp 21,30; za
swòje żëcé òkùp 30,12 Sych nie notuje; òdszkòdowanié – tytuł do 22, 4–14; …nie
bãdzesz dlô niegò jak no lëchwiôrz 22,24… i nie kôżesz mù płacëc òdsetków 22,24;
Żelë të wezniesz w zastôw swòjégò blëznégò 22,25. Skaszubione Przëmierzé w ty-
tule do 24,1-18, nadto Knéga Przëmierzô, Arka Przëmierzô i krew Przëmierzô 24,7;
24,8, Sych brak, Tr II 118 tylko wariantywnie arka łączbë albo przmierzégò; …pò-
dwórc całopôleniô i òfiarë pòjednaniô z celców 24,5. Të rozkôżesz sënóm Izraela,
żebë przënieslë do lëchtôrza [winno być lëchtarza]. Z ti sami brëłë wëkùł lëchtôrz
37,17. …nieustôwnô òfiara całopôlnô 29,42; òfiarë z pòkarmów 30,9; òfiarë z pló-
nów 30,9; òfiarë z płinów; Kadz do òbmëców – tytuł do 30,17-21; jegò pòtómstwò
30,21. Jô dóm wajim potómkóm 32,13; òlej do namaszczaniô – tytuł do 30,22-33;
pôchnącé galbanum 30,34; Wëkònôwcë robòtów – tytuł do 31,1-11; pòjemnik i jegò
pòdstawa 31,10; Przez szesc dni wa môta prôcowac 31,15. To nie są òkrziczi wòj-
nowé w lôgrze [recte: lagrze] 32,17...lud béł niepòskromiony 32,25, bò Aarón ze-
zwòlił na niepòskromienié 32,25. Jô tobie ùkôżã całą Mòjã wspaniałosc 33,18; słowa
przëmierzô 34,27. …jegò [Mojżesza] skóra promieniała z przëczënë jegò gôdaniô
z Panã 34,29 BT na skutek rozmowy; przëczëna u Tr II 114, przëczina u Sych IV
195, z południa Kaszub znam także postać przëczina. Wôłtôrz całopôleniô – tytuł do
38,1-8 – lepsze niż proponowany przez Tr I 71 òfiaropôleniô, które nie ujawnia, że
spaliło się całą ofiarę. Wszëtczé ne przirządë zrobił ze złota 38,3 BT sprzęty. Téż jich
głowice bëłë pòkrëté strzébrã 38,17 Sych brak, Tr I 178 dopuszcza głowicę, Danina
na bùdowã Przëbiwkù – tytuł do 25,1-9 Sych i Tr brak.
Inny kształt fonetyczny nadaje Tłumacz wyrazowi polskiemu: Z bronksu zrobił
krôtã na sztôłt fadrinczi 38,4. Sych VII 133 podaje z południa Kaszub (znane mi)
krata.
Polonistyczny zwrot Aarón pòniesie òdpòwiedzalnotã za nieùwôżnotë przë òfia-
rach 28,38.

Nie umiem dociec, skąd Tłumacz wziął pòdpłôtk na ‘podarek’: Nie przëjimôj
pòdpłôtków 23,8, BT ma podarki, Tr II 35 podaje dôrënk, słowotwórczo odniósłbym
do słowa podpłacić; wypada powiedzieć: niekomunikatywne i nietrafne. Nie bãdzesz
cemiãżił cëzyńca, bò wa znajeta, co to je bëc cëzyńcã, bò wa sami bëlë cëzyńcama
w zemi egipsczi w 23,9. Udany neologizm Tr I 90 od podstawy cëzô zemia ‘ziemia
obca, cudza’.
Z Tr II 220 przejęta strzéla: przebiti strzélą 19,13, utworzona od południowokasz.
strzélac poprzez konwersję.
Przyjęło się (za E. Gołąbkiem, ale notuje Sych III 247) nazywać po kaszubsku stan
odmienny czy błogosławiony kobiety, a medycznie ciążę (z łac. graviditas) niesama:
Żelë chłopi bãdą sã bilë i jaczis z nich ùderzi przëpôdkã kòbiétã niesamã 21,22.
Przypomnieć w tym momencie można, że ks. Grucza tłumaczył òna zańdze, zaszła.
I wzął lud casto… w naczëniach òbwiniãtëch 12,34, a i Sych V 127 i Tr I 338
i sam znam w tym znaczeniu statk, częściej w l. mn. statczi. Za Tr II 201 wprowa-
dza neosemantyzm zjiscëc ‘spełnić’: I òni [Egipcjanie] zjiscëlë ‘spełnili’ jich prosbë
12,37, bo dla Sych II 107 zjiscëc to ‘zmartwić kogoś’; osobiście z południa Kaszub
znam iscëc sã ‘skarżyć się’. Krwiô naòżenika je z przëczënë òbrzezaniô 4.27; lud
zemi je liczny 5.5; Jô weznã was dlô sebie 6.7; a wcześniej Jô waji ùwòlniã 6.6. Nie
cëzołożë! 20,14.
Wracając do rzeczownika kòbiéta, zauważyć trzeba, że Tłumacz wyzyskuje także
archaiczny rzeczownik białka: Żelë bë wół bòdnął na smierc chłopa abò białkã 21,29
i do tego zdania dodany piękny archaizm: jego miéwca 21,29 ‘właściciel’ Sych II 154.
Stwierdzamy też polonizm fonetyczny: Taczi je nakôz w sprawie Paschë 12,43,
Sych III 184 i Tr 1 345 podają nôkôz, który też znam z południa Kaszub.
Z zakresu semantyki można wskazać na rozszerzenie znaczenia słowa ùszkòda:
…wezniesz młodégò celca … bez ùszkòdë 29,1, gdzie ùszkòda u Sych VI 38 objaśniona
jako ‘poronienie’, tu ‘skaza’, może za sugestią Tr II 186, Zjimôjta złoté ùsznice 32,2
BT kolczyki; dla Sych VI 15 ùsznica ma 3 znaczenia: 1) ‘klapa na uszy u czapki
zimowej’, 2. ‘czapka zimowa zaopatrzona w nausznice’, 3. zool. ‘sowa uszata’.
Wyrażam zdziwienie, że w Knédze Zôczątków ‘Genesis’, którą miałem przyjemność

prezentować w Pałacu Opatów w Gdańsku-Oliwie 2 VI 2015 r. zauważam, wiele
sugestii ze słownika J. Trepczyka (zob. skrót Tr I, II), a nie dostrzegam wyrazów za-
notowanych przez ks. dra B. Sychtę (Sych), a O. Profesor informuje mnie, że nie ma
i nie korzysta ze słownika Sychty, bo i po co, skoro Jego konsultantem w sprawach
języka, szczególnie kaszubszczyzny jest prof. J. Treder. Dziś mogę O. Profesora
poinformować, że Biblioteka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest
bogato zaopatrzone w prace ks. Sychty, znajdziemy tu nie tylko 7-tomowy Słownik
gwar kaszubskich …, ale także 3-tomowe Słownictwo kociewskie, sztuki teatralne
pelplińskiego uczonego, materiały sesyjne i okolicznościowe; więc można wyzyskać

w Internecie, a – myślę – dla tak zbożnego dzieła uzyskać także do Zakładu Biblistyki
Słownik gwar kaszubskich ks. Sychty.
Stosunek do germanizmów jest rzeczowy. Wiemy, że predylekcję do germani-
zmów wykazywali J. Trepczyk i A. Labuda, stronił od nich ks. B. Sychta. Mamy
zatem: żebë prawò Pana bëło na twòjich lëpach 13,9. Dodać trzeba, że i Tr II 304,
i Sych II 354 podają lëpa, pożyczkę z niem. Lippe ‘warga’. …léga rosë leżała wkół
lôgra [recte: lagru] 16,13; béł w lôgrze [winno być: w lagrze], wëprowadzył lud
z lôgru 19,17 [winno być z lagru] z niem. Lager ‘obóz’. Żelë je midzë nima jaczis
sztrid 18,15, przyswojone w kaszubszczyźnie Striet H.-Winter 3114, odpowiednik
górnoniem. Streit ‘kłótnia, zwada’, por. Sych V 304, znam częściej w l. mn. sztri-
dë, aż dziw, że nie odnotował wśród synonimów kłótni Tr. Kamianné Tôfle prawa
i przëkôzania 24,12; …dwie Tôfle Swiôdczënë 31,18, 32,15 z niem. Tafel – lepsza
jednak według mnie byłaby tôblëca, Spôlił gò [celca] … i zmiałcził na pich ‘proch’,
32,20. …mielë strach 34,30 – przyjęte w kaszubszczyźnie z niem. Angst haben.
…zakrił swoje skarnie szlëjerã 34,33 z niem. Schleier ‘welon’, znam z południa jako
sztajer, Sych VII VII 313 notuje szlejer, tak też Tr II 309.
Neologizmy Tłumacza: na wëszëńc ’szczyt’ górë 19,20; Tr II 318 podaje m.in.
wëszańc; pòwiérznik ‘powiernik’ nie wëcygnąl swòji rãczi 22,10 nie notuje ani Sych,
ani Tr. Żelë chtos ùprowadzył dzéwicã 22,15,16 – skaszubiony polonizm i rozwiązanie
słuszne (tak postąpił też E. Gołąbek, ks. Grucza panna i dzéwczã). I Swiãto Zbiér-
ników na kuńcu rokù 23,16, udane od częstego u Kaszubów zbiérac na kuńcu żniw.
BT Święto Żniw. …òfiarë całopôleniô i òfiarë pòjednaniô z celców 24,5, Sych brak,
Tr I 86 celczã ‘cielec’. Të zrobisz Mie Przëbiwk z dzesãc tkalniców ‘tkanin’. Sych i Tr
nie notują; Długòsc kòżdi tkalnicë bãdze dwadzesce łokców 26,6; Wszëtczé tkalnice
26,2; na kańce wiéchrzëznë tkalnicë 26,4; Od pôłniowi stronë zawiésznice ‘zasłony’
bãdą zrobioné 27,9; Pòdwórc Przëbiwkù – tytuł do 27,9-19; Pòtemù wa zbùdëjeta
pòdwórc Przëbiwkù; òd pôłniowi stronë zawiésznicë bãdą zrobioné 27,9. To bãdze
nieùstôwnô òfiara całopôlnô 29,42: nie ustawac. Jô gò nafùlowôł … mésternoscą
31,3. Jô nafùlowôł rozëm mądroscą wszëtczich rãkòdzejników 31,6; głos piesni klãsczi
32,18. Mòjżesz … cësnął … Tôfle i rozbił kòl pòdgórka 32,19, BT u podnóża góry,
Sych i Tr nie podają. …na kańce drëdżi tkalnicë ‘tkaniny’, Sych brak, Tr II 256
wôrpòwina. I zrobił téż Przebłagalniã z czëstégò złota 37,6; BT pisze małą literą.
Wôłtôrz béł kwadratny 38,1, Sych i Tr I 277 nie notują. Pò Przëbiwkù – tytuł do
38,9-20, na Sych IV 108 notuje pòdwórk i pòdwórzé, Tr I 144 pòdwórzé; I ùmôlnilë
na nim [pektorale] sztërë rédżi kamów 39,10, Sych i Tr nie notują; w pòsobnëch ré-
gach 39,13; BT w odpowiednich rzędach Sych IV 145 pòsobicą ‘po kolei, kolejno’,
na pòdwórc 39,40.
4 E. Breza prawdopodobnie odwołuje się do niemieckiej profesor Renate Herrmann-Winter, autorki

m.in.: Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den Mecklenburgisch-Vorpommerschen Sprachraum. Hins-
torff, Rostock 1985; [dop. redakcji].

Tłumacz woli pójść za Tr niż za Sych, np. w tytule do 23,20-33 daje Obiecënczi
i przestrodzi Tr II 334 òbiecënk jako odpowiednik obietnicy, a Sych III 284 podaje
obiecanka.
Pojawił się piękny archaizm: na trzech stołpach ‘słupach’ 27,32, występujący
także w kaszubskiej nazwie rzeki Słupi – Stolpia i pochodnej od niej nazwy Słupska
– Stołp, widniejąca też w niem. nazwie Słupska – Stolp, i dalsze poświadczenie:
Wszëtczé stołpë wkół pòdwórca 27,17… do tegò dzesãc stołpów i dzesãc pòdstawów
38,12.
Neologizmy Trepczyka; wôłtôrz ù pòdstopia górë 24.4 za Tr II 41 analogicznie
do podnóże – moim zdaniem trafne; na wëszëńcu ‘szczycie’ górë 24,17. Pòmascysz
pòkôzownym palcã ‘wskazującym’ rodżi wôłtôrza [winno być wôłtarza] 29,12 u Sych
brak, jest u Tr II 186. I zebierzesz tłuszcz, chtëren pokriwô wątpia i brzësznicã i òbie
nérczi i sëté 29,13; żebë zrobic spisënk 30,12. …chcôł jich wëtracëc w górach i zgła-
dzëc z wiérzchrzëznë zemi? 32,12. On je pòdajny na złé 32,22, BT skłonny do złego,
Sych brak, neologizm mało udany Tr II 188; stani przë kamiznie 33,21. BT przy skale,
Tr II 186; Swiãto Zbiérëznë 34,22, BT Święto Zbiorów lub Święto Plonów – to twór
J. Trepczyka (Tr II 414), który z predylekcją tworzy nam kùrzëznã i skòpòwiznã ‘ba-
raninę’ i abstrakta typu idealizna, egòizna; na tim pòspòdlim ‘na tej podstawie’34,27.
To przejęło wiele autorów, piszących i mówiących po kaszubsku od Trepczyka (Tr II
44), utworzone od podstawy po spodzie, kasz. pò spòdz-e z formantem -lé.
Specyficznie kaszubskie słownictwo to np. pòlét ‘polecenie, rozkaz’: …wszëtczé
Jegò pòlétë 24,3, por. Sych IV 125; …i pòd Jegò (Pana) stopama jakbë dokôz szafiru
24,11. Të wëprowadzył z egipsczi zemi z wiôlgą mòcą i dôżną rãką 32,11 BT silną ręką
i por. Sych I 187 archaizm dôżny ‘silny, mocny’ i podobnie Tr II 184. Posłużenie się
BT: Pón nie òstawi bez karë negò, chtëren wzywô Jegò miono do próżnych rzeczów
20,7, por. katechizmowe nadaremno i wulgatowe in vanum (: Non assumes nomen
Domini tui in vanum), w BT: do czczych rzeczy. Tej sënowie Izraela zjimelë ze sebie
swòje przëòzdobë 33.6, zob. Sych IV 199, Tr brak Mòje òbliczé pùdze z wama 33,14
Sych IV 271 jako uroczyście. …niegòdzëwòta òjców na sënów i syneczników 34,7
u Sych V 45 kwalifikowane jako archaizm (jeden krzyżyk) BT na synów i wnuków.
…dlô skłôdaniô òfiarów lejnëch 37,16 BT płynnych, por. Sych II 348, Tr II 30. Z bronksu
zrobił krôtã na sztôłt jadrinczi 38,4 Sych II 69 jadrina, ‘firanka’, tak też Tr I 162. Sych
nie odnotował rzeczownika sztôłt, dobrze mi znanego z południa Kaszub i podanego
także przez Tr I 272. …do tegò dzesãc stołów i dzesãc pòdstawów 38,12 Sych IV 107
Jako modyfikację leksykalną przyjąć trzeba rozpãklenié ‘rozpadlina’ w wersecie:
Jô cebie pòstawiã w rozpãklenim kamizné 33,22 od notowanej przez Sych IV 353 i Tr
II 153 postaci rozpãklëna do rzeczownika odsłownego rozpãklenié. Tu wymienić też
można wyraz misa: Zrobił téż misë i bachrë 37,16. Sych III 172 notuje tylko miska,
tak samo Tr I 322.
Internacjonalizmy. Bardzo pochwalam pozostawienie w kształcie leksykalnym
internacjonalizmów, według mnie można je dostosowywać do kaszubszczyzny jedynie

fonetycznie, jak tu diadém, trudno zmieniać fonetycznie tiarę, por. wcześniej podaną
Paschę. I zrobisz téż diadém z czëstégò złota i wërëjesz na nim tak [brak przecinka] jak
na sztãplu… I zrzeszisz gò sznurã z lilewi pùrpùrë [zbędny przecinek], tak, żebë béł
na przédny stronie tiaré 28,36; Të nie ùczënisz sobie bògów ùlónëch z metalu 34.17.
Inne. Przypuszczam, że w zapisie rzemiãstwa 35,31 zakradł się po prostu nie-
zauważony błąd, winno być rzemiosła, jak u Tr II 170 lub rzemiãsło, jak u Sych IV
381 z informacją, że odmianką jest rzemiosło. Jednak użycie powtórne: …òbeznôł
w rzemiãstwie 36,8, że to zamierzone przez analogię do kòwalstwò.
Wnioski: 1. Stosunkowo duża ilość polonizmów jest czymś naturalnym i nie po-
winna dziwić. 2. Stosunek Tłumacza do germanizmów jest racjonalny, zadomowione
w kaszubszczyźnie wprowadza do tekstu biblijnego, nowych nie tworzy, neologizmy
opiera na polszczyźnie, nie widać też latynizmów, choć na pewno w Hieronimowej
Wulgacie się rozczytywał. 3. Odnotować warto, że Tłumacz stale posługuje się cza-
sownikiem czënic, nigdy nie użył robic, tak częstego w ustach Kaszubów, zob. Sych
IV 331–332.

Elżbieta Bugajna
Motyw sztuki i artysty

w poezji kaszubskiej
Motyw sztuki i artysty w poezji był często podejmowany w piśmiennictwie różnych

epok literackich. Pytanie, jaka jest rola artysty, stawiano sobie już w czasach antyku.
Artystę uznawano za kogoś niezwykłego, komu sprzyjają muzy; sztuce zaś powierzano
rozmaite zadania, m.in. naśladowanie rzeczywistości (mimesis) oraz wywoływanie
wzruszenia i skłanianie do refleksji (katharsis). Motyw artysty jest też nieodłącz-
nym tematem literatur narodowych. W poezji kaszubskiej, ze względu na jej niezbyt
długi okres rozwoju (od połowy XIX wieku), motyw ten pojawił się stosunkowo
późno, bowiem dopiero pod koniec XIX wieku. Badacz literatury kaszubskiej, An-
drzej Bukowski, w wydanej w 1950 roku pracy Regionalizm kaszubski w rozdziale
zatytułowanym Motywy poezji kaszubskiej wymienił kilka z nich pojawiających się
w wówczas stuletnim dorobku tejże, nie uznał jednak za stosowne wskazanie wymie-
nionego wyżej motywu1. Czy go wówczas nie było? Co rozumiemy pod pojęciem
sztuki i artysty? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w referacie.
Niniejsze rozważania są podzielone na dwie części. Sztuka jest terminem bardzo
szerokim. Obejmuje działalność artystyczną oraz jej wytwory, z ukierunkowaniem
na wartości estetyczne; zarówno twórczość literacką, jak i malarską, rzeźbiarską,
kompozytorską czy pozostałe dziedziny twórczości. Ponieważ nie sposób w ramach
niniejszego tekstu odnieść się do wszystkich dziedzin sztuki, analizie poddane zostaną
wybrane jej aspekty. W pierwszej części referatu przedstawiony zostanie motyw poety
i jego roli widoczny w poezji kaszubskiej, natomiast druga część referatu dotyczyć
będzie poetyckich odniesień do twórców pozostałych dziedzin sztuki.
Rola poety i jego samoświadomość artystyczna to, jak wcześniej wspomniano,
częsty motyw liryków różnych epok literackich. Na gruncie poezji kaszubskiej po-
jawia się on dopiero w poezji młodokaszubów, potem konsekwentnie, występuje
u większości twórców. Gwoli ścisłości należy dodać, że już wcześniej Hieronim
Derdowski poemat o Czôrlińsczim (rok wydania 1880) nazwał trochę przekornie „rimë
1 A. Bukowski wymienia w kolejności: a) kult mowy ojczystej, b) piękno kraju rodzinnego, c) morze,
jego urok i grozę, d) tragizm dziejowy; patriotyzm, e) humor i satyrę, f) brak wyrazu uczuć religijnych,
g) erotykę – lirykę miłosną. Zob. tegoż, Regionalizm kaszubski, Poznań 1950, s. 343–365.

te ùbòdżé”, zaś swoją twórczość określił jako „grëzdanié”2. Ciągłe podejmowanie

tego motywu wskazuje na jego doniosłość i świadczy o ponadczasowej sile sztuki
oraz jej twórcy. W początkowym okresie rozwoju literatury kaszubskiej pojawiają
się znane od starożytności wezwania do muz, zwłaszcza do muzy poezji lirycznej,
co nie odbiega od ówczesnego kanonu. Ten wątek spotykamy m.in. w poezji Jana
Karnowskiego w wierszu Prosba: „Wierã Mùzë spałë”3.
U Aleksandra Majkowskiego w pierwszym okresie twórczości istotny jest wątek
tworzenia dla siebie: „Lectaż, mòje miłe spiéwë, / com was spiéwôł dlô sebie”4. W ten
sposób artysta próbuje wpisać się w panteon twórców, ale nie jest jeszcze pewny
wartości swojej poezji. Utwory liryczne autor nazywa śpiewami. Są pisane prostym
językiem: „Tam tã wajã prostą nótã / dobri lëdze rozmieją”5. Adela Kuik-Kalinowska
wyróżnia u poety bardzo lekką poetycką stylistykę wyrażoną w formie językowego
żartu i ludowej przyśpiewki6. Jan Karnowski w wierszu z 1910 roku Jô bëm chcôł
wëspiéwac również pisanie liryków nazywa śpiewaniem. Chciałby wyrazić, co mu
gra w piersi, co go boli: „Jô bëm chcôł wëspiéwac głosno, / co w piersë mie pôli,
/ co w dëszë sã żôli”7. Młody poeta, podobnie jak jego kolega A. Majkowski, nie
jest jeszcze pewien wartości swej poezji, skarży się: „Wierã Mùzë spałë”8. Kolejny
młodokaszuba, Leon Heyke, również używa terminu „piesnie” na oznaczenie poezji:
„Ach, ni ma my Hanczi, / jô nie wiem co / a bez kòchanczi / chto piesnie mie dô”9.
Traktowanie poezji jako śpiewu ma swoje źródło w czasach antycznych, kiedy wy-
konywana ona była zawsze przy akompaniamencie instrumentów muzycznych. Do
tego tematu nawiązuje zresztą wspomniany wyżej Leon Hejke w wierszu Mòja lutnia:
„Sztërë le strënë / ma lutnia mô / wiedno te same / mie tonë dô”10. W cytowanym
fragmencie pobrzmiewa nadzieja, że wena poety nie zaginie, zaś jego twórczość
pozostanie niezmienna. Nie jest to zresztą jakaś wielka, patetyczna poezja, na wzór
2 Hieronim Jarosz Derdowski, Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł. Zełgôł dlô swòjëch
druchów kaszubsczich Jarosz Derdowski, Biblioteka Pisarzy Kaszubskich, t. 2, oprac. Jerzy Samp, Jerzy
Treder, Eugeniusz Gołąbek, Gdańsk 2007, s.208.
3 J. Karnowski, Prosba, w: J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 16. Utwory
zebrane J. Karnowskiego w: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów,
Biblioteka Pisarzy Kaszubskich t. 7, opracowanie i przypisy H. Makurat, wstęp J. Borzyszkowski, A. Kuik-
-Kalinowska, H. Makurat, Gdańsk 2012, s. 205–300 i wersja znormalizowana s. 447–542.
4 A. Majkowski, Zamiast przedmòwë, w: A. Majkowski, Wiersze i frantówczi, Banino – Kartuzy
– Kościerzyna 2009, s. 12. Utwory zebrane A. Majkowskiego w: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski,
Leon Heyke, Poezja młodokaszubów…, dz. cyt., s. 145–204 i wersja znormalizowana s. 387–446.
5 A. Majkowski, Zamiast przedmòwë…, dz. cyt., s. 12.
6 A. Kuik-Kalinowska, Lutnia kaszubska. Poeci z kręgu młodokaszubów, w: Aleksander Majkowski,
Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów, dz. cyt., s.58.
7 J. Karnowski, Jô bëm chcôł wëspiéwac, w: J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino
2010, s. 16.
8 J. Karnowski, Prosba, w: J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 16.
9 L. Heyke, Piesniôdejka, w: L. Heyke, Kaszëbsczé spiewë, Gdańsk 1999, s. 89. Utwory zebrane
L. Heyke w: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski, Leon Heyke, Poezja młodokaszubów…, dz. cyt.
s. 301–360 i wersja znormalizowana s. 543–622.
10 L. Heyke, Mòja lutnia, w: L. Heyke, Kaszëbsczé spiewë, Gdańsk 1999, s. 5.

romantycznej, lecz prosta, wyrastająca z ziemi rodzinnej. Pobrzmiewa w niej cha-

rakterystyczna niepewność czasu młodości, szukanie indywidualnej drogi życiowej,
co widać w poezji młodokaszubów na początku ich przygody z poezją.
Z pojmowaniem poezji jako pieśni i śpiewu łączy się nazewnictwo. Poeta to
piesniodzej, poetka – piesniodejka. Zapis ten występuje m. in. w poezji L. Heyki,
później pojawia się w słowniku polsko-kaszubskim zrzeszyńcy Jana Trepczyka (1994).
Bernard Sychta w dramacie Przebùdzenié akt IV tak pisze o Hieronimie Derdowskim:
„Piesniodzeju z Wiela, tu skrzëpice môsz, bij w parnienie złotëch strun, wëdobądzë
piesnią z nich jak skrą, piesnią ò sławie!”11. Współczesny poeta Stanisław Janke
jednemu z tomików wierszy dał tytuł Piesniodzejanié12.
Jaromira Labudda stosuje również drugie określenie poety, neologizm: runita
w wierszu Runita wòdë: „na kutrze / widza jem piesniodzejã / rozbijôł jadra zawąta-
niégò / piestrzéń widnika / a pònémù parminiem słuńca / runił na niebie / wëłowioné
wiérztë”13. Autorka wykorzystuje doświadczenia językowe zrzeszeńców, z którymi
miała styczność jako córka swego ojca Aleksandra Labudy. Runita – poeta, runic
– pisać, tworzyć poezję. Czasownik runimë pojawia się w kolejnym wierszu Wëroz-
mienié: „Czernidłem nieba runimë wiérztë”14. Źródłosłów neologizmu pochodzi od
słowa runy – znaki alfabetu używanego przez ludy germańskie. Czy u innych twórców
także występuje ta nazwa?
Późniejsi literaci, zwłaszcza z kręgu zrzeszyńców i ich następców, również wy-
raźnie czują moc słowa, trud i mękę poety. Cytowana wcześniej autorka Jaromira
Labudda w tekście Twòrzenié wyznaje: „Słowa płëną przeze mie, ale nie są mòje”15.
Twórca staje się przekaźnikiem, narzędziem w rękach uniwersum. Pisanie staje się
przeznaczeniem artysty: „Gôdôsz: Piszë wiérztë. To je twòja namiana”16, choć ma on
świadomość, że nie jest łatwo, nie rozumie tego ktoś stojący z zewnątrz: „Letkò rzec,
chto sã słowa nie trzimie codniowò”17. Tak może powiedzieć tylko ktoś, kto sam nie
tworzy, ktoś, kto patrzy z boku. Artysta często czuje niemoc i pustkę: „Le te nie wiész,
że ù mie cemnica i niwecz / i jô sama jem lózô jak na Szklanô Góra”18. Zapisane
słowa, ciężko wypracowane, wydobyte z głębi jestestwa poety spadają na papier:
„Spôdają na papiór zmachconé lëtrë / – zapùchałé wątë”19. Za D. Kalinowskim należy
powtórzyć, że autorka odkrywa w swych utworach wielką wagę i odpowiedzialność
11 Cytat pochodzi ze Słownika gwar kaszubskich Bernarda Sychty, Wrocław – Warszawa – Kraków
1970, tom IV, s. 267. Zob. też: „Arkona”, R. 1946, nr 12, s. 16.
12 S. Janke, Piesniodzejanié, Gdańsk 2003.
13 J. Labudda, Runita wòdë, w: Dzëczé gãsë antologiô kaszëbsczi pòezji (do 1990r.), red. R. Drzeż-
dżón, G. Schramke, Gdiniô 2004, s. 223. Wiersz ten ukazał się w pierwszym tomiku poetki Kôrba cëchòtë
w 1986 roku.
15 J. Labudda, Twòrzenié, w: Zwadë dëszë mòji, dz. cyt., s. 12.
16 J. Labudda, Piszë, w: Zwadë dëszë mòji, dz. cyt., s. 15.
17 Tamże.
18 Tamże.
19 J. Labudda, Wërozmienié, w: Zwadë dëszë mòji, dz. cyt., s. 37.

poety-medium, przez którego mogą przepływać treści zarówno dobra i harmonijnego

piękna, jak i złudy oraz koślawej brzydoty20.
Rozważania na temat poezji i poetów pojawiają się również w dojrzałym okresie
twórczości poszczególnych autorów. Z perspektywy lat Stanisław Janke tak wspomina
swój pierwszy wiersz: „Mòja pierszô wiérzta bëła zadzëwòwanim / swòjim jistnienim
w swiece”21. Jego wiersze „nie bëłë le zwëczajnym / rimã”, ale stały się „szmaką
rzéczi chtërna wiedno płënie”22. Zastanawia się nad swoją twórczością: „Wejle to je
ale na swiece Stach pisze wiérztë”, w przeciwieństwie do swojego dziadka rolnika
czy ojca krawca, „a tak pò prôwdze co to/ pisanie dëcht daje ani dëtka ani jestkù leno/
mòże le jaką pòcechã i to je wszëtkò i dëcht jaż tëlé”23. Twórczość nie stanowi źródła
utrzymania poety, może dawać pociechę. Artysta jawi się więc jako ktoś wyjątkowy,
odchodzi od tradycyjnych źródeł utrzymania rodziny, jest kimś innym, odmiennym,
budzi zdziwienie. Zdziwienie w poezji Jankego jest zresztą wszechobecne, pojawia się
także w innych wierszach. Sam pisze o sobie: „Jô jem dëbeltnym pùstkòwim chłopã
/ chtëren z zadzëwòwanim krący sã pò swiece / a zaczekawiony wzérô jaż w òstatné
/ nórtë wszechswiata nié do pòjacô”24. Z zadziwienia rodzi się filozoficzne podejście
do życia, jego chęć zmiany i poznania.
Współczesne pokolenie poetów reprezentuje Hanna Makurat, autorka trzech to-
mików wierszy25. W jej poezji „artiscë żëją na hòrizonce indiwidualnoscë / to co
materialné ni mô dlô nich wôrtoscë / (…) pòeta chtëren popadł w artiznã / nie wë-
gramòli sã / do ùłudë domôcëznë i cepłégò mléka / farwa szaroscë je dlô naju / baro
niebezpiecznô / më żëjemë definiującé mëszlë”26. Podmiot liryczny ubiera się w szaty
poety, który czuje się kimś innym niż zwykły człowiek, kimś lepszym. Codzienność
jest dlań bardzo niebezpieczna. Dlaczego? Można dopowiedzieć, że przeszkadza
w tworzeniu. Poeta żyje po to, by pisać – definiować myśli. Poetka używa epitetu
pòezja szôlëzna: „piszesz sã pòezjo mòja szôlëzno”27. Autorka czuje lekkość two-
rzenia: „z ùmësłu wëjimóm pòematë jak parmienie / jak jelenie wëbiégają wiérztë
z mëslów same / mòja artizna to nie je mòcowanié sã / to nie je rzemieslniczô mãka
kreòwaniô ùrôbianiô”28. Cała pierwsza część tomiku Testameńtë jimaginacji pod
znamiennym tytułem Knéga bezsromòtny Jimaginacji Artiznë (Księga Bezwstydnej
Imaginacji Artystycznej) dotyka poezji i sztuki. Poetka oddaje w zawartych w niej
20 Zob. D. Kalinowski, Skrzydła myśli, w: D. Kalinowski, Sylwa kaszubskie, Słupsk – Gdańsk

2017, s. 36.
21 S. Janke, Mój tuńc na mòstkù, w: S. Janke, M. Tankum, Szescdzesątka, Bolszewo 2016, s. 12.
22 Tamże.
23 S. Janke, Stach pisze wiérztë, w: S. Janke, M. Tankum, Szescdzesątka, dz. cyt., s. 25.
24 S. janke, Jô jem dwa razë pustkowi, w: S. Janke, M. Tankum, Szescdzesątka, dz. cyt., s. 28.
25 Są to w kolejności chronologicznej: Chléw (2010), Testameńtë jimaginacji (2011), Intimné mono-
lodżi. Monologi intymne (2016).
26 H. Makurat, cëzosc swiata, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji, Kartuzy 2011, s. 108.
27 H. Makurat, pòezja szôlëzna, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji, dz. cyt., s. 24.
28 H. Makurat, ars poetica, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji, dz. cyt., s. 31.

lirykach swoją duszę artystki, nie zawsze zrozumiałej. Jak sama twierdzi, kompo-
nuje autystyczny świat, zaś sztuka jest absolutnie boską hodowlą dziwnych słów,
jest więc darem Bożym, a artysta różni się od prostych ludzi. Grzegorz Schramke
we wstępie do tomiku Testameńtë jimaginacjë wskazuje na romantyczną prowe-
niencję podmiotu lirycznego – poety, jego ponadprzeciętność, bycie poza światem
wybrzmiewające w lirykach Hanny Makurat29. Artysta nie pasuje do świata zwy-
czajnych ludzi, z tego powodu jest więc samotnikiem, outsiderem, a nawet bliskim
Bogu. Daniel Kalinowski w recenzji tomiku Testameńtë jimaginacji wymienia
autoironię jako ważny czynnik poetycki, budowanie dystansu wobec poważnie
wyrażanych powinności literatury30.
Poeci wspominają w swych utworach poprzedników na niwie twórczości. Szcze-
gólnie częste są przywołania Floriana Ceynowy, np. przez Jana Karnowskiego w wier-
szach z cyklu Òn miôł kaszëbsczé serce: Ceynowa31, Rozmiszlanié Ceynowë dzél
I i II32, czy Czile słów Ceynowë33. O sile poezji Jana Karnowskiego pisze Feliks
Sikora: „Jô bëm leno chcôł, / żebë naszô mòwa, / cos jã snôżo sôł, / w nórtach sã nie
chòwa”34. Stefan Bieszk w cyklu poetyckim Sonety kaszubskie wystawił literacki
pomnik takim twórcom jak F. Ceynowa (Cenowa), Jan Karnowski (Wós Budzysz),
Aleksander Majkowski (Majkowsczi), Leon Heyke (Heyke), Jan Trepczyk (Trepczyk)
czy F. Grucza (Ksódz Grëcza)35. O wielkich poprzednikach w lirykach Trepczyka
pisał D. Kalinowski we wstępie do 8 tomu Biblioteki Pisarzy Kaszubskich Poezja
Zrzeszyńców36.
Kolejny twórca Stanisław Pestka poświęcił jeden z utworów Janowi Trepczyko-
wi, poecie i pieśniarzowi. W liryku Piesniodzej z Wejrowa37 tak opisał Méstra Jana:
„Skrë i grómë na ti lërze / bò ji strënë ùcwiardzoné w arkóńsczim ògniszczu”38.
Lira w antyku była atrybutem muzy poezji miłosnej i weselnej Erato. Odwołania do
liry wpisują Trepczyka w długi szereg lirników, pieśniarzy ludowych (jak w roman-
tyzmie), poetów sławiących ziemię rodzinną. Lira traktowana jako atrybut poety
występuje w twórczości kaszubskojęzycznych autorów, choć młodokaszubi sławili
lutnię. Również Michał Pieper wysławia Jana Trepczyka: „Pësznô mòwa, dëchtowné
29 G. Schramke, Dwa swiatë ë czësta herezja parnasu, w: H. Makurat, Testameńtë jimaginacji,

dz. cyt., s. 8.
30 D. Kalinowski, Czarne słońce, w: D. Kalinowski, Raptularz kaszubski, Gdańsk 2014, s. 25.
31 J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 39.
32 J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, dz. cyt., s. 40–49.
33 J. Karnowski, Nowòtné spiéwë i wiersze, dz. cyt., s. 51.
34 F. Sikora, Przë grobie Jana Karnowsczégò w Brusach, w: G. Schramke, Skrë ùsôdzkòwi mòcë
antologiô kaszëbsczi pòezji (1991–2008), Gdiniô 2010, s. 93.
35 S. Bieszk, Sonety kaszubskie, Gdańsk 1986.
36 Zob. D.Kalinowski, Pieśń i sława. O liryce zrzeszyńców, w: Jan Trepczyk, Aleksander Labuda, Jan
Rompski, Stefan Bieszk, Franciszek Grucza, Feliks Marszałkowski, Poezja Zrzeszyńców, opr. i przypisy
H. Makurat, wstęp J. Borzyszkowski, D. Kalinowski, H. Makurat, BPK t. 8, Gdańsk 2013, s. XLVI–XLVII.
37 J. Zbrzyca, Piesniodzej z Wejrowa, w: J. Zbrzyca, Wieczórny widnik, Gdańsk 2002, s. 30.
38 Tamże.

słowa” za Trepczykowy tomik Òdecknienié.39 Innego poetę, Leona Heykę, swojego

mistrza, wspomina S. Janke w tekście Kòscérzna: „chtëren pisôł romanticzną balladã
ò mùlkach / Dobrogòsce i Miłosławie ze strzédnowieczô / a długò w nocë pôlił sã wid
w jego òknie òbróconym / na nordową stronã”40. Zaś Bożena Ugowska poświeciła
jeden z liryków wspomnianemu Stanisławowi Pestce: „Wiele krëjamnotów tacëłë na
pół przëmkłé òczë”41, a poetę nie zawsze spotykało zrozumienie.
Utworom poświęconym pamięci wybitnych twórców kaszubskich w literaturze
przyjrzała się Adela Kuik-Kalinowska w pracy Tatczëzna. Literackie przestrzenie Ka-
szub w rozdziale zatytułowanym Literackie pomniki42. Badaczka zajęła się tą częścią
poezji, która w centrum stawia obrazy pogrzebów lub grobów wybitnych indywidu-
alności: Floriana Ceynowy, Aleksandra Majkowskiego, Jana Karnowskiego i innych.
Poeci odnoszą się również do artystów wypowiadających się w pozostałych dzie-
dzinach sztuki. Henryk Hewelt, autor tomiku poetyckiego Nie òdińdã bez pòżegnaniô
(Gdynia 1996), był rzeźbiarzem. Szczególnie ulubionym motywem kaszubskich
literatów jest muzyka i jej twórca. Wcześnie wykorzystał go A. Majkowski w wier-
szu Muzykańt Didana43 czy później Franciszek Sędzicki w poemacie o muzykancie
Skwierku, który poświęcił całe życie tej sztuce44. Muzyka była dla Skwierka sednem,
sensem życia, motorem działania, przyciągała go z nieodpartą siłą, nie mógł się od
niej uwolnić, mimo że pobawiła go ustatkowanego życia. Ukochana a jednocześnie
fatalna. Ukazana w poemacie wyniszczająca siła talentu buduje jakby negatywny obraz
oddziaływania sztuki. Czy jest to w pewnym sensie młodopolskie hasło „sztuka dla
sztuki”, gdy artysta nie patrzył na zaszczyty, sławę, pieniądze? Na pewno literacki
Skwierk poświęcił tej muzie całe swoje życie. Ze współczesnych twórców m. in. Be-
nedykt Karczewski występuje przeciwko stwierdzeniu „Cassubia non cantat” żyjącego
w XIX wieku pastora Lorka z Cecenowa: „A zewsząd płëną spiéwë, mùzyka, tuńc /
/ Ë kaszëbsczich karnów młodzëznë zéńc”45. U tego ostatniego pojawił się też liryk
na temat zespołu muzycznego „Paka”46, który przygrywał na weselu.
Na temat kaszubskiej porcelany i jej twórców wypowiadał się przywołany wyżej
B. Karczewski w tekstach Damroczi gard47 o ceramice znanych rzeźbiarzy Neclów
z Chmielna czy wzornictwie żukowskim hafciarki Ptach przeniesionym na porcelanę
39 M. Pieper, Dlô Méstra, w: G. Schramke, Skrë ùsôdzkòwi mòcë antologiô kaszëbsczi pòezji
(1991–2008), Gdiniô 2010, s. 267.
40 S. Janke, Kòscérzna, w: S. Janke, M. Tankum, Szescdzesątka, dz. cyt., s. 28.
41 B. Ugowska, [Wieleż krëjamnotów…], w: B. Ugowska, Òkrëszënë żëcégò, Gdańsk 2016, s. 16.
42 A. Kuik-Kalinowska, Tatczëzna. Literackie…, dz. cyt., s. 292–296.
43 A. Majkowski, Mùzykańt Didana, w: Wiersze i frantówczi, dz. cyt., s. 111.
44 S. Sędzicki, Gôdka ò Januszu Skwierkù, nôsławniészim grajku kaszëbsczim, w: F. Sędzicki,
Utwory kaszubskie, BPK t. 9, opracowanie i przypisy Marek Cybulski, wstęp Marek Cybulski, Joanna
Schodzińska, Daniel Kalinowski, Gdańsk 2014, s. 219–300.
45 B. Karczewski, Cassubia non cantat, w: Czemù kaszëbsczi, Gdańsk 2000, s. 29.
46 B. Karczewski, Paka, w: Kaszëbskô Bëlnota, Kartuzy 2013, s. 15.
47 B. Karczewski, Damroczi gard, w: Kaszëbsczé sprawë, Gdańsk 2001, s. 24.

w Lubianie48. Jan Karnowski oddał cześć twórcy wdzydzkiego skansenu Izydorowi

Gulgowskiemu w wierszu Syn Bòrów49.
W powyższych rozważaniach oparłam się na wybranych egzemplifikacjach po-
etyckich. Nie jest to całościowy obraz motywu sztuki i artysty w poezji kaszubskiej.
Praca niniejsza stanowi przyczynek do badań literaturoznawców nad obrazem poety
i artysty w literaturze kaszubskiej. Na podstawie przeprowadzonych analiz można
stwierdzić, że najbardziej widoczny jest motyw poety i jego refleksji nad rolą poezji,
podejmowany w całym okresie rozwoju literatury kaszubskiej. Najmniej przykładów
dotyczy innych dziedzin sztuki, często są to tematy przygodne, okazjonalne. Poglą-
dy na temat roli artysty i sztuki ewoluowały w każdej epoce, często były ze sobą
sprzeczne. Ciągłe podejmowanie tego tematu świadczy jednak o tym, że od zawsze
był to dla człowieka ważny wątek, co świadczy o ponadczasowej sile sztuki i artysty.
48 B. Karczewski, Kaszëbskô porcelana, w: Na kaszëbsczi rodny ôrt, Gdańsk 1999, s. 9; tamże: Żu-
kòwò, s. 21.
49 J. Karnowski, Syn Bòrów, w: Nowòtné spiéwë i wiersze, Banino 2010, s. 35.

Daniel Kalinowski
Antropologiczny wymiar sztuk

Pawła Szefki
Paweł Szefka to postać w kaszubskim ruchu tożsamościowym bardzo ważna i wśród

najważniejszych aktywistów znana przynajmniej z nazwiska i słusznie kojarzona
z muzyką i tańcem. Czy jednak w drugiej dekadzie XXI wieku jego działalność
jest rzeczywiście tak znana i oczywista, można wątpić. Tym bardziej, że patrząc
na współczesny ruch teatralny nie widać, aby odgrywano z wielkim powodzeniem
w ostatnich latach jakąś z jego sztuk. Obecność Szefki jest jedynie stale wyczuwal-
na w kaszubskich zespołach tańca ludowego, te bowiem bardzo szeroko korzystają
z muzyki, układów choreograficznych i rozwiązań dramatyzujących taniec1.
Na pewno warto Szefce poświęcić więcej czasu i zdecydowanie głębiej potrak-
tować jego twórczość, aniżeli dotąd uczyniono to w ramach omawiania jego biogra-
fii2, działalności muzycznej3, choreograficznej4, literackiej5 i teatralnej6. Pierwsze,
1 Chodzi o zeszyty: P. Szefka, Kaszubskie pieśni i tańce ludowe, Wejherowo 1936 [we współpracy
z Z. Madejskim] a także: tegoż, Tańce kaszubskie, t. I–IV, Gdańsk 1958–1979.
2 Patrz informacje biograficzne: A. Bukowski, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki
i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950, s. 301; F. Neureiter, Historia literatury kaszub-
skiej. Próba zarysu, przeł. M. Boduszańska-Borowikowa, Gdańsk 1982, s. 216–220; J. Drzeżdżon, Współ-
czesna literatura kaszubska 1945–1980, Warszawa 1986, s. 144, 185–186; B. Breza, Słownik Biograficzny
Pomorza Nadwiślanskiego. Suplement I, red. Z. Nowak, Gdańsk 1998, s. 309–310, B. Breza, Wprowadzenie,
w: Paweł Szefka w historii i kulturze Kaszub. Antologia utworów, red. B. Breza, Wejherowo 2000, s. 5–10;
R. Osowicka, Leksykon wejherowski, Wejherowo 2008, s. 224; M. Kaliński, Paweł Szefka. Zasłużony folk-
lorysta Kaszub, Łęczyce 2007; E. Pryczkowski, Paweł Szefka – wybitny kaszubski folklorysta, „Biuletyn
Rady Języka Kaszubskiego” 2014, s. 330–336 oraz J. Borzyszkowski, Czasopismo „Kleka” – Wejherowo
1937–1939 a grono związanych z nim twórców literatury kaszubskiej, w: J. Ceynowa, L. Roppel, K. Derc,
J. Bianga, P. Szefka, F. Schroeder, Poezja twórców z kręgu „Klëki”, oprac. H. Makurat, wstępy J. Borzysz-
kowski, A. Kuik-Kalinowska, H. Makurat, Gdańsk 2015, s. XXVI–XXVII.
3 Patrz hasło: Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W. W. Frankowska, Wejherowo
2005, s. 60.
4 Patrz przeglądowy artykuł K. Serkowskiej, Tradycja tańca na Kaszubach na podstawie opracowań
Pawła Szefki pt. „Tańce kaszubskie”, „Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego” 2016, s. 307–322.
5 A. Kuik-Kalinowska, Patriotyczne przesłanie niesione wierszem, w: J. Ceynowa, L. Roppel, K. Derc,
J. Bianga, P. Szefka, F. Schroeder, Poezja twórców z kręgu „Klëki”, s. LX–LXIII.
6 Umiejscowienie sztuk Szefki wśród utworów etnograficznych: D. Kalinowski, Obrzęd, obyczaj,
historia. Ku antropologii teatru kaszubskiego, w: D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinowska, Od Smętka do
Stolema. O literaturze Kaszub, Słupsk – Gdańsk 2009, s. 195–214.

niewielkie przy tym, całościowe opracowanie jego znaczenia dla kultury kaszubskiej7
uświadamia, jak wiele jeszcze można o Szefce pisać, badając jego wieloaspektową
działalność. Tym bardziej, że dopiero stosunkowo niedawno podjęte zostały próby bio-
graficznego, kulturoznawczego, a przy tym krytycznego, opisu prac, jakie realizował8.
W ramach poniższego tekstu głównym przedmiotem zainteresowania będą jego
propozycje sceniczne, które mają specyficzny status genologiczny oraz stylistyczny,
istniejąc na pograniczu dramatyzowanego obrzędu, kompilacji utworów do śpiewania
czy też tańca, wreszcie oryginalnie prezentowanego materiału folklorystycznego,
w którym oprócz czynnika artystycznego ważna jest również językowa poprawność
czy elementy stroju lub melodii. Nie zajmując się zbytnio statusem utworów Szefki
pod względem cech twórczości ludowej, warto dzisiaj popatrzeć na jego utwory sce-
niczne z perspektywy antropologii teatru, zdaje się bowiem, że ten właśnie aspekt,
odsłaniający bardziej wewnętrzne uwarunkowania kultury, został nieco zapomniany
za sprawą skupienia się na zewnętrznym wymiarze widowiska, wyglądzie śpiewa-
ka-aktora, czy poprawności i kompetencji językowej utworów.
Mamy zatem dzisiaj do dyspozycji sporo jego opublikowanych sztuk, choć nie-
które dostępne są tylko w archiwach: Dożynki okrężne (1937); Wesele na Kaszubach.
Obrzęd dawny w opracowanu scenicznym i muzycznym, Wejherowo 1937; Kosôrze.
Obrzęd sianokosów i wyzwoliny kosiarza (1938) czy Dla Cebie Królowo Mario Pu-
elsczi strzeżeme. Wieczornica kaszubska na uroczystości narodowe i w szczególności
na dzień 3-go maja i święto morza (1938); Rëbôce. Montaż słowno-muzyczny opar-
ty na tekstach Fr. Sędzickiego i na pieśniach i tańcach kaszubskich (1957); Gwiż-
dże. Widowisko obyczajowe, obrazujące obyczaje i zabawy noworoczne Kaszubów,
Gdańsk 1957; Wola wejherowska w czterech obrazach, Wejherowo 1958 [w archiwum
MPiMK-P]; Sobótka. Widowisko ludowe oparte na zwyczajach i obyczajach kaszub-
skich, Gdańsk 1958; Ścięcie kani. Obrzęd powitania wiosny na Kaszubach, (1959);
Dëgusë. Obyczajowy obrazek sceniczny z kaszubskich stron, Gdańsk 1961; Wyzwoliny
kosiarza. Widowisko plenerowe z Kaszub, Gdańsk 1979 oraz Wrejôrze jidą. Widowisko
plenerowe z kaszubskich obrzędów dyngusowych, Gdańsk 1981 [nieco zmieniona
wersja Dëgusë]. Nie włączam w zakres analiz antropologicznych opracowań Szefki
o tańcu kaszubskim czy instrumentach tego regionu, zostawiając innym specjalistom
ową kwestię na osobne badania, które z pewnością są tego warte9.
7 Całościowy wgląd w twórczość Pawła Szefki i fragmenty jego dramatów odnajdziemy we wspo-
mnianym już wydawnictwie: Paweł Szefka w historii i kulturze Kaszub, a także w artykule Łukasza
Zołtkowskiego, Paweł Szefka – od strzebielińskiego muzyka do zaklinacza kaszubskości. Literacko-
-etnograficzny rekonesans, „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii, [84], 2015, z. 2, s. 176–185.
8 Myślę w tym momencie o pracach Łukasza Zołtkowskiego, który od pewnego czasu przygotowuje
monografię literacką Pawła Szefki pod kierunkiem prof. Adeli Kuik-Kalinowskiej w ramach literaturo-
znawczego seminarium doktoranckiego realizowanego na Akademii Pomorskiej w Słupsku.
9 Chodzi w tym miejscu o wydane przez Szefkę opracowanie Narzędzia i instrumenty z Kaszub
i Kociewia, Wejherowo 1982.

Wspomniany zestaw utworów to całkiem sporo do przeanalizowania za pomocą

metod, którymi interpretowano tak klasyczne tragedie greckie, jak i sztuki kultur
pierwotnych, tak twórczość kultur basenu Morza Śródziemnego, jak i egzotyczne
tradycje kultur Oceanu Spokojnego. Antropologia teatru jako metoda odczytywania
zdarzeń scenicznych wykształciła się w latach siedemdziesiątych zeszłego wieku
za sprawą choćby Jerzego Grotowskiego10 czy Eugenio Barby11. Potem rozwijali
ją na polskim gruncie Leszek Kolankiewicz12, Grzegorz Ziółkowski13, Włodzi-
mierz Szturc14 i inni. W najbardziej ogólnym wymiarze chodzi w niej o odkrywanie
w widowisku, rytuale czy obrzędzie najstarszych i najbardziej pierwotnych skład-
ników ludzkiej natury, swoistej bazy antropologicznej dla późniejszego systemu
wartości czy wykształconej religii. Wydarzenia rozgrywające się we wspólnocie,
w specjalnym miejscu i określonym miejscu, ze statusami-rolami ofiarujących,
ofiarnika i ofiary przynoszą ze sobą najbardziej zasadnicze słowa, emocje, obrazy
i melodie dotyczące bogów, bohaterów, kosmosu i samego oglądającego mit/rytuał/
zdarzenie człowieka. W odniesieniu do tradycji kaszubskiej odczytywanie dramatu
czy teatru w tego typu sposób jest sporadyczne15. Tym bardziej więc rozważmy
kilka kwestii z szerokiej gamy propozycji metodologicznych antropologii teatru,
licząc, że w może przyszłości dokonane zostaną w tym dyskursie opisy także innych
kaszubskich dramaturgów.
10 J. Grotowski, Teksty zebrane, zespół red. A. Adamiecka-Sitek i inni, Warszawa 2012; tegoż, Ku
teatrowi ubogiemu, oprac. E. Barba, przedm. P. Brook, przekł. G. Ziółkowski, Wrocław 2007; tegoż, Teksty
z lat 1965–1969. Wybór, wyb. i red. J. Degler, Z. Osiński, Wrocław 1999.
11 E. Barba, Spalić dom. Rodowód reżysera, przekł. A. Górka, Wrocław 2011; tegoż, Canoe z pa-
pieru. Traktat o Antropologii Teatru, przekł. L. Kolankiewicz i D. Wiergowska-Janke, Wrocław 2007;
tegoż, N. Savarese, Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, przeł. J. Fret i inni, Wrocław 2005;
E. Barba, Teatr. Samotność, rzemiosło, bunt, przeł. G. Godlewski, I. Kurz, M. Litwinowicz-Droździel,
Warszawa 2003; tegoż, Ziemia popiołu i diamentów. Moje terminowanie w Polsce oraz 26 listów Jerzego
Grotowskiego do Eugenia Barby, przeł. M. Gurgul, Wrocław 2001.
12 L. Kolankiewicz, Dziady. Teatr Święta Zmarłych, Gdańsk 1999; tegoż, Wielki mały wóz, Gdańsk
2001; tegoż, Święty Artaud, Gdańsk 2001; tegoż, Samba z bogami. Opowieść antropologiczna, Wrocław
2016.
13 G. Ziółkowski, Teksty od serca, Wrocław 2016; tegoż, Dwugłos o ciszy, Wrocław 2016; tegoż,
Guślarz i eremita. Jerzy Grotowski – od wykładów rzymskich (1982) do paryskich (1997–1998), Wrocław
2007; tegoż, Argonauci współczesnego teatru. Podróże teatralne zespołów Petera Brooka, Eugenio Barby
oraz Włodzimierza Staniewskiego, Łódź 1995.
14 W. Szturc, Teoria dramatu romantycznego w Europie XIX wieku, Bydgoszcz 1999; tegoż,
Rytualne źródła teatru. Obrzęd, maska, święto, Kraków 2013; tegoż, Dotkliwe przestrzenie. Studia o ryt-
mach śmierci, Kraków 2016; tegoż, Genetyka widowiska. Człowiek, maska, rytuał, widowisko, Kraków
2017.
15 D. Kalinowski, Tradycje misteryjne na Kalwarii Wejherowskiej, w: Kalwaria Wejherowska. Żywy
pomnik kultury barokowej na Pomorzu, red. K. Krawiec-Złotkowska, Wejherowo 2008, s. 118–126;
tegoż, Ścinanie Kani Jana Rompskiego. Dawna i współczesna moc rytuału, „Acta Cassubiana” t. XII,
2010, s. 33–47.

Relikty myślenia magicznego (Sobótka)
Sobótka to w kalendarzu obrzędowym kultur słowiańskich jedno z najważniejszych

świąt. Najkrótsza noc w roku, czas manifestacji sił przyrody i triumf mocy życia
w oczywisty sposób dotyczyła także życia człowieka. W tradycji kaszubskiej najbar-
dziej oryginalnie zaistniał ów czas w rytuale ścinania kani16. Oprócz tego wszakże
pojawiają się także rytuały sobótkowo czy też świętojańskie17. Mają one swoją udo-
kumentowaną tradycję wykonawczą, istnieją również w formie scenariuszy działań
teatralno-widowiskowych. Jednakże z punktu widzenia antropologii teatru warto,
aby czynniki te zanalizować głębiej i wyprowadzić czytelnika/widza oraz aktora/
performera z ograniczeń znaczeń powierzchniowych.
Oto choćby kwestia czasu, w którym rozgrywają się wydarzenia widowiska Szef-
ki. Jest to moment symbolicznie ważny, nadchodzący zachód słońca, dokładnie zaś
ostatnie minuty tuż przed rozpoczęciem najkrótszej nocy roku. Powaga i znaczenie
czasu obrzędowych wydarzeń pojawiają się nie bezpośrednio ze strony podmiotu
dramatycznego i partii didaskaliów, lecz z ust jednej z postaci utworu: „A moc to
je takô, jakô je ta noc, a jako so le rôz do roku zdarzy! To je noc, gdze dzéń z nocą
so mocëją, gdze zło – z dobrym, łża z prôwdą ë łaska z grzéchem wiélgą odbywają
bitwę!” (s. 6)18.
Jest to wszakże nie tylko czas konfliktu i zwalczania się biegunowych sił, ale
również moment, kiedy egzytencjalne szczęście jednego człowieka może się połączyć
ze sprawiedliwością społeczną. W takim układzie energie dobra mogą się kumulować
i przynieść ze sobą pozytywne rozwiązania, uzdrawiające lokalną zbiorowość. Tak
wypowiadane słowa ustalające ramy czasowe nadzwyczajnego układu sił są jeszcze
wzmacniane sygnałem dźwiękowym w postaci hejnału zwiąstującego rozpoczęcie
nocy. Element muzyczny jest w tym przypadku silnym czynnikiem wydzielającym
moment specjalny, chronotop świętości, wyłamujący się spoza ramy czasu dla uczest-
ników zwykłego, powtarzanego i rutynowego.
Drugim bardzo wyrazistym składnikiem antropologicznym jest miejsce rozgry-
wających się wydarzeń. Z jednej strony rozgrywają się one w przestrzeni otwartej,
nieosłoniętej elementami natury, a więc jawnej i dostępnej wszystkim zgromadzonym
16 Wykaz, teksty oraz omówienie tego tematy odnajdziemy w dwóch pracach: J. Rompski, Ścinanie
kani. Kaszubski zwyczaj ludowy, Toruń 1973 oraz J. Treder, Zwyczaj i widowisko Ścinania kani w etnologii
i literaturze, Wejherowo 2012.
17 Np. J. Patock, Dzień świętego Jana na Kaszubach. Stare zwyczaje ludowe w czerwcu, „Gryf
Kaszubski” 1932, nr 9, nr 10 i nr 11 B. Stelmachowska, Rok obrzędowy na Kaszubach, Toruń 1933,
s. 129-nast. albo ujęcia nowsze: N. Maczulis, Doroczne obrzędy sobótkowe i noc św. Jana na Kaszubach
środkowych, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne” 2003, z. 11, s. 7–12; P. Szmandt, Sobótka, ścinanie kani,
ogień i czary na Kaszubach, Gdynia 2014, s. 85–88.
18 Cytaty w pisowni oryginalnej z wydania P. Szefka, Sobótka. Widowisko ludowe oparte na zwy-
czajach i obyczajach kaszubskich, Gdańsk 1958. Stosuję oznaczenie s. i numer strony.

podczas rytuału, co informuje o egalitarności wydarzeń. Z drugiej strony jednak zwy-

kłość miejsca może jednak natychmiastowo przemienić się w przestrzeń niezwykłą
oraz ezoteryczną. Dzieje się to właśnie w widowisku Szefki za sprawą wetknięcia
witki ściśle określonego drzewa na skrzyżowaniu sąsiedzkich miedz na polu. Oto
jeden z bohaterów utworu: „Wtyka gałązkę brzozy na skrzyżowaniu miedz, po czym
okłada to miejsce kamieniami – dwa, na pola oddzielone miedzami, a trzeci, najwięk-
szy kładzie na wspólną granicę pozostałych dwóch pól.” (s. 1.).
Symbolika miedzy jest tutaj oczywista, to granice, które za sprawą magicznych
roślin oraz przedmiotów (brzozowa witka wśród kamieni) i specjalnego czasu wido-
wiska można przekroczyć19. Spotkanie się celebransa i uczestników rytuału na miedzy
podkreśla sytuację liminalną, graniczną, której doświadczenie zmienia rzeczywistość
z prywatno-codziennej, na zbiorowo-sakralną, ze zwykłości w odświętność. Kontekst
sakralny miejsca podkreślają znowu elementy muzyczne, ponieważ bazuniści dmą
w instrumenty w cztery strony świata, co harmonizować ma całą naturę i wszystkich
ludzi uczestniczących w kaszubskim obrzędzie. Dobór instrumentów jest w tym
miejscu tyleż typowy dla tradycji kaszubskiej, co i jednocześnie znaczący dla antro-
pologicznej aury widowiska. Wszak bazuna, jako sygnalizacyjny instrument pasterski
lub rybacki, wywodzi się z kultów płodności20.
Harmonizowanie sił natury widoczne jest również w czynności okadzania miejsca
widowiska. Dym z jałowca ma za zadanie oczyścić przestrzeń odczynienia Sobótki
(s. 4). Jałowiec nie jest w tym miejscu przypadkowy, lecz jako roślina magiczna ma
wyeliminować obecność energii sił demonicznych21. Z jałowcowym dymem współist-
nieje z kolei w widowisku Szefki zapach palącej się żywicy22, która ma właściwości
napełniania otoczenia miłą wonią, wprowadzającą pozytywne moce (s. 4).
Jeszcze jednym symbolicznym naznaczeniem miejsca sprawowania sobótki jest
obecność trzech stosów z chrustem, jeden w środku duży i dwa pomniejsze po jego
bokach (s. 4). Ognisko ma znaczenie dodatnie, jego płomień oczyszcza otoczenie ze
zła, przeciwności oraz duchowego skalania. To żywioł zdolny odmienić naturę i ludzi,
co jednoznacznie wiadomo dzięki pieśni pochwalnej:
Swięty wid, pôlący wid!

Wszëtci winë lëdzci zczidł!
19 Patrz o symbolice miejsca: S. Czarnowski, Podział przestrzeni i jej ograniczenie w religii i magii,
Warszawa 1939, w: tegoż, Dzieła, T. 1–5, oprac. N. Assorodobraj i S. Ossowski, Warszawa 1956.
20 Patrz opis bazuny: A. Chybiński, O polskiej muzyce ludowej, Kraków 1961, s. 333–334;
S. Olędzki, Polskie instrumenty ludowe, Kraków 1978; http://www.ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/instru-
ments/show/instrument/4651;
21 Symbolika jałowca przedstawiona jest np. w hasłach pracy: P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata.
Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998, s. 179–181; W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990,
s. 128–129.
22 O używaniu żywicy w domowych rytuałach oczyszczających wspominali: W. Odyniec, Kaszubskie
obrzędy i obyczaje, Gdańsk 1985 albo L. Malicki, Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986.

Grom zapôlô, wiater zwôlô,

Woda topi, suszô trôpi!
Swięty widzë, widzë nocny
Pokôż wyrok mocny (s. 10)
Dzięki sakralnemu naznaczeniu czasu i miejsca, każdy właściwie element wido-

wiska sobótkowego można rozpatrywać jako manifestowanie się boskiego porządku.
W zarysowanym układzie miejsca i elementów przestrzeni widać, iż tworzy się w ple-
nerze natury koncentryczne uporządkowanie z ogniskami wewnątrz oraz z grupami
uczestników na krańcach obrzędowego okręgu. Taki kształt jest oczywiście figura
świętości, symbolem równości i równoważenia sił natury23. Trzeba wszakże zauważyć,
że umiejscowienie widzów/ofiarników nie może być przypadkowe. Szefka zaznacza
dwa przeciwległe miejsca dla męskiej i żeńskiej młodzieży, których przegradza palący
się ognień stosów. Jest to oczywiście zestawienie biegunów płci, które w odpowied-
nim momencie wyładują swoją moc w miłosnym zjednoczeniu, na razie jednak ich
energia wzrasta w przygotowaniach i napięciu atmosfery rytuału. Sakralność wzrasta
nie tylko dzięki okadzeniu, muzyce, pieśniom kierowanom do ognia, ale także za
sprawą inwokacji kierowanych do czterech stron świata, z żarliwą prośbą o moc, ład
i szczęście ludzkiej egzystencji (s. 3–4).
Wszystkim tym zabiegom towarzyszą symbole prasłowiańskich rytuałów ma-
gicznych i religijnych. Oto dziewczęta plotą wianek z ziół i puszczają je do wody24,
a zatem wzmacniają symbolikę akwatyczną, kierując ją ku kultowi płodności. Z kolei
chłopcy szukając kwiatu paproci w gęstym lesie, przygotowują się w aurze symbo-
liki inicjacyjnej do męskiej dojrzałości25. Symboliczne znaczenia stale są obecne
w pojawiających się elementach natury: brzozowa witka, to przecież znak na moc
sił wegetatywnych, sygnał możliwości rozwijającej się młodości wobec zestarzałej,
statycznej energii kamienia26. Liść paproci w obrzędowym zgromadzeniu sobótko-
wym staje się oznaką władzy27, przekazywaną najważniejszym sędziom ludowego
zgromadzenia (s. 9). Z kolei liść łopianu, ma być w świecie rytuału sygnałem procesu
oczyszczenia, dowodem skruchy w procesie poprawy28 (s. 10). Sakralnemu znaczeniu
23 Figura kręgu jako symboliczne oznaczenie świętości jest komentowana np. w pracy: G. Poulet,
Metamorfozy koła, przeł. P. Taranczewski, w: tegoż, Metamorfozy czasu, wyb. J. Błoński i M. Głowiński,
przedm. J. Błoński, Warszawa 1977 lub M. Seuphor, Koło i kwadrat, „Poezja” 1967, nr 11.
24 O znaczeniach figury wieńca i wianka pisze np. P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata, s. 590–593;
W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991, s. 1279–1280.
25 O metaforycznych kontekstach obrazu kwiatu paproci pisze, m.in.: P. Kowalski, Leksykon. Znaki
świata, s. 424–426; W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, s. 568.
26 Znaczenie symboliczne brzozy omawia np.: P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata, s. 33–37.
27 Paproć jako roślina symboliczna przedstawiona jest w haśle: P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata,
s. 424–426; P. Schmandt, Sobótka, ścinanie kani…, s. 51–58.
28 O znaczeniu tej rośliny: K. Moszyński, Atlas kultury ludowej, 1935, z. II, nr 10; tegoż, Kultura
ludowa Słowian, T. 2, Kraków 1939, s. 1298–1302.

podlega wreszcie i bylica zbierana przez dziewczęta i wrzucana do beczki-czarow-

nicy w celu spalenia (s. 13). Ma to być roślina odpowiedzialna za oczyszczenie
z nieszczęścia i zła29.
Zastanawiająco z punktu widzenia symboliki wygląda pieśń kultowa Gęsy ud.
Ptaki te mają znaczenie wiążące się z sakralnością w różnych tradycjach kulturo-
wych30. Ich pojawianie się podczas kszubskiej sobótki można rozumieć jako element
obrazujący bogactwo i zasobność. Wykorzystywane w pieśni dźwiękonaśladowcze
słowa potęgują jeszcze to znaczenie. Słyszymy tutaj:
Hola ho, Hola ho! Halo, halo, halo!

Tarlu, tarlu, tarlu w trąbë rëczelë!
Gdze më so będzemë widzelë?
Oj w lese, w lese, czas widë nies,
W polu przë błoce,
Mój miły brace!
Gęsy ud, drobny chód,
Haló, haló, haló (s. 5)
Układ okrzyków ma w tym momencie znaczenie głównie rytmizacyjne, pojawia-

jące się zaś słowa wyglądają na onomatopeje. Głębsze jednakże analizy prowadzą
ku podstawowym znaczeniom symboliczno-rytualnym a wówczas słowo-zaklęcie
„halo” wiązać można ze starogreckim „halos” – „tarcza słoneczna” 31, z kolei „tarlu”
z „tarło” czyli nazwą na okres godowy u ryb.
Obrzęd sobótkowy jest zatem staro-słowiańskim, dawno-kaszubskim gwaran-
tem odwiecznego porządku (s. 3). Choć widowisko rozgrywa się już w czasach
chrześcijaństwa, pieśń inwokacyjna do świętego Jana, nie pobrzmiewa zbyt orto-
doksyjnie, lecz bardziej przedchrześcijańsko, niczym do słowiańskiego bóstwa sił
przyrody. Znacząco pojawia się w pieśni określenie „biały Jan” (s. 5), co przecież
nie wiąże się bezpośrednio z kontekstem chrześcijaństwa a raczej z wyobrażeniem
bóstw słowiańskich32.
Słychać w niej prośbę o rozum dla mężczyzn, piękno dla kobiet oraz zaklinanie,
ażeby nie policzone zostały za grzech erotyczne namiętności, by składający sobie
pocałunki i szukający wspólnego towarzystwa nie czynili sobie za to wymówek i nie
odczuwali wstydu (s. 7). Owo uwolnienie może się dokonać po zaśpiewie do słońca:
29 Wspomina o niej: W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, s. 130. Szerokie omówienie
problematyki florystycznej w aspekcie kultury ludowej: S. Niebrzegowska, Przestrach od przestrachu.
Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000.
30 Patrz: W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 95–96.
31 Patrz: Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 47.
32 Można zaryzykować tezę, że Biały Jan to refleks Białoboga. O tym bóstwie pisze: A. Szyjewski,
Religia Słowian, Kraków 2004, s. 40; J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań
2007. W kontekście kaszubskim: A. Labuda, Bògòwie i dëchë naj przodków, Wejherowo – Bolszewo 2008.

Të ju wéj zachôdzysz słónuszko! Të, co nôm zemię ogrzéwôsz, ë łączi, zbôża,

lasë ë wôdy swojim gôrącym dechem…
Të, co swym płôszczem promieni chuchósz na ten zëmny swiat. Wnet go
ostawisz, żebë mógł zasnąc w objęcach téj letnij nocë ë snic ô lëdzcij niemocë.
Reno të zwilżysz jego lëpë rosą ë letcim wiatrem bë mógł wstac swiéży ë
dzérsci, twojim widokem uceszony! (s. 1).
Nawet jednak sharmonizowanie wszystkich warunków przyrody do spełnienia

się nocy sobótkowej nie będzie miało mocy sprawczej, jeśli wciąż daje się zauważyć
brak porozumienia między uczestnikami obrzędu. Stąd też występuje konieczność
powszechnego pojednania w noc sobótkową. Zgromadzeni podczas obrzędu stają
przed alternatywą: „Abo sę pojednac, abo będzesz wëklętô jak czarownik” (s. 1). Dla
mieszkańców wioski jest to realna groźba, jak bowiem zauważa jeden z uczestników
rytuału, jego matka opowiadała mu o wygnaniu za pomocą płonących głowni pewnej
kobiety, która nie chciała się podporządkować prawom moralnym większości. Owo
wygnanie skutkowało niepokojem odczuwanym przez mieszkańców wsi, brakiem
snu, czy też odgłosami dzikiego polowania (s. 2). Dopiero po dwóch latach, w czasie
odprawiania kolejnej sobótki, pogodzenie się ludzi wsi z odrzuconą i przepędzoną
kobietą przyniosło okolicy spokój.
Przywołanie dawnych wydarzeń przez postacie widowiska znamionuje aktu-
alizowanie dawnych praw moralnych, które mają swoje zakotwiczenie nie tyle
w pisanych dokumentach, co w lokalnych zwyczajach i poczuciu sprawiedliwości.
Można je interpretować jako relikty gminowładztwa, systemu, wedle którego rada
członków społeczności wspólnie postanawia o najważniejszych dla siebie wydarze-
niach i celach istnienia33. Potwierdza taką ewentualność scena widowiska Szefki,
w której dochodzi do sądzenia czynów mieszkańców wioski, popełnionych w ciągu
upływającego roku. Grupa zebranych wybiera osobę mającą największy autorytet na
wsi (Ksawer), ten zaś wypowiada wyroki, które są powszechnie przyjmowane i wy-
pełniane przez wszystkich członków społeczności (s. 8). Aby podkreślić wysoki status
sędziego, pojawia się w widowisku z wieńcem kwiecia. Towarzyszy mu młodzieniec
z zeszłoroczną, zabraną z sobótkowej ceremonii głownią. Moment zapalenia stosu
w momencie nastania ciemności za pomocą zeszłorocznej głowni jest manifestacją
ciągłość zachowania sobótkowego kultu34. To także sygnał na jednoczesną obecność
podczas obrzędu starości i młodości, dawnego i nowego, egzystencjalnego doświad-
czenia i życiowej świeżości.
33 Jest to zbliżona sytuacja jak w obrzędzie ścinania kani. Patrz: P. Szefka, Ścięcie kani. Obrzęd
powitania wiosny na Kaszubach, „Biuletyn Wojewódzkiego Domu Kultury w Gdańsku” 1959, nr 13. Inter-
pretacja rytuału, m.in.: J. Samp, Misterium ptaka ofiarnego, w: tegoż, Droga na sabat, Gdańsk 1981, s. 5–29.
34 Palenie ognisk świętojańskich to także element przedchrześcijańskich rytuałów słowiańskich,
np. P. Jasienica, Świt słowiańskiego jutra, Warszawa 1954, s. 124; A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 146;
J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 2007, s. 104.

Szefka zarysowuje w „sądowej” sekwencji widowiska sobótkowego specyficzną

gradację win. Oto jeden młodych mężczyzn przyznaje się do kradzieży, potem inny
ze skruchą mówi o swoim krzywoprzysięstwie, wreszcie dziewczyna potwierdza, że
uciekała się do kłamstw i rzucania uroków na parę młodych, którzy mogli być mał-
żeństwem. Wyroki wypowiadane przez sędziego-starca35 nie pozostawiają wątpliwo-
ści co do przewin, nakazując wypełnienie kary, która ma nie tylko wymiar moralnego
zadośćuczynienia, ale również wygląda na czynności białej magii. Oto jeden z mło-
dzieńców (Liks) za akt kradzieży nie będzie mógł się z nikim przyjaźnić na okres
roku. Aby to potwierdzić musi wyrzucić kwiat otrzymany od starca w małe ognisko.
Druga z osób przewinionych (Róża) z powodu obmowy także powinna przez rok być
sama i musi wziąć od starca kwiat, a następnie zatknąć w swoim domu za obraz jako
element przypominający jej o winie i złu, które wyrządziła. Wreszcie trzecia z osób
(Ambroży), która popełniła najbardziej karygodny czyn świadczenia nieprawdy, musi
przez rok egzystować bez przyjaciół. Nie ma również prawa do obrony, zaś w trakcie
ogłaszania wyroku winien trzymać w ustach liść łopianu i milczeć. Po wydaniu wyro-
ków starzec-kapłan zrzuca z siebie wszystkie kwiaty, jakimi był przybrany i opasany,
paląc je w ognisku ze słowami:
Słónko wiecznie młodé! Spraw, bësmë bëlë tak młody, tak czësty, tak gorący
w miłoscë do naszëch sąsôdów, jak të jes!
Niech so spôlą w tym ogniu wszëtczi pogorchë ë kłótnie, wszëtczi zwadë
ë plotci, co tu miëdzë namë bëlë! Niech so wskrzeszy czëstność naszëch mësli
tak miłô, jak ta skra z ôgnia, jak ta gwiôzda na niebie! (s.12)
Jest to kolejny czynnik, który można traktować jako etnograficzny zapis szcząt-
ków kultów solarnych zachowanych w tradycji kaszubskiej, zaś postać starca jako
celebransa-żercy sprawującego władzę duchową nad lokalną społecznością.
Ostatnią sekwencją sobótki w układzie Pawła Szefki jest spalenie beczki-czarow-
nicy, umieszczonej na kilkumetrowym palu. Choć od etnograficznej strony patrząc nie
jest pewne czy w istocie jest to składnik tradycji słowiańskiej, Szefka bez zbędnych
komentarzy umieszcza ów element w zakończeniu widowiska36. Ofiara z beczki-cza-
rownicy jest w logice obrzędu konieczna, ponieważ dopiero po jej spaleniu można
znaleźć kwiat paproci (s. 13). Gdyby się nie dokonało spalenia, poszukiwanie paproci
byłoby nad wyraz niebezpieczne, gdyż przecież towarzyszą temu pojawiające się
złudzenia i duchy, specyficzne dla kobiet, jeszcze inne dla mężczyzn (s. 6).
35 Kapłańska pozycja starca omówiona została w opisie antropologii kultury, np. w: J. G. Frazer,
Czarownik, kapłan, król. Wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej, przeł. I. Wajnberg, War-
szawa 1911; tegoż, Złota gałąź, przeł. H. Krzeczkowski, Warszawa 1962.
36 Patrz opisy w pracy: T. Guttówna, Obrzędy, wierzenia, zwyczaje i przesądy wśród rybaków polskiego
wybrzeża, „Prace i materiały etnograficzne” 1950–1951, t. VIII–IX, s. 469-nast.; R. Klim, Jak dawniej zapło-
nęła beczka w Helu, „Pomerania” 1978, nr 4, s. 45; J. Perszon, Sobótka w Jastarni, Lublin – Jastarnia 1993.

Mariaż etnografii i antropologii
Rozpatrywane powyżej antropologiczne składniki widowisk Pawła Szefki uzupełniają

uwagi poczynione w artykułach napisanych w tradycyjnym dyskursie teatrologicz-
nym o motywach ludowych. Myślę tutaj o artykułach Zdzisława Mrozka37, Krystyny
Orskiej38, Krystyny Maksymowicz39, czy też Danuty Żebrowskiej40. Antropologia
teatru umożliwia zatem reinterpretacji haseł typu: folklor, literatura ludowa, język
obrzędowość czy teatr amatorski. Prezentowany tutaj opis sobótki w ujęciu Szefki
podejmuje tylko rozległy program możliwych badań. Już teraz wszakże widać, że
antropologiczny namysł nad widowiskami wywołuje takie kwestie, jak: rytuał, ma-
gia, wierzenia, symbolika przestrzeni, czasu, roślin, świat wyobraźni, wrażliwość,
konstrukcje kulturowe i tożsamość.
W takim konktekście Paweł Szefka jawi się jako badacz-teatralnik, publikujący
wyniki swoich wieloletnich eksploracji w formie etnograficzno-dramaturgicznej. Ana-
lizowana dziś Sobótka, którą opublikował pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku,
to wynik opracowania materiałów zebranych w latach 1930–1938. Jest to ciekawy
przykład zebrania w jedną logicznie ułożoną sekwencję obrazów-obyczajów, które
całościowo wyrażają nastrój kaszubskiego świętowania sobótki. Element kreacyjny
jest wedle autora opracowania minimalny i sprowadzony został głównie do połączenia
różnorodnych składników w jedną kompozycję. Owa różnorodność zaś bierze się
z faktu, że Szefka zbierał zwyczaje i obrzędy w różnych miejscowościach Kaszub:
Kielnie, Darzlubiu, Tyłowie, Żarnowcu, Brodnicy Górnej, Sianowie, Garczu, Wielu,
Starej Hucie i innych nie wymienionych precyzyjnie w didaskaliach miejscowościach.
Dla metodologii antropologii teatru bardzo ważne jest to, że Szefka w notowaniu
owych zwyczajów i obrzędów zajmował pozycję pośrednika, człowieka zanurzonego
w kulturze, którą się przedstawia w zapisie teatralnym, a jednocześnie kogoś już wobec
niej zewnętrznego, kto niejako z zewnątrz dokonuje opisu. Trzeba w tym miejscu
pamiętać, że Szefka przed przystąpieniem do zbierania treści tradycji ludowej najpierw
sam był wyrazicielem tejże tradycji ze względu na własne uczestnictwo w kapelach
ludowych. Dopiero później już jako nauczyciel mógł spojrzeć na znaczenie transmisji
kulturowej, jaka dokonywała się właśnie wśród muzyków-spiewaków ludowych, któ-
rzy w formie oralnej, nie zaś piśmiennej, zachowywali materiał folklorystyczny. Tego
typu doświadczenia Szefki wywołały szczególny status podmiotu dramaturgicznego
37 Z. Mrozek, Kaszubsko-pomorska dramaturgia w dwudziestoleciu międzywojennym, w: W kręgu

Adama Grzymały-Siedleckiego i dramaturgii polskiej, Bydgoszcz 1970 [„Prace Wydziału Nauk Humani-
stycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, seria B, nr 4, 1970], s. 125–144.
38 K. Orska, Ludowy teatr kaszubski – geneza i droga rozwoju, „Pomerania” 1970, nr 5–6, s. 9–26.
39 K. Maksymowicz, Kaszubska twórczość sceniczna po roku 1945, w: Literatura gdańska i ziemi
gdańskiej w latach 1945–1975, red. A. Bukowski, Gdańsk 1979, s. 310–323.
40 D. Żebrowska, Realia obyczajowe i historyczne w dramaturgii kaszubskiej w latach 1920–1939,
„Rocznik Gdański” 1986, z. 2, s. 295–309.

jego sztuk. To dzięki uczestnictwie a potem zaangażowanym opisie kaszubskości,

można przyjąć, że pojawiające się elementy widowiska są autentyczne, niefikcjonalne,
historycznie i obyczajowo sprawdzalne. Decyzje kompozycyjne, jakie podejmuje
autor-zbieracz, nie zmieniają w tym przypadku sugerowanych przez poszczególne
sceny sensów, a jedynie układają rodzaj wizualnej ekspozycji dla form, które nie
potrzebują szeregu uwarunkować czasowych, same będąc osadzone w jednym tylko
czasie wiosennego przesilenia.
Szefka podążał za pierwocinami kaszubskiej dramaturgii, czyli zapisem obrzę-
dów ludowych, które opublikował Florian Ceynowa w połowie XIX wieku. Myślę
tutaj przede wszystkim o Wileji Noweho Roku oraz Szczodrakach41. Do tych dwóch
opisów należy jeszcze dodać materiały, które przygotował Ceynowa i przekazał do
publikacji Augustowi Mosbachowi. Chodzi o Świętojankę oraz Ścinanie Kani w dzień
św. Jana42. Właśnie już owe zapiski świadczyły, iż na Kaszubach obrzędowość miała już
wyraziście wykształconą formę widowiska z określonymi tradycją rolami i uczestni-
kami-publicznością, odczytującą kulturowe konwencje zdarzeń rytualno-teatralnych.
Tak przywołaną tradycję kaszubską rozwijał potem ksiądz Bernard Sychta w swych
widowiskach-spektaklach Gwiôzdka z Gduńska, Hanka sę żeni, Dziewczę i miedza
i Wesele kociewskie43. Jego utwory sceniczne służyły za repertuar wielu amatorskich
grup teatralnych i szkolnych Kaszub, będąc z jednej strony czynnikiem pogłębiają-
cym wiedzę adeptów teatru, z drugiej zaś strony stanowiąc docenienie ich kultury
i języka. Była to również specyficzna forma utrzymywania w świadomości Kaszubów
najdawniejszych – a w realiach powojennych odchodzących w niepamięć – zwycza-
jów i obrzędów. Po Florianie Ceynowie i Bernardzie Sychcie, a równolegle z Janem
Rompskim i Klemensem Dercem, także i Paweł Szefka próbował ocalić możliwie
wiele z odchodzącego w niepamięć rytuału obrzędowego Kaszub.
41 Pierwsze wydanie: F. Ceynowa, Wileja Noweho Roku; Szczodraki. „Jutrzenka. Przegląd Sło-
wiański”, 1843, nr 3, s. 51–60. Wydanie współczesne: F. Ceynowa, Канунъ новаго года, Wilia Nowego
Roku,Wiléjá Noweho Roku; Щедровки, Szczodrówki, Szczōdráki, Gdańsk 2006.
42 Wydane w książeczce J. Treder, Ceynowy i Mosbacha Wiadomość o Kaszubach z połowy XIX
wieku; A. Mosbach, Wiadomość o Kaszubach, Gdynia 2006, s. 72–82.
43 Przekonanie to widoczne jest zwłaszcza w pracach D. Żebrowskiej, Twórczość dramatyczna
Bernarda Sychty, „Zeszyty Naukowe Wyższego Studium Nauczycielskiego UG” 1973, nr 3, s. 113–117;
J. Walkusz, Piastun słowa. Ks. Bernard Sychta, Gdańsk, Pelpin 1997, s. 66–96.

Wanda Lew-Kiedrowska
Wycieczki edukacyjne i ich znaczenie

w poznaniu Kaszub
I. ZAMIAST WSTĘPU
„Świat jest książką, a ci, którzy nie podróżują, czytają tylko jedną jej stronę”
św. Augustyn
„Każde wyjście poza budynek szkoły w celach edukacyjnych należy

do lubianych przez młodzież szkolną form organizacyjnych procesu
dydaktyczno-wychowawczego. Wycieczki szkolne umożliwiają dzieciom
i młodzieży bezpośrednie poznanie i przeżywanie środowiska lokalnego,
własnego regionu, kraju ojczystego, krajów Europy i świata, ich właściwości
historycznych, geograficznych, społeczno-ekonomicznychi kulturowych”.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2007, s. 473.
Alojzy Bùdzysz, Zemia kaszëbskô (wëjimk)

Chto twòje wòdë nie widzôł, zemia kaszëbskô, tatczëzna mòjich przodków, nie znô ce.
Nie znô téż twòjã miłą pësznosc a skrómną bùsznosc. Chto kréz twòjich niw a pól na
r’żący zôpôch wëpichającym samòchòdze abò hùczącym mòtórze, na trzôskùjącym
cugù abò gwiżdżącym kòle przelecy, przespieszi a przedërchô, ni mòże sobie twòjã
krëjamną piãknosc a wëgódną wspaniałosc wëòbrazëc – szkalëje a wadzy na nierówné
górzësté drodżi, nieprzewidzalné lasë, mizerné pòla, mizerné wiosczi.
Chto ale piechti przez twòje plónë a lasë, twòje szónë a wrzosë, przez twòje wądołë
a parowë, przez twòje rãbiska a zarosla wãdriwô, twòje górë a dolënë pòstrzégô,
w twòje rzésczé rzéczi a mòdré jezora ôpen òkã zdrzi, chto twòje gòscynné wiosczi
a na płôszczëznie rozdrzuconé pùstczi nawiédzô, chto tã chãtnosc, prostotã, szpó-
rownosc twòjich mieszkańców pòznô, tã skrómnosc, kòrnosc a sromòtnosc twòjich
córk widiwô, ten leżi przë twòjich piersach a ssô pôłen òtëchë przerosłosc, miłosc
a pôchnosc tatczëznë w swòje serce jak niemòwlątkò z piersë mëmczi zdrowié a sëłë
ssô. Òn zaznô twòji krôjnë snôżą przepësznosc, twòjich wód swiécącëch żôrgalną

robòtnosc, czëje twòje żëwé òddëchanié, twégò serca wiesołé bicé, twégò żëcô
rëchlëwé rëszenié. Jemù stanie sã kòżderny kamiszk, kòżdernô roslëna, kòżderné
zwierzã bratã, bò jak òn, tak i të są dzélëczi ti jistny mëmczëny zemie kaszëbsczi,
chtërna wszëtczémù stwòrzeniu żëwnotã a strzimanié pòdôwô. Do ni czëje sã przë-
cygniony a przëwiązóny całą dëszą, całim sercã a wszëtczima swòjima sëłama, w ni
tkwią jegò dobrobëtu krzepczé kòrzenie.
Przez cąg całi płôszczëznë kaszëbsczi płënie Redëniô, chùtkò a pòpãdlëwie òd
zdrzódła do wëpłëwù w krącącym a wijącym sã biegù, przez wądołë a dolënë, jak
szerokô swiécącô żëła żëwòtnô, wedle gór a pagórków, wedle cemnëch lasów a ùro-
dzajnëch pól. Nad ji brzegama stoją liczné wse a zwãk zwònów kòscelnëch rozlé-
gô sã przez całą òkòlëcã. W krãgù ji dopłëwów pòdnôszją sã wëszawë Kaszëbsczi
Szwajcarëji, chtërnëch nôwëższi szpëc, Góra Szénbarskô, nôwëższô góra je midzë
niemiecczim Har’zã a rësczima pògórzama Waldaju. Kòle Redëni a w ji łożu jak perłë
różańca régùją sã jezora nad jezorama, môłé a wiôldżé, wąsczé a szeroczé, snôdczé
a głãbòczé, czësté a sapisté, wszëtczé fùl niemégò żëcô dôwają mieszkańcóm sąsed-
nëch wiosk zatrudnienié a zôróbk.
W pôłniu twòjich grańc, zemia kaszëbskô, leżi Jezoro Wdzydzczé, a na północë,
bezmała nad sztrądã mòrsczim, Żarnowsczé, przez chtërno Piôsznica swój biég bie-
rze. Midzë tëma rozpriskóné a rozsëpóné leżą niedozlëczalné stawë, kałudżi, łużczi,
smùdżi, bagna, błota, jezorã jak gwôłtã nadzwëczajnym rozprëszczoné na całim kraju
mòdré krople (…)
Poznać coś, to – radość, poznać coś dobrze – to wielka radość, poznać coś bardzo
dobrze – to szczęście. Tak właśnie odczuwam poznawanie i poznanie Małej i Wielkiej
Ojczyzny – na koniec – poznawanie Świata.
Piszę to z perspektywy nauczycielki i wychowawczyni, która przez 50 lat z pasją
wypełniała swe powołanie, które było zawarte m.in. w hymnie naszego ukochanego
Liceum Pedagogicznego w Lęborku: „Pójdziemy do szkół, by uczyć w nich polskie
dzieci ojczystych słów, miłości ziemi tej”.
Tak, poznanie prowadzi do miłości, wszak dopóki nie poznasz – nie pokochasz.
Co więc czynić powinien nauczyciel, żeby jego uczniowie dumni byli z tego, gdzie
mieszkają, jak żyli ich przodkowie i jak widzą swoją przyszłość, żeby z pełną świado-
mością powiedzieli, że kochają Kaszuby i dumni są z tego, że kochają Małą i Wielką
Ojczyznę? Ważne i trudne to zadanie.
Zacznijmy zatem poznawanie podczas wycieczek edukacyjnych.
II. WYCIECZKI EDUKACYJNE
Wycieczki edukacyjne organizowane w ramach lekcji j. kaszubskiego powinny

mieć charakter zajęć interdyscyplinarnych i obejmować zagadnienia z zakresu kilku

przedmiotów, np. geografii, historii, przyrody kaszubskiej, wiedzy o twórcach kultury

kaszubskiej, wiedzy o bliskim i dalszym środowisku i innych, wg uznania nauczyciela
prowadzącego wycieczkę.
Przed wyruszeniem na wycieczkę należy przeprowadzić zajęcia pilotażowe w kla-
sie, podczas których omówione powinny być najważniejsze zagadnienia związane
z planowaną wyprawą. (doskonale realizowała to zadanie p. Barbara Grenda – na-
uczycielka historii w KLO w Brusach!)
W celu uzupełnienia, poszerzenia i urozmaicania edukacji regionalnej nauczyciele
j. kaszubskiego powinni inicjować i realizować wycieczki przedmiotowe.
Dla uczniów klas I–III szkoły podstawowej należy organizować wyjścia lub
wyjazdy na tereny najbliższej okolicy, uczniowie klas IV–VI powinni poznać cie-
kawe dla Kaszub obiekty na terenie województwa pomorskiego; uczniowie klas
VII–VIII oraz szkół ponadgimnazjalnych podczas wycieczek edukacyjnych z j. ka-
szubskiego powinni pogłębić, poszerzyć i ugruntować wiedzę o Kaszubach we
wszystkich aspektach.
Zagadnienia wycieczek w ramach zajęć z języka kaszubskiego, ich propozycje
realizacji sugerują wszystkie dostępne podręczniki do j. kaszubskiego.
Oto kilka przykładów.
— kl. I–III – na podstawie podręczników „Kaszëbë, zemia i lëdze” wyd. z 2001 r.

i z 2011 r. – można zorganizować bardzo wiele wycieczek po najbliższej okolicy:
zajrzeć do rolników, by poznać pracę w gospodarstwach w czasie 4 pór roku („Zie-
lone szkoły”); poznać najbliższą okolicę; najbliższe zabytki, także te związane
z przyrodą; odwiedzić najbliższe muzeum; odwiedzić Stryszą Budę, pospacerować
po parku Miniatur i Olbrzymów; zabawić się zimą na śnieżnych ścieżkach, zajrzeć
do zwierząt i je dokarmić; poznać sąsiadów i ich zajęcia; odwiedzać las o każdej
porze roku; zachęcić do uczestnictwa w kulturze.
— kl. IV–VIII – „Żëcé codniowé na Kaszëbach” 2 i 3 – podczas wycieczek w niż-
szych klasach (IV–VI) można poznać morze, zawody, zabytki i kulturę związaną
z tą tematyką; w klasach wyższych poznać Wejherowo, Muzeum Piśmiennictwa
i Muzyki Kaszubsko – Pomorskiej; Kalwarię Wejherowską, Piaśnicę; zorgani-
zować wędrówkę po kaszubskiej ziemi śladami Remusa; odwiedzić Sanktuaria
Maryjne, muzea we Wdzydzach, Będominie, Łebie; z wierszem F. Sędzickiego
zaplanować można wędrówki po Środkowych Kaszubach.
Podręcznik „W jantarowi krôjnie. Dzél I” – sugeruje „Wanogã do egzoticz-
négò zoo” do „Nôrodnégò Mùzeùm we Gduńskù”, do Kartuz i na wędrówkę
rowerami brzegiem Bałtyku, ścieżkami nad Radunią oraz zaplanowanie wizyt
w teatrach.
— szkoły średnie „Jô w Kaszëbsczi, Kaszëbskô w swiece” dzél I i II – tu będzie
okazja, by wędrować ścieżkami Remusa i Czôrlińskégò, ale też zagłębić się
w zagadnienie wpływu miejsca na osobowość człowieka; ponownie odwiedzić

i utrwalić poznane w młodszych klasach miejsca na Kaszubach, a to wszystko

w powiązaniu z literaturą.
Ciekawą lekturą z gotowymi scenariuszami 9 dni wycieczkowych po środ-
kowych Kaszubach jest pozycja „Łażoch Kaszëbą – czyli będzie, co będzie”.
Fot. ze zbiorów autorki
Warto skorzystać z bogatej oferty różnorodnych warsztatów związanych z kulturą

Kaszub, organizowanych m.in. przez KUL, Chmielno LGR, Wdzydze, MPiMKP
w Wejherowie i inne placówki kultury na Kaszubach. Wyjazd na warsztaty powinno
się połączyć z poznaniem miejsca, w którym spotkanie się odbywa. Oferta warszta-
tów edukacyjnych jest bardzo szeroka, znaleźć ją można na stronach internetowych.
Inne wydarzenia kulturalne, na które warto zaplanować wyjazd z dziećmi
i młodzieżą, odbywają się z okazji różnych wydarzeń, np. Dzień Jedności Kaszu-
bów – Gdańsk; Zjazdy Kaszubów – zawsze w innej miejscowości; zaślubiny Polski
z Morzem – Puck, kolejne edycje Verba Sacra w Wejherowie; Marsz Flagi – corocznie
w różnych miejscach na Kaszubach; rajd i konkurs „Majówka z gen. J. Wybickim
– czyli bieg po generalskie epolety” – Sikorzyno-Będomin; Dyktanda Kaszubskie
– wędrują po Kaszubach – XVII odbędzie się w Kolbudach.
By skorzystać z tej bogatej oferty należy śledzić strony internetowe ZKP, czytać
„Pomeranię” i należeć do oddziału ZKP w swojej miejscowości.
Przygotowując się do wycieczek, należy sięgnąć też do przewodników po Kaszubach,

np. z wydawnictwa „Region”, do map, do haseł w Internecie, przydzielić dzieciom

i młodzieży zagadnienia do opracowania. Przygotowani uczniowie poczują się prze-

wodnikami podczas prezentacji wybranych obiektów terenie.
Z mojego wieloletniego doświadczenia wiem, że warto skorzystać z usług licen-
cjonowanych przewodników. Można z nimi uzgodnić trasę, poprosić, by zwrócili
większą uwagę na interesujące nas zagadnienia
III. Kilka propozycji wycieczek,

nie tylko po Kaszubach, ale z Kaszubami w tle.
1. Program wycieczki dla szkół średnich lub starszych klas szkoły podstawowej:
Szczecin + Mecklemburg Vorpommern
Dzień 1. Przyjazd do Szczecina

Po przyjeździe 1 godz. czas wolny na posiłek i chwila odpoczynku
Zwiedzanie miasta.
W programie:
– objazd miasta, rejs po porcie
– zwiedzanie: Katedra, Zamek, Wały Chrobrego, Stocznia Szczecińska, Różanka
w Parku Kasprowicza, Cmentarz Centralny;
Dzień 2.
8.00 wyjazd do Niemiec.
Przejazd na trasie: Szczecin – Wolgast.
Fot. ze zbiorów autorki

– Wołogoszcz – Spacer po mieście.

– Przejazd do Greifswaldu. Po drodze zwiedzanie Edeny i Wiecku.
– Greifswald – Uniwersytet, w którym studiował Aleksander Majkowski,
zabytkowa Aula i Karcer; Muzeum Pomorskie; Katedra; Casper David Frie-
drich Centrum, spacer trasą zwiedzania poświęconą malarzowi).
Dzień 3.
– Wyjazd na zwiedzanie Rugii.
W programie: Bergen, Ralswiek (pałac i największa w Europie scena na wolnym
powietrzu), Putbus, wieża widokowa koło Binz, (najstarsze kąpielisko na Rugii),
Sassnitz, Jasmundzki Park Narodowy (klif Königsthul), Glowe, Altenkirchen.
– Przejazd elektryczną ciuchcią na KAP ARKONA, spacer klifem do miejscowości
Vitt, powrót ciuchcią.
Dzień 4.
– Przejazd na zwiedzanie Stralsundu (bez Oceanarium). Spacer po starym mieście
i zwiedzenie kościoła św. Mikołaja (zbiór najcenniejszych zabytków ruchomych
z kościołów pomorskich). Wyjazd ze Stralsundu, przejazd drogą 114 do Rostocku.
– Po drodze krótki postój w Truskawkowym Landzie KARLS k/Rostocku. Zwie-
dzanie centrum Rostocku (Kościół Mariacki z jedynym na północy zegarem astro-
nomicznym, Uniwersytet Rostocki, krótki pobyt w Muzeum Kultury Sztuki).
– Powrót do Szczecina.
Dzień 5.
– Dalszy ciąg zwiedzania Szczecina (Trasa podziemna: II Wojna Światowa; pa-
norama na Szczecin z 22 piętra wieży widokowej).
Można zaplanować spotkanie z przedstawicielami Szczecińskiego Oddziału ZKP,
są zawsze otwarci na potrzeby młodzieży.
W drodze powrotnej w okolicy Koszalina zwiedzanie Chełmskiej Góry – (Sank-
tuarium Matki Boskiej Trzykroć Przedziwnej i wieża widokowa) oraz Góry Po-
lanowskiej z klasztorem franciszkanów.
2. Wycieczka po kaszubach środkowych / dla starszych uczniów z noclegami

w Ostrzycach/
Dzień 1.
– przyjazd do „Danmaru”,
– zwiedzanie CEiPR ( bunkier „Gryfa”, kościółek, „Dom Sybiraka”, dom na
głowie postawiony, najdłuższa deska, największy fortepian i inne ciekawostki),
– wejście na szczyt Wieżyca 328,6 m npm.,
– zwiedzanie Dworu Wybickich w Sikorzynie, park i labirynt,

– spacer promenadą nad Jeziorem Raduńskim w Stężycy – 700 m / najdłuższa

promenada jeziorna w Polsce,
– spacer po Ostrzycach;
(można rozbić na 2 dni)
Dzień 2.
– przejazd Drogą Kaszubską do Kartuz – zwiedzanie kościoła poklasztornego
kartuzów i Muzeum Regionalnego w Kartuzach,
– przejazd do Sianowa i poznanie historii sanktuarium Królowej Kaszub
– przejazd do Węsior i wędrówka po kręgach kamiennych i wśród kurhanów
– kurhany w Uniradzach,
– zwiedzanie Ogrodu Botanicznego w Gołubiu – Wizyta w Dworze Wybickich
w Sikorzynie,
– przejazd do Ostrzyc (ew. wejście na Jastrzębią Górę);
Dzień 3.
– wyjazd do Kościerzyny,
– wizyta w sanktuarium Matki Bożej Patronki Rodzin oraz w muzeum akorde-
onów, kolejnictwa i regionalnym,
– przejazd do Wdzydz i zwiedzanie skansenu /najstarsze muzeum na wolnym
powietrzu w Polsce od 1906 r./ wejście na wieżę widokową, przystań jachtowa,
– przejazd do Będomina i zwiedzanie Muzeum Hymnu Narodowego, wystawy
stałej, czasowej i spacer po parku;
Galeria Kaszubski Róg Rudolf Kręcki

fot. ze zbiorów własnych autorki fot. ze zbiorów własnych autorki

Dzień 4. (w okresie Bożego Ciała)

– wyjazd do Wygody,
10.00 – Msza Święta i procesja (dzieci komunijne w strojach kaszubskich); historia
kościoła w Wygodzie i kaszubskiej truskawki; rola ks. Anastazego Sadowskiego
w życiu Kaszubów – spotkanie z członkami KS „Pomorania” w ich checzy w Łą-
czyńskiej Hucie ( po uprzednim skontaktowaniu się z gospodarzami),
– przerwa na posiłek „U Czôrlińskiego” w Chmielnie lub „U Kaszuby” – widok
na kompleks Jezior Raduńskich,
– zwiedzanie Zakładu Ceramiki Necla /garncarstwo/ lub Galerii „Kaszëbsczi Róg”
Rudolfa Kręckiego w Chmielonku,
– wieczór w Ostrzycach – wieczorny spacer po okolicy, nad jeziorami;
5. dzień
– wyjazd z Ostrzyc;
3. Ile Pomorza i Kaszub jest w Warszawie?
1. Premierem był Donald Tusk.

2. Kaszubski Klub Parlamentarny – założył go 2005 r. i przewodzi mu senator
Kazimierz Kleina; należą do niego m.in. Mieczysław Augustyn, Bogdan Boruse-
wicz, Sławomir Rybicki, Barbara Zdrojewska, Zbigniew Konwiński, Kazimierz
Plotzke, Stanisław Lamczyk, Agnieszka Pomaska… Każdy z w/w parlamentarzy-
stów chętnie podejmie się organizacji zwiedzania naszego parlamentu i spotkania
z senatorami czy posłami.
3. Pomnik Adama Mickiewicza, przy odsłonięciu którego obecny był Aleksander
Majkowski:
„Dwa były w szczególności momenty, które zadecydowały o kierunku życia A. Maj-
kowskiego. Pierwszy to odsłonięcie pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie
w r. 1898. „Ta chwila – pisze pod koniec życia w swoich wspomnieniach – kiedy spadła
zasłona z postaci wieszcza narodowego, przedstawionego z ręką na sercu, jakby
chciał powiedzieć: „kocham za miliony” a ja stałem u jego stóp z nielicznymi repre-
zentantami społeczeństwa, wywarła na mnie niezatarte do dzisiaj wrażenie”. Poznał
bowiem wtedy, że wśród olśniewającej potęgi zaborców jest inna wyższa siła, która
porywa naród i czyni go nieśmiertelnym. Wtedy uwierzył także w jego odrodzenie.
Nie bez wpływu było zetknięcie się przy tej okazji z polskim światem politycznym,
naukowym i literackim, m.in. z Wojciechem Korfantym, prof. Karłowiczem, Janem
Kasprowiczem oraz z córkami i wnukiem Adama Mickiewicza.” (s.428–429)
4. Kościół św. Anny na Nadwiślańskiej Skarpie uratowano przed osunięciem
metodą prof. R.A. Cebertowskiego z Politechniki Gdańskiej; zastosowano tzw.
cebertyzację podłoża, czyli metodę zabezpieczania osuwające się skarpy i tym
samym uratowano przed runięciem kościół św. Anny przy trasie W-Z w Warszawie.

5. Zegary z postacią Śmierci, trzymającą kosę (jak w kolegiacie w Kartuzach)

i Śmierć klepiąca kosę za stodołą w „ŻipR”, czy unosząca się nad lasem, kiedy
zginął Trąba.
6. Stolem na Starym Mieście z wielkim kamieniem.
Podobne zagadnienie można sobie postawić przy wizytach w innych miastach
Pomorza, np. w Gdańsku, Słupsku, Bytowie, Toruniu i innych.
4. Propozycja ramowego programu wycieczek przedmiotu – język kaszubski

w klasach szkoły średniej
Nazwa Czas
Lp. Miejscowości Zwiedzane obiekty
wycieczki wycieczki
Klasa I
1. Szlakiem 1 dzień Babi Dół Rezerwat „Jar rzeki Raduni”
Raduni
Rutki Elektrownia wodna
Żukowo Kompleks dawnego klasztoru
norbertanek
2. Szwajcaria 2 dni Szymbark – Wieżyca (punkt widokowy); „Danmar”
Kaszubska – Wieżyca – wybrane obiekty, np. – Dom Sybiraka,
bunkier, obiekty z Kanady i Adampola
– Kaszubski Uniwersytet Ludowy
– założenia programowe działalności
– Droga Kaszubska (Ostrzyce, Jastrzębia
Góra, Złota Góra)
Kartuzy Kościół Wniebowzięcia Najświętszej
Marii Panny, Muzeum Regionalne
F. Tredera
Chmielno Dom kultury i jego działalność,
coroczny konkurs recytatorski „Rodny
Mòwë”, Muzeum Ceramiki Kaszubskiej
Neclów; wizyta w galerii „Kaszëbsczi
Róg” u pana Rudolfa Kręckiego;
grodzisko średniowieczne
z XI–XIII w.
Sianowo Historia i znaczenie dla Kaszubów
Sanktuarium Matki Boskiej Sianowskiej
Królowej Kaszub
3. Szlakiem Gryfa 1 dzień Stężyca Pomnik poświęcony założycielom
Kaszubskiego „Gryfa Kaszubskiego”.
– Złota Góra

– Lasy Mirachowskie (fragment

czerwonego Szlaku Kaszubskiego
z bunkrem „Ptasia Wola”, groty
nad j. Lubygość)
– Zamkowa Góra (punkt widokowy koło
Kamienickiego Młyna)
Sierakowice Ołtarz papieski; grób Gryfowów, kościół
drewniany
4. Wanoga na 2 dni Piaśnica Miejsce rozstrzelania przedstawicieli
Nordã Wielka inteligencji Kaszub przez hitlerowców
Z noclegiem w 1939 r.
w Jastrzębiej
Mechowa Rezerwat geologiczny „Groty
Górze
Mechowskie”; kościół i cmentarz
– miejsce spoczynku Jana Drzeżdżona
Puck Muzeum Ziemi Puckiej im. Floriana
Ceynowy;
Gotycki kościół farny św. Piotra i Pawła;
Port w Pucku – miejsce zaślubin Polski
z morzem w 1920 r.
Swarzewo Historia Sanktuarium Matki Bożej
Królowej Polskiego Morza
Jastrzębia Wieczorny spacer brzegiem Morza
Góra Bałtyckiego
Hel Muzeum Obrony Wybrzeża;
Fokarium Stacji Morskiej Instytutu
Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego;
Muzeum Rybołówstwa Morskiego;
Kòpc Kaszëbów
Żarnowiec – Historia kościoła poklasztornego
– Gniewino i znaczenie sióstr benedyktynek dla
kultury pomorskiej; Józef Dambek
w Żarnowcu;
punkt widokowy „Kaszubskie Oko”
i elektrownia szczytowo-pompowa;
historia Nadola
Wejherowo Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki
Kaszubsko-Pomorskiej; historia
obiektu, wybrane wystawy i zbiory
rękopiśmienne; Kalwaria Wejherowska
Klasa II
1. Kaszuby 2 dni Wdzydze Historia Muzeum – Kaszubski Park
południowe Kiszewskie Etnograficzny im. Teodory i Izydora
Gulgowskich; wybrane obiekty

Leśno Modrzewiowy kościół pw.

Podwyższenia Krzyża Świętego
z ok. 1650 r.;
Ścieżka lichenologiczno-kulturowa
(cmentarzysko kurhanowe)
Wiele Kościół św. Mikołaja z 1906 r.;
Kalwaria Wielewska
Brusy Kaszubskie Liceum Ogólnokształcące;
Grób Jana Karnowskiego, skansen
Józefa Chełmowskiego w Brusach
– Jagliach.
Czarnowo Pomnik Jana Karnowskiego – na
cmentarzu w Brusach i obok domu
rodzinnego w Czarnowie
2. Bory 2 dni Krojanty XIV – wieczna krzyżacka własność
Tucholskie rycerska Craynte, w pobliżu Jeziora
i okolice Charzykowskiego, w najpiękniejszym
Chojnic zakątku prastarych borów – Narodowym
Parku „Bory Tucholskie”.
Dziś – Centrum Leczenia Bólu;
Corocznie 1 września ściągają tu ludzie
z całej Polski i z zagranicy. Przyjeżdżają
na lekcję historii – jest to największe
w Polsce widowisko batalistyczne
z udziałem koni – bitwa pod Krojantami
w kampanii wrześniowej 1939
Fojutowo Akwedukt – skrzyżowanie cieków
wodnych Czerskiej Strugi i Wielkiego
Kanału Brdy.
Odry Cmentarzysko kultury wielbarskiej
Woziwoda Przełom Brdy; Rezerwat „Cisy nad
Czerską Strugą”;
Chojnice Bazylika pw. Ścięcia św. Jana
Chrzciciela z XIV w.; Zwiedzanie
centrum miasta ze średniowiecznym
układem urbanistycznym;
Muzeum Historyczno –Etnograficzne
w Bramie Człuchowskiej; kościół
pojezuicki i gimnazjum i ich rola dla
nauki młodych Kaszubów
Charzykowy Okolice Jez. Charzykowskiego
Funka Harcerskie Centrum Edukacji
Ekologicznej

Tuchola Rezerwat „Cisy Staropolskie” im.

Leona Wyczółkowskiego;
Sortownia i łuszczarnia szyszek;
Szkoła haftu; Muzeum Borów
Tucholskich;
Klasa III
1. Kaszubi 2 dni Gdańsk- Miejsca związane z Aleksandrem
w Gdańsku -Oliwa, Sopot Majkowskim
Gdańsk- Biblioteka Główna Uniwersytetu
-Oliwa Gdańskiego (lekcja biblioteczna);
pomnik Mrongowiusza; Katedra
Oliwska jej zabytki i obecność
w literaturze kaszubskiej
Gdańsk- Spotkanie z Klubem Studenckim
-Śródmieście „Pomorania”;
Spektakl teatralny w Teatrze Wybrzeże
ew. w Operze Bałtyckiej;
Spacer po Głównym Mieście
w Gdańsku.
Po każdej wycieczce można zrobić modną wszędzie ewaluację. Jak wypadnie

– tego nie wiemy, dopóki się nie przekonamy. Posiadam 2 opinie o tej samej wyciecz-
ce. A jaka była ta wycieczka? – niech wnioski wyciągnie każdy sam.
fot. E. Pryczkowski

Jednak nie mamy nigdy gwarancji, że zadowolimy wszystkich uczestników wy-

cieczek. Młodzież preferuje wycieczki relaksowe z koniecznością odwiedzin „Mc-
Donalda”.
IV. ZAMIAST ZAKOŃCZENIA

– RELACJE UCZESTNIKÓW – LICEALISTÓW Z WYCIECZEK
1. Młodzi Kaszubi z wizytą w Warszawie

Uczniowie pierwszej klasy humanistycznej I Liceum Ogólnokształcącego im. J. Wy-
bickiego w Kościerzynie 24 i 25 kwietnia mieli okazję odbyć pouczającą podróż do
stolicy Polski. Najważniejszym punktem wycieczki był udział w otwarciu wystawy
w Sejmie RP „Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego”
organizowanej przez szczeciński oddział Zrzeszenia Kaszubsko – Pomorskiego przy
współpracy z Archiwum Państwowym i Zamkiem Książąt Pomorskich w Szczecinie.
Licealiści byli gośćmi poseł Magdaleny Kochan i przez nią szczególnie serdecznie
witani.
– Taką wycieczkę udało się nam zorganizować już po raz drugi. Nawiązuje ona
do różnych wątków kultury kaszubskiej, pozwala zgłębić wiedzę na temat naszego
regionu, ale nie tylko. Chcieliśmy, by młodzież mogła też zetknąć się z historią War-
szawy. Tegoroczna wystawa zaznajomiła nas z licznymi dokumentami archiwalnymi
obrazującymi historię Pomorza Zachodniego, dotyczącymi losów Słowian i Kaszubów
na tamtejszych terenach. Naprawdę cieszę się, że uczniowie mają szansę uczestniczyć
w tak nietypowych wydarzeniach kulturalnych i poprzez swoją obecność wspierać
podobne inicjatywy – mówi nauczycielka języka kaszubskiego i główna inicjatorka
wyjazdu – Wanda Lew-Kiedrowska.
Młodzież odwiedziła w stolicy wiele ważnych miejsc związanych z historią i trady-
cją naszego kraju. Bardzo interesująca okazała się ekspozycja przedstawiając dzieje
Zamku Królewskiego, proces jego zniszczenia i odbudowy. Duże wrażenie na młodych
ludziach wywarła też wizyta w Muzeum Powstania Warszawskiego.
– To naprawdę niezwykła lekcja historii. Wiele już słyszałem o losach powstańców,
ale dopiero tutaj naprawdę widzę, co spotkało tych ludzi, z czym musieli się zmierzyć
i jak wiele byli zmuszeni poświęcić – komentował jeden z uczniów.
Jak mówią uczestnicy, najbardziej ekscytująca była wizyta w Sejmie Rzeczypo-
spolitej Polskiej. Po zapoznaniu się z treścią wystawy, młodzież pod okiem senatorów
zajrzała do Sali obrad, następnie udała się na krótki spacer sejmowymi korytarzami
oraz posiłek w sejmowej restauracji, którym podjął uczniów i zaproszonych gości
prezes szczecińskiego Oddziału ZKP Ryszard Stoltmann. Opiekę nad uczniami w czasie
wyjazdu sprawowali W. Lew Kiedrowska, wychowawca klasy Cyprian Zalewski oraz
przewodnik – Artur Zagozdon.

Młodzież w Sejmie na wystawie zorganizowanej przez ZKP O/Szczecin

fot. ze zbiorów własnych autorki
Wycieczka jest doskonałym przykładem na to, że nauka języka kaszubskiego wcale

nie musi zamykać się w szkolnych murach i ograniczać do poznawania zasad grama-
tyki czy poprawnego wymawiania głosek. Takie wyjazdy pozwalają wyjść poza utarty
schemat i poszerzać horyzonty swojej wiedzy w zupełnie inny sposób.
Tomasz Lidzbarski
2. Konkursowe zmagania
Dnia 29 maja 2013 roku wyruszyliśmy sprzed I Liceum Ogólnokształcącego w Ko-
ścierzynie w drogę do Bolszewa. Nie pojechaliśmy tam na wycieczkę, lecz na finał
powiatowo-gminnego konkursu „Mistrz pięknego czytania w języku kaszubskim’’.
Pani Wanda Lew-Kiedrowska zabrała ze sobą czwórkę uczennic z drugiej klasy
humanistycznej: Wiktorię Rekowską, Julię Wysocką, Angelikę Houn oraz Weronikę
Limberg. Żadna z nas nie brała udziału w konkursie, mimo tego skrupulatnie ocenia-
liśmy i z zaciekawieniem słuchaliśmy uczestników konkursu.
Konkurs odbył się w Bibliotece w Bolszewie, gdzie spotkałyśmy się z niezwy-
kle przyjazną atmosferą, dzięki czemu poczuliśmy się swobodniej. Pani Kiedrow-
ska wraz z Panem Tomaszem Fopke zasiadała w jury, które miało naprawdę ciężki
orzech do przełknięcia, gdyż każdy uczestnik się solidnie przygotował. W finale wzięło

28 uczestników: w kategorii dla uczniów ze szkół podstawowych – klasy IV–VI – 12

osób; w kategorii dla uczniów ze szkół gimnazjalnych – klasy I–III – 10 osób; w kate-
gorii dla uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych – 2 osoby, a w kategorii przeznaczonej
dla dorosłych – 4 uczestników. Wybór był naprawdę trudny, dlatego nie obyło się bez
dogrywki. W kategorii dla uczniów ze szkół gimnazjalnych tytuł STRZÉDNY MÉSTER
BËLNÉGÒ CZËTANIÔ otrzymała Anna Bonk, Natomiast w kategorii przeznaczonej
dla uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych komisja konkursowa postanowiła nie przy-
znawać tytułu MÉSTER BËLNÉGÒ CZËTANIÔ, a w kategorii dla dorosłych tytuł
WIÔLDŻI MÉSTER BËLNÉGÒ CZËTANIÔ otrzymała Henryka Albecka. Laureaci
dostali wartościowe nagrody, takie jak tablet czy drukarka.
Po wręczeniu nagród i poczęstunku udaliśmy się w nasze rodzime strony. Pani
Wanda po drodze zabrała nas w różne miejsca. Gdy ruszaliśmy na konkurs odwie-
dziliśmy grób Aleksandra Labudy, a gdy wracaliśmy do domu zatrzymaliśmy się przy
Diabelskim Kamieniu w Nowej Hucie, aby uwiecznić to na zdjęciu.
Weronika Limberg
3. Poznajemy Nordę
Jest gorący dzień. Chociaż słońce kryje się za chmurami, na ziemi upał jest nie do
wytrzymania. Stroma ścieżka pnie się malowniczo po stoku góry Zamkowej. Jest
wąska, zmieści się na niej tylko jedna osoba. Balustrada, która ciągnie się z jednej
strony jest słabym oparciem. Żar leje się z nieba. A my idziemy już czwartą godzinę
nie najłatwiejszym szlakiem. Na szczycie znaleźć mieliśmy taras widokowy, z którego
widać pięć kaszubskich jezior oraz tablicę z wyrytą na niej legendą Zamkowej Góry,
na którą się właśnie wspinamy. Taras widokowy znaleźliśmy niezawodnie, jeziora
widać było również. Szkoda, że zabrakło nam kogoś, kto wiedziałby gdzie dokładniej
szukać kamienia i legendy na niej wyrytej. Być może zapału byłoby więcej gdyby nie
zmęczenie oraz fakt, że na wyżej wymienioną górę musieliśmy się cofać, zapędziwszy
się na szlaku nieco za daleko. Nic w tym dziwnego, skoro rzecz działa się w samo
południe, kiedy było najgoręcej.
Podobną aurę zaobserwować można było w dniach poprzednich.
We wtorek o ósmej rano wyruszyliśmy na wycieczkę na północ Kaszub. Pierwszym
przystankiem była Piaśnica koło Pucka. Mieszczą się tam zbiorowe mogiły przed-
stawicieli pomorskiej inteligencji zamordowanej w roku 1939 przez hitlerowców.
Kolejnym odwiedzonym przez nas miejscem były groty w Mechowej. W miejscu tym
odwiedziliśmy również grób poety i pisarza kaszubskiego Jana Drzeżdżona, oraz
kościół w tej miejscowości. Następnie zajechaliśmy do Pucka, gdzie po Muzeum Ziemi
Puckiej, po którym oprowadził nas Roman Drzeżdżon, opowiadając o trochę mniej
znanych aspektach kultury kaszubskiej, których próżno szukać na lekcjach. Poszliśmy
wtedy na symboliczne miejsce zaślubin Polski z morzem, w roku 1920. W tym miejscu
wykładem uraczył nas pan Marcin Grulkowski, który oprócz Wandy Kiedrowskiej

był opiekunem wycieczki. Zjedliśmy następnie obiad, po czym mieliśmy chwilkę, aby
wejść na puckie molo. Moim zdaniem, chwilkę zdecydowanie za krótką. Następnie
zajechaliśmy na półwysep helski. Przed Helem zwiedziliśmy muzeum, które powstało
w miejscu dawnej siedziby baterii artyleryjskiej, broniącej polskiego wybrzeża w 1939
roku. Wystawy mieszczą się w bunkrach. Najpierw obejrzeliśmy, niestety od połowy
film, który opowiadał o funkcjonowaniu dział baterii. Następnie zwiedziliśmy wystawy,
gdzie miejscami lektor, opowiadał o jej elementach. Efekt był taki, że po wystawie
oprowadziliśmy się sami, ale i tak było ciekawie. Ogólne poruszenie zrobiło działko
przeciwlotnicze, które wprawione w ruch działało jak karuzela. Nie obyło się też bez
sesji zdjęciowych w lokomotywie kolejki wąskotorowej. Na sesję na czołgu zabrakło
niestety czasu. Na Helu zwiedziliśmy fokarium. Niektórzy mieli przyjemność poznać
jedną fokę z bliska. Niezłą zabawą było też wrzucanie monet do skarbonki. Monety
krążyły w środku leja, wpadając w końcu do otworu, ale dając przy okazji niemało
frajdy. Po fokarium przespacerowaliśmy się plażą oraz falochronem. Następnie po-
jechaliśmy do Jastrzębiej Góry, gdzie mieliśmy się zakwaterować. Pokoje nie były
najgorsze. Po kolacji poszliśmy na spacer brzegiem morza, który moim zdaniem był
najciekawszym punktem wycieczki. Pogoda była świetna na taki spacer, może jak
zawsze majestatyczne i piękne. Nie przeszkadzały mokre spodnie ani zimna woda.
Wróciliśmy do ośrodka, który mieścił się przy szkole. Niemały problem sprawiała ła-
zienka. Pod prysznicem nie było światła, co wybitnie utrudniało skorzystanie z niego.
Ale każdy jakoś sobie poradził, więc nie było najgorzej. Poszliśmy spać. Oczywiście
nie od razu. Wycieczkowym zwyczajem, trzeba było najpierw naprzykrzyć się nauczy-
cielom, ażeby tradycji stało się zadość.
Drugiego dnia, o godzinie 9 byliśmy już w Żarnowcu, w klasztorze benedykty-
nek, gdzie razem z grupą z Gniezna wysłuchaliśmy wykładu jednej z sióstr na temat
wystroju tamtejszego kościoła. Następnie przejeżdżaliśmy obok elektrowni wodnej
w Żarnowcu, zaś z wieży widokowej w Gniewinie, mieliśmy widok na całe sztuczne
jezioro Żarnowieckie. Widok był dobry pomimo mżawki. Następnie obowiązkowe zdjęcia
z dinozaurami, stojącymi na tuż obok wieży. Z Gniewina pojechaliśmy do Wejherowa.
W mieści tym zwiedziliśmy najpierw kościół z grotami, w których pochowani są zało-
życiele miasta, ich późniejsi właściciele i dobrodzieje. Przewodnik, mający jak widać
bardzo duży dystans do swojego zawodu, próbował nam wmówić, że z jednej z trumien
wystawał palec. Ponoć „nie ma grupy, która nie daje się nabrać”. Swoją drogą, taki
palec to już coś... Następnie zwiedziliśmy dwie stacje Kalwarii Wejherowskiej, gdzie
przewodnik znów nas uraczył swoim humorem. Następnie poszliśmy do Muzeum Pi-
śmiennictwa i Muzyki Kaszubskiej w Pałacu Przebendowskich. Chociaż pani przewodnik
poczuciem humoru poprzedniemu przewodnikowi dorównać nie mogła, to udało jej
się w miarę sprawnie oprowadzić nas po swoim obiekcie. Większość osób była jednak
zmęczona drugim, wypełnionym zwiedzaniem dniem. Był to już na szczęście ostatni punkt
wycieczki. Czekała nas jeszcze wycieczka do Lasów Mirachowskich. Moim zdaniem,
mieliśmy po prostu pecha, trafiając na niezbyt dobrą pogodę do długich marszów.

Po przejściu dystansu, zawróceniu na Zamkową Górę, szukaniu na niej tablicy oraz

zejściu, byliśmy wszyscy wyczerpani, że nawet narzekać nie było siły.
Na naszej wycieczce skupialiśmy się na przeszłości Kaszub. Odwiedzaliśmy miej-
sca martyrologii, cmentarze, kościoły, krypty, muzea. Wynikać by z tego mogło, że
Kaszuby są martwe. Że można ich szukać tylko w tych miejscach. Zabrakło moim
zdaniem czegoś ożywczego, co nie przedstawiałoby stanu jaki był, tylko stan jaki trwa.
Myślę też, że plan wycieczki był przeładowany. Brakło czasami momentu wytchnienia,
poznania miejsca od mniej uczęszczanej strony, pozwoleniu na zapuszczenie się w ulice
miasta, aby poznać je samemu. Drugiego dnia, zabrakło też czasu na dłuższy posiłek.
Myślę, że nic by się nie stało, gdybyśmy wrócili do domu godzinę później. Nie wiem
czy ta wycieczka sprawiła, że czujemy się do Kaszub bardziej przywiązani. Pewien
zaś jestem tego, że Zamkowej Góry nie zapomnimy długo. Bardzo długo.
/JP/
4. Norda
Od ósmego do 10 czerwca klasa pierwsza c z I Liceum Ogólnokształcącego udała się
na wycieczkę po północnych Kaszubach. Wyjazd sponsorowany był z urzędu powiatu,
więc uczniowie musieli dokonać jedynie symbolicznych wpłat. Opiekunami naszymi
byli Pani Wanda Lew-Kiedrowska (nauczycielka kaszubskiego w LO) oraz Pan Marcin
Grólkowski (nauczyciel historii w LO). Wycieczka miała na celu pokazanie uczniom
uroku północnej części Kaszub oraz uświadomienie ich, jak niedaleko trzeba pojechać,
żeby móc oglądać coś niezwykłego w myśl przysłowia: „Cudze chwalicie, swego nie
znacie, sami nie wiecie, co posiadacie”.
Autokar sprzed szkoły odjechał kilka minut po godzinie 8. Pogoda była okropna.
Było chłodno i padał delikatny deszcz. Usiadłem w przedostatnim rzędzie autobusu.
Jak to bywa na początku takich wypraw wszyscy byli nieco podekscytowani, mimo
tego, iż wcześniej deklarowali, że jadą tam z przymusu. Kiedy opuściliśmy miasto
Nasza Przewodniczka Pani Wanda wyszła na środek i zaczęła opowiadać. Jak się
domyślam o planach na dzisiejszy dzień, piszę – domyślam się, ponieważ niewiele
słyszałem, gdyż w pojeździe nie było mikrofonu. Mimo tego – była cisza. Kątem ucha
usłyszałem o kościele wybudowanym w szczerym polu, niestety – nie zatrzymaliśmy
się przy nim. Nasz pierwszy przystanek stanowiły groby w Piaśnicy. W miarę zbliżania
się do tego dramatycznego miejsca było można wyczuć atmosferę grozy. Bynajmniej
ja tak się czułem. Pomyślałem wtedy o każdej osobie, która została tu zamordowana.
Ich obecność przenikała mnie. Zamknąłem oczy i próbowałem sobie wyobrazić, że
dokładnie w tym miejscu, dokładnie tą drogą kilkadziesiąt lat temu, jechał transport
z ludźmi prowadzonymi na śmierć. Ciarki przeszły mi po plecach. Kilka minut spaceru.
Modlitwa.
Następny przystanek – Mechowo. Groty Mechowskie. Nieco bardziej optymistyczny
akcent naszej wycieczki. Chociaż groty to zbyt wiele powiedziane. Grotki, grociki

– może być. Przez kilka minut trzeba było się przeciskać przez wąskie i niskie ściany
tych form skalnych. Nasz pierwszy cmentarz – właśnie w tej miejscowości. Zanie-
dbany, stary. Kolejna modlitwa przy grobie profesora Pani Wandy. Grób mały, jakby
ktoś o nim zapomniał. Wracając, wstąpiliśmy także do kościółka. Przytulny, chociaż
nieodnowiony. Podziwiałem barokowe obrazy, które przy swoim bogactwie stanowiły
duży kontrast przy zaplecionych w pajęczyny sztucznych kwiatach, stojących tuż obok.
Wioska wydawała się milczeć. Na ulicy, która stanowiła centrum tej miejscowości,
w samym środku dnia panowały pustki. Miałem wrażenie, jakby ta wieś skrywała od
wieków jakieś tajemnice. Czułem się jak w ciemnym kinie. W mojej głowie tworzyły
się różne myśli. Kiedy tak zastanawiałem się nad miejscem, w którym jestem, moje
oczy dostąpiły olśnienia.
Promień światła, pierwszy w tym dniu spowił moją twarz. Czułem, że to zapowiedź
czegoś nowego. Wsiadłem do autobusu i zamknąłem oczy. Chciałem się zdrzemnąć,
jednak było zbyt niewygodnie. Dotarliśmy do Pucka. Do Muzeum Ziemi Puckiej.
O wiele bardziej podobała mi się pierwsza część muzeum, która opowiadała o zwykłym
codziennym życiu dawnych Kaszubów. O ich zawodach, zwyczajach, o narzędziach
jakimi się posługiwali. Naprawdę było to absorbujące. Przechodząc z jednej części
muzeum do drugiej, musieliśmy pokonać kilkadziesiąt metrów. Mojej uwadze nie
umknęła charyzmatyczność przewodnika. Był zabawny i bardzo dobrze opowiadał,
chociaż… może jego żarty były wyuczone (?). W drodze do następnej części zapalił
papierosa, pomyślałem, sobie, że pewnie robi tak za każdym razem, kiedy oprowa-
dza grupę. Peta wyrzucił do kratki kanalizacyjnej, zrobił to automatycznie, kiedy
ją mijaliśmy. Nawet nie spojrzał się w dół. Pomyślałem sobie wtedy, że musi już
bardzo długo być przewodnikiem. Następna wystawa była bardzo nudna. Niestety
urok osobisty przewodnika nie przekonał mnie. Wystawa pokazywała dzieje Kaszub
z historycznego punktu widzenia. Pan Marcin wydawał się wyraźnie ożywiony na tę
część ekspozycji, do opowiadania przewodnika dorzucił kilka swoich mądrych zdań.
Moją uwagę zwrócił bogato wystrojony pokój w tylnej części pomieszczenia. Byłem
tam sam. Nie było przy nim żadnej tabliczki, informacji, nic. Pani Wanda gdzieś znik-
nęła – zapewne organizowała nam obiad. Nie mieliśmy chwili wytchnienia. Zaraz po
muzeum poszliśmy do kolejnego kościoła. Z zewnątrz była to architektura gotycka,
natomiast od wewnątrz barokowo (znowu). Pani Wanda popisała się wiedzą na temat
słynnego malarza, którego nazwiska niestety nie pamiętam. Malował on obrazy na
terenach Kaszub bodajże w XVI w. Pod naszą grupę podłączyła się inna turystka,
która obeszła z nami cały kościół. Rządna wiedzy, zwiedziła kościół, korzystając
z darmowego przewodnika w postaci Pani Wandy. Następnie udaliśmy się na miejsce
zaślubin Polski z Morzem. Dla mnie to było miejsce magiczne.
Przypomniały mi się słowa Józefa Becka: „Polska od Bałtyku odepchnąć się nie
da”. Wypowiedziane tuż przed II wojną światową. Pamiątkowe zdjęcie i… na obiad!
Wszyscy byli już bardzo głodni, więc zjedliśmy obiad dość szybko. Poszliśmy na
molo. Kilka wygłupów i tańców i wycieczka rusza dalej. Tym razem w miejsce, na które

czekałem najbardziej – Hel. Wcześniej jednak zwiedziliśmy Muzeum Obrony Hela.

Było bardzo obszerne, jednak nie za ciekawe dla mnie. Widok z wieży zrekompensował
mi oglądanie wystaw. Jedziemy dalej. Już jesteśmy na Helu. Zdecydowaliśmy się na
wyprawę do fokarium, w którym panowały pustki. Na plaży także było mało ludzi.
Pochodziliśmy trochę po falochronie. Najbardziej czekałem na spacer na cyplu. Jednak
ku mojemu zaskoczeniu, nie poszliśmy tam. Widocznie grupa była zbyt zmęczona. Nie
można mieć wszystkiego – tłumaczyłem sobie. Jednak, jak będę trzeci raz na Helu
(to był mój drugi pobyt), nie odpuszczę sobie i pójdę na ten cypel, choćby nie wiem
co. Im bliżej stałego lądu byliśmy, tym półwysep stawał się coraz cieńszy. Był taki
moment, kiedy widać było otwarty Bałtyk i zatokę Pucką. Niesamowite. Dotarliśmy do
pensjonatu a raczej do szkoły, gdzie mieliśmy spać. Warunki były skromne, jednak mi
to wystarczyło. Było gdzie zjeść i gdzie się umyć – na jedną noc to wystarczy. Z okna
rozpościerał się wspaniały widok na Bałtyk. Zrobiliśmy drobne zakupy i poszliśmy coś
zjeść. Potem udaliśmy się na plażę, przechodząc obok Lisiego Jaru. Tutaj poczułem się
jak w amazońskim lesie. Głębokie zapadliny, wysokie drzewa. Zdjąłem swoje obuwie
i kontynuowałem wędrówkę boso. Współgrałem z naturą.
Spacer nad plażą rozpoczął się od serii zdjęć, do których pozowałem. Było przy-
jemnie. Woda była zimna, ale mi to nie przeszkadzało. Wędrówka trwała dwie godziny.
Podczas spaceru rozmawiałem z osobami z klasy, jednak przede wszystkim miałem
głębokie przemyślenia nad moją metafizyką w świecie. Pomyślałem sobie wtedy, że
nasze życie właśnie jest jak takie morze – to czy będziemy stać w miejscu, czy przepra-
wimy się na drugi brzeg, zależy tylko od nas. Przypomniała mi się genialna książka
Josepha Murphy’ego – „Potęga Podświadomości”. Z pewnością moje istnienie i mój
życiowy cel utwierdził się we mnie jeszcze bardziej. Dotarliśmy do ‘pensjonatu’.
Szybki prysznic.
Zaczęła się noc, którą tylko po części spędziliśmy w swoich łóżkach. W rzeczywisto-
ści była duża migracja między pokojami. W zasadzie tylko jeden pokój ‘spał’. Według
mnie pilnowanie uczniów nocą, mijało się z celem, bo wiadomo przecież, że wszyscy
nie pójdą grzecznie spać o 22. Zresztą Pani Wanda nie była aż taka konserwatywna
w tym względzie, co Pan Marcin. Mimo tego, poległ On około północy, zasypiając
z grubą jak cegła książką na kolanach i zsuniętymi okularami. ‘Zabawa’ trwała do 3 nad
ranem. Dopóki do pokoju, gdzie odbywały się rozgrywki karciane nie weszła Pani
Kiedrowska. Zmierzyła nas wzrokiem i wszystko było już jasne. Pobiegłem szybko do
wszystkich pokoi i ogłosiłem alarm. To była ewakuacja, której mogliby nam zazdro-
ścić Japończycy, uciekający przed trzęsieniem ziemi. W ciągu 10 sekund wszyscy byli
w swoich pokojach. Tylko Paweł, nieświadomy zagrożenia, wyszedł z pokoju i kiedy
zobaczył Naszą Opiekunkę, zmienił swoją trasę z pokoju numer 4 do… toalety – wszak
potrzeba nie zna dnia ani godziny… Jeszcze kilka wejść Naszej Przewodniczki i nawet
nie zorientowałem się, kiedy było rano.
Nigdy nie zapomnę wzroku Pani Wandy, kiedy zobaczyła mnie rano na śniada-
niu. To był groźny wzrok, śmiem rzec, że nawet zabójczy, przewiercał mnie na wylot,

mieszał mi wszystkie soki żołądkowe i szare komórki. Ochłonąłem trochę i poszedłem

się spakować. Następny dzień wita mnie.
Żarnowiec.
Tutaj następny kościół, chyba już trzeci. Wystrój barokowy – a jakże. Przywitała
nas milutka siostra Benedyktynka. Miała cieniutki głosik, który współgrał z jej sza-
tami oraz jej czystością. Kolejna opowieść Pani Wandy. Tym razem o tajemniczym
liście zakopanym pod dębem. Kolejny przystanek: Wieża Widokowa Kaszubskie Oko.
Niektórzy zrezygnowali z tego pięknego widoku, bo mieli lęk wysokości. Była słaba
widoczność. Potem szybko do autobusu.
Wejherowo.
Kolejny kościół. I któżby zgadł – barokowy! Paweł dostał ataku czkawki i musiał
opuścić kościół, ponieważ mogłoby się wydawać, że to odgłos tłumionego śmiechu.
Następny znajomy Pani Wandy. Z tej części „wanogi”, najbardziej podobały mi się
skrypty i widok trumien ze szczątkami założycieli Wejherowa. Potem obejrzeliśmy
dwie z kilkunastu wejherowskich kapliczek, do których prowadziły bardzo długie
schody. W następnej kolejności poszliśmy do przepięknego pałacu, w którym mie-
ściło się Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej. Podobało mi się
naprawdę bardzo. Czułem się jak arystokrata, przechadzając się po nim. Niektórzy
bardzo dogłębnie zwiedzali toalety, inni zaś podziwiali wystrój, jeszcze inni oglądali
wystawy i słuchali pani przewodnik. Ja zaliczałem się do każdej z grup jednocześnie.
Jedna z wystaw dotyczyła profesora Gerarda Labudy. Legendarnego już człowieka
– historyka i naukowca, żyjącego do dziś. Kolejna sala została zdominowana przez
Aleksandra Majkowskiego i jego twórczość.
Koniec wycieczki numer jeden.
Wycieczka numer dwa odbyła się dzień później i rozpoczęła się o godzinie 8. Tym
razem autokar był już lepiej przystosowany do grupy zbuntowanych nastolatków.
Siedzenia były wygodniejsze, niestety kierowca mniej miły i bardziej gburowaty. Dziś
mieliśmy podziwiać piękne widoki. I tak też było. Przed komarami zabezpieczyłem
się rano i zabezpieczałem się co chwila. Trudno mi tutaj opowiadać o tej części
wycieczki, ponieważ trzeba to po prostu zobaczyć na własne oczy. Ileż można trudu
włożyć w pisanie płomiennych opisów przyrody, kiedy nie można oddać chociaż jed-
naj tysięcznej tego co się zobaczyło. Poruszaliśmy się czerwonym szlakiem, którego
mieliśmy się trzymać. Jednak większość osób, miedzy innymi też ja, zapomniała o kon-
takcie wzrokowym z Panią Wandą, co okazało się kłopotliwe w skutkach. Poszliśmy
za szybko do autokaru, a Nasza Pani cierpliwie czekała na nas pod Zamkową Górą,
pod którą wchodziło się cholernie trudno. Niejedna osoba poświęciła swoją krew
i ból, aby się tam dostać. Widok był piękny, jednak według instrukcji Pani Kiedrow-
skiej mieliśmy znaleźć jakąś studnię. Rozpoczęła się akcja poszukiwania studni na
szczycie góry. Każda znaleziona przez nas strzałka wskazywała inną drogę. Osta-
tecznie skapitulowaliśmy i poszliśmy na dół. Wcześniej mieliśmy okazję podziwiać
równie urokliwe widoki. Przechodziliśmy przez gęsty las, w którym znajdowało się

kilkanaście rezerwatów. Nasza Opiekunka znała potajemne przejścia, do których my,

zwykli śmiertelnicy, nie znaliśmy drogi. Mieliśmy iść spacerem a nie marszem, dlate-
go szybko zapomnieliśmy o prawdziwym celu tej wycieczki – współgraniu z naturą,
podziwianiu jej. Niestety Pani Wanda straciła na chwilę swój autorytet i wszyscy jak
jeden mąż poszli w ślady Ani, która przez moment stała się naszą przewodniczką.
Zasuwała szybko, niestrudzenie, podczas gdy Pani wraz z Piotrem pół kilometra od
niej delektowała się szczawikiem zajęczym. Cóż za obojętność i brak szacunku dla
Naszej Opiekunki. Ostatecznie grupa się zjednoczyła i pod wyżej wspomnianą górę
weszliśmy już razem. Pani stała na dole i obserwowała nas – łamagów, jak próbują
wspiąć się na ten szczyt godny Tatr. Podejrzewam, że śmiała się z przekąsem, myśląc
o tym jak to sama zdobywała Zamkową Górę pierwszy raz.
Uważam, że wycieczka była udana. Nie było szaleństwa, ale też nie było nudy.
Trzeba przyznać, że organizacja wycieczki była na bardzo wysokim poziomie, więc
pragnę Pani Wandzie serdecznie podziękować za to, że nie nudziłem się. A proszę
uwierzyć – bardzo szybko się nudzę. Każda sekunda wyprawy była starannie zaplano-
wana. Myślę, że dla osób, które są obojętne na sztukę i duchowe przeżycia, uczuciowo
cofniętych w rozwoju byłaby to droga przez mękę, jednak dla ludzi wrażliwych było
to ciekawe przeżycie. Można również spojrzeć na to z innej strony. Chwaląc zalety
innych osób, ich status majątkowy czy sposób bycia, nie widzimy dobrych rzeczy
w nas samych. Nie dostrzegamy piękna, które mamy pod nosem. Tak samo, jak ludzie
z naszej szkolnej, czy miejskiej społeczności wyjeżdżają daleko za granicę, aby móc
delektować się pięknem, podczas gdy widoki, godne uwagi znajdują się kilkanaście,
kilkadziesiąt kilometrów od ich domów.
/TU/

Krystyna Lewna
Różne aspekty śmierci w twórczości

Jana Drzeżdżona
„Świat ludzi jest z gruntu nekrologiczny: zewsząd napływają wieści o zniszczeniu

życia” – napisał Stanisław Cichowicz w eseju na temat śmierci, po czym dodał, że
cmentarna wizja rzeczywistości nie jest niczym osobliwym, a przestrzenią dla umiera-
nia jest właśnie życie1. „ Oswojenie” się ze śmiercią polega na wyzbyciu się lęku przed
nią. Dlatego człowiek podaje się porządkom, jakie niesie natura i kultura, w której się
wychowuje. Stąd najczęściej oddaje cześć zmarłym, pielęgnuje pamięć o przodkach,
a także dba o ich miejsca pochówku. Śmierć, budząca wiele kontrowersji, stanowi
nieodłączny i niewyczerpany temat w literaturze, mimo że to: „tylko jeden z korpusów,
które kultura gromadzi w swoich archiwach, korpusów dokumentów świadczących
o pustce śmierci, którą świadomość ludzka może wypełnić dowolną treścią i obsadzić
najrozmaitszymi znaczeniami”2. Wielorakie aspekty śmierci3 przedstawił ks. Jan
Perszon w swej pracy Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia
pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, wskazując na prymarne znaczenie obrzę-
dów pogrzebowych w życiu człowieka. Ceremonia pogrzebowa i przedpogrzebowe
obyczaje mają pomóc w przejściu zmarłemu na „drugi brzeg”, ale również odgrywają
ogromną rolę dla żyjących we wspólnotach rodzinno-sąsiedzkich oraz parafialnych
ludzi, ponieważ jest to ogniwo scalające ich w momencie żałoby i przemijania. Uni-
cestwienie życia poprzez śmierć nie tylko pobudza wyobraźnię i napawa obawami,
ale „mobilizuje do dobrego życia”4.
1 S. Cichewicz, Gwałt na idei? Reakcja życia?, w: „Twórczość” nr 5, maj 1991, s. 89.

2 Tamże, s. 94.
3 Według Jana Perszona Kaszubi zabiegają o dobrą śmierć, ponieważ „śmierć Kaszuby ma wymiar
niemal kosmiczny, angażuje bowiem nie tylko ludzi i duchy, ale także siły natury, zwierzęta dzikie
i domowe, które nadchodzący kryzys oznajmiają… Aby godnie umrzeć, człowiek powinien być zawsze
gotowy do odejścia, o śmierci myśleć, o dobrą śmierć się modlić. Należy żyć w łasce uświęcającej, na
bieżąco regulować długi i zobowiązania materialne, zadbać o testament, zawczasu wydać rozporządzenia
odnoszące się do pogrzebu i pośmiertnych modlitw za swoją duszę. Dobra śmierć domaga się pojednania
z Bogiem (przyjęcia sakramentów) i z ludźmi (wybaczenie winowajcom i prośba o przebaczenie”. Tegoż,
Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach,
Pelplin 1999, s. 147–148.
4 Tamże, s. 29.

To, co dla Perszona miało wydźwięk teologiczny, dla Jana Drzeżdżona – w którego
twórczości śmierć gości często – stało się inspiracją literacką, rozwijaną w prozie
zarówno polskojęzycznej, jak i kaszubskojęzycznej. Można, analizując dorobek epicki
autora Patalanków, pokusić się o stwierdzenie, że żadna jego książka nie jest wolna
od tematu śmierci, o czym świadczą poniższe przykłady.
W Upiorach w zupełnej samotności umiera Anna5, która sama będąc jeszcze
w stanie agonalnym wspomina nieżyjącego dawno dziadka6. Inna postać – Profesor
Górski dziwi się, że do szpitala niosą dziecko, już z wyglądu nieżywe: „Co za rozum
nieść dziecko na salę kontrolną wtedy, gdy już skonało”7.
Kolejnym analizowanym utworem jest Okrucieństwo czasu, w którym dochodzi do
samobójczej śmierci Krystyny, wcześniej mordującej swoje nowonarodzone dziecko8.
Dochodzi również do zgonu karła9, a pijany Marcin – główny bohater powieści, ginie
pod kołami samochodu10. Ponadto czytelnik ogląda trupa dziecka Krystyny-Marty11
i dowiaduje się o śmierci ojca Heleny, wybitnego historyka, autora Współczesnej
koncepcji państwa12.
W Oczach diabła, następnej powieści, Drzeżdżon jeszcze wyraźniej podkreśla
kruchość życia, gdyż śmierć zbiera żniwo w obrębie jednej rodziny. Kolejno umierają
w niej: Helena13 i jej ojciec, Emanuel14, a także jego żona – Barbara15, przyrodni brat
Edwarda – Jan16 oraz jego przyjaciel, Norman17, a w dalszej części także bezimienna
matka18 Marii i Edwarda. Kolejną pozycją są Rozkosze miłości gdzie, jakby wbrew
tytułowi, nie ma rozkoszy, jest jedynie dramat śmierci, rozpoczynający się od zgonu
42-letniego mężczyzny, który był lokatorem narratora19: „Jan mieszkał w szarej ka-
miennicy z błękitnymi oknami i w ubiegłym roku się powiesił”20. Umiera również
jego niedoszła teściowa21, a narzeczona, Matylda, od dawna „nie ma twarzy” i żyje
„w dobrych stosunkach z umarłymi dawno temu mieszkańcami miasta”22. W dalszej
5J. Drzeżdżon, Upiory, Warszawa 1975, s. 85.

6Tamże, s. 74.
7 Tamże, s. 89.
8 J. Drzeżdżon, Okrucieństwo czasu, Warszawa 1977, s. 39–41.
9 Tamże, s. 175.
10 Tamże, s. 336.
11 Tamże, s. 300.
12 Zwłoki ojca i kochanka Heleny, a zarazem ojca karlicy – Krystyny-Marty są starannie przecho-
wywane w piwnicy od ponad dwudziestu lat. Tamże, s. 91–93.
13 J. Drzeżdżon, Oczy diabła, Warszawa 1976, s. 230.
14 Tamże, s. 220.
15 Tamże, s. 5.
16 Tamże, s. 256.
17 Tamże, s. 257.
18 Tamże, s. 116.
19 J. Drzeżdżon, Rozkosze miłości, Łódź 1981,s. 26.
20 Tamże, s. 27.
21 Tamże, s.49.
22 Tamże, s. 48–49.

części tragiczne wieści narastają lawinowo, i tak: „Właściciel Gościeradza się po-
wiesił, a jego żona została zadźgana przez żołnierzy bagnetami”23, natomiast „za-
wiadowcy urwało głowę”24, mechanik ma tylko gębę i przemawia zza mrocznych
światów25. Kolejna powieść to Leśna Dąbrowa. Drzeżdżon nie oszczędza odbiorcy
tyleż lakonicznego, co makabrycznego opisu: „Na jednym ze wzgórz stała wdowa
z Augustem, a tuż pod ich nogami leżała córka wdowy z rozciętą i krwawiącą szyją,
oczy zachodziły jej już białą powłoką, a rękami ściskała przypadkowy kamień…”26,
a w ramach odwetu zamordowano rzekomego zabójcę córki wdowy – Ignacego,
którego przywiązano do drzewa i podpalono27.
Warto zwrócić uwagę również na Czerwony Dwór – tutaj dochodzi do personifika-
cji śmierci poprzez rytualny, barbarzyński taniec tłumu, który zmierza ku tytułowemu
obiektowi tylko po to, aby poczuć owo „nachylenie ku śmierci”28. Osobliwe w uśmier-
caniu staje się zaś Miasto automatów, ponieważ już na pierwszych stronach tej zagma-
twanej fabuły Helena zamordowała swoje nowonarodzone dziecko29, a sekretarz miasta
„bawił się swoją głową, przekładając ją z jednej ręki do drugiej”30. W dalszej części
następuje turpistyczno-surrealistyczy opis: „Nieraz na ławie dębowej znalazła się głowa.
Dwóch mieszczan jęło piłować ją najpierw z jednej strony, a potem z drugiej. Ale nic
z tego nie wyszło, tak oznajmili dwaj mieszczanie piłujący głowę”31, a całość kończy
się rozstrzelaniem perkusistów32. W Złotym pałacyku śmierć ma dwa wymiary – jeden
fizyczny: stałe egzekucje, w tym próba powieszenia urzędnika33, natomiast drugi to
„byt nieokreślony”, pojawiający się w formie chóru nienarodzonych dzieci34. Wieczność
i miłość już na początku fabuły pokazuje dramatyczne losy Leonarda, broniącego się
przed zaborczym ojcem Katarzyny. W wyniku szarpaniny młodzieniec zabija starego
rybaka35, a nieślubne dziecko Katarzyny rozszarpały psy36. Umiera również Izydor
– przyjaciel córki Augustyna37, a w wyniku zarazy „Leonard nie wstawał już od wielu
dni. Leżał i dogorywał”38, zaś „inny” martwy mieszkaniec osiedla z głową „przewie-
szoną przez siedzenie” i rękoma rozrzuconymi na boki został „więźniem” samochodu39.
23 Tamże, s. 54.
24 Tamże, s. 61.
25 Tamże, s. 83.
26 J. Drzeżdżon, Leśna Dąbrowa, Łódź 1977, s. 76.
27 Tamże, s. 79.
28 J. Drzeżdżon, Czerwony Dwór, Gdańsk 1992, s. 87–89.
29 J. Drzeżdżon, Miasto automatów, Łódź 1982, s. 6.
30 Tamże, s. 33.
31 Tamże, s. 37.
32 Tamże, s. 224.
33 J. Drzeżdżon, Złoty pałacyk, Gdańsk 1990,, s. 84–86.
34 Tamże, s. 82.
35 J. Drzeżdżon, Wieczność i miłość, Warszawa 1977, s. 27.
36 Tamże, s. 77.
37 Tamże, s. 233.
38 Tamże, s. 254.
39 Tamże, s. 274.

Kolejną sagą namaszczoną śmiertelną klątwą jest Karamoro, gdzie na pierwszych

stronach powieści dowiadujemy się o śmierci pensjonariuszki40, pracownicy przytułku
dla starców i nieuleczalnie chorych. Późniejszą ofiarą „góry lodowej” staje się Obcy,
który „został najpierw uduszony, a potem ktoś zadał mu mnóstwo ciosów nożem
w plecy, a rozpruty brzuch był dziełem jeszcze kogoś innego – tak przynajmniej
przypuszczali lekarze, którzy badali rany”41. Potem dochodzi do zabójstwa Marii42,
a w międzyczasie jakaś matka morduje noworodka43. Dochodzi również do śmierci
Teodora44, syna Obcego, natomiast Helena staje się zabójczynią czteroosobowej ro-
dziny45. Później samobójstwo popełnia Sandal46, a zamordowany zostaje inny bohater
– Mikołaj47. Wypełniają się po brzegi łaźnie miejskie, uśmiercające ludzi48, i po raz
drugi dochodzi do uśmiercenia Marii49, niczym w Kafkowski Procesie.
Tajemnica bursztynowej szkatułki, mimo iż została napisana z myślą o młodym
czytelniku, to również temat przemijania jest w niej wyraźnie nakreślony, a obraz
śmierci porusza wyobraźnię, o czym świadczy chociażby poniższy cytat:
W środku leży dwoje ludzi, są zupełnie młodzi i wydają się żywi. Podcho-
dzimy bliżej. Nie oni nie żyją, w dodatku leżą w szklanych trumnach, jedno
obok drugiego50.
Później jeszcze ginie kucharz51, topi się Mikołaj52 oraz umiera stary krawiec,
przybrany ojciec Joanny53, głównej bohaterki Tajemnicy bursztynowej szkatułki.
Również fantazyjna Kraina Patalonków wcale nie jest sielankową krainą. Tu już na
początku akcji Agnieszka zabija z karabinu maszynowego komara54, a część Patalonków
ginie nad wielką wodą55, zamieniając się „w kamienie i ryby”56. Podwładni Sinobro-
dego bezradnie przyglądają się śmierci gęsi57 oraz leśniczemu, zabijającemu ptaka58.
40 J. Drzeżdżon, Karamoro, Warszawa 1983, s. 12.

41 Tamże, s. 17.
42 Tamże, s. 146.
43 Tamże, s. 115.
44 Tamże, s. 28–29.
45 Tamże, s. 54.
46 Tamże, s. 123.
47 Tamże, s. 574.
48 Tamże, s. 162.
49 Tamże, s. 361.
50 J. Drzeżdżon, Tajemnica bursztynowej szkatułki, Warszawa 1977, s. 102.
51 Tamże, s. 158.
52 Tamże, s. 190.
53 Tamże, s. 233.
54 J. Drzeżdżon, Kraina Patalonków, Warszawa 1978, s. 10.
55 Tamże, s. 85.
56 Tamże, s. 87.
57 Tamże, s. 104.
58 Tamże, s. 117.

Z zaskakującym sentymentem Patalonki wspominają, że: „kiedyś dawno żył tu smok,

który zbuntował się przeciwko całemu światu i z nadmiaru pychy zdechł”59.
W Poszukiwaniach śmierć pobrzmiewa w retrospekcji starego Ropucha, opowia-
dającego o dwóch zmarłych żonach60, natomiast dwaj najstarsi Patalonkowie umierają
na atak serca61, a w dalszej części umiera również ojciec Anastazji62. Wśród ludzi – to
trzecia część opowieści o przygodach Patalonków, pisanych przecież jako opowieści
dla dzieci, a tu także mamy do czynienia z motywem śmierci – w samotności umiera
stary aptekarz63.
Analizując Twarz lodowca – powieść mistyczną, którą Jan Drzeżdżon „roz-
płomienił i rozświetlił językiem ekstatycznej modlitewnej adoracji”64, ponieważ
w niej autor stale oscyluje, podobnie jak w Szarym człowieku65, między sacrum
a profanum. Narrator wraca do istnienia-nieistnienia Boga, „przymykającego oczy”
na obozy koncentracyjne, głównie na Stutthof, a współczesnością – chaos powo-
jenny, wyniszczenie duchowe, wegetacja człowieka-ducha. Śmierć jest obecna we
wspomnieniach, będących następstwem „okaleczenia” psychicznego oraz subiek-
tywnych odczuć narratora:
Inny świat – mówię. Jest w nim pewna powaga i jakby wspomnienie cierpienia.
Twarze tych ludzi za oknem są ukształtowane na stałe. Mają przed sobą widok
dobry: las pełen zadumy i białe krzyże… W ten sposób Krąg Solarny zamyka
się nad ich głowami i tylko z daleka widać kolczasty drut obozu w Stutthofie.
Ja sam się do niego nawet przyzwyczaiłem i mogę tu chodzić z zapalonym
łuczywem. W ten sposób noc się nieco rozjaśnia i mogę zobaczyć leżące
ciała na drewnianych pryczach. Oto leżą – mówię sobie – oto leżą i śpią, a ja
chodzę po placu z zapalonym łuczywem. Dlaczego tu nikogo nie ma na wie-
żach strzelniczych? Reflektory elektryczne również pogasły. Po co im wieże
strzelnicze, oni przecież śpią…66.
Noe to druga część Twarzy Boga, w której śmierć, podobnie jak w Twarzy lodowca,
Szarym człowieku i Karamoro, skupia się wokół masowej zagłady ludzi w obozach
59 Tamże, s. 202–203.
60 J. Drzeżdżon, Poszukiwania, Warszawa 1980, s. 13.
61 Tamże, s. 18.
62 Tamże, s. 107.
63 J. Drzeżdżon, Wśród ludzi, Warszawa 1988, s. 60.
64 M. Jentys-Borelowska, Ogrody zamyśleń, marzeń i symboli. Rzecz o Janie Drzeżdżonie, Gdańsk
2014, s. 98.
65 W Szarym człowieku tylko raz zostaje pokazana śmierć konkretnej osoby między innymi; Harolda II,
którego „zwyciężył Wilhelm Zdobywca”. Por. J. Drzeżdżon, Szary człowiek, Gdańsk 1993, s. 61.
66 J. Drzeżdżon, Twarz lodowca, Łódź 1986, s. 114. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że podobne
nawiązania do obozu koncentracyjnego Stutthof pojawiają się na stronach: 24, 25, 88, 97–99, 101, 104,
111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 123, 124.

koncentracyjnych: „W naszym czasie, który jest czasem obozów koncentracyjnych,

rodzi się pojęcie więźnia doskonałego, również ratującego pozory istnienia”67.
Nie jest zaskoczeniem, że od śmierci nie są wolne również Baśnie/Brawãdë.
Czytelnik przeżywa śmierć pięciu synów krawca: Wilczego Oka, który: „Znieru-
chomiał, sparaliżowany tym strachem, i tak został jako postać skamieniała należąca
teraz do młyna”68, Długorękiego: „Zmartwiał z przerażenia i tak został niedaleko
drzwi do starego młyna, zamieniony w kamienną postać”69, Biegnącego Jelenia:
„Poszedł za tą muzyką i chodził za nią tak długo, aż w końcu zobaczył przed
sobą przepaść i przeraził się, i tak został skamieniały swoim strachem”70, Szybkiej
Strzały: „I wtedy przerażony chciał się wycofać, ale było za późno, został tak, jak
stał, z przerażoną twarzą, trochę odwrócony, ale już niezdolny postąpić kroku, bo
kamienny”71, Jasnej Twarzy: „Piąty syn krawca wystraszył się tak bardzo, że zmar-
twiał i pozostał jako kamienna postać we młynie”72. Synowie wracają na moment
do świata żywych, ocaleni przez pieśń starego ojca-krawca, lecz opętani widmem
upiornego młyna, giną w nim ponownie wraz z ojcem i innymi ludźmi, chcącymi
pokonać strach73. W wielu z kolejnych baśni śmierć jest osią fabuły: Łzy króla życia
– przynosi śmierć niebieskiego ptaka74, znika również człowiek śmiechu75 – Czło-
wiek śmiechu, a smok „napił się wody z Żółtego Jeziora i padł martwy”76 – Smok,
natomiast dobry anioł umiera od złego wzroku macochy, podobnie jak król „złotego
jeziora”77 – Złote jezioro. Człowiek zaś pojawił się na ziemi w wyniku walki dwóch
ptaków, które spadły z nieba martwe78 – Anioł i diabeł, a król żab morduje swoim
śmiechem trolle i rusałki79 – Rusałka powołuje do życia świętą noc.W Brawãdach
pojawia się również baśń O człowieku, który bał się śmierci. Stanowi ona studium do
rozważań na temat tytułowej śmierci. Główny bohater – człowiek – robi wszystko,
aby jej uniknąć. Dodaje sobie otuchy i gdy wydaje mu się, że już wyzbył się lęku
związanego z umieraniem, wówczas zachodzi do domu, w którym umierała młoda,
piękna dziewczyna „I wtedy znów opanował go strach. Wiedział, że donikąd nie
ucieknie i nie może udawać, że śmierci nie ma”80.
67 J. Drzeżdżon, Noe, w: tegoż; Twarz Boga, dz. cyt., s. 196.

68 J. Drzeżdżon, Stary młyn, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, Gdańsk 2012, s. 10.
69 Tamże.
70 Tamże, s. 11.
71 Tamże.
72 Tamże.
73 Tamże, s. 14.
74 J. Drzeżdżon, Łzy króla życia, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, dz. cyt., s. 39.
75 J. Drzeżdżon, Człowiek śmiechu, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, dz. cyt., s. 83.
76 J. Drzeżdżon, Smok. w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, dz. cyt., s. 97.
77 J. Drzeżdżon, Złote jezioro, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, dz. cyt., s. 107.
78 J. Drzeżdżon, Anioł i diabeł, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, dz. cyt., s. 123.
79 J. Drzeżdżon, Rusałka powołuje do życia świętą noc, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë, dz. cyt., s. 150.
80 J. Drzeżdżon, O człowieku, który bał się śmierci, w: tegoż; Baśnie/Brawãdë…, s. 178.

Nieco inaczej zostaje opisana śmierć w powieściach kaszubskojęzycznych

Jana Drzeżdżona; Zwònniku81, Kòl Biélawë82, Twarzy Smętka83, tutaj pisarz po
części przestrzega obyczajów funeralnych stosowanych na Kaszubach. Chociaż
to „przestrzeganie” nie zawsze ściśle łączy się z wyobrażeniami czytelników na
temat obrządków pogrzebowych, chociażby takich, o których pisał J. Perszon.
I tak w Zwònniku przedstawia „ùmarlą Éwkã”84, śmierć Móniczi85, a w dialogach
przewijają się komentarze: „Jegò matka wczerô bëla pòchòwónô”86, „– Jô przëwióz
naszã Mónikã – òn rzek. – Òna je ju, jedną nogã na tamtim swiece… Nié wiém, czë
Tóna, ale jô dobrze wiedzôl, że òna mia reka”87. „Ùmar sãdza”88 i „Tak dlugò nie
waralo, a Mack ùmar”89, także „Jich Dóra je ju ùmarlô”90, utopili się dwaj syno-
wie rybaka91. Natomiast smierć Frãca Rutë jest sensacyjna, budzi wiele podejrzeń
i emocji wśród mieszkańców wsi: „Kòl szëmla leżi Frãc cali òd krëwi. Przëbieglë
chùtkò lëdze. Jo, Frãc nie żil”92. Ludzie dokonują samosądu na wdowie po Frãcu
Rucie, posądzając ją o zbrodnię na mężu, a także o czary. Topią Rucëną w jezio-
rze93. Za ten czyn ponoszą karę, ponieważ: „Tóna ùmar, a pò nim Stãżëckô, Mónika
Bialowô, a zachòrzôl Téfil”94.
W Kòl Biélawë – ginie tragicznie „klëftownik Nikrant”, którego przygniotło drze-
wo. Był tak zmasakrowany, że „òni nie chcele nawet zarka òtemknąc”95. Mieszkańcy
wspominają również Brunalka Kónefkã – „Terô òn ju dôwno nie żëje”96, a Stary Ruta
zmarł od tego, „że gò kóń kòpnąl”97. Anatol i Marian Krefcë poszli w świat i tam zostali
pochowani98. Natomiast, „krótkò Bòżi Stopczi, nijaczi Nikòlc je ùmarli”99. Zmarł rów-
nież Gùst, który podejrzewał, że został otruty grzybami przez swoją żonę, Mariczkã100,
81 Pierwsze wydanie Zwònnika przypada na 1979 rok, drugie zaś na rok 1998 r.,
82 Książka składa się z pięciu opowiadań; Na niwach opublikowano w 1991 roku nakładem gdyńskiej
oficyny ARKUN, natomiast pięcioczęściowa całość ukazała się w 1997. I w wydaniu serii Biblioteka
Pisarzy Kaszubskich Tom 11, Jan Drzeżdżon, Twórczość kaszubska, opr. M. Cybulski, D. Kalinowski,
Gdańsk 2016, s. 3–91.
83 Opublikowana w 1993 roku.
84 J. Drzeżdżon, Zwónnik, Gdynia 1998, s. 16.
85 Tamże, s. 33.
86 Tamże, s. 44.
87 Tamże, s. 50–51.
88 Tamże, s. 55.
89 Tamże, s. 68.
90 Tamże, s. 81.
91 Tamże, s. 86.
92 Tamże, s. 91.
93 Tamże, s. 92.
94 Tamże, s. 94.
95 J. Drzeżdżon, Kòl Biélawë, Gdynia 1997, s. 56.
96 Tamże, s. 57.
97 Tamże, s. 67.
98 Tamże, s. 81.
99 Tamże, s. 117.
100 Tamże, s. 126.

a Wladi został zabity na wojnie101. Umarł również Biãga: „Wejle, pamiãtôsz të negò
stôrégò kùlawégò Biãgã; òni na niegò gôdelë pùrzkòt. Ten bél stôri, jô mëszlã, òn bél
kòl sto lat, jak òn ùmar…”102, a Gùst „ju dôwno nie żëje”103, także Wladi Pòkriwków
„je ùtopiony”104. Natomiast Feliks „sã zmòk kòl drzewa rąbieniô, wieczór so lég na
zemiã a ùsnąl… Nié wara dlugò a ùmar”105. Żona Tónë Miotka, Frida, też „chùtkò
ùmarla”106, nikt nie znał przyczyny jej śmierci.
Twarz Smętka obfituje w śmierć, mającą różnorakie przyczyny i oblicza. Rozpo-
czyna się od śmierci Gréty107, a naznaczeni śmiertelnym przekleństwem przez zmarłą
mieszkańcy Dąbrowy, opuszczają tę miejscowość po tym, „jak pjerszi czlowjek òd
nich ùmar”108. Wiele kłopotów przysparza bohaterom powieści wojna, w wyniku której
„Léón z Dąbrowë, ten szed ran na kanónę a téż chlop zdżinąn109, został „zanbiti” ten
„Czerwjoni”110, „A té taczi mlodi to nje wjé, co swat, té so znôszô, abò chòc so jidze
pòwjesëc, jak temù co nje pasérëje, tak jak to chce, në, a pò kùńc tegò pòwroza sedzy
Smętk a żdże”111, w morzu natomiast utonął mąż Marty Héftowë112. Do studni wpadła
dziewczynka; „nen mùlk, pjerszi rôz dosta wënjéconé w banję, to bëlo czësto òd se.
Mëslalo ono, njebòrôrok, że ji sa co strasznégò snije. A té jak dosta drëdżi rôz wdra-
szowóné, té wskòklo w stëdnję a so ùtopjilo”113. Zabito coś, co „ùceka wkól Bjélawë”,
najprawdopodobniej jest to Smętk114. Powiesili Józefa Formelę115, a „Dórcëszczé glùpé
chca mjec chlopa, jak so wjidzi, a ùmarlo, a tëlé z tegò mja”116. Józef Bięga powiesił
się w „Mùdlawòwi szopce”117, a nauczyciel z miasta zmarł po zjedzeniu grzybów118.
Obraz śmierci
Analizując powyższe przykłady wyraźnie widać, że pisarz z Domatowa, poprzez obraz

literacki, starał się oswoić swój lęk przed śmiercią, o którym wspominał w Twarzy Boga119.
101 Tamże, s. 137.

102 Tamże, s. 181.
103 Tamże, s. 184.
104 Tamże, s. 191.
105 Tamże, s. 208.
106 Tamże, s. 220.
107 J. Drzeżdżon, Twarz Smętka, Gdańsk 1993, s. 10.
108 Tamże, s. 23.
109 Tamże, s. 59.
110 Tamże, s. 76.
111 Tamże, s. 117.
112 Tamże, s. 127.
113 Tamże, s. 129.
114 Tamże, s. 148–149.
115 Tamże, s. 166.
116 Tamże, s. 230.
117 Tamże, s. 248.
118 Tamże, s. 251.
119 Tegoż, Twarz Boga, Warszawa 1984, s. 13.

Tam też podkreślał, że poszukuje alternatywy dla siebie, aby, „ocaleć”, i uwolnić się
od strachu przed tym, co nieznane. Lęk jest stanem destrukcyjnym dla właściwego
funkcjonowania jednostki, w rezultacie, powtarzając za Freudem, „w życiu psychicz-
nym występuje jakaś siła, którą zależnie od jej celów nazywamy popędem agresji albo
destrukcji, i którą wywodzi się z pierwotnego w ożywionej materii popędu śmierci”120,
co potwierdza również Antonio Moreno: „Strach również jest źródłem nerwicy, jak to
się zdarza w przypadkach nagłego lub nieoczekiwanego niebezpieczeństwa, a zwłaszcza
śmierci, której obawa jest najgorsza ze wszystkich”121. Następuje całkowite zawładnię-
cie psychiką człowieka, który swoje obsesyjne wyobrażenia stale utrwala i umacnia122.
Najgorsze zdaje się być to, że człowiek jest bezsilny wobec zła, staje się ofiarą „słabej
osobistej dyspozycji psychologicznej”123. Zburzenie symbiozy wewnętrznej w orga-
nizmie ludzkim prowadzi jednostkę do ogromnego cierpienia, stąd potrzeba szukania
dla siebie ratunku, a jedną z alternatyw jest świat fantazji i marzeń124. O czym również
był przekonany Jan Drzeżdżon, sugerując, że światy irracjonalne są osadzone głęboko
w „otchłani ludzkiej”, która jest czymś „co może dać nam kiedyś znak i wtedy będzie
za późno na jakiekolwiek idee”125. Tym twierdzeniem autor Twarzy Boga zawraca ku
śmierci, jako jedynej ucieczce od cierpienia:
A wiesz, co sobie wymyśliłem, gdy nadejdzie czas i uznam, że dokonałem

w moim życiu tego, czego chciałem, również rozpalę stos, gdzieś w prze-
wiewnym miejscu i podpalę go razem ze mną. Zanim przyjdą ludzie, wiatr
popiół rozwieje126.
Dopowiedzeniem powyższego cytatu staje się kolejne wyznanie autora: „Jak łatwo
jest umrzeć, skoczyć do wodospadu Niagara, a jak trudno jest żyć”127. Można w tym
momencie pokusić się o Jungowskie stwierdzenie, że: „Umieranie zaczynało się więc
na długo przed rzeczywistą śmiercią. Poza tym przejawiało się ono również często
w szczególnej przemianie charakteru, jaka może na długo poprzedzać śmierć”128.
Aby jednak, znów powołując się na Junga, dokładnie zbadać ten niezrozumiały byt,
czyli śmierć, należałoby „mieć doświadczenie śmierci”129. Ze względu na niemożli-
wość osiągnięcia tego stanu, człowiekowi zostaje jedynie bezradność, która „rodzi
bezsensowność, a poczucie bezsensu życia jest cierpieniem psychicznym, którego
120 S. Freud, Poza zasadą przyjemności, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 2012, s. 163.
121 A. Moreno, Jung, bogowie i człowiek współczesny, przeł. S. Ławicki, Warszawa 1973, s. 206.
122 Tamże.
123 Tamże.
124 Tamże, s. 209.
125 Tegoż, Twarz Boga, dz. cyt., s. 84.
126 Tamże, s. 86.
127 J. Drzeżdżon, Twarz Boga, dz. cyt., s. 157.
128 C. G. Jung, Rebis czyli kamień filozoficzny, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1989, s. 280.
129 Tamże, s. 282.

nasza epoka nie ogarnęła jeszcze w całym jego zakresie i w całej jego doniosłości”130.
Zostają nam zatem jedynie wyobrażenia na temat śmierci i intuicyjne jej odczuwa-
nie, o czym wspominał J. Perszon: „Śmierć człowieka angażuje siły duchowe, które
uczestniczą w śmiertelnych zapasach, uprzedzają mający nastąpić koniec, objawiają
się przez znaki i wróżebne wydarzenia”131. Dlatego też ważne jest, aby zachować
„scenariusz dobrego umierania”132. Poniekąd można to zauważyć w kaszubskoję-
zycznych powieściach Jana Drzeżdżona: w Twarzy Smętka, gdzie: „té smjerc bëla
czësto jinô, nawet dobrô”133 albo „Smjerc, në cë, przindze pòsmùknje tą swòją bjôlą
pają, òczë zamknie a je zbëté”134. Podobnie śmierć „odczuwają” bohaterowie Kòl
Biélawë, o czym świadczy wypowiedź jednego z bohaterów, Czapy: „– Smierc nie
je zlô – gôdôl Czapa. Të nie wiész, Mariczkò nic ò śmierć, ale jô ju móm kòl ni bëté.
Òna nie je wcale takô zlô, ale jô cë rzekã, ten strach, òn cë jaż w krzyże wléze, a tej
to nie je mòżno gò wënëkac”135.
Zupełnie odmienny obraz śmierci wykreował H. Derdowski w O Panu Czorliń-
scim…, tam jawi się ona jako zła babka Mora, której udusiła jedyne dziecko, Szczesce:
Tej babusia Smnierc, ta jędza gorszô jesz od żmniji,

Wstecz gderała, że me mąme slepka w famniliji;
tak na dzecko sę mortwieła, baba, jaż nareszce,
Ciej mnie roz nie beło doma, udusiła Szczesce.
Śmierc, sobaka, ju potemu czesto ogłupiała
I sę odtąd niebezpieczną wszem stworzeniąm stała136.
Te rozbieżne obrazy dotyczące śmierci są efektem tego, że myśli człowieka wciąż

krążą wokół niej, a „Śmierć nie chce być zrozumiana. To, co w niej zrozumiałe, to
tylko część śmierci, lżejsza, należąca do życia, niemal przeźroczysta”137. Staje się
tak, ponieważ strach powodowany zgonem stanowi psychiczny aspekt człowieka,
który, co jeszcze raz podkreślę, boi się tego, co nieznane. Stąd różne wyobrażenia
na temat śmierci, która najczęściej w wyobrażeniach jest „duchem – szkieletem płci
żeńskiej, ubraną w białą suknię, wyposażoną w nieodłączny atrybut – kosę”138. Da-
lej, powtarzając za Perszonem, można stwierdzić, że uosobnienie śmierci powoduje,
że staje się nam bliższa. Powstają zatem całe plejady zwiastunów śmierci, a tak-
że zjawisk jej towarzyszących. Za istoty zdolne widzieć śmierć uważa się niektóre
130 Tamże, s. 286.

131 J. Perszon, Na brzegu życia i śmierci…, dz. cyt., s. 111.
132 Tamże, s. 112.
133 Tamże, s. 8.
134 Tamże, s. 93.
135 J. Drzeżdżon, Kòl Biélawë, dz. cyt., s. 144.
136 H. J. Derdowski, O Panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł, Gdańsk 1990, s. 41.
137 S. Cichowicz, Gwałt na idei? Reakcja życia? „Twórczość” 1991, nr 5, s. 89.
138 J. Perszon, Na brzegu życia i śmierci…, dz. cyt., s. 36.

zwierzęta domowe: psy, konie, natomiast: kret, sowa, wrona, kura, borsuk, łasica,
a także przedmioty martwe i zjawiska im towarzyszące takie jak: zegar, pęknięcie
ślubnej obrączki, stukanie w okno, szarpanie za klamkę, samoczynne zamykanie się
drzwi, trzaskanie surowego drewna w kuchni, pęknięcie szkła, spadnięcie obrazu ze
ściany, przewrócenie się jakiegoś sprzętu, to ewidentne jej symptomy139.
Literatura kaszubska z łatwością „wchłonęła” przyjęte w folklorze wierzenia
podejmujące problematykę thanatyczną ze wszystkimi jej symbolicznymi wyznaczni-
kami, świadczy o tym chociażby opowiadanie Anny Łajming Kret i kogut, w którym
to czytamy:
– Pod scaną chałupë toczi kret… Co to będze? Ostatni rôz tocził, jak nie-
boszczik tatulek miôł umrze.
A teru znowu!...
– A Janta, co to łońsciégo roku sę powiesił…
– Jaci Janta? – zapytała córka.
– Nó ten, co to zôrôbku ni mógł dostac. Tedë u nich téż pod chałupą kret tocził…
– Të czujesz? – szepnęła matka wstrzymując oddech.
Dziewczyna wystraszona kiwnęła głową.
– Të wiész, co to znaczi, ciéj kuron zaspiéwô teru, ju po zôchodze słuńca? Trup!140.
Podobnie o krecie, zwiastującym rychłą śmierć, pisał Bolesław Bork: „– Chtos òd

nas ùmrze – rzekła ze smùtkã./ – A skąd mëma wié?/ Kret mô wëtoczoné przed progã./
Drëdżégò dnia przëjacha cotka ze Smòlôka prosëc wszëtczich na pògrzéb drëdżégò
starka. Òn ùmar wczora w nocë. Przëpôdk? Jak wa mëslita?”141.
W twórczości Jana Drzeżdżona również widać ścisłe powiązanie z wierzeniami
przyjętymi na Kaszubach zwiastującymi śmierć i „straszné mëslë ò ti bjôli”142, na
przykład zegar: „Wiele tu je do gôdaniô ò tim zégrze, ale to zôs pòtemù, jak òn wëbije
ju òstatną gòdzënã. Przińdze taczi czas, chto wié, kò móże. Te kamienie mdą rëczalë,
a las sã rozstąpi przed cénią, co sã tu skrëje na wiedno. Mòże to mdze no bicé zégra abò
przesuszanié śmierce?”143. Ta śmiertelna „czasoprzestrzeń odmierzana zegarem”144
również ukazana została w Szarym człowieku jako harmonijna sublimacja zamknięta
w przestrzeni tego czasu. O nadawaniu, przez Jana Drzeżdżona, przedmiotom cech
magicznych i metaforycznych wspominał Jerzy Samp: „Na wpół baśniowe są re-
kwizyty kreślonych przez Drzeżdżona obrazów”145. Świadczy to o tym, że człowiek
139 Tamże, s. 113–121. Potwierdza to również J. Treder we Frazeologii kaszubskiej…, s. 57–68.

140 A. Łajming, Czterolistna koniczyna, Gdańsk 1985, s. 65–66.
141 B. Bork, Kret, w: tegoż, Lesôcczé pòwiòstczi ë jiné dokôzë, Wejherowo 2002, s. 47–48.
142 J. Drzeżdżon, Twarz Smętka, dz. cyt., s. 16.
143 J. Drzeżdżon, Kòl Biélawë, dz. cyt., s. 28.
144 J. Drzeżdżon, Szary człowiek, dz. cyt., s. 43.
145 Tegoż, Kaszubszczyzna w prozie Jana Drzeżdzona, w: Twarze Drzeżdżona, praca zbiorowa pod
red. R. Mistarz, Gdańsk 2007, s. 112.

irracjonalne doznania przekłada na empiryczne, co w odniesieniu do śmierci w tradycji

kaszubskiej objawiało się zatrzymaniem zegara. Motyw ten odnajdujemy w wielu
utworach literackich, m.in. Anna Łajming tak go ujmuje: „Ludzie stali i klęczeli.
Wahadło zegara na ścianie zwisało nieruchome. Zatrzymano je o godzinie dwunastej
w południe. Wreszcie, ponad tłumem, wyciągając szyje dostrzegli coś na podłodze
i … struchleli”146.
Natomiast w Szalonej Monice147 śmierć jest „lustrzanym” odbiciem głównej bo-
haterki. Wyrazem jej wewnętrznego rozdarcia, „zmęczenia”, o czym świadczy na-
stępujący opis:
Może trzeba zbić lustro, aby się poruszyć – myślała… Chciała jedynie ze sobą
coś zrobić, aby uniknąć uderzenia z otaczającym ją bezwładem. Stąd ów opę-
tańczy lęk, który ją trzymał przez dłuższy czas w swoich szponach. Teraz, być
może, jest to lęk, który ją trzymał przez dłuższy czas w swoich szponach. Teraz,
być może, jest to jednak dotknięcie owego bezwładu, któremu, jak sądziła, jest
niedostępna. Może właśnie w ten sposób ją doświadczył. Taka pozycja kojarzyła
się Monice ze śmiercią. A więc z siedzącą figurą, która istnieje tylko w tle, nic
więcej. Zdawała sobie też sprawę, że mogą być zupełnie inne wyobrażenia
śmierci, bardziej dynamiczne. U niej chodziło raczej o dotyk, którego niestety
była pozbawiona. Dotyk lustra czasu, przestrzeni, właśnie dotyk. Wiedziała
również i to, że dotyk to też nie wszystko, dlatego nieraz w rozmowie odkrywała
przestrzenie, które są ponad takim wyobrażeniem bezwładu.
Dawno temu była przekonana, że za tym lustrzanym odbiciem ktoś musi
być. Może chciałaby się nawet ujawnić, nie wiedziała tego.
Śmierć pozbawiona smaku – przyszło jej do głowy ni stąd ni zowąd148.
Monika szukając sensu życia, odnajduje go w śmierci, co potwierdza następująca

refleksja głównej bohaterki: „To przytłacza i ciąży ku śmierci. Śmierć jest rozerwa-
niem tej materii… Bezwzględna jest śmierć – myślała – i nie ma od niej odwrotu,
trzeba o tym pamiętać. Miękka materia. Czuła, że ludzie na ogół ją zabijają i w ten
sposób tworzą chodzące potwory”149. Ukrywanie się przed śmiercią było pozorne
i zabawne, ponieważ wszystko i tak zmierza ku „śmiertelnym zagrożeniom dla niej,
jako Moniki”150.
To uczucie trwogi powodowane umieraniem przeżywa również Anna, główna
bohaterka cz. I Upiorów Jana Drzeżdżona, która w lustrze widzi bladą, zamazaną
146 A. Łajming, Kołtun, w: tejże; Czterolistna koniczyna…, dz. cyt., s. 63.

147 Powieść nigdy nie ukazała się w wersji książkowej, natomiast jako wersja dwuczęściowa poja-
wiła się w miesięczniku „Twórczość”. Część I Szalonej Moniki „Twórczość” nr 4 marzec 1991, s. 7–47,
i cz. II nr 5, 1991, s. 29–53.
148 J. Drzeżdżon, Szalona Monika, „Twórczość”, nr 4, kwiecień 1991, s. 33–34.
149 J. Drzeżdżon, Szalona Monika, „Twórczość”, nr 5, maj 1991, s. 31.
150 Tamże, s. 52–53.

twarz kobiety. Postać ta „Mruga na mnie i kiwa ręką, ruchy ma jakieś ciężkie, co
ona tam robi? Stoi przy moim łóżku. Włosy jeżą mi się na głowie – to śmierć, stoi
przy moim łóżku”151.
Natomiast w Brawãndach wizerunek śmierci nieco się zmienia. Staje się plastycz-
ną wizją postaci ciepłej i dobrej:
W końcu zauważył zbliżającą się śmierć. Usiadła przy nim, a on jej się przyj-
rzał. Była piękna, miała świecące kolczyki i szyję tak gorącą, że cały czuł się
odurzony tym ciepłem. Nic a nic go nie przerażała. Nie wiedział, że taka jest
– miękka, szara, cicha i dobra. Czekał, aż dotknie jego oczu, i był na to przy-
gotowany. Wyobrażał sobie, że dotknięcie sprawi mu przyjemność. Że ręce
musi mieć magiczne. Ludzie mają o niej zupełnie błędne wyobrażenie – myślał.
Sądzą, że jest straszna na twarzy, ma kościste dłonie i widać jedynie piszczele
nóg, a wokół niej czuć trupi odór. A ona jest podobna do snu. Niepotrzebnie się
starał, by pozostał po nim ślad na tym świecie, jej tchnienie kończy wszystko:
i strach, i upokorzenie, i ludzką nienawiść. Gdyby to wiedział, czekałby na
nią o wiele wcześniej152.
W Czerwonym Dworze Jan Drzeżdżon utożsamił śmierć z wodnicą153: „postać

w czerwieni, która wyciągała do mnie rękę, mówiąc pomogę tobie, podaj mi swoją
rękę. Proszę mi wierzyć, że jej oczy mnie oszołomiły. Miały w sobie czarne dno,
chyba bez końca. Pomyślałem, że chce mnie ona na dno tego swojego wzroku wcią-
gnąć”154. Oszołomiony Justynian wielokrotnie w myślach wędrował nad klif. Anali-
zował tamto tragiczne wydarzenie, w którym zachęcany głosem wodnicy, mógł zostać
wciągnięty do „brylantowego świata” po to, „aby w nim spłonąć”155. Konkluzją do
refleksji głównego bohatera są słowa jego współtowarzyszki podróży do magicznego
Czerwonego Dworu, Elizy: „– otóż wydaje mi się, że ową postacią była śmierć”156.
Wodnica – śmierć pojawia się również w Szarym człowieku, gdzie została zrodzona
„bujną wyobraźnią ludową”157.
Ciekawy zabieg zastosował Drzeżdżon w Rozkoszach miłości, gdzie śmierć przyj-
muje postać psa: „Czekasz, moja droga, w pokoju ze swymi snami i białym puszystym
psem na kolanach. Jak twoja ręka drży na jego ciepłym, miękkim karku. Tak jakbyś
151 J. Drzeżdżon, Upiory, dz. cyt., s. 16.

152 J. Drzeżdżon, O człowieku, który bał się śmierci, dz. cyt., s. 179–180.
153 „Wodniki, wodnice, utopce, topielec – wg ludowych wierzeń rozpowszechnionych w całej
Europie stwory mieszkające w bagnach, jeziorach, stawach i rzekach, uważane niekiedy za pokutujące dusze
samobójców albo topielców, na ogół złośliwe i niebezpieczne, przynajmniej przed 24 VI”, W. Kopaliński,
Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 1444.
154 J. Drzeżdżon, Czerwony Dwór, dz. cyt., s. 61.
155 Tamże, s. 62.
156 Tamże, s. 63.

trzymała dwie śmierci na smyczy”158. Podobny obraz śmierci zauważa On – bohater

Szarego człowieka w „spojrzeniu psa”159.
Warto również jeszcze raz przyjrzeć się bohaterce Upiorów, której przypada
w udziale wypicie czerwonego wina z kielicha jako symbolu „pojednania” się ze
śmiercią, co jednoznacznie nawiązuje do Ostatniej Wieczerzy160, a tym samym zwraca
uwagę na konotacje chrześcijańskie tego wydarzenia:
Cóż bowiem znaczy jedna stara kobieta idąca po swoją śmierć, czy oni zdają
sobie sprawę, że muszę ten kielich wychylić do dna i w tym samym momencie
zostanę pozbawiona życia… Wyciągnę więc rękę w kierunku tego kielicha,
jaki on chłodny, jaki pełny, chwilami wydaje mi się, że to wcale nie wino
czerwone, lecz krew, ale to rzecz jasna, są tylko złudzenia161.
Maria Jentys-Borelowska nazywa ten stan „emocjami bólu i tęsknoty tak pełnymi
piękna, jakby umieranie było aktem sublimacji, nie zaś rozpadu”162. Metaforyczne
znaczenie kielicha widać również w Szarym człowieku, gdzie rodzina nie ucieka przed
dramatycznymi wydarzeniami, jakie rozgrywają się na polu bitwy pod Hastings.
Z pokorą przyjmują swój los: „Widać postanowili do końca wypić kielich, który im
tu zgotowano”163.
Podsumowując powyższe przykłady należy dodać, że śmierć jest tematem fra-
pującym i inspirującym wszystkich pisarzy, także tych którzy używają w swojej
twórczości motywów regionalnych. Niewątpliwie zabieg ten ma na uwadze ocalenie
zatracającej się kultury regionalnej, która niknie w globalnym uniwersalizmie. Zwrócił
na to uwagę J. Perszon, przestrzegając przed „internacjonalistycznym złudzeniem”164.
Stąd też potrzeba zwrócenia uwagi czytelnika na zwyczaje funeralne przyjęte na
Kaszubach, które obecnie zanikają bądź przyjmują formę bardziej laicką165. Warto
również powtórzyć za Janem Drzeżdżonem, że życie i śmierć wyznaczają czas, a że
są one ze sobą ściśle powiązane, więc nie należy zbytnio martwić się ich upływem166.
Stwierdzenie to pokazuje głębokość integracji ze śmiercią, chociażby w kontekście
emocjonalnych związków człowieka z daną przestrzenią, np. taką, nazwaną przez
158 J. Drzeżdżon, Rozkosze miłości, dz. cyt., s. 73.

159 J. Drzeżdżon, Szary człowiek, dz. cyt., s. 8–9.
160 Szerzej na temat symboliki kielicha i chleba w kontekście „symbolu ludzkiego życia i ludzkiej oso-
bowości” pisał C. G. Jung, Symbol przemiany w mszy. Sen, przeł. R. Reszke, Warszawa 1992, s. 71–74.
161 J. Drzeżdżon, Upiory, dz. cyt., s. 84–85. Monolog Anny mógł być również zainspirowany słowami
pieśni kościelnej pt.; „Pij Ten kielich”, czego dowodzą następujące słowa: „Pij Ten kielich z Bożej woli, do
kropelki sącz./ Jeszcze kielich Bożej woli kilka kropli gorzkich ma./ Trzeba cierpieć, pić po woli, wypić
aż do dna”. Tekst pieśni: spiewnikreligijny.pl/teksty/1383,pij_ten_kielich/
162 M. Jentys, Pomnożyć serca dostatek…, dz. cyt., s. 43.
164 J. Perszon, Kaszubi tożsamość rodzinna, Gdańsk 2015, s. 6.
165 Tamże, s. 7–8.
166 Tegoż, Twarz Boga…, dz. cyt., s. 99.

Perszona, wegetacyjno-obrzędową167. Kultura kaszubska przyjmuje obrzędowość

funeralną z wszystkim, co się w niej znajduje (dziwy przyrody, uroki krajobrazu),
a pod jej wpływem wszystkie odczucia nabierają swojego niepowtarzalnego kolory-
tu, które są trudno dostępne dla nosicieli innej kultury. Podstawa światopoglądowa
zauważona w twórczości Łajming, Drzeżdżona, Borka czy Derdowskiego powoduje,
że ich obraz śmierci ma podobne wymiary znaczeniowe.
167 Tegoż, Kaszubi tożsamość rodzinna…, dz. cyt., s. 38.

Duszan Pazdjerski
Świat sztuki i wyobrażenia estetyczne

Kaszubów w Słowniku języka pomorskiego
czyli kaszubskiego Stefana Ramułta
Inspirację do napisania niniejszej pracy zaczerpnąłem z artykułów prof. Danuty Sta-

nulewicz [Stanulewicz 2013, Stanulewicz 2014], która w swoich pracach zajęła się
nazwami odzieży [Stanulewicz 2013], w tym nazwami spokrewnionymi z produkcją
odzieży: materiałów [Stanulewicz 2013: 184–185, 279–280], jak również nazwami
części ubrań i akcesoriów [Stanulewicz 2013: 183–184, 278–279], nazwami obuwia
[Stanulewicz 2013: 185–186, 280–281] i nazwami biżuterii [Stanulewicz 2013: 186,
281], wybranymi nazwami budynków, narzędzi, instrumentów muzycznych i „in-
nych” przedmiotów (oprócz odzieży), nazwami dotyczącymi znakowania narzędzi
i spółdzielni rybackich [Stanulewicz 2014: 189–190, 339–340], kuchni [Stanulewicz
2014: 190, 340], jednostek miary [Stanulewicz 2014: 190–191, 340–341], prawa
zwyczajowego [Stanulewicz 2014: 191, 341], upodobań, cech i sądów [Stanulewicz
2014: 191, 341], zwyczajów i zabaw [Stanulewicz 2014: 192–193, 341–343], życia
duchowego [Stanulewicz 2014: 193–194, 343–344] i podań i baśni [Stanulewicz
2014: 194–195, 344–345].
Ciekawe są wnioski autorki, że „materiał zebrany zaświadcza o kontaktach międzyję-
zykowych i międzykulturowych”, że stanowi „swoiste zwierciadło kultury materialnej”,
że „jest również zbiorem wiedzy etnograficznej” [Stanulewicz 2013: 187, 282], a jest
„także – pośrednio – zwierciadłem kultury materialnej tego okresu” [Stanulewicz 2013:
178, 272], z czym całkowicie się zgadzam (dodałbym jednak, że nie tylko kultury ma-
terialnej lecz również kaszubskiej kultury powszechnej). Należy tu dodać, że Słownik
Ramułta, ponieważ został wydany pod koniec XIX w., podając pojedyncze wyrazy
z poszczególnych obszarów, daje również pewien przekrój XIX-wiecznej kultury ka-
szubskiej i pewne wyobrażenie o tej kulturze dla współczesnego odbiorcy. Tym samym
stanowi on swoistą machinę czasu, tak jak każdy słownik historyczny, ale jest źródłem
o większej wartości, jako że takich dzieł, które przedstawiają wycinki z kaszubskiego
życia codziennego, nie istnieje zbyt wiele. D. Stanulewicz stwierdza, że należałoby
zbiór leksemów, który przedstawiła porównać ze zbiorami w innych słownikach kaszub-
skich [Stanulewicz 2013: 187, 282], chociaż wydaje mi się to zbędne, jeżeli interesuje
nas tylko obraz kultury w wieku XIX. Sensownie byłoby porównać interesującą nas

leksykę z leksyką dzieł kaszubskich napisanych w tym samym wieku, przede wszystkim
F. Ceynowy i H. Derdowskiego, chociaż J. Treder twierdzi, że S. Ramułt umieszcza ją
w swoim słowniku [Treder 2003: 448].
J. Treder, natomiast, wyraża się krytycznie nt. Słownika S. Ramułta. Twierdzi,
że „cytaty Ramułta […] świat Kaszubów upiększają i uwznioślają, słabo oddając
realia ich kultury materialnej i duchowej” [Treder 2003: 448] i, że „miłość Ramułta
do Kaszub idealizowała obiekt badany” [Treder 2003: 454], nie wskazuje przy tym
jednak, kto lepiej i „realniej” przedstawia ten świat w XIX wieku i w stosunku do
kogo Ramułt wypada gorzej. Krytykuje Ramułta, że podaje zbyt wiele polonizmów
[Treder 2003: 448], chociaż nawet z pomocą polonizmów można przedstawić realia
kulturowe ówczesnych Kaszub.
***
Słownik języka polskiego PWN definiuje sztukę jako: „1. dziedzinę działalności ar-
tystycznej wyróżnianą ze względu na reprezentowane przez nią wartości estetyczne;
też: wytwory takiej działalności 2. umiejętność wymagająca talentu, zręczności lub
specjalnych kwalifikacji 3. czyn dokonany dzięki takiej umiejętności 4. utwór dra-
matyczny przeznaczony do wystawienia na scenie” itd. [Słownik 2007: II356], a ele-
menty sztuki, które uwzględniłem w niniejszym artykule stanowią: sztuka plastyczna,
muzyczna (w tym taniec) i literacka (w szerokim rozumieniu).
Natomiast wyobrażenia estetyczne Encyklopedia PWN określa jako dostrzeganie
estetycznej wartości (hasło: estetyczna wartość) – „cechy lub zespołu cech posia-
dających zdolność do wywoływania przeżyć estetycznych” – „piękno, wzniosłość,
harmonię” [Encyklopedia 2005: IV635]. Pozwoliłem sobie również przypuścić, że
Kaszubi pośrednio zaspokajali swoje potrzeby estetyczne, co było uzewnętrznione
poprzez używanie ozdób i ozdabianie, przez różnorodność nazw kolorów i leksyki
związanej z kolorowaniem i materiałami używanymi do produkcji ubrań.
Podział zebranego słownictwa
n Sztuka i elementy sztuki:

l ogólne określenie dotyczące sztuki;
l muzyka;
l twórczość literacka (w tym ustna):
– rodzaj twórczości;
– medium;
– (od)twórca;
l działalność kulturotwórcza w ramach obyczajowości:
– aktywne uczestnictwo;
– przedmioty;

– postacie mitologiczne;
– zabobon;
l taniec;
– rodzaje i nazwy tańców;
– aktywności związane z tańcem;
l sztuki plastyczne.
n Wyobrażenia estetyczne:
l leksyka pozytywnych wyobrażeń estetycznych;
l leksyka stosunku do jakości/wyglądu zjawiska:
– pozytywny stosunek;
– neutralny w kierunku pozytywnego;
– negatywny stosunek.
n Treści mające „potencjał estetyczny” w leksyce kaszubskiej :

l ozdoby/ozdabianie – części ubrania;
l czynności;
l inne;
l kolor(owanie);
– nazwy ogólnego charakteru i kolorowanie;
– rodzaje kolorów;
– nazwy zwierząt (roślin) pochądzących od umaszczenia (koloru);
– kolorowanie jakimś kolorem lub przybieranie jakiegoś koloru;
Prezentacja leksyki
n Sztuka i elementy sztuki:
l Ogólne określenia dotyczące sztuki:

– kùńszt ‘kunszt, sztuka, artyzm’;
¬ kùńsztméster ‘sztukmistrz, artysta’;
© kùńsztméstersczi ‘sztukmistrzowski, artystyczny’;
© kùńsztmésterstwò ‘sztukmistrzostwo, artyzm’;
¬ kùńsztowny ‘kuńsztowny, artstyczny’;
© kùńsztownie ‘kuńsztownie, artystycznie’;
© kùńsztownosc ‘kuńsztowność, artyzm’.
l Muzyka – wykonywanie
– wykonawca (od instrumentu):
¬ basësta ‘basista, grający na basie’;

¬ trãbôcz ‘trtrębacz’;
– wykonawca (grupowe wykonanie):
¬ chór 1. ‘chór (głosowy)’ 2. ‘chór (w kościele)’;
¬ kapela ‘kapela, orkiestra, banda muzyczna’;
– sam wykonawca (neutralne określenie):
¬ grôcz 2. ‘gracz, muzykant’;
¬ grôl ‘gracz, towarzysz zabawy’;
– wykonawca (sposób wykonywania bez instrumentu):
¬ gwizdała ‘ten, co często gwiżdże’;
– kierujący wykonaniem:
¬ kapelméster ‘kapelmistrz’;
– wykonawca (stosunek do sposobu wykonania):
¬ rzãpòlëch ‘rzępła’ (negatywny);
¬ szwiérgòla ‘gracz, muzykant, rzępoła’ (mieszany).
l Muzyka – sposób wykonywania

– od nazwy instrumentu lub na instrumencie:
¬ fertac ‘grać na fujarce’;
¬ flétowi ‘fletowy’;
¬ trąbic ‘trąbić’;
– rodzaj wykonania:
¬ basowi ‘basowy’;
¬ gwizdac/gwizdnąc ‘gwizdnąć/gwizdnąć’;
¬ intonowac ‘intonować’;
¬ pògrac ‘pograć’;
¬ spiewac ‘śpiewać’;
¬ spiewacczi ‘śpiewacki’;
¬ zagrac ‘zagrać’;
¬ zaspiewac ‘zaśpiewać’;
– od nazwy utworu:
¬ kolãdowac ‘kolędować’;
– stosunek do sposobu wykonania:
¬ rzãpòlëc ‘rzępolić, źle grać’ (negatywny);
¬ szwiérgòlëc ‘grać, zwłaszcza źle grać, rzępolić (mieszany).
l Muzyka – instrumenty:
– bas 1. ‘bas (głos) 2. ‘basy (instrumenty)’;
– basë ‘basy, basetla’;
– bazuna ‘trąba drewniana, zwykle z drzewa klonowego lub olchowego
zrobiona, 6 do 8 stóp długa’;
– dudle ‘dudy’;

– fertówka ‘piszczałka z kory drzewnej, fujarka’;

– flét ‘flet’; fléta ‘flet’;
¬ flécëk ‘flecik’;
– grzechòtka 1. ‘grzechotka, trzaskawka’;
– gwizdówka ‘świstówka, piszczek’;
– harfa ‘harfa’;
¬ harfiarsczi ‘harfiarski’;
¬ harfiarstwò ‘harfiarstwo’;
¬ harfiôrka ‘harfiarka, harfinistka’;
¬ harfiôrz ‘harfiarz’;
– klarnéta ‘klarnet’;
– pipa ‘piszczałka, fujarka’;
¬ pipka ‘piszczałka, fujarka’;
– trąba ‘trąba’;
¬ trąbka ‘trąbka’.
l Twórczość literacka
– rodzaj twórczości:
¬ bôjka 1. ‘baśń, opowieść’;
¬ fidżel ‘figiel’;
© fidżelk ‘figielek’;
¬ fif ‘wybieg, fortel’ [współcześnie: fif ‘żart’; Пажђерски/Макурат];
¬ frantówka ‘pieśń świecka’;
© frantóweczka ‘piosnka światowa [świecka], wesoła’;
¬ gôdka 2. ‘mowa, przemowa, opowiadanie’ 3. ‘przysłowie, sentencja’;
¬ historëjô 3. ‘opowiadanie’;
© historijka ‘historyjka’;
¬ psalm ‘psalm’;
© psalmòwi ‘psalmowy’;
¬ szãtopórka ‘pieśń świecka, śpiewka wesoła’;
¬ szołobùłka ‘wesoła opowieść, humoreska’;
– medium:
¬ ksãga ‘księga’;
© ksążka ‘książka’;
© ksążeczka ‘książeczka’;
¬ teater ‘teatr’.
– (od)twórca:
¬ bajk ‘bajarz, opowiadacz’;
© bajc ‘bajarz, opowiadacz’;
© bajck ‘bajarz, opowiadacz’;
¬ bajacczi ‘bajarski, poetycki’;

© bajactwò 1. ‘bajarstwo, opowiadanie’;

¬ bajôcz ‘bajarz, opowiadacz baśni’;
¬ bajic ‘bajać, opowiadać bajki’;
¬ pisark ‘pisarz’1;
¬ pisôrz 3. ‘autor’;
© pisarsczi ‘pisarski’;
© pisarów ‘pisarzów’.
l Działalność kulturotwórcza w ramach obyczajowości:

– aktywne uczestnictwo w działalności:
¬ gładzëdło ‘narzędzie do gładzenia w ogóle’, przykł. Chòdzenié pò
gładzëdło ‘rodzaj prima aprilis na Kaszubach’;
¬ gwiôzdka 2. ‘gwiazdka, z którą chodzą kolędnicy po domach w czasie
Bożego Narodzenia’;
¬ Gwizd ‘chłopak, który towarzyszy Gwiôzdce chodzącej po domach
podczas świąt Bożego Narodzenia. Dzwonieniem oznajmia zbliżanie
się Gwiazdki’;
¬ gwizduch ‘chłopiec chodzący z „gwiązdką” podczas Bożego Naro-
dzenia’;
¬ Gwiżdż ‘Gwizd’;
– przedmioty:
¬ szopka 2. ‘szopka, jasełka’;
– postacie mitologiczne:
¬ Jãdza ‘Jędza, jakaś istota mityczna, zdaje się być uosobnieniem zło-
śliwości, nieżyczliwości’;
¬ Jerk ‘nazwisko jednego z diabłów’;
¬ Jéka ‘jakaś postać mityczna, zwana także Kownatką’;
¬ jidza ‘czarownica’;
¬ ludojad ‘ludojad’;
¬ mòra 1. ‘zmora (uosobnienie duszności podczas snu)’
¬ mùmôcz ‘duch, mający siedzibę w studniach’;
¬ Płaczëbóg ‘postać idealna, niby Jezus Christus, ale specjalnie w Wielki
Piątek’;
¬ wieszczëca ‘uopiór żeński’;
¬ wieszczi1 ‘odnoszący się do upiora, upiór (na wszystkie trzy rodzaje);
¬ wieszczi2 ‘upiór, strzygoń’;
© wieszczô ‘upiór żeńskiego rodzaju, upierzyca’;
– zabobon:
¬ gùsło ‘gusło, czar, zabobon’;
1 Brak potwierdzenia w Gòłąbk 2005 i Trepczyk 1994, że oznacza piszącego twórcę.

© gùslarsczi ‘guślarski’;
© gùslarstwò ‘guślarstwo, czarodziejstwo’;
© gùslarzëc ‘gusła czynić, gusłami się zajmować’;
© gùslôrz ‘guślarz, czarnoksiężnik’;
¬ gùslôrka ‘guślarka, czarodziejka’;
¬ wieszczba ‘część błony płodowej na głowie nowo narodzonego czło-
wieka, która zwiastuje, że dziecko będzie wieszczé’.
l Taniec:
– Rodzaje i nazwy tańców:
¬ dżuk-wiwat ‘rodzaj tańca’;
¬ krakòwiôk ‘krakowia (melodia i śpiew);
¬ szoc ‘taniec kaszubski pochodzenia, jak się zdaje, szkockiego’;
¬ tuńc ‘taniec’;
– aktywności związane z tańcem:
¬ dżan-dżan ‘wykrzyknik w tańcu przy muzyce: hej-ha!’;
¬ trãptac ‘tupać, przytupywać nogami’;
¬ tuńcowac ‘tańczyć’;
¬ wëtuńcowac sã ‘wytańczyć się’.
l Sztuki plastyczne:
– haftarsczi ‘hafciarski’;
– haftarstwò ‘hafciarstwo’;
– haftowac ‘haftować’;
– haftôrka ‘hafciarka’;
– haftôrz ‘hafciarz’;
– lajik ‘rysik’;
– malôrz ‘malarz’;
¬ malowac ‘malować’;
¬ malôrka ‘malarka’;
– merk 2. ‘znak rybacki, godło rybackie’;
– òbrôz ‘obraz’;
¬ òbrôzk ‘obrazek’;
– rzezba ‘rzeźba’;
¬ rzezbiarsczi ‘rzeźbiarski’;
¬ rzezbiarstwò ‘rzeźbierstwo’;
¬ rzezbic ‘rzeźbić’;
¬ rzezbiôrka ‘rzezbiarka’;
¬ rzezbiôrz ‘rzeźbiarz’;
– szopka 2. ‘szopka, jasełka’.

n Wyobrażenia estetyczne:
l Leksyka pozytywnych wyobrażeń estetycznych:

– elegancëjô ‘elegancja’;
¬ elegancczi ‘elegancki’;
– elegant ‘elegant’;
¬ elegantka ‘elegantka’;
– kwiat ‘kwiat’, przykł. Snôżô jak kwiat;
– paradizowi ‘rajski’;
– rajsczi ‘rajski’;
– snôżi ‘piękny, śliczny’;
¬ snôżé ‘pieknie, ślicznie’;
¬ snôżny ‘piekny’;
¬ snôżnie ‘pieknie’;
¬ snôżosc ‘piękność, sliczność’;
– róża ‘róża’, przykł. Piãknô jak róża.
l Leksyka stosunku do jakości/wyglądu zjawiska

– pozytywny:
¬ òkòneczk ‘mały albo piękny okoń’;
¬ stónnik ‘koń stajenny, koń na stajni trzymany, dobrze utrzymywany’;
– neutralny w kierunku pozytywnego:
¬ òzdoba ‘ozdoba’;
© òzdabiac ‘ozdabiać’;
l òzdabiac sã ‘ozdabiać się’;
© òzdobic ‘ozdobić’;
l òzdobic sã ‘ozdobić się’;
© òzdobno ‘ozdobnie’;
© òzdobnosc ‘ozdobność’;
© òzdobny ‘ozdobny’;
¬ òzłocëc ‘ozłocić’, przykł. Słunyszkò òzłocëło jich biédã;
– negatywny:
¬ grëczôk 1. ‘pończocha niezgrabna, lada jako lub z lada jakiej wełny
zrobiona’;
© grëczac 1. ‘robić niezgrabne pończochy lub z lichej wełny’.
2. ‘w ogóle partaczyć, fuszerować, robić coś, robić coś lada jako
lub z lichego materiału’;
¬ grëzdac ‘pisać lub malować brzydko, bazgrać’;
© grëzdactwò ‘bazgranie, bazgranina’;
© grëzdôcz ‘człowiek piszący lub malujący brzydko, bazgracz’;
© grëzdôczka ‘bazgraczka’;

¬ łacha ‘łach, łachman, stara suknia’;

¬ maszkara ‘dziwo, potwór, dziwadło, człowiek brzydki lub o niezwy-
kłych kształtach’;
¬ mëra ‘szkapa, szkapsko, nędzny koń’;
¬ mërma ‘szkapa, koń lichy’;
¬ mùtka ‘rybka, ryba mała i chuda’;
¬ péplac ‘w czymś mokrym, płynnym robić, mieszać, babrać się w czymś,
zmarować, lada jako robić, partaczyć, fuszerować’;
¬ përa ‘lichy koń, szkapa’;
¬ pòpaskùdzëc ‘powalać, popaskudzić, pofajdać’;
© pòpaskùdzëc sã ‘powalac się, popaskudzić się, pofajdać się’;
¬ raga ‘szkapa, chabeta’;
¬ rôbiédza ‘koń nędzny, bydle chude, świnia, prosię zabiedzone’;
¬ rzãpòlëc ‘rzępolić, źle grać’;
© rzãpòlëch ‘rzępoła’;
¬ szkapa 2. ‘szkapa’;
¬ szpetny ‘brzydki, szpetny’;
© szpetnica ‘kobieta szpetna, brzydka’;
© szpetnik ‘brzydal, szpetny’;
© szpetnie ‘szpetnie, brzydko’;
© szpetnik ‘brzydal, szpetny’;
¬ szpéra ‘noga niezgrabna, wielka’;
¬ szwiérgòla ‘gracz, muzykant, rzępoła’;
© szwiérgòlëc ‘grać, zwłaszcza źle grać, rzępolić’.
n Treści mające „potencjał estetyczny” w leksyce kaszubskiej:
l ozdoby/ozdabianie – części ubrania:

– alsczeta ‘naszyjnik’;
– alżdëk ‘chustka na szyje’;
– blewiązka ‘wstęga, taśma, pasek’, przykł. We włosach mô same czerzwioné
blewiązczi;
¬ blewiązeczka ‘wstążka, tasiemeczka’;
– bòrsdëk ‘kawałek materii ozdobnej noszonej przez kobiety z prowincji
pomorskiej pod sznëbrustką, czyli liwkã’;
– czôłbôsa ‘część dolna liwka, wypchana sianem, aby suknia (spódnica)
odstawała więcej od stanu’;
– gùb ‘fałda’, przykł. Sëkniô z gùbama;
¬ gùbik ‘fałdzik’;
¬ gùbac ‘fałdować, podkasywać, w gùbë układać’;
¬ gùbòwac ‘fałdować, w fałdy układać’;

¬ gùbòwac sã ‘fałdować się’;

– halsztëk ‘halsztuk, chustka na szyję’;
– heftka ‘haftka’;
– hôk 2. ‘haczyk u haftki’;
¬ hôczk 2. ‘haftka’;
– kasónka 1. ‘krajka, rodzaj paska kobiecego’ 2. ‘podwiązka (przy pończo-
chach)’;
– klinik ‘fartuszek’;
– kòrónka 3. ‘koronka do ozdabiania sukien’;
¬ kòrónkòwi ‘koronkowy’;
– kresa ‘kresa (u kapelusza), przykł. Klobùczi z szeroczima kresama.;
– lewańdowi ‘lewandowy’, przykł. Mój të wiónkù lewańdowi, nie spadniże
z mòji głowë;
– mamòta ‘chusteczka na głowę, wełniana albo bawełniana, robiona na
drutach’;
– manczet ‘maszet, makiet’;
¬ manczetk ‘mankiecik’;
– matónka ‘pętlica u płaszcza lub kożucha’;
– medôk ‘rodzaj chustki, orkywającej tył głowy i szyję’;
– nôszik ‘naszelnik, naszyjnik, rzemień’;
– òczkò 2. òczkò w piersceniu ‘kamyk w pierścionku’;
– òpaszé ‘pasek u fartucha, spódnicy itp.’;
– òpinka ‘taśma, wstążka, obwiązka;
– pòdszëc ‘podszyć’;
¬ pòdszëwac ‘podszywać’;
¬ pòdszewka ‘podszewka’;
– półchùstka ‘połowa chustki’;
– przëremnica ‘listewka u koszuli, kaftanika itp.’;
l Czynności:
– cëkrowac ‘cukrować’, przykł. pieprznik cëkrowóny;
– òzłocëc ‘ozłocić’;
¬ òzłacac ‘ozłacać’;
– pòstrzébrzac ‘posrebrzać’;
¬ pòstrzébrzëc ‘posrebrzyć;
– pòzłocëc ‘pozłocić’, przykł. Òni so delë pòzłocëc te pierscónczi;
¬ pòzłacac ‘pozłacać’, przykł. Te pierscenie są pòzłôcóné;
– ùfrizowac ‘ufryzować’;
¬ ùfrizowac sã ‘ufryzować się’;
– złocëc ‘złocić’;

l Inne:
– diament ‘diament’;
¬ diamentowi ‘diamentowy’;
– gardina ‘firanka’;
– klénot ‘klejnot’;
– trączka ‘frędzla’;
– klón 2. ‘klon wazonowy’.
l Kolor(owanie)
– nazwy ogólnego charakteru i kolorowanie:
¬ farwa ‘farba, kolor, barwa’;
© farwarsczi ‘farbiarski’;
© farwarstwò ‘farbiarstwo’;
© farwarzów ‘dotyczący farbiarza’;
© farwòwac ‘farbować, barwić, zabarwiać’;
© farwôrka ‘farbiarka’;
l farwôrczin ‘dotyczący farbiarki’
© farwôrz ‘farbiarz’;
© kòlor ‘kolor, barwa’;
l kòlorowi ‘kolorowy’;
© ùfarwòwac ‘ufarbować’;
– rodzaje kolorów:
¬ mëszati ‘myszaty, koloru myszy’;
¬ mòdrawi ‘niebieskawy, sinawy’;
© mòdrawò ‘niebieskawo, sinawo’;
© mòdrawòsc ‘niebieskawość, sinawość’;
¬ mòdri ‘modry, siny, niebieski’;
¬ płowi ‘płowy’;
¬ różewi ‘różowy’;
© różewò ‘różowo’;
¬ złocany ‘złoty’;
¬ złocësti ‘złocisty’;
¬ żôłti ‘żółty’;
© żôłto ‘żółto’;
© żôłtosc ‘żółtość’;
– nazwy zwierząt (roślin) pochądzących od umaszczenia (koloru):
¬ mòrës 2. ‘wół lub byk ciemno-czerwony, zwłaszcza z czarną lub ciem-
niejszą sierścią na głowie’;
© mòrëska 3. ‘krowa ciemnoczerwona z ciemniejszą sierścią na gło-
wie’. 4. ‘gatunek gruszek koloru ciemnoszarego’;
¬ płowësza ‘jałówka, krowa sierści płowej’;

płowisz ‘wół, byk płowej maści’;

¬
płówk ‘byk lub wół sierści płowej’;
¬
¬ płówka ‘jałówka lub krowa sierści płowej’;
¬ rap 1. ‘koń kary’;
– kolorowanie jakimś kolorem lub przybieranie jakiegoś koloru:
¬ òzłacac ‘ozłacać’;
© òzłocëc ‘ozłocić’;
¬ pòstrzébrzac ‘posrebrzać’;
© pòstrzébrzëc ‘posrebrzyć’;
¬ pòzeleniec ‘pozielenieć’;
¬ pòzłacac ‘pozłacać’;
© pòzłocëc ‘pozłocić’;
¬ pòżôłknąc ‘pożółknąć’;
¬ żôłknąc ‘żółknieć’.
Wnioski
Przegląd leksyki kaszubskiej wyekscerpowanej w niniejszej pracy (ponad 250 wy-

razów), obrazuje ciekawy szkic kulturologiczny XIX-wiecznych Kaszub. I chociaż
jest oczywiste, że ten zbiór nie jest pełen (np. słownictwo dotyczące nazw instru-
mentów muzycznych, które zebrał Ramułt, nie zawiera niektórych nazw znanych
wówczas i a także obecnie, co można zrzucić na karb specyficznego sposobu zbie-
rania leksyki przez autora – w dużej mierze „na odległość”, od informatorów, jak
przypuszcza Treder 2006: 239), jednak proponuje on względnie bogaty i różnorodny
wycinek kaszubskiej, przede wszystkim ludowej, sztuki i kultury, w przeddzień w. XX
(t. I: 1893, t. II później, w rękopisie).
Z zaprezentowanej leksyki możemy się dowiedzieć, że dla Kaszubów znaczenie
miało określenie sztuki jako takiej (wyraz kùńszt i pochodne), muzyka, od nazw
samych instrumentów (np. bazuna, dudle), przez wykonawców (np. trãbôcz, grôl),
stosunek do sposobu wykonywania (np. rzãpòlëch, szwiérgòla), do samego sposobu
wykonywania (np. fertac, kolãdowac); twórczość literacka, od rodzajów twórczości
(np. bôjka, frantówka), przez media używane do jej rozpowszechniania (np. ksãga,
teater), do jego (od)twórców (np. bajk, pisôrz); działalność kulturotwórcza, od
aktywnego uczestnictwa w tej działalności (np. gładzëdło, Gwizd), przez postacie
mitologiczne (np. Jerk, Płaczëbóg), do przykładów zabobonów (np. gùsło, wieszczba);
taniec, od rodzaju i nazw tańców (np. dżuk-wiwat, szoc) do aktywności w związku
z tańcem (np. dżan-dżan, tãptaс); sztuki plastyczne (np. malôrz, rzezba); przedsta-
wienia estetyczne, od słownictwa dotyczącego pozytywnych przedstawień estetycz-
nych (нпр. elegancëjô, snôżi), do leksyki wyrażającej stosunek do jakości/wyglądu
zjawiska (np. òzdabiac, szpéra). Na końcu, można zauważyć również różnorodność

leksyki z „potencjałem estetycznym”, która sygnalizuje istnienie głębokich pokła-

dów zasobów kulturotwórczych w ludowym życiu Kaszubów w. XIX.
Literatura
Encyklopedia 2005: Encyklopedia Gazety Wyborczej [i PWN], Kraków 2005, t. I–XX.
Gòłąbk 2005: Kaszëbsczi słowôrz normatiwny, Gdańsk 2005.
Пажђерски/Макурат: Кашупско-српски речник, ułożyli Д. В. Пажђерски, Х. Ма-
курат, Београд 2017 (w druku).
Słownik 2007: Słownik języka polskiego PWN, red. L. Drabik, E. Sobol, Warszawa
2007, t. I–II.
Stanulewicz 2013: D. Stanulewicz, Leksykalné pòle RUCHNA w Słowarzu jãzëka
pòmòrsczégò to je kaszëbsczégò Sztefana Ramùlta. Pole leksykalne ODZIEŻ
w Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego Stefana Ramułta, „Biuletin
Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka. Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego”, Gduńsk
2013, s. 178–187, 273–282.
Stanulewicz 2014: D. Stanulewicz, Kaszëbskô kùltura materialnô i dëchòwô w Słow-
niku języka pomorskiego czyli kaszubskiego Sztefana Ramùłta. Kaszubska kultura
materialna i duchowa w Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego Ste-
fana Ramułta, „Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka. Biuletyn Rady Języka
Kaszubskiego”, 2014, s. 186–195, 336–345.
Treder 2003: J. Treder, Ramułt i jego Słownik, w: S. Ramułt, Słownik języka pomor-
skiego czyli kaszubskiego, scalił i znormalizował J. Treder, Gdańsk – Wejherowo
2003, s. 447–454.
Treder 2006: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder, Gdańsk
2006, wyd. II.
Trepczyk 1994: J. Trepczyk, Słownik polsko-kaszubski, oprac. J. Treder, Gdańsk
1994, t. I–II.

Alicja Pioch
Teatr na Kaszubach
O znaczeniu utworów scenicznych w życiu człowieka nie trzeba wiele mówić, bo

były one, są i będą nadal ważne i obecne, odgrywając w nim znaczącą rolę. Faktu
tego nie zmieni nawet szerokie wkraczanie w nasze życie wszechobecnych nowinek
technicznych. Teatr i jego oferta zawsze była i jest atrakcyjną formą spędzania czasu,
wyrażania uczuć, ekspresji, niezależnie od tego czy mamy do czynienia z teatrem
ludowym, czy profesjonalnym. Nie inaczej jest też na Kaszubach, niemal od początku
istnienia tradycji tożsamości kulturowej Kaszubów szeroko rozumiany teatr pojawiał
się w niej jako ważne medium przekazu treści i emocji1. Ze względu na ograniczony
rozmiar publikowanego tekstu w BRJK poniższy szkic jest raczej zarysem – wstępnym
szkicem analizy szerokiego zagadnienia jakim jest teatr na Kaszubach.
W regionie pomorskim twórczość dramatyczna wywoływana była początkowo
potrzebami teatru ludowego. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, iż pojawienie
się pierwszych form literackich na polu dramatu było efektem zapotrzebowania śro-
dowiskowego. Nie można pisać o literaturze kaszubskiej, nie wspominając o teatrze.
Tym bardziej, że teatr ludowy na Kaszubach ma swoją dawną tradycję, choć wątki
kaszubskie zaczęto w nim wykorzystywać dopiero na początku XX wieku2. Początkowo
podstawowym tworzywem i źródłem inspiracji były obrzędy, bogato reprezentowane
i kultywowane do dziś. Organizowanie życia kulturalnego wokół teatru zajmowało
wspólnotom sporo czasu; czasu, który nie był „pożerany” przez zdobycze techniki
i pozostawał w całości do zagospodarowania. Dlatego jak grzyby po deszczu wyrastały
kolejne grupy teatralne, mniej lub bardziej formalne. Teatr był wszechobecny w życiu,
towarzyszył oficjalnym i nieoficjalnym wydarzeniom, bawił i uczył, wkraczał w różne
obszary społecznego funkcjonowania, stanowił odbicie ludzkich tęsknot, pragnień i bo-
lączek. Na Kaszubach były od dawna wykształcone widowiska z określonymi tradycją
rolami i stałą publicznością, odczytującą kulturowe konwencje widowisk i obrzędów3.
1 D. Kalinowski, Dramaturgia i teatr kaszubski. Osiągnięcia i wyzwania, „Pomerania” 12/2014, s. 3.

2 C. Obracht-Prondzyński, Teatr kaszubski, w: Kaszubi dzisiaj. Kultura-język-tożsamość, Gdańsk
2007, s. 26.
3 D. Kalinowski, Teatr kaszubski. Od folkloru ku antropologii teatralnej, w: Dzieje wsi pomorskiej.
Materiały II Międzynarodowej Konferencji Naukowej, red. R. Gaziński, A. Chludziński, Dygowo – Szczecin
2003.

Szczególnie dobrze miał się teatr w środowiskach szkolnych, które stanowiły swoisty
matecznik rodzimej kultury.
Jak w innych dziedzinach życia kulturalnego tak i na polu teatru potwierdza
się powiedzenie, że sztuka karmi się swoim tworzywem. Jedne aktywności prze-
radzają się automatycznie w inne. Kultywowane obrzędy prowokują do zapisania
ich w postaci tekstu literackiego; społeczne zachowania i tradycje są materiałem do
literackiej obróbki; historia regionu domaga się przelania na papier w wyrafinowanej
literackiej formie; i tak kolejno wszystkie ważne w danej społeczności obszary stają
się motorem napędzającym ruch literacki. Ponieważ w ludziach od pradawnych ich
dziejów drzemie potężna potrzeba realizowania się na scenie, nie inaczej jest też na
Kaszubach. Powstają więc kolejne sztuki teatralne, na ich brak środowisko raczej nie
może narzekać, choć zawsze chciałoby się więcej, w szerszym zakresie gatunkowym
i tematycznym.
Jednymi z pierwszych form teatralnych na Kaszubach były widowiska obrzędowe.
W nich to dramaturgia kaszubska zaistniała najwcześniej i w dużym stopniu, ponie-
waż region legitymuje się bardzo bogatą kulturą niematerialną w tym zakresie. Bez
względu na szerokość geograficzną, kolor skóry czy język, każde społeczeństwo żyje
we własnym kręgu kulturowym, a co za tym idzie tworzy i odtwarza swoje obrzędy,
które są składnikiem kultury ludzkiej i tradycji, są również istotnym elementem ludz-
kiej egzystencji. Obrzęd jako zespół czynności i praktyk zakorzenionych w tradycji,
często określonych przepisami, mający zwykle znaczenie symboliczne, będący istotną
częścią różnych uroczystości, charakterystycznych dla danej społeczności, tłumaczył,
oswajał, przybliżał i wprowadzał w zjawiska zachodzące w przyrodzie i społeczności,
w której żył człowiek4.
Teatr ludowy wyrósł wprost z ludowych obrzędów i domagał się ciągle nowych
widowisk5. W tworzeniu kaszubskich widowisk obrzędowych specjalizowali się
miedzy innymi: Jan Karnowski, Franciszek Sędzicki, Paweł Szefka, Bernard Sych-
ta, Jan Rompski, Aleksy Pepliński; oprócz nich epizodycznie także inni autorzy.
Ze sztuk podejmujących tematykę obrzędową na uwagę zasługują: Wilëjô Nowégò
Rokù i Szczodrôczi F. Ceynowy; Scynanié kani J. Karnowskiego; Kolęda kaszubskô
F. Sędzickiego; widowisko Òżniwinë J. Rompskiego; utwory P. Szefki: Wesele na
Kaszubach, Gwiżdże, Sobótka, Dëgùsë, Wrëjôrze jidą, Wyzwoliny kosiarza; twórczość
B. Sychty: Hanka sã żeni; niebagatelną rolę w tym typie twórczości pełni Aleksy
Pepliński: Kòlãda, Królowie jadą, Nowòczasné jasełka, Sobòtka, Stôri i Nowi Rok,
Stôri i Nowi Wiek, Sylwester, Szopka kaszëbskô, Wiôldżi Heród.
W dramaturgii kaszubskiej swoje miejsce mają również dramaty historyczne.
Przegląd twórców dramaturgii kaszubskiej wstępnie zarysowuje podstawowe kierunki,
4 A. Trukszyn, Obrzęd, znaczenie, klasyfikacja i funkcja, http://www.wdk-kielce.pl/index.php?

id1=244&id2=245&id3=275&language=pl
5 J. Treder, Język, piśmiennictwo i kultura duchowa Kaszubów, w: J. Borzyszkowski, J. Mordawski,
J. Treder, Historia. Geografia. Język i piśmiennictwo Kaszubów, Gdańsk 1999, s. 168.

w jakich się ona realizowała. Daje to powód do namysłu nad żywotnością kaszub-
skiego dramatu i tendencją do przekraczania idei ciasno pojmowanego folkloryzmu
i regionalizmu. Pojmowanie bowiem dramaturgii kaszubskiej tylko jako przejawu
kultury ludowej zdaje się umniejszać wieloskładnikową tradycję Kaszubów6. Z dra-
matów historycznych na uwagę zasługują m. in.: J. Karnowskiego Libusza, Wotrôk
Swantewita, Zôpis Mestwina, Kaszubë pod Widnem; B. Sychty Gwiôzdka ze Gduńska
i Spiącé wòjskò; czy Aleksandra Labudy Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò.
Część zasobów dramaturgii kaszubskiej mieści się w obrębie dramatu obyczajowe-
go. Wśród tytułów podejmujących tę tematykę należy wspomnieć: Wesele kaszubskie
i Czôrlińsczi J. Karnowskiego; Lepszé chëcze i Jô chcã na swiat J. Rompskiego;
Hanka sã żeni, Dzéwczã i miedza, Gwiôzdka ze Gduńska B. Sychty; Wrëje, Rëbackie
wesele, Ukrëty kapr, Jedzemë na łów i 4 pory roku H. Sucheckiego; Szczescé, Gdzie
jest Balbina A. Łajmining.
W obrębie tekstów scenicznych są też dramaty ideowo-polityczne czy tragedie,
np.: Wzénik Arkónë, Pòrénk, Jiwer òstatnëch, Lelek, Zemia J. Rompskiego; Cholera
F. Gruczy (rękopis zaginął w czasie II wojny).
Są w dramaturgii kaszubskiej obecne również komedie. Do przedstawicieli tego
gatunku zaliczane są Figle gnieżdżewsczich gbùrów J. Patocka (zbiór tekstów nada-
jących się do wystawienia na scenie, choć niezapisanych w ścisłej formule dramatu);
utwory L. Heykego (Agust Szloga, Katilina), który nazywał swoje sztuki „szoło-
bułkami”, co oznacza udramatyzowane anegdoty w stylu humoresek7. Wśród tych
utworów niewątpliwie mogłyby się znaleźć także niewydane utwory F. Sędzickie-
go (Roztrębarchy czyli zabijanie starego roku, Filut Beszte-Frant, Bobek i Skrobek
– wesołi dzywowisko kaszubsci, Dzywowisko w Smiechowiskach, albo sztyry rejby
naroz). Wśród autorów komedii nie może zabraknąć J. Rompskiego i jego dzieł: Jô
chcã na swiat. Kòmedia w trzech aktach, Lepszé chëcze. Szołobùłka w trzech aktach,
Roztrabarch. Kòmedia w dwùch aktach; z niepublikowanych utworów S. Bieszka
warto wspomnieć trzy szołobułki: Pòkornô Roża, Kòwôl Czarownik, Polno mësz;
w gatunku tym mieści się także J. Piepki Chòróbskò.
S. Fikus uprawiał teatr małych form, wśród nich są np.: Strach, Òbarchniałi jadą,
Òdprawa banowëch, Cëż jô z tim chłopã blós móm, Gwiôzdka z Lëzëna, Wszëscë
swòji, Pòdzãka na starosc.
Dramaturgia kaszubska doczekała się także przekładów najbardziej znanych utwo-
rów klasyki światowej na język kaszubski: np. przetłumaczony przez I. Czaję dramat
Szekspira Romeo i Julia, czy Poskromienie złośnicy w przekładzie Z. Jankowskiego.
Kaszubski dramat funkcjonuje dzięki ogromnemu zaangażowaniu środowiska.
Jego źródła można sklasyfikować wedle kilku tematów przewodnich, co trafnie wy-
wodzi wspominany już wielokrotnie znawca literatury kaszubskiej D. Kalinowski.
6 D. Kalinowski, Dramaturgia i teatr kaszubski. Osiągnięcia i wyzwania, dz. cyt., s. 4.

7 F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej, Gdańsk 1982, s. 135.

Teatr kaszubski… odnawia się dzięki czterem źródłom. Pierwsze to pradawne obrzędy
agrarne, fragmentarycznie dostępne rytuały magiczno-przedchrześcijańskie, które
obecne są w inscenizowanych obrzędach ścinania kani, obrzędowości sobótkowej czy
dożynkach i wykopkach… Drugim źródłem jest teatralizowana obrzędowość wigilij-
no-noworoczna oraz zapustno-wielkanocna. Myślę tu przede wszystkim o gwiżdżach,
jasełkach, herodach albo dyngowaniu. Trzeci zdrój to dziewiętnastowieczna jeszcze
tradycja teatru amatorskiego, z satyryczno-ludycznymi komediami lub sztukami hi-
storyczno-moralistycznymi jako formami dominującym. Czwartym wreszcie sposobem
manifestowania się teatru kaszubskiego jest tradycja literacka, która wytwarza własny
świat mitów, rozumienia historii i wyrażania odrębnej podmiotowości8.
Patrząc na dramat kaszubski z perspektywy czasu, w jakim powstawał można
powiedzieć, że miewał on swoje okresy świetności i czasy względnego zastoju. Pier-
wociny form dramatycznych pochodzą z I połowy XIX wieku i są nimi: Wilëjô No-
wégò Rokù (rzecz pokazująca zwyczaj wypędzania starego roku przy użyciu różnego
rodzaju hałasu, krzyku i strzelania) oraz Szczodrôczi (chodzenie w Wigilię Trzech
Króli od domu do domu z życzeniami i prośbą o datki) – oba F. Ceynowy9. Teksty są
niewielkich rozmiarów i tematycznie wiążą się z obrzędowością ludową. F. Neureiter
klasyfikuje je raczej jako opisy ludowych zwyczajów, natomiast Daniel Kalinowski
nazywa je tekstami etnograficznymi10.
Wspomniany wyżej Daniel Kalinowski – w przytaczanym artykule Dramaturgia
i teatr kaszubski – stwierdza również, że mowa kaszubska pojawiała się w osiem-
nastowiecznych przedstawieniach szkolnych wejherowskich ojców franciszkanów.
Badacz doszukuje się także teatralnego zacięcia w utworach Derdowskiego pisząc:
Poematy humorystyczne Hieronima Derdowskiego pisane są w takim tempie i z taką
ekspozycją postaci, że widać w nich myślenie teatrem. Wszystko to jednak stanowi
formy przejściowe, bo prawdziwe zajaśnienie blasku gatunkowego dramaturgii i form
scenicznych teatru kaszubskiego przychodzi wraz z działalnością młodokaszubów. Tu
na czoło wybija się Jan Karnowski, który uznawany jest za pierwszego świadomego
dramaturga. Niemniejsze są zasługi Leona Heykego, znacznie później z formami
dramatycznymi dołącza do nich Aleksander Majkowski.
Według opinii badaczy największy rozkwit dramatu kaszubskiego przypadł na
okres dwudziestolecia międzywojennego. Oprócz wspomnianych już: Karnowskie-
go i Heykego pojawiają się sztuki Pawła Szefki i przede wszystkim Bernarda Sychty.
Ze zrzeszenców na szczególną uwagę zasługuje twórczość Jana Rompskiego, swój
głos dołącza też Aleksander Labuda, Stefan Bieszk i Franciszek Grucza. Sztuki
są imponujące, nie tylko pod względem ilościowym, jakościowo też zasługują na
8 D. Kalinowski, Dramaturgia i teatr kaszubski. Osiągnięcia i wyzwania, dz. cyt., s. 6.

9 Por. na podstawie opisu w: F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej, Gdańsk 1982, s. 38.
10 Sformułowanie dotyczące obu utworów brzmi następująco: Walory teatralne można także odkryć
w tekstach etnograficznych Floriana Ceynowy, D. Kalinowski, Dramaturgia i teatr kaszubski. Osiągnięcia
i wyzwania, dz. cyt., s. 3.

uwagę. Zapewne złożyło się na ten sukces teatralne zacięcie twórców żyjących
w danych okresach.
Okres II wojny i czas następujący po niej nie był dla dramaturgii kaszubskiej zbyt
łaskawym. Grono twórców jest raczej niewielkie, a utwory nieliczne. Dopiero lata 60.
czy 70. przynoszą ożywienie. W gronie współczesnych dramatopisarzy pojawiają się
takie nazwiska jak np.: Anna Łajming, Lech Bądkowski, Aleksy Pepliński, Stanisław
Janke czy Jaromira Labudda.
Biorąc pod uwagę liczebność autorów i tytułów należy się spodziewać również
rzeszy podmiotów wykorzystujących w praktyce zasoby dramatu kaszubskiego. For-
my życia teatralnego Kaszub są rozliczne, działają kaszubskie teatry amatorskie,
odbywają się przeglądy zespołów kolędniczych, przeglądy teatrów szkolnych, reży-
serowane są profesjonalne sztuki teatralne w oparciu o literaturę kaszubską, działają
teatry eksperymentalne. Mimo to nie należy ustawać w działaniach, trzeba myśleć
o kaszubskim ruchu teatralnym ambitnie i długofalowo, nie obawiając się zestawie-
nia z festiwalami, przeglądami i konkursami ogólnopolskimi. Mając świadomość, że
za ogólnokrajowym ruchem teatralnym stoją rozliczne domy kultury, instruktorzy,
finansowanie samorządowe, wojewódzkie czy ministerialne, warto i na Kaszubach
poszukiwać coraz to nowych i konsekwentnie prowadzonych form rozwijania własnego
życia teatralnego11.
Jest jeszcze jedna bolączka, niebagatelnych rozmiarów – brak monografii, opra-
cowań, regularnych badań, konstruktywnych recenzji, omówień, krytycznych uwag
na temat dramaturgii i przejawów życia teatralnego. Teatr kaszubski to zjawisko
niezwykle szerokie i niemal zupełnie nieobecne w namyśle teatrologicznym czy lite-
raturoznawczym współczesnej kaszubologii12.
Oprócz wspominanych wyżej form życia teatralnego na Kaszubach nie można
zapomnieć o kultywowaniu tradycji teatralnych w szkołach i innych instytucjach
(np. domach kultury). W szkolnym procesie pracy z uczniem jasnym jest fakt ko-
nieczności łączenia nauki języka kaszubskiego, historii Kaszub, elementów etnografii
oraz działań artystycznych (sztuka recytacji, podstawowe techniki aktorskie, śpiew,
taniec) w system zachodzących na siebie aktywności. Teatr, zastosowany w realiach
obecności kaszubszczyzny w szkole, doskonale się adaptuje zarówno do realizacji
celów dydaktycznych (lekcje języka), artystyczno-wychowawczych (przedstawienia
szkolne) oraz okolicznościowych13.
Czym może dysponować nauczyciel języka kaszubskiego, animator kultury, by
rozbudzać w wychowankach i odbiorcach zamiłowanie do teatru silnie związanego
z regionem? Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat ukazały się następujące publikacje:
11 D. Kalinowski, Wóz Tespisa znowu w Chojnicach, „Pomerania” 12/2014, s. 13.

12 Pisze o tym Daniel Kalinowski w artykule Teatr kaszubski. Od folkloru ku antropologii teatralnej,
w: Dzieje wsi pomorskiej, Materiały II Międzynarodowej Konferencji Naukowej, pod red. R. Gazińskiego
i A. Chludzińskiego, Dygowo – Szczecin 2003, s. 121–130.
13 D. Kalinowski, Teatr dla kaszubskiej szkoły, w: Raptularz kaszubski, Gdańsk 2014, s. 127.

n Antologiô kaszëbsczi dramë. Spòd strzechë na binã, red. B. Ugowska, Gdańsk

2012;
n Antologiô lëteracczich dokôzów. Antón i Aleks Peplinscë, red. D. Pioch, Sierako-
wice 2009;
n Baska-Borzyszkowska F., Ùsôdzczi na wdôr, Gduńsk 2013;
n Bądkowski L., Dramaty, przekład H. Makurat, Kartuzy 2009;
n Czajinô I., Òbrôzczi na binã, Gdańsk 2005;
n Domôcô bina. Dzewiãc dramów do jigrë. Wëbiór z nônowszi kaszëbsczi lëteraturë,
wëbiór J. Lipuski, red. B. Pisarek, Wejrowò – Gduńsk 2006;
n Dramaty Bernarda Sychty, t. 1, opr. J. Treder, J. Walkusz, Gdańsk 2008;
n Karnowski J., Dramaty, opr. M. Cybulski, Gdańsk 2011;
n Labùda A., Z czasów Swiatopôłka Bëlnégò. Òbrôzk w trzech aktach, Bolszewo
2012;
n Łajming A., Szczescé, Spòtkanié na Półmackù, Gdze je Balbina, Gdańsk 2005;
n Peplińsczi A., Bëtowsczé strôszczi. Òbrazë na binã, Gdiniô 2006;
n Pryczkowska E., Wejer T., Formela D., W krôjnie Grifa. Teatrowé scenarniczi,
Gdańsk 2012;
n Rompski J., Dramaty kaszubskie, opr. A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski, J. Tre-
der, Wejherowo – Gdańsk 2009.
Teatr wspiera wychowawczo, przenosi w inny świat, pozwala wartościować rze-

czywistość, stawiać siebie i innych w szeregu. Świat teatru, przez umiejętność wy-
woływania tak nastroju radości, sympatii i szacunku, jak atmosfery smutku, niechęci
czy dezaprobaty, wspiera tworzenie się osobistego stosunku do świata zewnętrznego.
Techniki dramaturgiczne mogą również w atrakcyjny dla szkolnego odbiorcy sposób
ukazać świadomościowe i etnograficzne świadectwa kultury duchowej w rozlicznych
kształtach sztuki teatralnej14.
Ostatnimi czasy pojawiają się co prawda nowe utwory sceniczne, ale są one przede
wszystkim kierowane do najmłodszego odbiorcy. Rodzi się zatem pragnienie powrotu
do ambitnego repertuaru. Może wreszcie zawieszony zostanie dyktat odbiorcy dzie-
cięcego i młodzieżowego, narzucający dobór tematyki i stylistyki dramatów… może
wydane zostaną dramaty kaszubskie dla czytelnika dorosłego i wymagającego, utwory
istotnie dotyczące współczesności XXI wieku, nieunikające najjaskrawszych proble-
mów dnia powszedniego lub sporów wokół religijności, płciowości i tożsamości15.
14 Tamże, s. 128
15 D. Kalinowski, Więcej, więcej…, w: Raptularz kaszubski, Gdańsk 2014, s. 142.

Pracownie klasztorne Żukowa

i Żarnowca kolebką haftu kaszubskiego
Wjeżdżając z jakiejkolwiek strony na teren gminy Żukowo mijamy tablice z na-

pisem: „Gmina Żukòwò kòlébką kaszëbsczégò wësziwkù”. Zainstalowano je, gdy
burmistrzem gminy w latach 2002–2010, był działacz kaszubski, Albin Bychowski.
Sentencja ta stała się hasłem promocyjnym gminy. Jednocześnie nawiązanie do ha-
ftu znacznie ożywiło tę kaszubską sztukę ludową, która pod koniec XX wieku była
w wyraźnym zaniku. Obecnie w gminie działają cztery szkółki hafciarskie (Żukowo
od 2003 roku, Miszewo od 2004 roku, Banino od 2007 roku i Chwaszczyno od 2007
roku)1, organizowane są czasowe wystawy, doświadczone hafciarki jak również szkol-
ni adepci tego kunsztu biorą co roku – zawsze z sukcesami – udział w Wojewódzkim
Konkursie Haftu. Od wielu lat organizowany jest on w Lini. Jego pomysłodawcą
i przez wiele lat głównym organizatorem był dawny mieszkaniec Żukowa Edmund
Szymikowski, uczeń słynnych sióstr Jadwigi i Zofii Ptachówien, którym z inicjatywy
zasłużonego działacza kaszubskiego Kazimierza Bańczyka postawiono w 1989 roku
obelisk w Żukowie, a jedna z ulic miasta nosi ich imię. Skąd zatem taka rosnąca
popularność tej sztuki? Przede wszystkim wynika z niezwykłego jej piękna, a po
wtóre wyrasta z wielkiej historii i bogatej tradycji Kaszub, zwłaszcza związanej
z przeszłością norbertańską Żukowa i benedyktyńską Żarnowca.
W kwestii powstania kaszubskiego haftu, powszechnie przyjęło się mówić, że jest
to właśnie dzieło obu tych klasztorów2. Wiadomo bowiem, że do zadań sióstr zakon-
nych – oprócz najważniejszych związanych z upowszechnianiem chrześcijaństwa – na-
leżało tworzenie szat liturgicznych dla duszpasterzy, antepediów, obrusów i innych
kościelnych atrybutów koniecznych do celebrowania liturgii. Klasztory, zwłaszcza
żukowski, wytworzył odrębny, swoisty styl kościelny i świecki o wysokim poziomie
artystycznym. Wzory tego haftu można po dzień dzisiejszy oglądać na przechowanych
w skarbcu kościoła klasztornego albach, ornatach, stułach, manipularzach, kapach,
dalmatykach i innych paramentach kościelnych3. Mimo to niewiele jednak można
1 Zob.: E. Pryczkowski, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino – Żukowo 2012, ss. 107–109.
2 Zob. np.: B. Stelmachowska, Sztuka ludowa na Kaszubach, Poznań 1937, s. 55; Sztuka ludowa
Kaszubów, red. Wanda Szkulmowska, Bydgoszcz 1995, s. 141.
3 Zob.: Ks. Franciszek Ksawery Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010.

znaleźć szczegółowych informacji o tym wielowiekowym zakonnym dziele w pracy

monograficznej o tytule Dzieje Żukowa poza ogólnikowym i niewiele mówiącym za-
pisem o brzmieniu Niewątpliwie uczono tu też tkactwa i hafciarstwa oraz fotografiami
kilku dzieł. Pod jednym odnotowano: Najstarszy haft z klasztoru żukowskiego – velum
z 1 połowy XIII w.4. Z kolei pod dwiema kolejnymi, ornatem z XVII w. i kapą z XVIII
w., zapisano, że w nocy z 25 na 26 sierpnia 1989 r. zostały one skradzione i wszelki
ślad po nich zaginął5. W publikacji nie odnotowano źródła pochodzenia zdjęć. Nie
ma jednak wątpliwości, że zaczerpnięto je z publikacji A. Grzędzickiego „Żukowo”,
w którym ponadto opublikowano kilka innych cennych fotografii dzieł norbertańskich6.
Wspomniana kradzież dzieł norbertańskich jest wielką stratą dla kultury naszego
regionu. Ukradziono wtedy najlepsze dzieła norbertanek, które powstały w czasie
od pierwszej połowy XVII wieku do ostatniej ćwierci XVIII stulecia7. Dzięki anali-
zie zachowanych akt Prokuratury Rejonowej w Kartuzach wiadomo, że ukradziono
pięćdziesiąt jeden bezcennych szat, głównie ornatów, kap, stuł, manipularzy i in-
nych8. Dokładny ich rejestr zawierają publikacje „Siła Żukowa” i „Leksykon Ziemi
Żukowskiej”9. Trzeba dopowiedzieć, że zbiór ten pierwotnie był znacznie większy.
Niektóre z cennych dzieł zniszczone zostały w czasie ostatniej wojny. W styczniu
1945 roku uczestnicy marszu śmierci, prowadzeni przez SS-manów ze Stutthofu,
weszli do skarbca kościoła i pozabierali kilka cennych szat. Skarbiec równie mocno
ucierpiał po wkroczeniu wojsk sowieckich w marcu 1945 roku10.
Nasza wiedza byłaby o wiele skromniejsza, gdyby nie szczęśliwie odnalezione
dzieło ks. Franciszka Ksawerego Okroya (1908–1993), kapłana pochodzącego z pod-
żukowskiego Miszewa, a przez wiele powojennych lat proboszcza w Kowalewie
Pomorskim, honorowego obywatela tego miasta. Otóż wiele przed- i powojennych
lat poświęcił on na badaniu historii klasztoru norbertańskiego w Żukowie. Praca ta
została opublikowana dopiero w 2010 roku11. Ks. Okroy napisał w niej o skradzionych
w 1989 roku dziełach w sposób następujący:
4 Dzieje Żukowa, red. Błażej Śliwiński, Żukowo 2003, s. 64–65.

5 Tamże, s. 114–115.
6 A. Grzędzicki, Żukowo, Gdańsk 1989.
7 Barbara Kaźmierska-Latzke, Hafty, tkaniny jedwabne, płótna lniane drukowane ze skarbca w Żukowie
w: Centralne Muzeum Włókiennictwa, Łódź 1976. W wstępie, w którym mówi się o „bogatym zespole
paramentów haftowanych i jedwabnych”, odnotowano ponadto: Wydaje się rzeczą ważną zreferowanie
literatury traktującej o pracowni i paramentach żukowskich i udowodnienie, że wspaniałe hafty powstały
w tejże pracowni, aparaty jedwabne zaś były szyte w szkole przyklasztornej z tkanin wnoszonych w posagu
przez panny świeckie i zakonne.
8 Akta Prokuratury Rejonowej w Kartuzach, sygn. DS 676/89.
9 E. Pryczkowski, Siła Żukowa, ss. 25–28; E. Pryczkowski, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino
– Żukowo 2012, ss. 83–84.
10 Zob.: Ks. F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010.
11 Ks. F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010. Maszynopis pracy
ks. Okroy przed śmiercią przekazał swemu przyjacielowi ks. prał. Józefowi Bigusowi. Od niego otrzymał
go ks. prał. Stanisław Gackowski – ówczesny proboszcz żukowski. On udostępnił ją autorowi artykułu,
który doprowadził do jej edycji.

Przechowane paramenty świadczą o wzorach tego stylu, jak i jego kolorach.

Na ich podstawie można stwierdzić, że zasadniczy ornament tego stylu tworzą
w różny sposób stylizowane tulipany, róże, palmety, serca, koła, owoc granatu.
Nie brak i innych motywów roślinnych. Wymownym okazem wspomnianych
wzorów jest ornat pochodzący z XVII wieku. Podobne motywy utrwalone na
ornacie – występują na albach żukowskich i antepediach. Mianowicie motywy
owocu granatu, tulipana, palmety, stokrotki i inne sploty roślinne. Stylizacja
na antepediach jest nieco odmienna. Zauważyć można na niektórych zarys
kompozycji bukietowej, podjętej jako „drzewo życia” z ażurowym koszykiem.
Owoce granatu widzimy również na antepedium ołtarza w kościele św. Jana
w Żukowie. Jeżeli chodzi o kolory, to podkreślić należy, że harmonizują się
doskonale ze wspomnianymi motywami wzorów. Dominującą barwą haftu
kaszubskiego jest kolor granatowo-modry w trzech odmianach. Czerwień jest
ognista, jak polne maki. Kolor żółty – ma odcień złota. Kolor zielony wystę-
puje w tonacji oliwkowej. Do najstarszych średniowiecznych paramentów
należy ornat gotycki z XIII wieku, pamiętający niewątpliwie czasy książąt
pomorskich, stąd też zwany według miejscowej tradycji płaszczem Świę-
topełka. Jest to jedyny poza Pelplinem okaz tego rodzaju ornatu gotyckiego
na Pomorzu. Z pozostałych paramentów najwięcej pochodzi z XVII i XVIII
wieku z okresu tryumfu Kościoła nad reformacją. [...] Zakonnice żukowskie
wykonywały potrzebne paramenty nie tylko do swoich kościołów należących
do klasztoru, lecz i do wielu innych nawet znajdujących się poza Pomorzem,
o czym co prawda niewiele pozostało śladów12.
Zakonnice żukowskie do ogólnych motywów religijnych wprowadzały elementy

zaczerpnięte z pejzażu kaszubskiego. Piękne kwiaty, na przykład modraki (chabry),
stokrotki i dumne maki, jeziora, rzeki i morze, przemawiały w swoisty sposób do
duszy swego ludu. Nie kopiowano motywów z innych kultur tylko przetwarzano
prawzory na swój sposób i transportowano je w swej sztuce13. Po sekularyzacji klasz-
toru w 1834 roku zakonnice, które miały prawo mieszkać w budynkach klasztornych
do swej śmierci (ostatnia zakonnica Agnieszka Bojanowska urodzona w Puzdrowie
zmarła w 1862 roku) postanowiły nauczyć swego haftu dziewczęta z okolicznych
miejscowości. Jedną z uczennic była Marianna Okuniewska. Od niej uczyły się tego
kunsztu jej wnuczki i siostry rodzone Zofia i Jadwiga Ptachówny. Wcześniej zna-
komicie poznał go także od swej matki zasłużony działacz społeczny i ojciec sióstr,
Robert. Wraz z żoną Pauliną z Brylowskich również włączył się w przekazywanie tej
sztuki kolejnemu pokoleniu. Rodzinny talent i dorobek stanęły u podstaw powstania
żukowskiej szkoły haftu kaszubskiego14.
12 Ks. F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010, s. 105
13 Tamże, ss. 104–106.
14 E. Pryczkowski, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino – Żukowo 2012, ss. 50–53

Dziejami tego haftu od lat zajmuje się też dr Marian Jeliński z Żukowa, który rów-
nież nie zgłasza żadnych wątpliwości co do udziału norbertanek w powstaniu kunsztu.
Wyjaśnia ponadto, że już w 1910 roku Robert Ptach, syn Marianny z Okuniewskich,
stworzył ze swego domu wraz z żoną i córkami, a nawet synem Franciszkiem (zginął
w niemieckim obozie koncentracyjnym Mathausen-Gusen) ważny ośrodek hafciarski
na Kaszubach15.
W 1927 roku siostry Ptachówny wzięły udział w wystawie kaszubskiej twórczości
ludowej w Kartuzach. Tam zetknęły się z pracami Teodory Golgowskiej – twórczyni
wdzydzkiej szkoły haftu kaszubskiego. Gulgowska wraz z mężem Izydorem założyła
w 1906 roku skansen we Wdzydzach Kiszewskich. W tym czasie była już uznaną
hafciarką. Prowadziła zajęcia dla okolicznych dziewcząt ucząc je tego kunsztu. Nie-
które źródła podają, że Gulgowska stworzyła własne wzornictwo całkowicie pomijając
lub nie w pełni doceniając tradycję żukowską16. Tymczasem, właśnie słynne dzieła
żukowskich norbertanek, stanowiły główną inspirację dla jej twórczości. W tym
miejscu warto ponownie oddać głos ks. Okroyowi:
Izydor Gulgowski, z zawodu nauczyciel a z zamiłowania etnolog, był zapa-

lonym regionalistą, jego zaś żona Teodora z domu Fethkówna, siostra Jana
Fethkego, którego gdy był księdzem na Żukowie, w młodych latach odwie-
dzała i tam też po raz pierwszy osobiście zetknęła się z haftem Norbertanek
żukowskich, utrwalonym na paramentach kościelnych. Jego piękno rozbudziło
w niej wrodzone już w tym kierunku zdolności. Z zamiłowaniem więc oddała
się sztuce ludowej i zajęła się przede wszystkim starą techniką hafciarską,
co później stało się jej specjalnością. Po studiach i odpowiednim przygoto-
waniu Gulgowska rozpoczęła prace nad wskrzeszeniem dawnego i stworze-
niem współczesnego haftu kaszubskiego. Robiła to bardzo sumiennie, gdyż
jak sama podkreślała „nie wprowadzałam niczego nowego i obcego ludowi,
zwróciłam mu tylko to, co dawniej posiadał”17.
Ks. Jan Fethke, urodzony w 1848 roku w Zapceniu pod Chojnicami, przebywał
w Żukowie jako wikariusz w latach 1871–1878, a po śmierci proboszcza R. Hentschla
15 M. Jeliński, Haft kaszubski szkoły żukowskiej – przeszłość i współczesność, Gdynia 2006, s. 11.
Warto zwrócić koniecznie uwagę na inne współczesne dzieła, w których również można znaleźć sporo
informacji na temat historii haftu. Są to np.: Norbertańska siła Kaszub, red. A. Groth, E. Pryczkowski,
Banino 2011; J. Belgrau, Norbertańskie dzieje Żukowa, Żukowo 2012. Dawniej temat ten poruszał
w swych dziełach prof. Antoni Czacharowski. Zob.: A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru
norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń 1963.
16 Zob. np.: B. Rezmer, Jak haftować po kaszubsku, Gdańsk 1989, s. 6–7; Sztuka ludowa Kaszubów,
red. Wanda Szkulmowska, Bydgoszcz 1995, ss. 141–168. O działalności Gulgowskich pisał także A. Bu-
kowski w: A. Bukowski, Regionalizm kaszubski, Poznań 1950, ss.136–145.
17 Ks. F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010, s. 109.

administrował parafią do roku 188618. Zatem aż przez piętnaście lat siostra ks. Feth-
ke, Teodora, miała bezpośredni kontakt z norbertańskimi dziełami. Po ukończeniu
gruntownych studiów plastycznych w Berlinie, gdzie między innymi poznała tajniki
różnego rodzaju haftów, była w pełni przygotowana, by stworzyć wdzydzką szkołę
haftu w oparciu o kanony tej sztuki wypracowane przez wieki w Żukowie19. Gulgow-
ska stale promowała kaszubski haft, w którym była rozmiłowana. Często chodziła
w kaszubskim stroju, zwłaszcza na niedzielne msze do Wiela. Za jej przykładem
i wsparciem wkrótce na terenie całych Kaszub powstały szkółki i kursy haftu ka-
szubskiego, co przyczyniło się do jego rozpowszechnienia20.
Tymczasem co rusz ujawniają się różne dywagacje kwestionujące żukowskie
pochodzenie haftu. Są to zarówno publikacje, jak i filmy dokumentalne. Takim przy-
kładem jest zrealizowany w 2013 roku przez Magdalenę Świerczyńską-Dolot film
o tytule „Haft kaszubski”, który wprost podważa tradycję żukowską, natomiast po-
wstanie haftu kaszubskiego datuje na początek XX wieku. Jego autorstwo film przy-
pisuje wyłącznie Teodorze Gulgowskiej, pomijając kluczową w tym temacie sprawę
zauroczenia twórczyni wdzydzkiej szkoły haftu tradycją norbertańską21.
Ciekawe, że już ks. Okroy w swym powojennym dziele sygnalizował pewne ten-
dencje, usiłujące zaprzeczyć oryginalności haftu kaszubskiego, podważające zwłasz-
cza autentyczność motywów stroju kaszubskiego. Takie tendencje żywe są chyba
szczególnie w czasach współczesnych. Często wręcz niektórzy publicyści deprecjonu-
ją haft kaszubski wykorzystywany w swych strojach przez zespoły folklorystyczne22.
Kontestatorzy kaszubskiego stroju uważają, że odbiega on nazbyt od pierwotnych
wzorców, dlatego sugerują, że jego promowanie nie jest wskazane. Tymczasem nie
ulega wątpliwości, że współczesne motywy wywodzą się z kaszubskiej tradycji haftu
norbertańskiego. Również oczywistością jest fakt, że ulegały one pewnym udoskona-
leniom wynikającym przede wszystkim z dostępności coraz to lepszych materiałów
18 H. Mross, Słownik biograficzny kapłanów Diecezji Chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–

–1920, Pelplin 1995, s. 66. Warto zaznaczyć, że ks. Fethke został później proboszczem w Wielu, gdzie
pozostał aż do śmierci w 1905 roku. Wdzydze należały do tej właśnie parafii. Wsparcie proboszcza miało
na pewno duże znaczenie w tworzeniu skansenu i kaszubskiej sztuki hafciarskiej wyniesionej de facto
z Żukowa.
19 http://www.dziennikbaltycki.pl/artykul/748999,listy-rozpaczy-smutne-wyznania-teodory-gul-
gowskiej-zalozycielki-skansenu-we-wdzydzach,id,t.html (dostęp: 27.10.2017 r.)
20 F.K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010, s. 109.
21 https://www.youtube.com/watch?v=KKmuzVBAQIE (dostęp z dn. 29.10.2017 r.)
22 Zob. np.: T. Lasowa, Pokazać źródła kultury, „Pomerania”, 5/2004, s. 5. Warto też zajrzeć do I. Joć,
Kaszubi w dżinsach, „Norda”, 23.04.2004 r. oraz artykułów polemicznych Franciszka Kwidzińskiego
(2.05.2004) i następnych publikowanych w kolejnych numerach tego pisma. Dyskusja ta pokazuje znane
od początków ruchu kaszubskiego zjawisko atakowania Kaszubów głęboko zatroskanych o los języka
i kultury kaszubskiej przez ludzi (zarówno Kaszubów, jak i nie-Kaszubów), którym te wartości są obojętne,
w celu podniesienia własnego prestiżu i znaczenia w tej społeczności. Zarówno ta dyskusja, jak i wiele
innych tego rodzaju działań, powinny stać się tematem gruntownych badań, zwłaszcza obecnie, w dobie
drastycznego i – niestety – pewnie też ostatecznego zaniku języka kaszubskiego.

oraz zwyczajnie z potrzeby zaadaptowania ich dla potrzeb grup artystycznych. Cieka-
wie w tym kontekście brzmi wypowiedź znawcy kaszubszczyzny i poety Stanisława
Janke, który po latach doświadczeń i obserwacji stwierdza: Kiedyś strój kaszubski
kojarzyłem wyłącznie z folkloryzmem, dziś widzę go zupełnie inaczej. Jest dla mnie
ważnym znakiem tożsamości Kaszubów, czymś w rodzaju kimona dla Japończyków.
Absolutnie nie kłóci się z nowoczesnością, pięknie podkreśla umiłowanie swojszczy-
zny. W ubiegłym roku na mój benefis z okazji 60. urodzin w bibliotece w Bolszewie
poprosiłem przyjaciół i znajomych, by przyszli właśnie w strojach kaszubskich. Bardzo
wiele osób spełniło moją prośbę. Wspominam to z dumą i wzruszeniem23.
Ta duma i wzruszenie stały się możliwe dzięki – jak już powiedziano – wielkiej
tradycji norbertańskiej, ale także przez pokolenia zasłużonych propagatorów tego
kunsztu. W 1926 roku zorganizowano pierwszą szkółkę haftu. Pierwotnie pracami
kierowała pani Hinc, zaś od 1935 roku stery przejęła wspomniana Zofia Ptach. Z po-
czątku wykonywano rzeczy domowego użytku, takie jak serwetki, obrusy, poduszki,
względnie całe komplety stołowe. Żukowskie koło liczyło stale od 20 do 50 członkiń.
Spotkania odbywały się raz w tygodniu. Ich miejscem była gospoda Gleinertów (przy
obecnym Rondzie im. Karola Kreffta), w której także eksponowano prace przed
licznymi gośćmi lokalu zwiedzającymi żukowski zespół poklasztorny. Ta działalność
świetnie się rozwijała pod okiem i przy wsparciu zasłużonego proboszcza żukow-
skiego ks. Bernarda Gołomskiego aż do wybuchu II wojny światowej. Sporo z prac
przeznaczano na potrzeby kościoła24.
Wzorem Żukowa powstawały podobne ogniska w innych miejscowościach ówcze-
snego powiatu kartuskiego. Okres II wojny światowej zahamował tę działalność, ale jej
nie przerwał. Sporo kół upadło. Niektóre reaktywowano po wojnie. Przede wszystkim
jednak sztuka ta na trwałe weszła do kaszubskich domów i w nich się nadal rozwijała.
Tak jest do dziś. Obecnie haft jest przedmiotem dumy mieszkańców Kaszub. Sztuka
ta dawno przekroczyła granice naszego regionu. Jednymi z prężniejszych jej ośrod-
ków są współcześnie Tuchola i Człuchów. Na coroczne wojewódzkie konkursy haftu
kaszubskiego organizowane w Lini nadchodzą prace z całego kraju. Dla przykładu
w 2017 roku, w dwudziestym drugim już konkursie, wzięła udział rekordowa liczba
227 hafciarzy i hafciarek, w tym prawie 150 młodzieży szkolnej i gimnazjalnej. W su-
mie nadesłano aż 526 prac ukazujących piękno wszystkich szkół haftu kaszubskiego.
Najwięcej prac tradycyjnie zgłosili uczestnicy z gminy Żukowo oraz z gminy Linia,
a więc gospodarze konkursu. Najwięcej nagród, zwłaszcza w kategoriach szkolnych,
23 https://www.facebook.com/profile.php?id=100000665020571 (dostęp z dn. 27.10.2017 r.).

24 Zob.: F.K. Okroy, Dzieje... Sporo informacji o przedwojennej działalności szkółki żukowskiej
haftu kaszubskiego można też znaleźć w niedawno wydanej publikacji młodej autorki z Żukowa
Magdaleny Zischke, zafascynowanej historią swego miasta. Zebrała ona dużo ciekawych relacji o czasach
przedwojennych, między innymi o historii kaszubskiego haftu. Zob.: M. Zischke, Nieznana historia Żukowa,
Gdynia 2013. Także w Dziejach Żukowa, s. 212, ujęto jedno zdjęcie żukowskiego koła hafciarskiego na
wystawie w 1939 r. W środku siedzi ks. B. Gołomski.

również trafiło do gminy Żukowo. Prawdziwą jednak sensację i radość organizato-

rów wzbudziły m.in. dzieła Haliny Dulemby z Krakowa czy Dawida Mielewczyka
z Londynu. Niemało prac nadeszło z Trójmiasta i z powiatu gdańskiego25.
Każdorazowo konkursowi towarzyszy wystawa dzieł od lat przygotowywana
przez jego pomysłodawcę Edmunda Szymikowskiego. Wystawę zwiedzają tysiące
miłośników tej sztuki. Od lat prezentowana jest także w Żukowie. Rosnąca jej po-
pularność sprawiła, że w roku 2017 postanowiono pokazać ją także w Gdańsku oraz
w niemieckim Ansbach, gdzie zrobiła ogromne wrażenie na mieszkańcach Franko-
nii26. Sukces wyjazdu był na tyle znaczący, że bezpośrednio po nim zdecydowano
o corocznych peregrynacjach wystawy. W 2018 roku wystawa pokonkursowa ma być
zaprezentowana w Łodzi, centrum polskiego włókiennictwa27.
Odrębną kwestią w powstaniu haftu jest udział bliźniaczego ośrodka zakonnego
czyli klasztoru w Żarnowcu, o czym wzmiankuje większość publikacji traktujących
o historii tej sztuki28. Fundacja klasztoru żarnowieckiego zaistniała nieco później
niż żukowskiego, bo około roku 124529. Pierwotnie był to konwent cysterski, zaś
po reformacji i kontrreformacji (koniec XVI w.) osiadły w nim benedyktynki. Po
I rozbiorze Polski, klasztor – podobnie jak żukowski – został zsekularyzowany przez
władze pruskie. Taki stan trwał do końca II wojny światowej. W 1946 roku bene-
dyktynki wróciły do Żarnowca. Zatem, w przeciwieństwie do Żukowa, ten klasztor
istnieje do dnia dzisiejszego.
Trudno jednak w literaturze przedmiotu doszukać się tak ewidentnych dowodów
– jak to jest w przypadku Żukowa – na udział klasztoru żarnowieckiego w kreacji
współczesnego haftu kaszubskiego. Wiadomo jednak na pewno, że benedyktyn-
ki także zajmowały się haftem paramentów liturgicznych. W skarbcu klasztornym
w Żarnowcu znajdują się do dziś bezcenne ornaty i kapy – dzieła rąk benedyktynek.
Autor osobiście je oglądał realizując kolejny odcinek programu „Skarbë Kaszëb”
w Twojej Telewizji Morskiej30. Znawca dziejów żarnowieckiego klasztoru s. Mał-
gorzata Borkowska OSB31 podkreśla w nim, że w Żarnowcu – w przeciwieństwie do
25 http://www.gminalinia.com.pl/aktualnosci-gdk/xxii-wojewodzki-konkurs-haft-kaszubski-linia-
-2017/ (dostęp z dn. 28.10.2017 r.)
26 http://pomorskie.eu/-/barwy-pomorskiej-tradycji-wystawa-haftu-kaszubskiego-w-ansbach
27 Wywiady radiowe z Mirosławą Kuberną i Janem Trofimowiczem z Lini wyemitowane w pro-
gramie „Na bôtach i w bòrach”, 5.11.2017 r.
28 Zob. np.: W. Szkulmowska, Współczesna sztuka ludowa Kaszub, Bydgoszcz – Gdańsk – Słupsk
1992, s. 23. Zob. także: K. Szałaśna, W. Szkulmowska, H. Ostrowska-Wójcik, Współczesna sztuka ludowa
Kaszub, Bydgoszcz 1987, s. 18 oraz W. Błaszkowski, Hafty regionalne na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk
1983, s. 13.
29 M. Borkowska, Legenda Żarnowiecka, Gdańsk 1999, s. 8.
html?play= on (dostęp z dn. 29.10.2017 r.)
31 S. Małgorzata Borkowska OSB jest m.in. autorką świetnej publikacji o tytule Legenda Żarnowiec-
ka, Gdańsk 1999, w której przedstawia dzieje klasztoru w formie legendy, choć podaje w niej wyłącznie
ściśle zweryfikowane fakty historyczne.

Żukowa – zachowało się sporo szat kościelnych. Eksponowana jest tylko część z nich.
W gruncie rzeczy dostęp do skarbca jest bardzo ograniczony. Można go zwiedzać
wyłącznie za specjalnym przyzwoleniem sióstr zakonnych. Jako że program dostęp-
ny jest na stronie internetowej, każdy może niektóre z tychże szat zobaczyć. Jest to
rzecz absolutnie unikatowa, gdyż klasztor jest klauzurowy, zdecydowanie stroniący
od wszelkich mediów32. Z tego powodu większość dzieł znana jest tylko zakonnicom.
Skarby te oglądali wcześniej uczeni związani z Polską Akademią Nauk – Barbara Rol
i Iwona Strzelecka. W książce, która powstała jako plon tych badań, zawarły one aż
81 czarno-białych fotografii benedyktyńskich szat kościelnych z Żarnowca33. W nie-
których przypadkach uderzające jest ich podobieństwo do znanych nam z fotografii,
lecz niestety ukradzionych, szat żukowskich.
Oba klasztory żukowski i żarnowiecki oddalone były od siebie o około 60 kilo-
metrów. Jest zrozumiałe zatem, że przez wieki klasztory te współpracowały z sobą.
O tym fakcie jednoznacznie mówią też etnografowie. Wojciech Błaszkowski ujmuje
to następująco:
Do czasu likwidacji obu klasztorów dokonanej przez rząd pruski w r. 1835 (dla
zagrabienia ich majątku i przecięcia działalności kulturalnej w duchu narodo-
wym), Żukowo i Żarnowiec utrzymywały ze sobą silne kontakty w dziedzinie
kultury i sztuki, dzieliły się osiągnięciami technicznymi oraz wzorami zdo-
bytymi z zewnątrz. Nie ograniczały się do wytwórstwa samych paramentów
kościelnych, pracowały również na zlecenie odbiorców świeckich. Dwory
i dworki szlacheckie, domy mieszczan, a niekiedy i chaty gburskie zaopa-
trywały się w przedmioty sztuki, sprzęt, obicia i zdobione tkaniny, wyko-
nane w pracowniach obu klasztorów. Autor niniejszej pracy oglądał w cha-
cie kaszubskiej malowaną skrzynię i szelbiąg oraz polichromowane rzeźby
– pochodzące z klasztoru żukowskiego. Niewątpliwie i kaszubskie czepce
– przynajmniej spora ich liczba – wykonane były w pracowniach Żukowa
i Żarnowca. Za tym przemawia podobieństwo techniki złotogłowia kaszub-
skiego do paramentów klasztornych – układ kompozycyjny i ornamentyka34.
W. Błaszkowski był Kaszubą spod Sierakowic. Wyrósł w kulturze i języku ka-

szubskim, a jednocześnie miał gruntowne przygotowanie zdobyte na Wydziale Etno-
grafii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Dlatego jego sądy mają solidne
podstawy merytoryczne, jednocześnie cechują się odpowiedzialnością przed własną
społecznością. Wyklucza to popełnianie przypadkowych błędów, które pojawiają się
html?play= on (dostęp z dn. 29.10.2017 r.)
33 Katalog zabytków sztuki. Puck, Żarnowiec i okolice, red. B. Rol i I. Strzelecka, Warszawa 1989.
34 W. Błaszkowski, Hafty regionalne na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1983, s. 17.

ks. prałat Stanisław

Gackowski,
fot. ze zbiorów
własnych autora
Przykład ornamentyki
szat kościelnych
przechowywanych
w żukowskim skarbcu,
fot. ze zbiorów własnych autora

czasami u innych badaczy spoza społeczności kaszubskiej, niejako z boku obserwują-

cych i opisujących ten kunszt. Takim przykładem jest stwierdzenie, że T. Gulgowska
była Niemką35. A przecież urodziła się w Wielkich Chełmach pod Chojnicami, a sama
o sobie mówiła: Czuliśmy się Kaszubami36, na co zwrócił także uwagę M. Jeliński
z Żukowa, również Kaszuba pochodzący spod Sierakowic.
Aktywność rodzimych badaczy zdecydowanie przybliża nas do pełnego pozna-
nia dziejów tej pięknej sztuki kaszubskiej. Jednocześnie – co jest szczególnie cenne
– są oni także jej niestrudzonymi propagatorami. Należy też do nich Edmund Szy-
mikowski, autor popularyzatorskiej pracy o żukowskiej szkole haftu37. Dzięki tym
wszystkim ludziom sztuka ta nadal znakomicie się rozwija w czasach, w których
wieczorne rodzinne i międzysąsiedzkie rozmowy, tak bardzo sprzyjające ongiś wspól-
nym hafciarskim działaniom, niemal zupełnie już zanikły na korzyść współczesnej
technologii cyfrowej. Piękno haftu kaszubskiego i wartości wypływające z jego wy-
konywania (m.in. kształtowanie umiejętności manualnych, wzbudzanie poczucia
estetyki, umiejętność tworzenia kompozycji, wyciszanie), są na tyle atrakcyjne, że
mogą rywalizować z przyjemnościami serwowanymi przez współczesny rozwój
cywilizacyjny. Szczególnie jedno i drugie (żywotność sztuki hafciarskiej i rozwój
urbanistyczny) widoczne są na terenie Gminy Żukowo – kòlébczi kaszëbsczégò wë-
sziwù. To hasło promocyjne jest w pełni uzasadnione. Przede wszystkim w tej dużej
gminie, liczącej już 35 tysięcy mieszkańców, o największym w Polsce przyroście
ludności wynikającym głównie z ruchów migracyjnych, działa najwięcej szkółek haftu
dla dzieci i dorosłych. Ma to swoje odzwierciedlenie w największej liczbie laureatów
corocznych wojewódzkich konkursów haftu w Lini. Te fakty mają przede wszystkim
swe źródła w tradycji i historii tego obszaru, kształtowanej w ciągu wieków przez
żukowski klasztor norbertański.
35 Zob.: https://www.youtube.com/watch?v=KKmuzVBAQIE (dostęp z dn. 29.10.2017 r.)

36 A. Bukowski, Regionalizm kaszubski, Poznań 1950, s. 137.
37 E. Szymikowski ABC... haftu kaszubskiego, szkoła żukowska, Gdynia 2006.

Przejawy ludowej działalności twórczej

u Kaszubów w Kanadzie
Pierwsi emigranci z Kaszub przybyli do Kanady w 1858 roku. Pochodzili głównie

z obecnych powiatów chojnickiego, kościerskiego, bytowskiego i kartuskiego. Na
nowej ziemi szukali dostatniego życia i swobód. Znane są nam uciążliwe warunki
podróży emigrantów, niedole, choroby, głód, niebezpieczeństwa, oszustwa agentów
oraz ciężki pionierski los emigrantów1. Emigrowano grupami sąsiedzkimi, gdyż
chciano w nowych, nie bardzo znanych warunkach, znaleźć oparcie we wzajemnej
pomocy. Nawykli do ciężkiej pracy i wysiłku, osiedlili się w dolinie rzeki Madawaski
(Madawaska Valley), gdzie z ogromnym trudem urządzali farmy na kamienistej ziemi,
pracowali w lesie, byli rybakami. Zakładali parafie i miejscowości takie jak Hagarty
(później przemianowane na Wilno na cześć osiadłego z nimi księdza pochodzącego
z Wilna litewskiego) i kolejne. Zamieszkali też w Killaloe, Madawaska, Whitney,
Combermere, Brudenell, Renfrew i Pembroke. W kościele Kaszubi modlili się po
polsku, choć nigdy się nim nie posługiwali na co dzień, w szkole i urzędzie porozu-
miewali się po angielsku, ale w domu mówili zawsze po kaszubsku. Do lat 70-tych
XX wieku kaszubski był ich podstawowym językiem komunikacji. Niestety, zmiany
cywilizacyjne wpłynęły na przerwanie naturalnego przekazu językowego. Do tego też
czasu do ojczyzny przodków docierały sporadyczne informacje o losach tej emigracji2.
1 Podczas obchodów 150-lecia emigracji ks. prał. Ambroży Pick, Kaszuba czwartej generacji
emigrantów, powiedział na głównej uroczystości w Wilnie, m.in.: Dzysô je nama tu wespół dobrze, ale
czej 150 lat temù naszi lëdze tu przëszlë, tej rząd jima dôł seczérã i hakã i rzekł: „Terô biôjta i òbrabiôjta
tã zemiã.” To bëło tej baro czãżkò. Ale òni so delë radã. Kò przëszlë tu za chlebem i za wòlnoscą. [Teraz
jest tu nam wspólnie dobrze, ale gdy 150 lat temu nasi ludzie tu przybyli, wówczas rząd dał im siekierę
i motykę i powiedział: „Teraz idźcie i obrabiajcie tę ziemię”. Wtedy było bardzo ciężko, ale oni dali sobie
radę. Przyszli tu bowiem za chlebem i wolnością]. Ciekawe, że podczas tej jubileuszowej mszy także oba
czytania, psalm i ewangelia były w języku kaszubskim, co zaskoczyło wszystkich Kaszubów z Polski.
2 Jako pierwszy o emigrantach obszernie pisał Józef Kisielewski w pracy z 1938 roku Ziemia
gromadzi prochy wydanej w Poznaniu. Jedną z pierwszych relacji z pobytu w Kanadzie zamieścił Arkady
Fiedler w książce Kanada pachnąca żywicą, Warszawa 1955, który w podrozdziale Wilno w Ontario na
siedmiu stronach zawarł sporo ciekawych refleksji. Ciekawe są też impresje, które ujął Augustyn Necel
w swej książce o bardzo wymownym tytule Z deszczu pod rynnę, Warszawa 1971. Bardzo ważne były też
liczne artykuły Pawła Brzeskiego (1914–2008) z Toronto i Bronisława Sochy-Borzestowskiego autora
Panoramy kaszubsko–pomorskiej” wydanej w Londynie (1975), w którym jest np. artykuł o początkach
Polskiego Ośrodka Harcerskiego „Kaszuby” w ontaryjskim Wilnie. Bardziej gruntowne badania rozpoczęły

Ważnym momentem w życiu kanadyjskich Kaszubów było założenie organizacji

zrzeszającej Kaszubów zatroskanych o zachowanie i rozwój kaszubskiego dziedzic-
twa kulturowego wśród Kaszubów w Kanadzie o nazwie Wilno Heritage Society
(Wileńskie Stowarzyszenie Dziedzictwa). Ojcami powstania organizacji byli przede
wszystkim Martin Shulist oraz ks. Aloysius Rekowski, autor książki o Kaszubach
za oceanem3, która dała początek szerszym badaniom oraz działaniom związanym
z kaszubską emigracją w Kanadzie. To właśnie ta książka wzbudziła zainteresowanie
dziejami Kaszub u Davida Shulista (syn Martina), który był wieloletnim liderem
stowarzyszenia WHS i głównym realizatorem jego zawiązania. Pierwsze spotkanie
odbyło się 15 marca 1998 r. Oprócz prezesa D. Shulista do zarządu weszli: wice-
prezes Michael Coulas, skarbnik Ed Chippior, Andrew Yantha (odpowiedzialny za
działania przy rozbudowie skansenu w Wilnie), sekretarz Diane Etmanskie oraz Phil
Biernaskie, Teenie Shulist i Christine Recoskie4. W latach 2010–2015 D. Shulist był
burmistrzem gminy Barry’s Bay Hagarty. Mimo że obecnie nie piastuje już żadnych
ważniejszych urzędów wciąż jest uważany za postać numer 1 wśród Kaszubów. Często
zwany jest tam kaszubskim królem. W ostatnich miesiącach trudzi się nad książką,
w której opisuje swoje życie związane z kaszubszczyzną oraz osobisty pogląd na
sprawy regionalizmu kaszubskiego i jego relacji z polskością5.
W publikacji znajdzie się bardzo dużo opisów współczesnych działań kulturowych
w Kanadzie. Sporo miejsca zajmuje opis uroczystości 150-lecia pierwszej emigracji
Kaszubów do Kanady, która odbyła się w sierpniu 2008 roku. Podczas obchodów
się dopiero począwszy od lat 80-tych XX wieku. Od tego czasu powstało już całkiem sporo książek
w języku polskim. Są to m.in.: I. Jost, Osadnictwo kaszubskie w Ontario, Lublin 1983; R. Małańczak,
Kaszuby, Ontario w poszumie borów i odplusku fal, Toronto 1990; J. Kucharska, Poszukiwania tożsamości
kulturowej ludności kaszubskiej w Polsce i Kanadzie, Łódź 1993; K. Ickiewicz, Kaszubi w Kanadzie,
Gdańsk 1981; W. Szulist, Kaszubi kanadyjscy, Gdańsk 1992; J. Borzyszkowski, O Kaszubach w Kanadzie,
Gdańsk – Elbląg 2004; S. Stolarczyk, Nasza Polska kanadyjska, Toronto 2008. Nie mniej książek powstało
w języku angielskim, z czego najważniejsza to A. Rekowski, The saga of the Kashub people in Poland,
Canada, USA, Ottawa [1996], a S. Mask Connolly, Kashubia to Canada Crossing on the Agda, Ottawa
2003. Ponadto warto wymienić np.: J. M. Glofcheskie, Folk music of Canada’s oldest Polish community,
Ottawa 1980; The proud inheritance, red. A. Żurakowska, Ontario’s Kaszuby, Ottawa 1991; M. Biernaskie,
Barbara Dombroskie, Dombroskie Genealogy, Kanada Ontario 2013; Kashub/ Polish Heritage Stories of
Renfrew County; crosses of Wilno by D. and M. Shulist, Wilno 2002.
3 A. Rekowski, The Saga od The Kashub People in Poland, Canada, USA, Ottawa [1996].
4 Zob.: http://www.wilno.org/vol1.html, w którym odnotowano m. in.: On March 15th 1998, the
Wilno Heritage Society met for the first time. At this meeting, a committee was formed and Dave Shulist
was voted President; Michael Coulas was voted Vice-President; Ed Chippior was voted Financial Director
and the following committee members nominated: Andrew Yantha (Building Director) has since stepped
down and his position has been filled by Phil Biernaskie, Teenie Shulist (Heritage Director), Christine
Recoskie (Treasurer), Diane Etmanski (Secretary). [15 marca 1998 r. Wilno Heritage Society spotkało się
po raz pierwszy. Na tym spotkaniu utworzono zarząd. David Shulist został wybrany na prezesa, Michael
Coulas został wiceprezesem, Ed Chippior został kierownikiem finansowym. Ponadto członkami zarządu
zostali: Andrew Yantha (ds. budynków), po którego odejściu miejsce zajął Phil Biernaskie, Teenie Shulist
(ds. dziedzictwa), Christine Recoskie (skarbnik), Diane Etmanski (sekretarz)].
5 Informacje od Davida Shulista. Autor jest w posiadaniu fragmentów przygotowywanej pracy.

Młodzież prezentuje swoje prace, fot. ze zbiorów własnych autora
po raz pierwszy zaprezentował się zespół kaszubski w kompletnych strojach regio-

nalnych. Grupa ta zorganizowana była specjalnie na uroczystość. Wystąpili w niej
głównie studenci, potomkowie kaszubskich emigrantów, w tym Sarah Chippior (Sara
Szczypior) od wielu lat zaangażowana w upowszechnianie kaszubskiej kultury. Ze-
spół zaprezentował kilka tańców kaszubskich, w tym kosedra. Repertuar czerpie od
zaprzyjaźnionych partnerów z Polski, zwłaszcza od zespołu „Kaszuby” z Kartuz, który
dwukrotnie koncertował w Kanadzie. Lider zespołu Franciszek Kwidziński, podczas
tej samej uroczystości, wręczył gospodarzom po trzy zestawy męskich i damskich
strojów kaszubskich. Zarówno w oparciu o tę współpracę, jak i na bazie licznych pu-
blikacji (w tym teczki haftu), które w dostatecznych ilościach docierają do Kaszubów
zza oceanu, miejscowe hafciarki wykonują stroje oraz liczne obrusy i inne elementy
opatrzone motywami kaszubskimi6. Sporo eksponatów jest też na stałej ekspozycji
w skansenie. Organizowane są kursy hafciarskie, w których licznie uczestniczą panie,
głównie z Wilna i Barry’s Bay. Do bardziej znanych hafciarek należą Bernice Bleskie,
Theresa Prince, Zosia Kosinski, Joyce Lorbetskie. Tworzą one wraz z kilkoma innymi
Kaszubski Klub Hafciarski w Wilnie. Ponadto od kilku lat organizowane są kursy
w szkołach, dawniej aż w trzech w Wilnie, Barry’s Bay i Round Lake. Obecnie – po
likwidacji dwóch szkół – tylko w Barry’s Bay. Zwycięzcy co roku ogłaszani są na
Kashub Day księżniczką i księciem Kaszub7.
6 Informacje od Davida Shulista. Autor osobiście wielokrotnie (także w wielu domach) oglądał
dzieła kaszubskich hafciarek z Kanady.
7 Na przełomie 2012 i 2013 roku część eksponatów prezentowano w Toronto przy okazji wystawy
fotografii o Kaszubach kanadyjskich i polskich Mariana Gorlikowskiego z opisami Eugeniusza Pryczkowskiego,
która po raz pierwszy prezentowana była w ambasadzie Kanady w Polsce w czerwcu 2012 roku. 3 października

Przez te działania kaszubski strój staje się w Kanadzie coraz bardziej popularny.
Obecnie na każdym corocznym Kashub Day używane są już wyłącznie właściwe
kaszubskie stroje regionalne. Nie jest to takie oczywiste, gdyż całkiem niedawno
było tam zgoła inaczej. W latach 60-tych i 70-tych kaszubskie dzieci przyjmowane
były tam do I Komunii świętej w strojach z elementami folkloru krakowskiego.
Jeszcze w 2007 r. Martha Linton z domu Palubeski (Pałubicki) śpiewała na estra-
dzie piosenki kaszubskie także w stroju krakowskim8. Właśnie takie stroje były tam
wówczas dostępne i używane. Miały podkreślać etniczne (polskie) pochodzenie tej
grupy mieszkańców Kanady9.
Wspomniana Martha Linton nagrała płytę kompaktową Polish-Kashub Songs.
Jej przodkowie wyemigrowali do Kanady w 1870 roku. Mimo że należała już do
czwartego pokolenia emigrantów świetnie mówiła po kaszubsku. Znała ponad 60
piosenek, które przejęła od swoich przodków. Znakomita większość była pierwotnie
w języku polskim. Wykonywane są jednak ewidentnie z zastosowaniem fonetyki
kaszubskiej. Bardzo często w polskich słowach występuje labializacja, niemal wszę-
dzie zastosowano cechę językową zwaną kaszubieniem (zamiast polskich ś, ć, ź,
dź używane są s, c, z, dz), z kolei twarde sz, cz, ż artykułowane są miękko. Wśród
dziewiętnastu piosenek jest utwór Jestem Kaszubą, inne znane są z repertuarów grup
folklorystycznych z różnych regionów polskich. Najbardziej znany z nich utwór to
Głęboka studzienko. Na okładce wydanej w 2006 roku płyty jest zdjęcie tańczących
w strojach kaszubskich osób na festynie Kashub Day w 2006 roku, zaś na tylnej
stronie jest zdjęcie solistki oraz skrzypka Raya Chapeskiego, także Kaszuby. Oboje
są w strojach krakowskich10. Ray Chapeskie (Czapiewski) od kwietnia 2008 do lute-
go 2017 roku prowadził wspólnie z Davidem Shulistem audycję kaszubską o tytule
2012 r. otwarto ją uroczyście w senacie RP, a 23 listopada w Królewskim Muzeum w Toronto. Wydarzenia
te utrwalono w licznych artykułach prasowych, także w przekazach telewizyjnych. Informacje o kaszubskiej
przyjaźni ujęto w publikacji Ambasady Kanady w Warszawie wydanej w wielotysięcznym nakładzie. Warto
dodać, że przed Ambasadą Kanady w Warszawie stanął pomnik upamiętniający polsko-kanadyjskie braterstwo
broni. Stanowią go dwa głazy. Jeden sprowadzono z Barry’s Bay, drugi z Ziemi Kaszubskiej. Wykonawcą
pomnika była firma „Murkam” z Kawli Dolnych Leona Czerwińskiego. Zob. E. Pryczkowski, Aktualny
rozwój kultury kaszubskiej u Kaszubów w Kanadzie, „Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka”, Gduńsk
2013, ss. 255–265.
8 Zob. Film dokumentalny „Kaszubi w Kanadzie”, real. E. Pryczkowski, emisja w TVP, 2008.
9 Ciekawie mówi o tym David Shulist: When my Father Martin Shulist was promoting our heritage
in the 1960’s, he has all our youth dress up in Polish costumes. You never saw a Kashubian costume.
NEVER. We did not know of the Kashubian costume until around 1997. We did not know we were Kashub
– We did not know that our language, culture, traditions were Kashubian. We never knew that Kashubia
was the Fatherland. Our true identity was taken away from us. It was hidden for almost 140 years, until
Father Al Rekowsczi and I exposed the truth. [Gdy mój ojciec Marcin Szulist promował nasze dziedzictwo
w latach 60-tych, ubrał nas wszystkich młodych w polskie stroje. Nigdy nie widzieliśmy kaszubskiego stroju.
Nigdy! Nie znaliśmy kaszubskiego stroju aż do 1997 roku. My nie wiedzieliśmy, że jesteśmy Kaszubami. Nie
wiedzieliśmy, że nasz język, kultura, tradycje były kaszubskie. Nigdy nie wiedzieliśmy, że Kaszuby są naszą
ojczyzną. Nasza prawdziwa tożsamość była usunięta z nas. Była ukryta prawie przez 140 lat, aż do czasu,
gdy ks. Alojzy Rekowski wraz ze mną ujawniliśmy prawdę.]. Zob. List e-mail do autora z 27.12.2017 r.
10 Płyta CD Martha Linton sings Polish-Kashub Songs jest w posiadaniu autora.

„Radio Kaszëbë” w powiatowej rozgłośni Radio Renfrew. Nadal każdego roku wy-
stępuje na Kashub Day i innych wydarzeniach kulturowych. Zawsze ma już na sobie
strój kaszubski. Także Martha Linton otrzymała w prezencie na początku maja 2008
roku kompletny strój kaszubski. Jego przekazaniu towarzyszyło ogromne wzruszenie
ludowej artystki. Wystąpiła w nim podczas obchodów 150-lecia emigracji. Niestety,
już w kwietniu 2009 roku Linton zmarła w wieku 82 lat11.
Na festynach często też występuje z kaszubskimi piosenkami Janet Peplinskie.
W 2016 roku zaśpiewała między innymi utwór zaczynający się od słów Pòsłała
mie matka. Jego tekst ujęty jest w publikacji wydanej w 1980 roku przez Muzeum
Narodowe w Ottawie. Autorem jest muzyk pochodzący z kaszubskiego Barry’s Bay
John Michael Glofcheskie (Główczewski). Choć utwór ten również zapisany jest
w polskiej transkrypcji, wokalistka zaśpiewała go po kaszubsku. W książce opubliko-
wano kilkadziesiąt tekstów piosenek wraz z nutami. Wszystkie zebrano na Kaszubach
Ontaryjskich. Żadna jednak z nich nie jest oryginalnym utworem kaszubskim. Są
to po prostu polskie piosenki ludowe wykonywane – a także częściowo zapisane –
w fonetyce kaszubskiej12.
Zupełnie inaczej prezentuje się płyta wydana w 2015 roku przez polonijny zespół
z Hamilton o nazwie „Ludowa nuta” używający także wersji kaszubskiej tej nazwy
– „Lëdowô nóta”. Grupa wykonuje pieśni znane z folkloru różnych regionów Polski.
Koncentruje się jednak głównie na folklorze kaszubskim. Występuje też w kaszub-
skich strojach, choć posiada także stroje innych regionów. Niektórzy z członków
zespołu są ściśle powiązani rodzinnie z Kaszubami. Sam lider Sławomir Dudalski,
urodzony w Grudziądzu, czuje się Kaszubą, od 2015 roku jest członkiem Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego w Baninie. Jego żona – urodzona w Kanadzie – ma silne
więzy rodzinne z kanadyjskimi Kaszubami. Ich płyta jest nagrana we wzorcowym
języku kaszubskim. Nosi tytuł Zeza wiôldżi wodë – Kaszëbë. Beyond the great wa-
ter – Kaszëbë. Zawiera siedemnaście tradycyjnych utworów kaszubskich. Pierwsza
piosenka jest po angielsku z wstawkami kaszubskimi. Z jej treści płynie zachęta do
nauki kaszubskiego. Wzorowana jest na słynnej polce zatytułowanej Speaking Polish
Polka [Polka mówiąc po polsku], a napisanej przez polskich emigrantów. Brzmienie
piosenek wzbogacone jest amerykańskimi motywami muzycznymi. Utwory są bardzo
żywiołowe, zawierają bogate instrumentarium oraz dobre sekcje wokalne. Całość
ukazuje Kaszuby, jako bardzo ciekawy region, z bogatą kulturą morską13.
Zespół śpiewał podczas ceremonii odpustowej w sanktuarium Królowej Kaszub
w Sianowie 20 lipca 2015 roku. Na tej uroczystości poświęcony został proporzec
grupy. W centralnym miejscu zdobi go wizerunek Królowej Kaszub otoczony napi-
sem „Matka Bòskô Swiónowskô Kaszëbskô Królewô”. Wykonawcami dzieła są Inga
11 AEP, Zmarła królowa kaszubskiej pieśni.

12 J. M. Glofcheskie, Folk music of Canada’s oldest Polish community. La musique traditionnelle
de la plus ancienne communaute polonaise du Canada, Ottawa 1980, s. 63.
13 Płyta jest w posiadaniu autora.

Janusz Charczuk, fot. ze zbiorów własnych autora
Mach z Bytowa oraz Gabriela Reca z Tuchomia. „Lëdowô nóta” występowała także na
Festiwalu Folkloru w Brusach oraz na Festiwalu Filmów Kaszubskich w Miszewku.
Wszędzie zyskiwała ogromny aplauz i uznanie14. Podobnie jest zawsze w Kanadzie
i USA, gdzie grupa występuje bardzo często. W ostatnich latach niemal co roku jest
też na Kashub Day. Koncertowała zarówno na obchodach 150-tej rocznicy emigracji,
jak i na uroczystości intronizacji repliki Matki Boskiej Królowej Kaszub, 7 i 8 maja
2016 r.15.
Kaszuby w Kanadzie inspirują także malarzy. Mnóstwo obrazów utrwalających
dawne farmy i pejzaże Doliny Madawaski namalował All Burandt (1934–2016), twórca
ludowy z Barry’s Bay dobrze mówiący w języku swoich ojców. Zależało mu przede
wszystkim na tym, by utrwalić mu znane z młodości zagrody kaszubskie16. Zafascyno-
wany Kaszubami jest Janusz Charczuk, niegdyś piłkarz I-ligowej Lechii Gdańsk, emi-
grant od prawie czterdziestu lat, twórca wielu pięknych ikon17. Do rodzimej tematyki
14 Zob.: E. Pryczkowski, Swiónowskô nasza Matinkò. Dzieje parafii i sanktuarium oraz cuda
Królowej Kaszub, Banino 2016, ss. 361n.
15 Tamże. Zob. także: Kashub Day May 4, 2013, „News from the Wilno Heritage Society & Polish
Kashub Heritage Museum”, Fall/Winter 2013, Nr 2; Film dokumentalny „Kanadijsczi Kaszëbi”, real.
E. Pryczkowski, https://www.youtube.com/watch?v=QrTt0lPM-5c.
16 Zob.: A sallute to..., „News from the Wilno Heritage Society & Polish Kashub Heritage Museum”,
Fall/Winter 2016, Nr 2; Film dokumentalny „Kaszubi w Kanadzie”, real. E. Pryczkowski, emisja TVG,
2008.
17 Janusz Charczuk tak wyjaśnia początki swej fascynacji: Ten unikalny i niepowtarzalny rejon
Kanady jest do złudzenia podobny do rejonu Kaszub w Polsce, za strumykami i rzeczkami wijącymi się
wśród leśnych wzgórz i pagórków, z niebieską tonią czystych i nieskażonych jezior, lasami z wiekowymi
sosnami pachnącymi żywicą, złocistymi klonami, lasami pełnymi najrozmaitszych zwierząt.

sięga Kaszubka Shirley Mask Connolly, z wykształcenia malarka, z zamiłowania

dziennikarka i dokumentalistka dawnego i współczesnego życia Kaszubów w Kana-
dzie. W obu tych przypadkach nie można jednak mówić o twórczości ludowej. Oboje
są w pełni profesjonalnymi artystami18.
Shirley Mask-Connolly jest autorką pomnikowego książkowego dzieła Kashubia
to Canada: Crossing on the Agda19. Jest to Kaszubka urodzona w Hagarty, nieopodal
Killaloe w rodzinie Ludwika i Rity (z Lipińskich) Maszków. Jej rodzice świetnie
mówili w języku kaszubskim. W roku 2003 Wilno Heritage Society zainicjowało
wydawanie periodyku, którego została redaktorką. Pismo ukazuje się dwa razy w roku.
Jest doskonałym rejestratorem wielu działań kulturowych i organizacyjnych ontaryj-
skich Kaszubów, także relacjonuje liczne przedsięwzięcia podejmowane wspólnie
przez Kaszubów z Polski i Kanady20.
W czasopiśmie szeroko zaprezentowana została wizyta osiemnastoosobowej de-
legacji Kaszubów, która w dniach od 2 do 9 maja 2016 roku wzięła udział między
innymi w Kashub Day. Głównym jednak powodem wizyty było przywiezienie repliki
Królowej Kaszub i zainstalowanie jej w kościele w Wilnie21. Grupa zwiedziła sporo
ważnych miejsc historycznie i współcześnie związanych z diasporą kaszubską. Jeden
z dni poświęcony był na poznanie tak zwanej katedry pod sosnami oraz obiektów,
w których co roku odbywają się – już od lat 50-tych ubiegłego wieku – obozy har-
cerskie dla dzieci emigrantów polskich z większych ośrodków miejskich Kanady.
W jednym z domów natrafiłem na broszurę z tekstami pisanymi w języku polskim.
Oto jeden z nich o tytule Kaszuby w Kanadzie:
Gdyby ci ktoś powiedział o chatach wśród malw kwitnących,

O pieśniach tych polskich, kojących,
O ogniskach wzniecanych przez polskich harcerzy.
To byś nie uwierzył,
Że w dalekiej Kanadzie
Błękit jezior Bałtyk przypomina,
Dzikie kaczki lecą pod chmurami,
Słowiki w uśpionych jaśminach
Śpiewają tak samo,
I zda mi się, że jestem w Polsce,
18 AEP, m.in. korespondencja z S. Mask Connolly i J. Charczukiem.

19 S. Mask Connolly, Kashubia to Canada: Crossing on the Agda, Ottawa 2003 [pl.: Kaszuby do
Kanady: Podróż na Agdzie (Agda to nazwa statku pasażerskiego, którym płynęli kaszubscy emigranci)].
Ponadto dużą wartość stanowią inne prace Shirley Mask Connolly, jak: S. Mask Connolly, Pioneers in
Canada’s First Polish Settlement, Ottawa 2002 oraz S. Mask Connolly, Marriage Matters, Ottawa 2014.
20 Zob.: E. Pryczkowski, Anglojęzyczne nowiny z kaszubskiego Wilna w Kanadzie, w: Òd Skôrbù
do „Stegnë”, red. D. Kalinowski, Wejherowo 2017.
21 Zob.: S. Mask Connolly, Kashub Day – May 7, 2016, „News from the Wilno Heritage Society
& Polish Kashub Heritage Museum”, Fall/Winter 2016, Nr 2.

że jestem z tobą mamo.

I jakaś rzewność na serce się kładzie –
Kaszuby, Krzyż, Wilno – w Kanadzie.
Płoty w malwach, traw zielonych kłosy,

Zroszone perliście poranki...
I chciałoby się biec, biec, biec
Na przełaj, boso, poprzez zdumione rumianki,
Jak wtedy gdy dzieciństwo śmiało się beztrosko,
Gdy chleb pieczony w domu podawała matka,
Kiedy dziesięć przykazań i opieka Boska
Były wśród burz życiowych najpewniejszą kładką.
Gdyby, ci ktoś powiedział –

O kościele, kaplicy i krzyżach,
O przyjaźni co ludzi tak zbliża,
O pięknych druhnach i druhach,
O dzielnych zuchach,
I o zlotach polskich harcerzy,
To byś nie uwierzył,
Że tu jakoś tak dobrze i tak jakoś swojsko...
Kiedy słyszysz śpiew polskiej młodzieży
Na Kaszubach, w Kanadzie czujesz się jak w Polsce.
Musisz być tu ażeby uwierzyć.
I to wszystko praojców ręką postawione,
Trwa i pokoleniom służyć ma przykładem,
I poprzez potomnych ciągle wzbogacane,
By do tysiącleci podążyć tym śladem!
W publikacji był jeszcze jeden tekst odnoszący się do mieszkańców tego terenu.
Nosi tytuł Kaszuby. Jego pierwsze wersety brzmią następująco: Mocą cierpień, po-
święceń i ofiarnej pracy / Wykarczował lud polski swe godło „Kaszuby”, / Nikt nie
liczył swych zasług, nikt nie chciał odznaczeń, / Praojcowie swym wnukom zostawili
chlubę! [...]22.
Utwór ten, jakościowo znacznie słabszy od poprzedniego, opisuje odczucia przy-
padkowego emigranta polskiego, który na Kaszubach w Kanadzie zetknął się z trady-
cją kaszubską. W dalszej treści wyczuwalna jest pewna supremacja Polaków. Język
kaszubski zwany jest gwarą, miejscowi Kaszubi to raczej wyłącznie chłopi kulty-
wujący rodzime zwyczaje i tradycje wyniesione ze starego kraju. Z utworu wypływa
22 AEP, fotokopia tekstu.

protekcjonalny stosunek polskich emigrantów wobec Kaszubów wyczuwalny zwłasz-

cza w II połowie XX wieku, a śladowo także do dnia dzisiejszego. Warto przytoczyć
słowa organisty z Wilna Gordona Lorbietskiego, potomka kaszubskich emigrantów,
który świetnie posługuje się kaszubszczyzną. Zna także nieźle język polski, gdyż
studiował przez rok w Archidiecezjalnym Studium Organistowskim w Lublinie. Pisze
on tak: Matka i Ojciec mogli wspaniale mówić po kaszubsku. Niestety matka troszkę
się wstydziła, gdy ktoś z polskiego pochodzenia do niej mówił po polsku, nie chciała
odpowiedzieć po kaszubsku. Niestety to od świadectwa z 1960 lat, bo kiedyś Polacy
do niej mówili: „O wy Kaszebe! To gwara, nie język i jesteście ubogi ‚pezanczy’ [od
ang. słowa „peasant” – pl. „chłop, prostak” – EP], biedny chłopi i farmery”. Tak
niestety potraktowani byli ojcowie23.
Zgoła inaczej prezentuje się mało znana twórczość Romana Małańczaka, który
po II wojnie światowej utracił na zawsze swą małą ojczyznę na Kresach Wschodnich
Rzeczypospolitej. Wyemigrował do Kanady, gdzie później zakochał się w Kaszubach,
które stały się dla niego namiastką utraconego raju. W 1990 roku ukazał się w Ottawie
jego tomik poezji24. Zadedykował go Pamięci pionierów, Kaszubów zaludniających
te urocze zakątki Prowincji Wschodniego Ontario. Na stronie redakcyjnej opubliko-
wano wizerunek Królowej Kaszub, natomiast we wstępie autor w skondensowany
sposób przybliża dzieje emigrantów i rolę, jaką odgrywają w Kanadzie. Podaje, że:
Kanada stała się ich przybraną Ojczyzną. Dała im upragnioną swobodę i możliwość
swobodnego życia, zachowania zwyczajów i tradycji, mowy, wiary i bytu. Dała im też
prawo nabywania ziemi na własność i dowolnego zagospodarowywania jej według
własnych upodobań i potrzeb. Nic też dziwnego, że pokochali ją, chociaż nie raz
zraszali ją potem i łzą serdeczną w trudzie torowania jutra w ciężkiej i znojnej pracy
robotników leśnych.
Jeszcze ciekawiej poeta naświetla powód, dla którego napisał te wiersze. Wyjaśnia
on: Przypomnienie Kaszub i starania ludzi miłujących godność swojego polskiego
pochodzenia, rzuca myśl uniezależnienia się tak od marksistowsko ateistycznego
wschodu, jak i od wolnomularskiego oraz ateuszowskiego zachodu, aby nie dawać
wrogom miejsca do żerowania, rozkładania i zacierania więzów łączącej nas wiary
naszych Ojców i naszej ciągle rozwijającej się kultury Polski, która domaga się po-
wstania wzniosłych czynów na te obmierzłe przeszkody stawiane przez „Smętka”25.
Trzeba pamiętać, że wiersze te powstały jeszcze za rządów komunistycznych w Polsce,
co dla autora nie było zbyt bezpieczne. Jednocześnie także wówczas już wskazywał
on na zagrożenia płynące z zachodu. Książka zawiera ponad trzydzieści utworów
napisanych po polsku. Ostatni jest w języku angielskim. Wszystkie są o Kaszubach,
w większości zawierają nawet w tytułach nazwę „Kaszuby”. Przykładowe tytuły to:
23 List e-mail od Gordon Lorbietskie z 3 czerwca 2016 r.

24 R. J. Małańczak, Kaszuby. Ontario w poszumie borów i odplusku fal, Toronto 1990.
25 Tamże, s. VI.

Kaszuby to źródło, Kraino Kaszubska, Cnoty Kaszub Ontario, Drzewa kaszubskie

rozkwitły się, O jakże kocham tych Kaszub, Smętek. Autor wierszy był osobą niewąt-
pliwie starannie wykształconą, co jednoznacznie wynika ze wstępu jego autorstwa
cechującego się dużą erudycją. Jednakże wiersze jego są utrzymane w konwencji
ludowej. Wyrażają głęboką religijność autora, zwłaszcza wielką miłość do kaszubskich
pejzaży, pośród których zbudował on sobie letniskowy dom. Nazwał go „Pohulanką”
chcąc mieć swoją utraconą podlwowską enklawę w Kanadzie. Oto przykład jednego
z krótszych utworów o tytule Moje Wy kaszubskie.
Moje Wy kaszubskie jesienią krasiwe wzgórza.

Postacią, widokiem, odblaskiem, wdziękiem, ujęciem
Każdy liść, każda łodyga boru mnie odurza,
Że me serce, ma dusza musi to mówić z przejęciem.
Pragnąłbym się kąpać w tym świetlanym z barw splendorze

Pragnąłbym spijać te złociste strugi stop słońca
I tulić się w mgle lasu rozlanego jak morze,
Która przygląda się w toniach wód jezior bez końca.
Pragnąłbym zapalać myślą swe serce do czynu

Od tych wierchów skalistych, płonącego wieczoru,
Co bucha już ogniem stopu złotego rozczynu
Zapalając horyzont niebios i szczyty boru.
Pragnąłbym dać coś z siebie dla rodaków, macierzy.

Pragnąłbym być na usłudze każdemu bliźniemu,
Lecz jakże dokazać nawet, przy największej wierze
Jeśli się nie włada klejnotem daru ku temu.
Więc, zostajesz się jedynie Ty mój Święty Boże,

Który stworzyłeś mnie takim jakim jestem sobie.
Znasz i czytasz mą ukrytą myśl, jaka się tworzy.
Oby te skromne słowa były pokłonem Tobie!26.
Twórczość Małańczaka jest swoistym fenomenem. Próżno szukać podobnego

tomiku poświęconego Kaszubom w Polsce, napisanego przez autora wywodzącego
się z innego kręgu kulturowego, a jednocześnie tak zakochanego w Kaszubach. Jest
to pewnie także jedyny taki przypadek w Kanadzie. Ciekawe, że sami Kaszubi on-
taryjscy nie pisali nigdy po kaszubsku. Również – jak dotychczas – trudno znaleźć
26 R. J. Małańczak, Kaszuby. Ontario w poszumie borów i odplusku fal, Toronto 1990, s. 53.

przykłady wierszy opiewających swą kulturowość i tożsamość, a napisanych przez

Kaszubów w języku angielskim27. Rzecz zapewne wymaga bardziej dogłębnych
badań. Być może nawet warto by wszcząć pewne działania, które mogłyby wykazać,
że jednak w domowych archiwach Kaszubów ontaryjskich taka twórczość istnieje,
rzecz jasna po angielsku28. Jedynym znanym takim przykładem jest wiersz Mòcnô
i wòlnô Kaszëbskô (ang. Kashubia, Strong and Free) Davida Shulista napisany przez
autora w dwóch językach, po kaszubsku i po angielsku. Wiersz przesiąknięty jest
ideologią. Bardziej wyraża pragnienia autora względem wyimaginowanej ojcowizny
aniżeli opisuje bezgraniczną miłość do niej. Wersja w tłumaczeniu na język polski
brzmi następująco:
O Kaszuby!
Nasz dom i nasza rodzima ziemia
Prawdziwych patriotów miłości
Zobaczymy nasz naród, jak się podnosi
Dumny, silny i wolny
Od południowego brzegu Bałtyckiego Morza

Między rzekami Odrą i Wisłą
W całej krainie jesteśmy
W jedności i gotowi do działania
W Bramach Gdańska
Trzymamy swoją straż
Honorujemy Kaszubskich Książąt w Oliwskim grobie.
Z potęgą Gryfa
Sianowskiej Królowej modlitwą
Nasi synowie i córki
Będą Cię bronić.
27 Jedyny znany mi wiersz napisany został przez kanadyjskiego Kaszubę z wyboru o lwowskich
korzeniach. Zob.: R. J. Małańczak, God’s Country, w: Kaszuby. Ontario w poszumie borów i odplusku fal,
Toronto 1990, s.75. Wiersz rozpoczyna się następująco: A dancing ray here a spark over there / A glittering
speck sunshine everywhere! / Oh Kashuby’s heights, your splendour is great! / You are beautiful everyone
can state. [Tańczący promień jest tam iskrą / Wszędzie lśniące, delikatne słońce! / Oh Kaszuby wspaniałe,
wasz blask jest wielki / Każdy może stwierdzić, jak jesteście piękne.].
28 Na moje pytanie w tej kwestii najlepiej znający społeczność ontaryjskich Kaszubów David
Shulist, który przez wiele lat był prezesem Wilno Heritage Society, odpowiedział: I do not know anyone in
Canada that wrote about Kashubs or Kaszebe. We did not know about the word Kashub, Kashubian or
Kashubia until 20 years ago. Everyone wrote about Polish and Poland. No Kashub or Kashubia. [Ja nie
znam nikogo w Kanadzie, który pisałby o Kaszubach lub o ziemi Kaszubów. Jeszcze dwadzieścia lat temu
nie wiedzieliśmy nic o słowie Kaszuba, kaszubski lub Kaszuby. Każdy pisał o Polakach i Polsce.]. Zob.
List e-mail z 29.12.2017 r.

Jesteśmy kaszubskim narodem

Dumnym, silny i wolnym
Jesteśmy kimś więcej niż tylko strój.
Hej! Kaszuby zawsze były i zawsze będą.
Nasza narodowa czarno-żółta flaga powiewa

Nasz hymn „Rodzinna Ziemia” słychać przez cały ląd
Złoty piasek i żółte kamienie
Rozjaśniają bałtyckie noce
Bóg cię namalował – perfekcyjny wygląd.

Zachowaj Boże naszą ziemię
W glorii i wolności
O Kaszuby
My stoimy na ich straży29.
Powyższe rozważania dotykają zaledwie fragmentów działalności twórczej na

Ontaryjskich Kaszubach. O ile o sztuce plastycznej napisano już cokolwiek30, o tyle
twórczością literacką dotychczas w ogóle się nie zajmowano. Wbrew niektórym
przypuszczeniom pełen obraz kultury (nie tylko ludowej) kanadyjskich Kaszubów
jest bardzo ciekawy i dość obfity. Pewnie najwięcej dokonań zaobserwować moż-
na w działalności wokalno-muzycznej31, równie niemało dzieł powstaje w zakresie
malarstwa i rzeźby, a zwłaszcza haftu kaszubskiego. Pojawiają się także ciekawe
zjawiska w zakresie literatury pięknej, które na pewno wymagają dalszych badań.
Całość zasługuje na gruntowne opracowanie książkowe.
29 O Kashubia! / Our home and native land / True patriot love / We will see our nation rise / Proud,
strong and free / From the south shores of the Baltic Sea / Between the Odra and the Vistula Rivers / Across
the land we stand / United, and ready to deliver / At the gates of Gdunsk / We stand on guard / Honoring
Kashubian Duke’s at Oliwa’s tomb / With Griffin’s strength / Our Queen Sianowsko’s Prayer / Our Sons and
Daughters / Thee will defend / Kashubian nation we are / Proud, strong and free / We are more than just
the dress. / You! Kashubia forever was and will always be / Our nations flag wave black and gold / Our
anthem “ Native Land” heard throughout the land / The golden sand and amber stone / Lights the Baltic
nights / The Lord has painted you, the perfect sight / God keep our land / Glorious and free / O Kashubia
/ We stand on guard for thee.
30 Zob. choćby E. Pryczkowski, Aktualny rozwój kultury kaszubskiej u Kaszubów w Kanadzie,
„Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka”, Gdańsk 2013, ss. 255–265. lub I. Jost, Osadnictwo kaszubskie
w Ontario, Lublin 1983 i inne.
31 Tuż przed Bożym Narodzeniem (2017) wraz z życzeniami autor otrzymał w prezencie płytę
kompaktową z dwudziestoma utworami muzycznymi (tańcami). Są to tradycyjne utwory wykonywane przez
kaszubskich instrumentalistów. Nadawcą przesyłki jest John Glofcheskie (pl.: Główczewski) – Kaszuba
z Ottawy urodzony i wychowany w Wilnie. Według niego wszystkie utwory (poza ostatnim – ukraińskim)
są oryginalne, przeniesione do Kanady z pomorskich Kaszub i przekazywane tam z pokolenia na pokolenie.
Wykonywane były głównie na weselach. W przypadku większości z nich nie są znane już ich oryginalne
tytuły, dlatego otrzymały nowe kaszubskie nazwy w Kanadzie.

Wkładka informacyjna do płyty z muzyką kaszubską

Danuta Stanulewicz
Nazwy barw w języku kaszubskim

i ich psychologiczna istotność
1. Wstęp
Celem tego artykułu jest przedstawienie wyników najnowszej fazy badań nad psy-
chologiczną istotnością nazw barw w kaszubszczyźnie. Poprzednie fazy badania
uwzględniały po 32 i 50 uczestników mówiących językiem kaszubskim1, obecna – 76
uczestników, przy czym grupa ta jest zrównoważona pod względem płci. Docelowo
ma być objętych badaniem co najmniej 100 osób.
Należy też na początku wyjaśnić, że nazwy barw są psychologiczne istotne, jeżeli
wszyscy użytkownicy danego języka je znają i używają ich w codziennych roz-
mowach, a poproszeni o podanie słów odnoszących się do kolorów, wymieniają je
w pierwszej kolejności.
2. Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw
Według Brenta Berlina i Paula Kaya2, istnieje jedenaście nazw kolorów, które są
ważniejsze od innych w leksykonie barw. Nazywane są one podstawowymi nazwami
barw (ang. basic colour terms). W języku polskim są to następujące przymiotniki:
biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski, brązowy, fioletowy, pomarańczowy,
różowy i szary. Z ewolucyjnego punktu widzenia, podstawowe nazwy barw pojawiają
się w słownictwie danego języka w pewnym określonym porządku (zob. rys. 1): na
początku jego użytkownicy używają dwóch nazw podstawowych odnoszących się
do bieli i czerni (lub raczej do barw jasnych i ciemnych). Trzecim określeniem jest
1 Badania wśród 32 uczestników zostały opisane w: D. Stanulewicz, Słownictwo barw w języku ka-
szubskim – próba ustalenia zbioru nazw podstawowych, „Acta Cassubiana” 2009, nr 11, s. 128–140, a także
w: D. Stanulewicz, A. Pawłowski, Kashubian colour vocabulary, w: New Directions in Colour Studies, red.
C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 105–119. Natomiast
badania przeprowadzone wśród 50 użytkowników kaszubszczyzny są przedstawione w: D. Stanulewicz, The
Polish and Kashubian colour lexicons: Basic and non-basic terms, w: New Insights into Slavic Linguistics,
red. J. Witkoś, S. Jaworski, Frankfurt am Main 2014, s. 357–373.
2 B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969.

nazwa koloru czerwonego, następnie pojawia się nazwa zieleni, a po nim żółci (albo
odwrotnie). Szóstą nazwą jest określenie koloru niebieskiego, siódmą – brązowego,
zaś później, w dowolnej już kolejności, dołączają nazwy barwy fioletowej, różowej,
pomarańczowej i szarej.
Rys. 1. Ewolucyjny cykl nazw barw według

Brenta Berlina i Paula Kaya3
Analiza leksykonów barw w 98 językach pozwoliła Berlinowi i Kayowi dojść

do wniosku, że języki znajdują się na kilku różnych etapach rozwoju tego segmentu
słownictwa: można znaleźć języki tylko z dwiema nazwami podstawowymi (są to
nazwy koloru białego/jasnego i czarnego/ciemnego), z trzema (dołącza się nazwa
czerwieni), czterema itd. Jeżeli w danym języku używa się dwóch lub trzech podsta-
wowych nazw barw, wcale to nie musi znaczyć, że jego użytkownicy znają tylko te
dwie lub trzy nazwy kolorów: mogą posługiwać się znacznie większą liczbą niepod-
stawowych określeń barw. Berlin i Kay wymieniają cztery główne warunki, które
musi spełniać podstawowa nazwa barwy4:
3 Tamże, s. 4. Berlin i Kay prezentują cykl ewolucyjny słownictwa barw w układzie poziomym.
4 Tamże, s. 6.

(i) znaczenie podstawowej nazwy barwy nie jest sumą znaczeń jej części (nie speł-
niają tego warunku np. przymiotniki jasnoczerwony i czerwonopomarańczowy);
(ii) nazwa barwy podstawowej nie może być nazwą odcienia barwy (nie stosują
się do tego kryterium np. karmazynowy i szkarłatny, gdyż nazywają odcienie
czerwieni);
(iii) użycie danej nazwy nie może się ograniczać do opisu wąskiego kręgu przed-
miotów (np. przymiotniki blond i rudy nie spełniają tego warunku, ponieważ
używane są głównie do opisu koloru włosów),
(iv) nazwa musi być psychologicznie ważna dla użytkowników danego języka, co
znaczy – jak już powyżej wspomniałam – że jest znana wszystkim osobom
posługującym się tym językiem; poproszone o podanie nazw kolorów, wy-
mienią podstawowe nazwy barw w pierwszej kolejności (tego kryterium nie
spełniają np. ochra, umbra i ultramaryna).
Berlin i Kay podają również cztery dodatkowe kryteria, które dotyczą potencjału
dystrybucyjnego, pochodzenia od nazw przedmiotów, stosunkowo nowych zapoży-
czeń i złożoności morfologicznej5.
Paul Kay i Chad K. McDaniel dzielą podstawowe nazwy barw na prymarne (słowa
nazywające pierwszych sześć barw w cyklu ewolucyjnym: w polskim są to przy-
miotniki biały, czarny, czerwony, zielony, żółty i niebieski) i sekundarne (wyrazy
nazywające pozostałe pięć barw: brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary)6.
Teoria podstawowych nazw barw była krytykowana i modyfikowana (np. badacze
przyjęli, że nazwa koloru szarego może pojawić się znacznie wcześniej7), jednak już
jej pierwsza wersja dostarcza dogodnego modelu, w ramach którego można prowadzić
rozważania o leksyce kolorystycznej.
3. Lista potencjalnych podstawowych nazw barw w kaszubskim
O kaszubskich nazwach barw powstało już kilkanaście prac, między innymi takie,
które omawiają ich występowanie w słownikach. Kwiryna Handke zajęła się słow-
nictwem barw w słowniku Bernarda Sychty8, Adam Łuczyński przy okazji badania
5 Tamże, s. 6–7.
6 P. Kay, C. K. McDaniel, The linguistic significance of the meanings of basic color terms, „Lan-
guage” 1978, nr 54/3, s. 626; zob. także: G. G. Corbett, I. R. L. Davies, Establishing basic color terms:
Measures and techniques, w: Color Categories in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi,
Cambridge 1997, s. 198.
7 Zob. także R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 2004 (prwdr.
1995), s. 20, przypis 2.
8 B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976;
K. Handke, Nazwy barw w Słowniku gwar kaszubskich Bernarda Sychty, w: Nazwy i dialekty Pomorza
dawniej i dziś 4, red. R. Wosiak-Śliwa, Gdańsk 2001, s. 23–41.

leksyki kolorystycznej odnotował jej obecność w słownikach Jana Trepczyka i Eu-

geniusza Gołąbka9, natomiast nazwy barw ujęte w słowniku Ramułta zostały omó-
wione przez mnie10. Lista potencjalnych podstawowych nazw barw w kaszubskim
sporządzona została nie tylko na podstawie informacji w słownikach, ale również
obserwacji, jak i obecności słownictwa barw w podręcznikach i materiałach pomoc-
niczych do nauki języka kaszubskiego autorstwa Katarzyny Kwiatkowskiej i Witolda
Bobrowskiego, Danuty Pioch, Marzeny Dembek oraz Ludmiły Gołąbek11. Listę poten-
cjalnych kaszubskich nazw podstawowych, zestawionych z określeniami polskimi12,
przedstawia tabela 1.
Tabela 1
Podstawowe polskie i potencjalne podstawowe kaszubskie nazwy barw
Potencjalne kaszubskie podstawowe

Polskie podstawowe nazwy barw
nazwy barw
biały biôłi
czarny czôrny
czerwony czerwòny
zielony zelony
żółty żôłti
niebieski mòdri
brązowy bruny
fioletowy lilewi
9 J. Trepczyk, Słownik polsko-kaszubski, red. J. Treder, t. I–II, Gdańsk 1994; E. Gołąbek, Słownik
polsko-kaszubski, t. I, red. J. Treder, Gdańsk 2013, a także niepełna wersja słownika w dwóch tomach,
która była przez jakiś czas dostępna w internecie (obecnie tylko pierwszy tom tej wersji jest umieszczo-
ny w cyfrowej bibliotece Skarbnicy Kaszubskiej na stronie http://skarbnicakaszubska.pl/wp-content/
uploads/2016/11/Slownik_1-1.pdf); A. Łuczyński, Nazwy barw w poezji kaszubskiej opublikowanej na
łamach kwartalnika „Stegna”, w: Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Sta-
nulewicz, Szczecin 2014, s. 125–143.
10 S. Ramułt, Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, red. J. Treder, Gdańsk 2003, prwdr.
1893; D. Stanulewicz, Nazwy barw w Słowniku języka pomorskiego czyli kaszubskiego Stefana Ramułta,
w: Językowy, literacki i kulturowy obraz Pomorza 2, red. M. Klinkosz, A. Lica, Z. Lica, Gdańsk 2015,
s. 185–198.
11 K. Kwiatkòwskô, W. Bòbrowsczi [K. Kwiatkowska, W. Bobrowski], Kaszëbsczé abecadło: Twój
pierszi elemeńtôrz, Gdańsk 2000; K. Kwiatkòwskô, W. Bòbrowsczi [K. Kwiatkowska, W. Bobrowski], Twój
piersi słowôrz: Słowôrz kaszèbskò-pòlszczi, Gdańsk 2003; D. Pioch, Kaszëbë. Zemia i lëdze. Ùczbownik do
kaszëbsczégo jãzëka, Gdańsk 2011; D. Pioch, Z kaszëbsczim w swiat. Ùczbownik do kaszëbsczégo jãzëka
dlô I etapù sztôłceniô, Gdańsk 2012; M. Dembek, Mój słowôrz, Gdańsk 2013; L. Gòłąbk [L. Gołąbek],
Kaszëbsczi słowôrz ilustrowóny. Wanoga z dëchama, Gdańsk 2014.
12 Podstawowe nazwy barw w polszczyźnie ustalone na podstawie m. in.: R. Tokarski, dz. cyt.;
K. Waszakowa, Struktura znaczeniowa podstawowych barw. Założenia opisu porównawczego, w: Studia
z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne I, red. R. Grzegorczykowa,
K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 59–72; D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish,
Gdańsk 2009, s. 250–256.

różowy różewi
pomarańczowy apfelzynowi, pòmarańczowi
szary szari
Należy tu odnotować, że apfelzynowi ‘pomarańczowy’ jest derywatem od zapoży-

czenia z języka niemieckiego (apfelzyna ‘pomarańcza’, z niem. Apfelsine), natomiast
pòmarańczowi został zapożyczony z polszczyzny.
4. Test używany do ustalenia podstawowych nazw barw
W badaniach wykorzystałam popularny test behawioralny, który polega na uzyskaniu

nazw barw od uczestników w ciągu pięciu minut (ang. elicitation list task). Test ten
sprawdza, jakie nazwy barw są psychologicznie istotne dla użytkowników danego
języka, przy założeniu, że te podstawowe są wymieniane w pierwszej kolejności. Test
ten stosowało wielu badaczy zajmujących leksyką kolorystyczną w różnych językach,
m.in. Berlin i Kay13, także ze współpracownikami w nowszych badaniach14. Jeżeli
chodzi o języki słowiańskie, badania z użyciem testu przeprowadzono wśród użyt-
kowników języka rosyjskiego oraz ukraińskiego i białoruskiego15. Oprócz języków
wschodniosłowiańskich badaniami objęto języki zachodniosłowiańskie – dolnołu-
życki i górnołużycki, czeski oraz polski16. Te ostatnie potwierdziły, że nazwy barw,
które uważane są za podstawowe (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski,
brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary), są rzeczywiście psychologicznie
istotne dla użytkowników języka.
Test jest niezwykle prosty – osoba przeprowadzająca badanie prosi uczestników,
aby przez pięć minut wypisywały na kartce nazwy kolorów. W badaniu kaszubskiej
leksyki kolorystycznej zastosowałam wersję testu zmodyfikowaną przez Morgana
i Corbetta17, w której uczestnicy po każdej minucie proszeni są o podkreślenie do-
tychczas podanych określeń i kontynuowanie pod kreską. Pozwala to na obliczenie
wyników dla każdej z pięciu minut testu (szczególnie ważna jest pierwsza minuta).
13 B. Berlin, P. Kay, dz. cyt.

14 P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, Color naming across languages, w: Color Categories
in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi, Cambridge 1997, s. 21–56.
15 G. Morgan, G. G. Corbett, Russian colour term salience, „Russian Linguistics” 1989, nr 13,
s. 125–141; A. Hippisley, Basic BLUE in East Slavonic, „Linguistics” 2001, nr 39/1, s. 151–179.
16 A. Hippisley, I. Davies, Evolving secondary colours: Evidence from Sorbian, w: Progress in
Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006,
s. 127–143; M. Uusküla, The basic colour terms of Czech, „Trames” 2008, nr 12/1, s. 3–28; D. Stanule-
wicz, Colour, Culture and Language…, s. 250–256; E. Komorowska, D. Stanulewicz, Psychologiczne
znaczenie polskich i ukraińskich nazw barw – porównanie wyników badań testowych, w: Język, tożsamość
i komunikacja międzykulturowa. Księga Pamiątkowa ofiarowana Doktor Bożenie Zinkiewicz-Tomanek, red.
E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 138–154.
17 G. Morgan, G. G. Corbett, dz. cyt.; zob. także G. G. Corbett, I. R. L. Davies, dz. cyt., s. 204.

5. Wyniki testu
Badania z zastosowaniem testu sprawdzającego, które nazwy barw są psychologicz-

nie ważne dla użytkowników języka kaszubskiego, są prowadzone od roku 2006.
Dotychczas wzięło w nim udział 76 osób (38 kobiet i 38 mężczyzn) w wieku 18–84
lat, zamieszkujących różne rejony Kaszub.
Całkowita liczba uzyskanych od uczestników testu nazw kolorów wynosi 1285,
statystycznie na jednego uczestnika przypada 16,91 określeń barw. W porównaniu
z badaniami dla języka polskiego18, statystyczny użytkownik kaszubszczyzny podał
średnio o 10 nazw mniej (zob. tabela 2). Także rekordowa liczba w wypadku pol-
szczyzny jest wyższa (należy tu zaznaczyć, że w obu badaniach największą liczbę
nazw barw podały kobiety)19.
Tabela 2
Nazwy barw podane przez kaszubskich i polskich uczestników testu
– dane statystyczne
Liczba Całkowita liczba Liczba nazw barw Rekordowa

Język uczestników podanych nazw przypadająca na liczba nazw
badania barw uczestnika barw
kaszubski 76 1285 16,91 42
polski 100 2698 26,98 54
Tabela 3 przedstawia najczęściej podawane nazwy barw w ciągu 5 minut testu.

Próg 10 procent przekroczyło 21 określeń kolorów.
Tabela 3
Frekwencja kaszubskich nazw barw po pięciu minutach testu
Pozycja %
Nazwa barwy Liczba wystąpień
w rankingu (N = 76)
czôrny 75 99
1–2
zelony 75 99
3 biôłi 74 97
4 czerwòny 72 95
18 Dane dla języka polskiego pochodzą z: D. Stanulewicz, The Polish and Kashubian colour
lexicons…, s. 362.
19 Polskie i kaszubskie słownictwo barw porównuję w: D. Stanulewicz, The Polish and Kashubian
colour lexicons…, a także w: D. Stanulewicz, Blue in Polish and Kashubian (w druku), gdzie piszę
o nazwach barwy niebieskiej w tych językach.

5 żôłti 70 92
mòdri 61 80
6–7
bruny 61 80
8 różewi 49 64
9 szari 48 63
złoti 45 59
10–11
strzébrzny 49 59
12 pòmarańczowi 31 41
13 niebiesczi 28 37
14 fioletowi 25 35
15 lilewi 23 30
17 seledinowi 11 14
bòrdowi 9 12
18–19
cemnozelony 9 12
cytrónowi 8 11
20–21
bùri 8 11
Na liście najczęściej podawanych nazw barw znalazły się te wymienione w tabeli

1, jednak nie wszystkie zmieściły się w pierwszej jedenastce – poza nią znalazły się
określenie fioletu lilewi oraz określenia oranżu apfelzynowi i pòmarańczowi. W wy-
padku obu tych barw polskie zapożyczenia mają wyższą frekwencję: fioletowi – 35%,
lilewi – 30%; pòmarańczowi – 41%, apfelzynowi – 18%. Na pozycjach 10–11 znalazły
się określenia barwy złotej i srebrnej – złoti i strzébrzny. Wracając do wszystkich
nazw barw przedstawionych w tabeli 3, dane liczbowe i procentowe pozwalają na
wyodrębnienie następujących grup:
– grupa I (80%–99%): czôrny, zelony, biôłi, czerwòny, żôłti, mòdri, bruny;

– grupa II (59%–64%): różewi, szari, złoti, strzébrzny;
– grupa III (30%–41%): pòmarańczowi, niebiesczi, fioletowi, lilewi;
– grupa IV (11%–18%): apfelzynowi, seledinowi, bòrdowi, cemnozelony, cytrónowi,
bùri.
Oczywiście należałoby dodać grupę V, w której znalazły się słowa podane przez
mniej niż 10 procent uczestników badania. Grupy I–IV dzieli co najmniej 12 punktów
procentowych, najwięcej (23) w wypadku grupy II i III.
Jednak – jak już wyżej wspomniałam – dla wyznaczenia podstawowych nazw barw
kluczowa jest pierwsza minuta badania. Tabela 4 przedstawia nazwy barw podane
w tej początkowej fazie testu (próg – także 10 procent). Również ważna jest nazwa
podana jako pierwsza (zob. tabela 5).

Tabela 4
Frekwencja kaszubskich nazw barw po pierwszej minucie testu
Pozycja %
w rankingu (N = 76)
1 czôrny 70 92
2 biôłi 64 84
3 żôłti 62 82
czerwòny 60 79
4–5
zelony 60 79
6 mòdri 52 68
7 bruny 43 57
8 niebiesczi 19 25
różewi 18 24
9–10
szari 18 24
11 lilewi 14 18
pòmarańczowi 10 13
13–14
fioletowi 10 13
złoti 8 11
15–16
strzébrzny 8 11
Tabela 5
Kaszubskie nazwy barw podane jako pierwsze
Pozycja %
w rankingu (N = 76)
1 biôłi 26 34
2 czôrny 12 16
3 mòdri 11 14
4 czerwòny 9 12
5 zelony 6 8
6 bruny 5 7
7 żôłti 4 5
8 niebiesczi 3 4
szari 1 1
9–10
kawowi 1 1
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 4, w pierwszej minucie badania

określenia złoti i strzébrzny znalazły się poza pierwszą jedenastką – na miejscach
15–16, zaś w parach nazw fioletu i oranżu polskie zapożyczenia mają (nieznacznie)

niższą frekwencję: lilewi – 18%, fioletowi – 13%; apfelzynowi – 14%, pòmarańczowi

– 13%. Do pierwszej jedenastki weszły lilewi oraz niebiesczi. Ogólnie rzecz ujmu-
jąc, podane nazwy barw stanowią wyraźnie dwie grupy, które dzielą aż 32 punkty
procentowe:
– grupa I (57%–92%): czôrny, biôłi, żôłti, czerwòny, zelony, mòdri, bruny;

– grupa II (11%–25%): niebiesczi, różewi, szari, lilewi, apfelzynowi, pòmarańczowi,
fioletowi, złoti, strzébrzny.
We wszystkich trzech tabelach – nr 3, 4 i 5 – na pierwszych siedmiu miejscach

znalazły się następujące leksemy: czôrny, biôłi, żôłti, czerwòny, zelony, mòdri i bruny.
Ich wysokie notowania w obu rankingach świadczą zarówno o ich istotności psycho-
logicznej, a zarazem o ich stabilnej pozycji w leksykonie barw w języku kaszubskim.
Można wysnuć wniosek, że należą one do prymarnych podstawowych nazw barw,
chociaż inni badacze nie zaliczają do tej grupy nazwy brązu. Wysoka pozycja tej nazwy
barwy w kaszubszczyźnie może być związana z ważną rolą, jaką pełniły zwierzęta w tra-
dycyjnej gospodarce wiejskiej – wśród nich znajdowały się konie i krowy o brązowej
maści. Problem ten wymaga dalszych badań. Natomiast do grupy sekundarnych nazw
podstawowych – biorąc pod uwagę przede wszystkim wyniki badania z pierwszej minuty
– zaliczyć można leksemy różewi, szari, lilewi, apfelzynowi lub pòmarańczowi, a także
niebiesczi. Co prawda, z badań wynika, że nie są one bardzo istotne dla użytkowników
kaszubszczyzny, jednak zostały przez nich częściej uwzględnione niż pozostałe nazwy
barw (nie licząc oczywiście tych siedmiu prymarnych).
Ciekawa jest tu obecność przymiotnika niebiesczi, który w kaszubszczyźnie (nie
tylko według słowników, lecz również w opinii wielu Kaszubów) nie ma związku
z kolorem, lecz znaczy ‘odnoszący się do nieba, niebiański’20. Przyczyn takiego stanu
rzeczy należy znowu upatrywać w dwujęzyczności i związaną z nim interferencją. Nie-
którzy uczestnicy testu podali dwa przymiotniki nazywające kolor niebieski – mòdri
i niebiesczi, co może sugerować, iż osoby te uważają, że leksemy te odnoszą się do
różnych odcieni niebieskiego. Należy tu wziąć pod uwagę pewną tendencję zaobser-
wowaną w niektórych językach słowiańskich – rosyjskim, ukraińskim i białoruskim,
jaką jest używanie nie jednej, a dwóch podstawowych nazw barwy niebieskiej (np.
ros. синий i голубой – pierwszy z tych leksemów odnosi się do odcieni ciemniejszych,
a drugi do jaśniejszych)21, a także szczególny status leksemu błękitny w języku pol-
skim22. Kwestia ta również wymaga dalszych badań.
20 Zob. m.in. E. Gòłąbk, Kaszëbsczi słôworz normatiwny, Gdańsk 2005, s. 264.

21 Zob. m. in. A. Hippisley, dz. cyt.; E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim: Roz-
ważania semantyczne. Szczecin 2010, s. 157–165; G. Morgan, G. G. Corbett, dz. cyt.; G. V. Paramei,
Singing the Russian blues: An argument for culturally basic color terms, „Cross-Cultural Research: The
Journal of Comparative Social Studies” 2005, nr 39/1, s. 10–38.
22 Zob. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, szczególnie s. 276–282.

Wracając do relatywnie niskich frekwencji nazw fioletu i oranżu, gdyby uczest-

nicy badania zdecydowanie opowiedzieli się za jedną z nazw (lilewi lub fioletowi,
apfelzynowi lub pomarańczowi), ich pozycja byłaby znacznie wyższa. W obecnej
sytuacji widać wyraźnie, że lilewi i fioletowi oraz apfelzynowi i pomarańczowi są
wobec siebie konkurencyjne. Ponadto nalży wziąć pod uwagę fakt, że nazwa barwy
pomarańczowej dołączyła do kaszubskiego leksykonu jako ostatnia – nie notuje jej ani
słownik Ramułta, ani słownik Sychty – a ten ostatni uwzględnia pozostałe leksemy
z tabeli 1. Kaszubi w przeszłości mogli traktować ten kolor jako odcień barwy żółtej.
6. Podsumowanie
W podsumowaniu należy stwierdzić, że zbiór psychologicznie najistotniejszych ka-

szubskich nazw barw zawiera następujące przymiotniki: biôłi, czôrny, zelony, czerwò-
ny, żôłti, mòdri oraz bruny. Ważnie są również szari, różewi, lilewi i apfelzynowi
bądź pomarańczowi, lecz ich pozycja w leksykonie barw – szczególnie nazw fioletu
i oranżu – nie jest jeszcze ustabilizowana.
Jak zaznaczyłam we wstępie, badania nadal trwają. Objęcie testem większej licz-
by uczestników prawdopodobnie potwierdzi wyniki przedstawione w tym artykule
– szczególnie te dotyczące najistotniejszych siedmiu kaszubskich nazw barw, ale także
– mam nadzieję – umożliwi udzielenie pełniejszych odpowiedzi na kilka nurtujących
mnie problemów.
Podziękowania
Jestem ogromnie wdzięczna następującym osobom, które przeprowadziły badanie te-
stowe wśród członków swoich rodzin, znajomych i studentów lub pomogły mi w jego
przeprowadzeniu: Olga Aleksandrowska, Marek Cybulski, Klaudia Jakubowska, Mar-
tyna Jaskulska (z d. Richert), Anna Malewska, Joanna Okoniewska, Justyna Pomierska,
Manuel Schmidt, Lucyna Sorn, Tomasz Staniszewski, Sabina Szymikowska, Magdalena
Trosko (z d. Reclaf), Bożena Ugowska i Magdalena Zegarlińska (z d. Okrój). Również
najserdeczniej dziękuję wszystkim, którzy uczestniczyli w badaniu.

Danuta Stanulewicz
Kolory w malarstwie a kaszubskie nazwy barw
1. Farby artystyczne
Kolory w malarstwie i innych sztukach są fascynującym zjawiskiem, badanym z róż-

nych punktów widzenia. Jednym z najciekawszych ich aspektów jest niewątpliwie
symbolika. Zajmowała się nią Maria Rzepińska1, a także inni liczni badacze2. W ar-
tykule tym jednak nie poruszę tego zagadnienia, lecz skoncentruję się jedynie na ka-
szubskich nazwach farb artystycznych – na tych już zaproponowanych przez autorów
słowników, jak również na potencjalnych nowych terminach.
Jak podaje Encyklopedia PWN, farby artystyczne to
„farby powstające z mieszaniny pigmentu i spoiwa; stosowane w malarstwie

od najdawniejszych czasów; od połowy XIX w. farby artystyczne były wyra-
biane przez artystów, ok. połowy XIX w., w związku z rozwojem przemysłu
chemicznego, zaczęto powszechnie stosować farby fabryczne; w zależności
od zastosowanego spoiwa farby artystyczne dzieli się na: olejne, olejno-ży-
wiczne, woskowe, wodne; także na: kryjące i laserunkowe (przezroczyste);
farby artystyczne stosuje się ponadto w ceramice (tzw. ceramina), tkactwie
artystycznym, meblarstwie”3.
1 M. Rzepińska, Studia z teorii i historii koloru, Kraków 1966; M. Rzepińska, Historia koloru
w dziejach malarstwa europejskiego, Kraków 1983.
2 Zob. m.in. J. Gage, Kolor i kultura. Teoria i znaczenie koloru od antyku do abstrakcji, przekł.
J. Holzman, Kraków 2008; J. Gage, Kolor i znaczenie. Sztuka, nauka i symbolika, przekł. J. Holzman,
A. Żakiewicz, Kraków 2010; K. Homolacs, Kolorystyka malarska, Warszawa 1960; J. M. Parramón,
Kolor w malarstwie. Historia koloru, kontrasty i teoria barw. Kolor przedmiotów i cieni, gamy barw
i ich mieszanie, praktyczne stosowanie koloru w malarstwie, przekł. D. Ostrowska-Dziuba, S. Ostrowski,
Warszawa 1995.
Należy też tu odnotować, że liczne grono badaczy zajmuje się symboliką kolorów w języku; zob.
m.in. E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim: Rozważania semantyczne. Szczecin 2010;
J. Szczęk, O symbolicznej funkcji barw w języku i kulturze – niemiecko-polskie studium porównawcze,
w: Barwa w języku, kulturze i literaturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 93–106;
R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, wydanie drugie rozszerzone, Lublin 2004.
Symbolika barw w literaturze, a także w filmie jest również przedmiotem zainteresowania badaczy; zob.
m.in. P. Bellantoni, Jeśli to fiolet, ktoś umrze. Teoria koloru w filmie, przekł. M. Dańczyszyn, Warszawa
2010; A. Dąbrowska, Symbolika barw i światła w „Hymnach” Jana Kasprowicza, Bydgoszcz 2002.
3 Hasło farby artystyczne, w: Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/farby-artystyczne;
3899937.html, (dostęp 15.06.2017).

Wspomniane w haśle encyklopedii pigmenty definiowane są jako
„stałe substancje barwne, bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie, rozpuszczal-

nikach organicznych, olejach schnących, żywicach syntetycznych”4.
Pigmenty dzielą się na nieorganiczne (mineralne) i organiczne. Do pierwszych
zalicza się pigmenty naturalne (inaczej farby ziemne, np. cynober, aurypigment, kreda,
sjena, ochry), pigmenty sztuczne (np. żółcień chromowa, biel cynkowa, biel tytanowa,
minia, ultramaryna), pigmenty otrzymywane z metali nieżelaznych (brązy) oraz pig-
menty węglowe (grafit, sadza). Druga grupa zawiera pigmenty naturalne, które znajdują
się w żywych organizmach (np. chlorofil, sepia, indygo) i pigmenty syntetyczne5. Wiele
z wymienionych wyżej pigmentów używanych jest do produkcji farb stosowanych
w sztukach plastycznych.
W malarstwie trzy barwy uważa się za podstawowe: błękit cyjanowy, purpu-
rę i żółcień. Ze zmieszania ich można otrzymać się wszystkie inne kolory, łącznie
z czernią6. Jak podaje José M. Parramón, typowy zestaw malarza zawiera następujące
farby artystyczne: żółcień kadmowa cytrynowa, żółcień kadmowa średnia, ochra
jasna, sjena palona, umbra palona, cynober jasny, karmin kraplak ciemny, zieleń
permanentna, zieleń chromowa, ultramaryna ciemna, błękit kobaltowy jasny, błękit
pruski, biel tytanowa i czerń słoniowa7.
Tabela 1 przedstawia polskie nazwy wybranych farb artystycznych, pogrupowane
według pól barw. Należy tu zaznaczyć, że nazwa danej farby artystycznej jest rów-
nocześnie nazwą barwy uzyskanej przez jej zastosowanie.
Tabela 1
Wybrane farby artystyczne – polskie nazwy
(oprac. na podst.: Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl; Jak malować. Akwarela, olej,
pastel, akryl, praca zbiorowa, konsult. H. Douglas-Cooper, przekł. D. Stefańska-Szewczuk,
Warszawa 2017; J. M. Parramón, Jak powstaje kolor. Barwy światła, kolor i pigmenty, barwy
dopełniające, barwa cielista, kolor cienia, gamy kolorów i zasady harmonizowania kolorów,
przekł. E. Michalik, Wrocław 1993; katalog Wytwórni Farb Artystycznych Karmański, http://
karmanski.pl)
Pole barwy Polskie nazwy farb artystycznych

biel barowa, biel chińska, biel cynkowa, biel ołowiana / srebrzysta, biel
BIEL
tytanowa
4 Hasło pigmenty, w: Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/pigmenty;3957113.

html, dostęp 15.06.2017.
5 Tamże.
6 Zob. m.in. J. M. Parramón, Jak powstaje kolor. Barwy światła, kolor i pigmenty, barwy dopełniające,
barwa cielista, kolor cienia, gamy kolorów i zasady harmonizowania kolorów, przekł. E. Michalik,
Wrocław 1993, s. 32.
7 Tamże, s. 60–61.

bitum, czerń antracytowa, czerń słoniowa, czerń z winorośli, kość

CZERŃ
palona, sadza / czerń sadzy
alizaryna, amarant, burgund, cynober ciemny, cynober jasny, czerwień
ceglasta, czerwień kadmowa, czerwień wenecka, czerwona laka,
CZERWIEŃ czerwony Saturn, eozyna, karmazyn, karmin alizarynowy, karmin
ciemny, karmin jasny, karmin kraplak, kraplak, purpura, purpura
dioksazynowa, purpura tyryjska, szkarłat
RÓŻ róż angielski, róż cielisty, róż indyjski, róż pompejański, róż wenecki
żółcień arylidowa, żółcień chromowa, żółcień cynkowa, żółcień
georginiowa, żółcień kadmowa, żółcień kadmowa cytrynowa, żółcień
ŻÓŁĆ
kadmowa średnia, żółcień królewska, żółcień neapolitańska, żółta
ochra, żółty aurypigment
brąz van Dycka, ochra, sepia, sepia rzymska, sjena naturalna / surowa,
BRĄZ sjena palona, ugier brunatny, ugier ciemny, ugier jasny, ugier złoty,
umbra naturalna, umbra palona
akwamaryna, błękit francuski, błękit ftalowy, błękit kobaltowy, błękit
BŁĘKIT królewski, błękit malachitowy, błękit pruski, błękit świetlany, błękit
Turnbulla, indygo, ultramaryna, ultramaryna fioletowa
grynszpan, zieleń chromowa, zieleń cynobrowa, zieleń ftalowa,
ZIELEŃ zieleń malachitowa, zieleń permanentna, zieleń soczysta, zieleń
szmaragdowa, zieleń ziemi
SZAROŚĆ szarość Payne’a
Jak można zauważyć, nazwy te często zawierają informację o składzie farby (np.
biel cynkowa, karmin alizarynowy, zieleń chromowa, zieleń cynobrowa), jej odcieniu
(np. ugier brunatny, ugier złoty, ultramaryna fioletowa, zieleń malachitowa) czy
też stopniu jasności (np. karmin ciemny, karmin jasny; ugier ciemny, ugier jasny).
W nazwach farb używane są także przymiotniki pochodzące od nazw krajów i miast
(np. biel chińska, błękit francuski, błękit pruski, czerwień wenecka, róż angielski, róż
indyjski, róż pompejański, róż wenecki, sepia rzymska), jak również nazwiska (np.
malarzy: brąz van Dycka, szarość Payne’a).
2. Nazwy farb artystycznych w polsko-kaszubskich słownikach
Słowniki polsko-kaszubskie autorstwa Jana Trepczyka8 i Eugeniusza Gołąbka9

uwzględniają wiele nazw farb artystycznych – wybrane ich przykłady zostały zebrane
w tabeli 2.
8 J. Trepczyk, Słownik polsko-kaszubski, t. 1–2, red. J. Treder, Gdańsk 1994.

9 E. Gołąbek, Słownik polsko-kaszubski, t. 1–3, red. J. Treder, Gdańsk 2013. Ponieważ dotychczas
ukazały się tomy z hasłami do litery P włącznie, korzystam również z drugiego tomu niepełnej wersji
słownika, która była przez jakiś czas dostępna w Internecie (obecnie tylko pierwszy tom niepełnej wersji
jest umieszczony w cyfrowej bibliotece Skarbnicy Kaszubskiej na stronie http://skarbnicakaszubska.pl/
wp-content/uploads/2016/11/Slownik_1-1.pdf).

Tabela 2
Wybrane nazwy farb artystycznych/barw w słownikach Trepczyka i Gołąbka
(w kwadratowych nawiasach – słowa nieodnoszące się bezpośrednio do barw; objaśnienie
skrótów: icht – ichtiologia, geol – geologia, min – mineralogia)
Polska nazwa
Słownik Trepczyka Słownik Gołąbka
farby
biel cynkowa cynkowô bielëna (t. 1, s. 50) biél cynkòwô (t. 1, s. 80)
biel ołowiana ołowiowô bielëna (t. 1, s. 50) biél òłowianô (t. 1, s. 80)
bitum zemny pëk, bitum (t. 1, s. 52) pëk, bitum (t. 1, s. 83)
kòbaltowô mòdrzëzna, kòbaltowi
błękit kobaltowy –
mòdrôk (t. 1, s. 482)
[burgundzczié wino] bùrgùnd, [bùrgùndzczé wino]
burgund
(t. 1, s. 68) (t. 1, s. 113)
min cynober, [sarczk rtãcë]
cynober cynober (t. 1, s. 92)
(t. 1, s. 166)
grinszpan, [zelonô (kòprowô /
grynszpan [zelonô rec] (t. 1, s. 191)
miedzanô) dërdza] (t. 1, s. 355)
indigò, cemnomòdrô farba /
indygo modrosc, indigo (t. 1, s. 208)
farwa, anilina (t. 1, s. 387)
icht karmazyn, czewienizna icht (ryba) karmazyn, kolor:
karmazyn
(t. 1, s. 230) czewienizna (t. 1, s. 445)
karmin, jaskroczerwònô
karmin, jaskroczerwonô farba / jaskrawòczerwònô /
karmin
(t. 1, s. 230) jaskrawòczerwionô farba / farwa
(t. 1, s. 445)
kraplak, czerwiono / czerwònô
kraplak – farwa, czerwiony / czerwòny
laker (t. 1, s. 545)
ochra ochra (t. 1, s. 404) òchra (t. 2, s. 450)
purpura, purpurowi smôrzcz pùrpùra, pùrpùrowô farwa
purpura
(farbnica) (t. 2, s. 128) (t. 3, s. 500)
icht sepija (niepełna wersja,
sepia icht sepija (t. 2, s. 180)
t. 2, s. 839)
ultramarina, modrô mączka ultramarina, mòdrô mączka
ultramaryna
(t. 2, s. 281) (niepełna wersja, t. 2, s. 1103)
geol żelôzëna (niepełna wersja,
umbra geol żelôzëna
t. 2, s. 1106)
Jak wykazuje tabela 2, słowniki często objaśniają znaczenie leksemów, np. karmin
– jaskroczerwònô farba, karmazyn – czewienizna, kraplak – czerwònô farwa. Trzeba
tu też zaznaczyć, że stosowane kwalifikatory nie zawsze wskazują na farby czy barwy,

np. w haśle sepia zastosowany jest kwalifikator icht (ichtiologia), w haśle umbra – geol
(geologia), zaś w obu przypadkach brakuje kwalifikatora mal (malarstwo)10. Należy
jednak dodać, że żadne nazwy farb artystycznych nie są nim opatrzone, najwyżej
można natrafić na kwalifikator kolor. Kaszubskich nazw ryb karmazyn i sepija można
z pewnością używać w odniesieniu do farb bądź barw, natomiast dobrze byłoby się
zastanowić, czy tak samo można stosować rzeczownik żelôzëna ‘umbra’.
Chociaż w słownikach Trepczyka i Gołąbka znaleźć można liczne nazwy farb
artystycznych, nie uwzględniają one wszystkich nazw farb artystycznych – i tymi
brakami zajmę się w następnej części artykułu.
3. Propozycje i problemy
Niektóre brakujące nazwy farb artystycznych można z łatwością uzupełnić, szcze-

gólnie w wypadku słów, które są internacjonalizmami, np.
– pol. alizaryna – kasz. alizarina,

– pol. sjena – kasz. sjena.
Ponadto w kaszubszczyźnie mamy do dyspozycji szereg przymiotników, które są

ekwiwalentami polskich leksemów używanych w zestawieniach będących nazwami
farb (takich jak błękit pruski czy sjena palona), np.
– pôlony ‘palony’ i nôtëralny / nôtërny ‘naturalny’,

– cemny ‘ciemny’ i jasny ‘jasny’,
– prësczi ‘pruski’, indijsczi ‘indyjski’ i chińsczi ‘chiński’ itp.,
– chromòwi ‘chromowy’, kadmòwi ‘kadmowy’ itp.
Bez trudu można zatem utworzyć kaszubskie zestawienia, np.
– pol. sjena naturalna – kasz. nôtëralnô sjena,

– pol. sjena palona – kasz. pôlonô sjena,
– pol. karmin ciemny – kasz. cemny karmin,
– pol. karmin jasny – kasz. jasny karmin.
pokazują przykłady nazw farb artystycznych zebrane w tabeli 1, często są one ze-
stawieniami, w których występuje rzeczownik spokrewniony z przymiotnikową,
przeważnie podstawową, nazwą barwy11 (m.in. czerń, biel, czerwień, róż, żółcień,
10 W spisie skrótów zarówno Trepczyk, jak i Gołąbek ujmują kwalifikator mal – malarstwo (Trep-
czyk, t. 1, s. 14; Gołąbek, t. 1, s. 20).
11 O podstawowych i niepodstawowych nazwach barw piszą m.in. B. Berlin, P. Kay, Basic Color
Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969. Jeżeli chodzi podstawowe i niepodstawowe

zieleń, błękit12). Tabela 3 zawiera kaszubskie odpowiedniki tych polskich leksemów,

jak również inne spokrewnione rzeczowniki podane w słownikach polsko-kaszubskich
Trepczyka i Gołąbka.
Tabela 3
Wybrane rzeczownikowe nazwy barw w słownikach Trepczyka i Gołąbka
(w kwadratowych nawiasach – słowa nieodnoszące się bezpośrednio do barw; objaśnienie
skrótów: arch – archaizm, karc – karciarstwo, rzad – rzadko, rzadziej)
Polskie nazwy barw Kaszubskie rzeczowniki
Przymiotnik Rzeczowniki Słownik Trepczyka Słownik Gołąbka

biôlosc, bielëzna biôłosc, biél, biôłé
białość
(t. 1, s. 49) (t. 1, s. 77)
biały
bielëna / bielëzna biél, biôłosc, biôłé
biel
(t. 1, s. 50) (t. 1, s. 80)
odsyłacz do modrość:
modrosc, modrzëna
błękitny błękit mòdrosc, mòdrzëzna
(t. 1, s. 55)
(t. 2, s. 210)
brunizna, brunosc, brunô
brązowy brąz bruny (t. 1, s. 61) farba, bruny kòlor
(t. 1, s. 99)
czarność czôrnosc (t. 1, s. 93) czôrnosc (t. 1, s. 169)
czarny czôrnosc, czôrne, czôrnô
czôrne, czôrnô farba
czerń farba, czôrny kòlor
(t. 1, s. 95)
(t. 1, s. 174)
czerwònosc /
czerwonosc /
czerwionosc, arch
czerwionosc,
czerzwionosc,
czerwony czerwień czerwonizna /
czerwienizna, rzad
czerwionizna [karc
czerwińc [karc czerwień]
czerwień] (t. 1, s. 96)
(t. 1, s. 175)
nazwy barw w języku kaszubskim, wyniki swoich badań przedstawiłam w następujących pracach:
D. Stanulewicz, Słownictwo barw w języku kaszubskim – próba ustalenia zbioru nazw podstawowych,
„Acta Cassubiana” 2009, nr 11, s. 128–140; D. Stanulewicz, A Pawłowski, Kashubian colour vocabulary,
w: New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam
– Philadelphia 2011, s. 105–119; D. Stanulewicz, The Polish and Kashubian colour lexicons: Basic and
non-basic terms, w: New Insights into Slavic Linguistics, red. J. Witkoś, S. Jaworski, Frankfurt am Main
2014, s. 357–373. Zob. także: D. Stanulewicz, Nazwy barw w języku kaszubskim i ich psychologiczna
istotność, w tym numerze „Biuletynu Rady Języka Kaszubskiego”.
12 W polu barwy niebieskiej przymiotnik niebieski jest podstawową nazwą tego koloru, natomiast
jeżeli chodzi o rzeczownik, z pewnością błękit jest o wiele częściej używanym leksemem niż niebieskość
(zob. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 146–148, 156).

czerwonosc /
czerwoność czerwionosc, odsyłacz do czerwień
czerzwionizna (t. 1, s. 96)
[szminka, farwinka]
[szminka, farwinka] (t. 2,
róż (niepełna wersja, t. 2, s.
różowy s. 164)
164)
różowość – –
szarota, szarosc (t. 2, s. szarota, szarosc (niepełna
szary szarość
225) wersja, t. 2, s. 968)
zelonosc (niepełna
zieleń zelonosc (t. 2, s. 425)
wersja, t. 2, s. 1460)
zielony zelenizna, zelonowatosc,
zelenizna, zelonowatosc,
zieloność zelonosc (niepełna
zelonosc (t. 2, s. 425)
wersja, t. 2, s. 1460)
żôłc (niepełna wersja, t.
żółć żôłc (t. 2, s. 449)
2, s. 1519)
[żôłtôk] (niepełna wersja,
żółcień [żôłtôk] (t. 2, s. 449)
żółty t. 2, s. 1519)
żôłtosc, żôłcëzna
żôłtosc, żôłcëzna (t. 2, s.
żółtość (niepełna wersja, t. 2, s.
449)
1520)
Jak łatwo zaważyć, nie wszystkie rzeczowniki odnotowane w tabeli 3 odnoszą

się do barw, np. szminka i farwinka to nazwy kosmetyków, a żôłtôk odnosi się do
kwiatu, tak jak żółcień po polsku. Ponadto, na podstawie zawartości haseł nie można
stwierdzić, czy żôłc – podobnie jak żółć w języku polskim – może znaczyć zarówno
‘płynna, gorzka, żółtobrunatna wydzielina wątroby, niezbędna do trawienia tłuszczu’,
jak i ‘kolor żółty’13.
W polskich nazwach farb artystycznych stosuje się na ogół krótsze rzeczow-
niki, np. biel, błękit, czerń, czerwień, zieleń. Rzeczowniki zakończone na -ość są
abstrakcyjne i odnoszą się do posiadania cechy, a nie do substancji, jaką jest farba
(wyjątkiem jest szarość Payne’a, z powodu braku krótszego rzeczownika, który
składałby się z samego rdzenia lub rdzenia z końcówką -eń). W języku kaszubskim
nie ma rzeczowników, które składałyby się z samego rdzenia (wyjątkiem jest biél),
rzeczowniki z końcówką -osc są również abstrakcyjne, zatem można zapropono-
wać, by w nazwach farb artystycznych używano rzeczowników zakończonych na
-ezna/-ëzna/-izna. Przykłady z rzeczownikiem mòdrzëzna, które zamieszcza Gołą-
bek (t. 2, s. 210) w swoim słowniku (dwa pochodzą z wcześniejszych słowników
– Ramułta i Sychty) potwierdzają, że taka propozycja jest do przyjęcia. Chociaż
13 Hasło żółć, w: Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/zolc;2548281.html, dostęp

15.06.2017.

nie ma w nich mowy o farbach artystycznych, wyraźnie można zauważyć, że gdy

mowa o kolorze niebieskim jako o cesze nieba i morza, używa się rzeczownika
modrosc, natomiast gdy chodzi o konkretne niebieskie przestrzenie, zastosowany
został rzeczownik mòdrzëzna:
„modrość ƒ mòdrosc, mòdrzëzna ƒ; ~ nieba mòdrosc nieba [Jinszô je mòdrosc

nieba, a jinszô mòrza. Ra To mòrze to je jedna mòdrzëzna. W naszim żëcë je
tëlé mòdrôków, to pòle wëzdrzi jak jedna mòdrzëzna. Sy]”
Ponadto w haśle kobaltowy (t. 1, s. 482) Gołąbek podaje, że odpowiednikiem ze-

stawienia błękit kobaltowy jest kòbaltowô mòdrzëzna, ewentualnie kòbaltowi mòdrôk
(na marginesie można zadać pytanie, czy nazwa kwiatu mòdrôk jest często używana
jako nazwa koloru niebieskiego).
Przykłady propozycji nazw farb artystycznych zawierających rzeczowniki spo-
krewnione z podstawowymi kaszubskimi nazwami barw zamieszczam w tabeli 4.
Tabela 4
Wybrane propozycje nazw farb artystycznych z rzeczownikami
spokrewnionymi z podstawowymi kaszubskimi nazwami barw
Rzeczownik Farby artystyczne

kaszubski Polska nazwa Kaszubska nazwa
biel chińska chińskô biél / biëlezna
biél / biëlezna
biel tytanowa titanowô biél / biëlezna
brunizna brąz van Dycka brunizna van Dycka
czerwień ceglasta ceglastô czerwienizna / czerwònizna
czerwienizna /
czerwień kadmowa kadmòwô czerwienizna / czerwònizna
czerwònizna
czerwień wenecka weneckô czerwienizna / czerwònizna
błękit francuski francëskô mòdrzëzna
błękit kobaltowy kòbaltowô mòdrzëzna
błękit królewski królewskô mòdrzëzna
mòdrzëzna
błękit malachitowy malachitowô mòdrzëzna
błękit pruski prëskô mòdrzëzna
błękit Turnbulla mòdrzëzna Turnbulla
zieleń chromowa chromòwô zelenizna
zieleń cynobrowa cynobrowô zelenizna
zelenizna
zieleń malachitowa malachitowô zelenizna
zieleń soczysta socznô zelenizna

żółcień arylidowa arilidowô żôłcëzna

żółcień chromowa chromòwô żôłcëzna
żółcień kadmowa kadmòwô żôłcëzna
żôłcëzna
żółcień kadmowa
kadmòwô cytrónowô żôłcëzna
cytrynowa
żółcień neapolitańska neapòlitańskô żôłcëzna
Wśród propozycji przedstawionych w tabeli 4 nie znalazły się nazwy farb ar-
tystycznych zawierające nazwy czerni, różu czy też szarości – słowniki nie notują
w tych przypadkach rzeczowników z końcówką -ezna/-ëzna/-izna. Rozwiązaniem
może być użycie w zestawieniu rzeczownika farba wraz z przymiotnikiem określa-
jącym kolor: czôrnô farba, różowô farba i szarô farba. Tabela 5 zawiera przykładowe
propozycje. Oczywiście jeżeli będzie chodziło o nazwę barwy, a nie farby, należy
użyć rzeczownika farwa, nie farba.
Tabela 5
Wybrane propozycje nazw farb artystycznych z rzeczownikiem farba
Przymiotnik Nazwa polska Nazwa kaszubska

czerń antracytowa antracytowô czôrnô farba
czôrny
czerń słoniowa élefantowô czôrnô farba
róż angielski anielskô różowô farba
róż cielisty celëstô różowô farba
różowi
róż indyjski indijskô różowô farba
róż wenecki weneckô różowô farba
szari szarość Payne’a szarô farba Payne’a
Rozwiązanie, którego przykłady zaprezentowałam w tabeli 5, można również

zastosować alternatywnie we wszystkich przypadkach zawartych w tabeli 4, np.
– chromòwô żôłcëzna / chromòwô żôłtô farba ‘żółcień chromowa’,

– francëskô mòdrzëzna / francëskô mòdrô farba ‘błękit francuski’,
– malachitowô zelenizna / malachitowô zelonô farba ‘zieleń malachitowa’,
– prëskô mòdrzëzna / prëskô mòdrô farba ‘błękit pruski’.
Wracając do nazw czerni i różu, można się zastanowić, czy w kaszubszczyźnie

nie funkcjonują (bądź nie mogą funkcjonować) nieodnotowane w słownikach rze-
czowniki zakończone na -ezna/-ëzna/-izna. Przykładowo różewizna jest potencjalnym
kaszubskim leksemem, który z powodzeniem mógłby być rzeczownikową nazwą
barwy różowej.

4. Zakończenie
W artykule tym przedstawiłam nazwy farb artystycznych uwzględnione w słowni-

kach polsko-kaszubskich przez Trepczyka i Gołąbka, jak również zaprezentowałam
propozycje nazw, których brakuje (bądź nie zostały odnotowane w tych słownikach).
Zbiór nazw farb artystycznych z pewnością przyda się osobom zajmującym się sztuką
i piszących o niej po kaszubsku. To właśnie one będą mogły zweryfikować, które
z propozycji okażą się najbardziej trafne w opisie dzieł malarskich.

Bożena Ugowska
Sztuka ludowa i jej twórcy

w felietonach Stanisława Pestki
Publicystyka Stanisława Pestki, a szczególnie rozprawy, eseje, felietony i reportaże,

stanowią przeważającą część jego twórczości literackiej.
Dla omówienia interesującego mnie tematu w niniejszym referacie chcę przed-
stawić jego widzenie sztuki ludowej, na podstawie wybranych artykułów zamiesz-
czonych na łamach „Pomeranii” w latach 1968–2003.
Jednym z obszarów wielotematycznych wypowiedzi Pestki (publicystykę polsko-
języczną zamiennie podpisywał swoim nazwiskiem lub pseudonimem artystycznym
Jan Zbrzyca, zaś artykuły kaszubskojęzyczne opatrywał podpisem Krëban z Mi-
lachòwa) była tematyka regionalna, a w węższym rozumieniu sztuka ludowa oraz
ci, którzy z pasją, wbrew krytyce i ogólnym trendom (czasy panującego w kulturze
i sztuce socrealizmu, a także następujące po nim centralistyczne wyznaczanie kie-
runków, ogłaszanie tematycznych konkursów dla twórców regionalnych, miały na
celu zunifikowanie twórczości ludowej, zatracenie jej indywidualnych, opartych na
rodzimym folklorze cech i różnic) jej się oddawali.
Pestka oczywiście nie był wyjątkiem podejmując tę tematykę. Od strony naukowej
kulturę, w tym również sztukę ludową badała wybitna etnograf, Bożena Stelmachow-
ska, a jej dzieło Sztuka ludowa na Kaszubach1 nadal jest traktowane jako kompendium
wiedzy z omawianej dziedziny, podobnie zresztą jak szeroki wachlarz badań i studiów
dotyczących odrębości kulturowej Kaszub opracowanych przez Wandę Szkulmow-
ską2. Współcześnie te prace są kontynuowane przez równie wybitne postaci, m.in.
prof. Annę Kwaśniewską3 czy Krystynę Szałaśną4. Jednakże publikacje naukowe nie
docierają do szerokich mas, a jedynie do zainteresowanej tą tematyką elity intelektu-
alnej. Pestka podejmując się tej tematyki chciał zainteresować i inspirować zarówno
1 B. Stelmachowska, Sztuka ludowa na Kaszubach, Poznań 1937, czy Słowińcy – ich dzieje i kultura
(do 1956 r.), oprac. A. Kwaśniewska, Gdańsk – Kluki 2013.
2 Sztuka ludowa Kaszubów. Przeszłość i teraźniejszość, red. W. Szkulmowska, Bydgoszcz 1995.
3 Por. A. Kwaśniewska, Badania etnologiczne na Pomorzu Wschodnim w XIX i XX wieku. Ludzie,
instytucje, osiągnięcia badawcze, Gdańsk 2009.
4 Por. Współczesna sztuka ludowa Kaszub, red. K. Szałaśna, H. Ostrowska-Wójcikowa, W. Szkul-
mowska, Bydgoszcz 1987.

twórców ludowych, jak też społeczność kaszubsko-pomorską. Dobrze wiedział, że

kultura jest tym wyróżnikiem, który świadczy o odrębności danego regionu, a odnaj-
dywanie jej wartości, jest czynnikiem pozwalającym na zakorzenienie się w miejscu
i na rozbudzenie poczucia tożsamości.
Kontekst polityczno-społeczny
Trzeba pamiętać, że pierwsze wypowiedzi Pestki na temat twórczości ludowej uka-

zywały się w czasach panującego w kulturze i sztuce socrealizmu, a także następu-
jącego po nim centralistycznego wyznaczania kierunków i ogłaszania tematycznych
konkursów dla twórców regionalnych. Wszystko to miało na celu zunifikowanie
twórczości ludowej, zatracenie jej indywidualnych, opartych na rodzimym folklorze
cech i różnic.
Potwierdzeniem takiej sytuacji są słowa Cz. Rybotyckiego, który w szerokiej
analizie kontekstu społeczno-politycznego lat 50-ych i 60-ych minionego stulecia
pisze o wykorzystywaniu twórczości ludowej do „perswazyjnych zabiegów dydak-
tyki społecznej”5, co było rodzajem zwyczajnej propagandy. Uzasadnia to nastę-
pująco:
Dowodzono w niej [propagandzie – przyp. wł.] wówczas karkołomnej tezy,

że ludzkie pasje, ekspresje talentów i indywidualne sukcesy nie mogłyby się
tak rozwinąć nigdzie poza socjalizmem. Dodam, że wielu naiwnych etnogra-
fów i działaczy kultury tezie tej wiernie świadczyło i to nie z ideologicznych
pobudek, lecz z ogromu pasji i przekonań o wartości kultury ludowej. To one,
właśnie, pozwalały nie dostrzegać dwuznaczności sytuacji takiego uczestnic-
twa w kulturze, w którym za opiekę państwowego mecenasa płaciło się trybut
w postaci ograniczeń cenzury, uległości i instrumentalnego traktowania6.
Owo „instrumentalne traktowanie” sztuki ludowej polegało nie tylko na jej pro-
pagandowym wykorzystywaniu do celów unifikacyjnych społeczeństwa polskiego,
ale wskazują również na fakt, że:
stała się fundamentem „jednolitej, pozbawionej przeżytków kultury ogólno-

narodowej” w myśl socrealistycznej idei, że „wszystko, co w sztuce wielkie,
bierze się ze sztuki ludowej” (Bolesław Bierut). Ludowy mandat legitymi-
zował komunistyczną władzę, dla której podstawą było poparcie chłopów.
5 Cz. Rybotycki, Współczesna plastyka ludowa jako konwencja, w: Kultura ludowa. Teorie. Praktyki,
Polityki, red. B. Fatyga i R. Michalski, Warszawa 2014, s. 290.
6 Tamże.

Folklor wykorzystywano ideologicznie i estetycznie, neutralizując jego aspek-

ty światopoglądowe (przede wszystkim sakralny charakter), wprzęgano go
w eklektyczny repertuar nowej świeckiej obrzędowości7.
Warto zaznaczyć, że w omawianych powyżej latach 60. i 70. nie tylko wykorzy-
stywano ideologicznie twórczość ludową, ale by mogła taką funkcję pełnić, musiała
spełniać ideologiczne założenia systemu, stąd powołano tzw. instruktorów, czyli „opie-
kunów” nad artystami. Ich aktywność koncentrowała się na eliminowaniu motywów
uznanych za niezgodne tradycją i podsuwanie twórcom nowych inspiracji8.
Z powodu owej właśnie cenzury, zanegowania tematyki sakralnej, która była
jedną z wiodących w sztuce ludowej Kaszub, niechęci bycia pod opieką mecenasów
państwowych, wielu artystów zaprzestało działalności. Świadomi tej sytuacji na-
ukowcy-etnografowie, działacze i publicyści czynili są starania, głównie promocyjne
(np. wystawy, publikacje na łamach prasy), o przywrócenie należnego im miejsca
w kulturze. Syntetyczny materiał na temat działań ówczesnych władz przedstawił
Aleksander Jackowski w artykule okolicznościowym z okazji jubileuszu 50-lecia
czasopisma „Konteksty. Polska sztuka ludowa”. Pisze m.in.
Zwalczając kler, spółdzielczość, wszelkie formy samorządności, odradzającą

się PSL – Mikołajczyka, władza kokietuje jednocześnie społeczność wiej-
ską pozornym zainteresowaniem jej kulturą, a zwłaszcza sztuką. Oczywiście
traktowaną jako zabawa, kolorowa dekoracja, ludowość na pokaz. Pozba-
wia się folklor, sztukę ludową jej wymiaru duchowego, odrywa od podłoża
i symbolicznych sensów. Zachowuje się formę, zwalczając towarzyszące jej
treści (zgodnie z postulatem sztuki „narodowej w formie a socjalistycznej
w treści”)9.
Następnie podaje w chronologicznym ujęciu fakty odnoszące się do manipulacji

władz w sferze kultury. Dotknęły one też zespół redakcyjny powyższego czasopi-
sma już na początku jego istnienia, wywołując szerokie reperkusje. Potrójny zeszyt,
obejmujący numery 6, 7 i 8, poświęcony był wystawie powojennej sztuki ludowej
pt. „Wystawa krakowska Rzeźby, Malarstwa i Grafiki Ludowej”, na której pokaza-
no ogromny zbiór dzieł, tłumaczących swoim artyzmem fascynację tą twórczością,
a sam A. Jackowski nie waha się użyć stwierdzenia, że było to „wprowadzenie tej
7 Polska – kraj folkloru?, źródło: https://zacheta.art.pl/public/upload/download/POLSKA_%20KRAJ

%20FOLKLORU_%20materia%C5%82y%20prasowe.pdf (dostęp: 10.06.2017).
8 K. Blaschke, Z teorii sztuki ludowej w PRL-u / Excerpts from the theory of folk art in the Polish
People’s Republic, źródło: http://www.academia.edu/31992999/Z_teorii_sztuki_ludowej_w_PRL-u_Ex-
cerpts_from_the_theory_of_folk_art_in_the_Polish_People_s_Republic (dostęp: 12.06.2017).
9 A. Jackowski, Konteksty, polska sztuka ludowa. Pół wieku istnienia pisma, w: „Polska sztuka
ludowa – konteksty” t. 1–2/1996 r, s. 141–142.

sztuki do narodowego panteonu”10. Władze ówczesne nie podzielały jednak odczuć

etnografów, twórców, badaczy kultury czy organizatorów wystawy, a skutki najlepiej
oddadzą słowa autora:
Numer wywołał oburzenie, wicepremier wezwał „na dywanik” ministra Sokor-

skiego (z ramienia partii odpowiadał za politykę resortu), ten zaś za propago-
wanie „religianctwa”, świątków, z miejsca wyrzucił Grabowskiego11 z pisma
i Instytutu. Miało to miejsce w listopadzie 1948 roku. W tym czasie kończyła
się już względnie liberalna polityka w zakresie kultury, narastały konflikty
z Kościołem, marksizm miał wyprzeć wszelkie inne formy wiary. Zlikwi-
dowano miesięcznik „Nurt. Literatura-Nauka-Życie”, zakazano wystawienia
Kordiana w Krakowskim Teatrze im. Słowackiego, odwołano ze stanowiska
redaktora naczelnego „Odrodzenia” Karola Kuryluka, w grudniu los jego po-
dzieli Stefan Żółkiewski – redaktor „Kuźnicy”12.
Już tych kilka faktów występujących lawinowo po jednej tylko publikacji pokazuje
jak głęboka i bezkompromisowa była ingerencja „mecenasów” na niepożądane i nie
mieszczące się w wyznaczonych ramach ideologicznych działania w zakresie kultury,
w tym sztuki ludowej. W niniejszym artykule przytaczam powyższe treści dla cało-
ściowego uzmysłowienia sobie ogólnego kontekstu uwarunkowań, z jakimi musieli
mierzyć się artyści ludowi i środowisko naukowców, zgłębiających sztukę ludową.
Nie ma jednak możliwości ani potrzeby w ramach omawianego tematu skupiania się
na szerszej analizie tylko tego zagadnienia, które zresztą doczekało się rzetelnego,
ponad tysiącstronicowego opracowania naukowego13.
Instytucje wspierania kultury i… ideologii
Sztuka ludowa w omawianym okresie, podobnie zresztą jest i obecnie, kształtowała

się i rozwijała głównie w środowiskach wiejskich, niewykształconych, gdzie podstawą
utrzymania były niewielkie gospodarstwa rolne. To również implikowało określony
sposób jej postrzegania, a kwalifikatorem oceny i wyceny był przymiotnik „ludowy”.
Paradoksalnie to też wpłynęło na jej trwałość. A. Brzezińska stwierdza:
10 Tamże, s. 145.
11 Józef Grabowski, historyk sztuki, był m.in. pierwszym redaktorem czasopisma „Konteksty. Polska
Sztuka Ludowa”, a także inicjatorem powstania i kierownikiem sekcji malarstwa i rzeźby w Państwowym
Instytucie Badania Sztuki Ludowej. Oprac. na podstawie informacji zawartych w artykule A. Jackowskiego,
Konteksty…, dz. cyt., s. 144–145.
12 Tamże, s. 146.
13 Por. M. Fik, Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, Warszawa 1991.

Kultura ludowa ukształtowała się w specyficznych warunkach, na które wpływ

miał kastowy podział społeczeństwa. Była ona związana z obszarami wiejski-
mi, w których podstawową siłę stanowiła produkcja rolnicza, a także stabil-
ność. Duży wpływ na jej przekazywanie i trwanie miała społeczność, stosun-
kowo zamknięta, z jasno określonymi rolami społecznymi (rola autorytetów,
starszych osób oraz patriarchalny model rodziny)14.
Należy zaznaczyć, że wielkie oddziaływanie na twórców ludowych i na ich wy-

twory miała powołana w 1949 roku Spółdzielczo-Państwowa Centrala Przemysłu
Ludowego i Artystycznego, popularnie zwana Cepelią. Głównym jej celem miało być
stworzenie takiego systemu opieki nad twórcami, który uaktywniałby ich twórczo
i zapewniał zbyt produktom tej twórczości15. Jednakże, oprócz swoistej, na szero-
ką skalę zorganizowanej promocji sztuki ludowej i stworzenia popytu na produkty
ludowe, do tego stopnia, że powstały nawet ośrodki wytwórczości ludowej, wielu
badaczy, etnografów, folklorystów podkreśla że:
Rozbudowany system zamawiania i zlecania wykonywania konkretnych wy-

robów, ich dostępność na terenie całego kraju w wielu przypadkach pozbawiła
bezpośredniego kontaktu twórcy z nabywcą. Nie były to już wyroby ludowe,
lecz „w stylu ludowym”. Produkowanie na masową skalę oraz promowanie
kultury ludowej jako radosnej, kolorowej, nieco naiwnej i bardzo uproszczo-
nej przyczyniło się do powstania funkcjonującego do dzisiaj pejoratywnego
określenia „cepeliada”. Do negatywnego wizerunku wszystkiego, co ludowe
przyczyniły się także będące pod opieką Cepelii zespoły folklorystyczne, prze-
sadnie stylizowane i prezentujące sztucznie aranżowany repertuar, będące tubą
propagandową ustroju politycznego16.
Cepelia nie była jedyną organizacją zrzeszającą twórców ludowych. W 1968 r.

(niemal 20 lat później niż Cepelia) powołano Stowarzyszenie Twórców Ludowych.
Główny celem działania, jak obwieszczał statut tej organizacji, było:
kultywowanie tradycji sztuki ludowej w dziedzinie plastyki, piśmiennictwa,

tańca i budownictwa, popularyzacja najwartościowszych przejawów arty-
stycznej twórczości ludowej i folkloru oraz reprezentacja twórców ludowych
i roztaczanie nad nimi opieki17.
14 A. W. Brzezińska, Specjaliści od kultury ludowej?, źródło: http://www.pan.poznan.pl/nauki/

N_309_09_Brzezinska.pdf (dostęp: 28.05.2017 r.)
15 Tamże.
16 Tamże.
17 Tamże

Ogólnie ujmując funkcje STL-u można wyróżnić dwa obszary jej działań. Pierw-
szy skierowany był na promowanie twórczości ludowej i kreowanie pozytywnego
wizerunku osób zajmujących się tą dziedziną. Drugi, podszyty ideologicznie i ste-
rowany politycznie, miał oddziaływać na społeczeństwo i przybliżać mu założenia
i znaczenie sztuki ludowej. Niewątpliwie największym osiągnięciem było uzyskanie
dla twórców ludowych zagwarantowanych prawnie świadczeń rentalno-emerytowych
– korzystnych finansowo18.
Jednak te korzystne uwarunkowania były zarazem początkiem upadku ówcze-
snej sztuki ludowej. Marek Knohl zauważa, że choć władze PRL były „głównym
mecenasem i animatorem sztuki ludowej”, to skomercjalizowana, uprzemysłowiona
i sterowana centralnie „szybko się odbiorcom przejadła i pod koniec lat 70. coraz
częściej była pośmiewiskiem”19.
Polemika prasowa
W takim klimacie i takiej atmosferze w roku 1971 w obszernej rozprawie Stanisław

Pestka dzieli się swoimi obserwacjami i spostrzeżeniami nt. sztuki ludowej. Pestka
nie unika konfrontacji z głosami teoretyków zaangażowanych politycznie, badaczy-
-etnografów bądź krytyków pytających: „czy regionalizm reprezentuje jakieś wartości
wyższego rzędu? Czy jest tylko dekoracją i przygodą dla ludzi wyczulonych na piękno
miejscowego krajobrazu, zakochanych w najbliższej historii. A może stanowi coś
w rodzaju sprzysiężenia hobbystów?”20.
Najpoważniejszym wówczas zarzutem wobec twórczości ludowej był sentymen-
talizm, odwracający „energię i uwagę ku przeżytym antykwarycznym kształtom”21.
Pestka przytacza również słowa krytyki odnoszące się do tak zwanych animatorów
kultury, częstokroć dyletantów, o mglistym pojęciu o przedmiocie „kreowanego świa-
ta, a stąd skazanego na nieustanną improwizację”22, jakiż więc produkt taki wizjoner
mógł wykreować? Następnie na kilkudziesięciu stronach kreśli historię regionalizmu,
by dojść do czasów mu współczesnych, interesujących również dla przyjętego kręgu
tematycznych rozważań. Nie odcina się bynajmniej od uwarunkowań socjalistycznego
postrzegania kultury, a wręcz szeroko cytuje wypowiedzi Jerzego Kossaka, radziec-
kiego teoretyka folkloru Wiktora Gusiewa oraz późniejszego wybitnego znawcy
kultury ludowej Rocha Sulimy, który recenzował dzieło Gusiewa Estetyka folklo-
ru, a popierając głoszone przezeń tezy uważał, że „samoregulujący walor folkloru
18Tamże.
19M. Zaremba, PRL głównym mecenasem i animatorem sztuki ludowej, źródło: https://histmag.org/
PRL-glownym-mecenasem-i-animatorem-sztuki-ludowej-11311 (dostęp: 12.06.2017).
20 S. Pestka, Miejsce kultury regionalnej w kulturze ogólnonarodowej, „Pomerania” nr 1/1971, s. 1.
21 Tamże.
22 Tamże.

(w pojęciu Gusiewa samoregulujący oznaczał eliminujący jednostkowe, okazjonalne

pragnienia i możliwości ludzkie) odgrywa szczególnie dziś rolę sfery «weryfikują-
cej», która w organicznych procesach kulturowych tworzy demokratyczny «styl»
w kulturze socjalistycznej”23. Następnie z pewnym uznaniem stwierdza, że szansę
na utrwalenie i upowszechnienie owego „demokratycznego stylu w kulturze poprzez
odwołanie się do bogactwa folklorystycznego stwarzały powstające z inicjatywy
państwa i lansujące określone tendencje kreacji twórczości regionalnej towarzystwa
społeczno-kulturalne działają już w ponad pół tysiąca miejscowości i zrzeszają „ponad
ćwierć miliona szczerze oddanych i aktywnych działaczy”24. Podkreśla również, że
w programie Zrzeszenia Kaszubskiego jednym z zagadnień jest opieka nad sztuką lu-
dową. Trudno mówić o rywalizacji, ale największą instytucją utworzoną dla tego celu
był Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej, przemianowany później na Wojewódzki
Dom Kultury. Udowadnia przy tym, że sposób, w jaki ożywiana i promowana jest
ginąca twórczość ludowa przyczynia się „w odczuciu wielu członków Zrzeszenia”
do rozwoju kultury narodowej25.
Ponad dekadę później w kaszubskojęzycznym artykule, przypuszczam, że w tym
przypadku, zważywszy na tematykę i argumentację, był to zabieg celowy, zmierza
się z opiniami na temat działań i starań o zachowanie „mowy starków” oraz rodzimej
kultury i przeniesienie jej w „naszé czasë, w chtërnëch rządzy atom, telewizjô i kòm-
pùtrë”26. Autor uważa, że wszystkim wykazującym troskę o rodzime dziedzictwo
należy się chociażby dobre słowo, tym bardziej jest więc zaskoczony toczącą się na
szpaltach „Dziennika Bałtyckiego” batalią przeciw kaszubszczyźnie, wywołaną przez
Barbarę Kalitę stwierdzeniem: „Cãdżem ta kaszëbizna na rozmajiti ôrt”27. Dziennikar-
ka nie przebierając w słowach wygłasza „orację” wobec miłośników kaszubszczyzny
negując ich „karmienie siebie i innych ludzi” kulturą ludową: „gôdką, przëpòwiôstką,
tuńcã i ptôchama z drewna, kwiatama na òbrëskach ze lnu”28. Szybko znaleźli się po-
plecznicy sekundujący jeszcze bardziej emocjonalną narracją: „za wiele tegò spiéwa-
niô, graniô i ti pisaninë wënëkóny z drzéwia kaszëbsczich tradicjów. (…) wszëtkò to
pôchnie naftaliną…”29. Z drugiej strony w tym samym czasie w bydgoskich „Faktach”
ukazał się dramatyczny w wymowie artykuł Stefani Liszkowskiej-Skurowej Kultura
bez korzeni, w którym publicystka dowodzi, że terenowe placówki kultury nie czerpią
z tradycji i historii swoich ziem, gdyż nie zadomawiają się w kulturze regionalnej,
co prowadzi do zaniku starych zwyczajów, wymierania haftu, braku pomocy dla
23 S. Pestka, Miejsce kultury regionalnej w kulturze ogólnonarodowej (dokończenie), „Pomerania”

nr 3/1971, s. 23.
24 Tamże, s. 24.
25 Tamże, s. 25.
26 Kreban z Milachowa, Cziéj gburze z Gnieżdżewa, „Pomerania” nr 10/1983, s. 57.
27 Tamże.
28 Tamże.
29 Tamże.

twórców, a tradycyjne imprezy jak Truskawkobranie, Jarmark we Wdzydzach nie są

kontynuowane. Ta argumentacja spotyka się z ostrą reakcją Pestki i pochwałą działań
Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Gdańsku. Trudno się zgodzić z dość jednostronną
rekontrą, gdyż artykuł znanej etnograf, pracownika tegoż WOK-u, laureatki medalu
Stolema w roku 197330, nie dotyczył pracy jednostki wojewódzkiej, ale był niezgodą
na zaniedbania placówek terenowych wobec sztuki ludowej i jej twórców. Nieznane
są nam relacje obojga, ale być może tu leży przyczyna!
Promocja rodzimych twórców
Pestka nie tylko teoretycznie interesował się zagadnieniami kultury ludowej, ale
również korzystał ze sposobności kontemplowania wytworów ludzkich myśli i rąk.
Dał temu również wyraz na łamach „Pomeranii” w relacji z wizyty na pokonkur-
sowej31 wystawie zorganizowanej w Spichrzu Opackim w Oliwie przez gdańskie
Muzeum Etnograficzne. Jest to zarazem reportaż o dość emocjonalnym zabarwieniu,
co bardzo rzadko występuje w twórczości tak literackiej, jak i medialnej Pestki.
Z podziwem opisuje „kunsztownie wycyzelowane igłą i nicią obrusy, serwety,
bieżniki, stroje, makatki i oczywiście chusty”, będące dziełem „utalentowanych
hafciarek z Tucholi”. Można odczytać szczere zainteresowanie i wybitne znawstwo
sztuki „wësziwù” kojarzącej się z branżą, którą w przeważającej części zajmują się
kobiety. Zastosowane określenia „mistrzostwo zdobnicze”, „zmysł kompozycyjny”
czy „drobiazgowy naturalizm” również świadczą nie tylko o znajomości trudów
pracy z igłą i nicią, ale również uznaniu dla wszystkich twórczyń i twórcy (jako je-
dyny mężczyzna w gronie hafciarek znalazł się Edward Szymikowski z Linii. Istotą
tego reportażu jest też skrupulatne wymienienie z imienia i nazwiska wszystkich
osób, których dzieła, prace go urzekły (m.in.: Zyty Kleszcz, Genowefy Bonk, Teresy
Folega. Ireny Baranowskiej, Stanisławy Betyny, Łucji Chyłej, Jadwigi Szulc, Anny
Konkol, Władysławy Wiśniewskiej i Wandy Dzierzgowskiej z Żukowa, Elżbiety
Lewandowskiej i Wandy Szynwelskiej, obu z Człuchowa czy Teresy Dembkowskiej
z Wejherowa)32.
Nie mniej ciepłe słowa Pestka kieruje do rzeźbiarzy i malujących na szkle, któ-
rych dzieła „harmonizują z bajeczną kolorystyką haftów”. Potomnym pozostawił
również wiele nazwisk aktywnych na początku XXI w. twórców zajmujących się
często oboma tymi artystycznymi dziedzinami, niekiedy dodając tytuły wybranych
dzieł (wymienia m.in.: Edwarda Jastrzębskiego „Matkę Boską Swarzewską”, Józefa
30 Źródło: http://www.pg.gda.pl/org/pomorani/stolem.html, (dostęp: 10.06.2017).

31 XVII Konkurs Współczesnej Sztuki Ludowej Kaszub zorganizowało Muzeum Historyczno-
-Etnograficzne w Chojnicach, a zgromadziło imponującą liczbę 470 prac, nadesłanych przez 106 twórców.
Za: J. Zbrzyca, Z kaszubskiej gleby, „Pomerania” nr 6/2003, s. 40.
32 Tamże.

Walczaka „Zesłanie Ducha św.” czy Józefa Chełmowskiego „Hierarchię Aniołów”

i „Madonnę” Józefa Bonka, ponadto przywołuje nazwiska artystów: Czesława Bir-
ra, Zdzisława Grajpera czy Anny Basmann-Dettlaff z Połczyna), których dzieła
wywodzą się z „ducha religijnego” i ze „zgrzebnego wiejskiego otoczenia” i są
jakby pięknymi dziękczynnymi wotami” zachwycającymi „przepychem kolorów
i subtelnością rysunku”33.
Dla Pestki każdy przejaw starannie wykonanego rękodzieła i rzeźby jest podstawą do
stwierdzenia, że jest to sztuka żywa, „czerpiąca z kaszubskiej gleby”. Autor miał jednak
świadomość, że okoliczności sprzyjające tej twórczości nie są wieczne, chociażby dlatego,
że „w dobie coraz intensywniejszego kulturowego przenikania, dzieła zwaneludowymi
będą budzić żywe zainteresowanie, jeśli ich twórcy (…), dopracują się bardziej aktualnej
formuły czy ładu estetycznego”34.
Artykuł ten nie miał tylko wydźwięku zachwytu, ale Pestka chciał w ten sposób wywołać
polemikę nad twórczością ludową, w której udział braliby zarówno twórcy, jak i znawcy
folkloru.
O tym, że sztuka ludowa we wszelkich formach i jej promocja była ważna dla Pestki
świadczą również kolejne publikacje S. Pestki zapełniające strony „Pomeranii”. W jednej
z nich pochyla się nad świeżo wydaną książką Marka Arpada Kowalskiego pt. Śladami
świątków, interesującą nie tylko z względu na połączenie techniki reportażu i naukowej
monografii, ale dlatego, że jeden z rozdziałów poświęcony jest twórczości rzeźbiarskiej na
Kaszubach35. „Miodem dla duszy” było nie tylko wyznanie M. A. Kowalskiego o fascynacji
tym regionem, zachowującym swoją inność i „zadziwiające poczucie więzi regionalnej”36.
Publicyście spodobało się poszukiwanie pierwocin sztuki rzeźbiarskiej, które autor książki
odnalazł w kapliczkach przydrożnych, wysuwając dość odważną tezę, że były „remini-
scencjami – w swej warstwie plastycznej – dawnych kultowych wyobrażeń, sięgających
czasów pogańskich”37. Wartością wydawnictwa jest również zaprezentowanie sylwetek
czołowych ówcześnie artystów ludowych Kaszub i Kociewia, wśród których znaleźli
się m.in.: Apolinary Pastwa, Władysław Lica, Czesław Hinc, Franciszek Męczykowski,
Leonard Meyer, Izajasz Rzepa, Edmund Zieliński czy Andrzej Arendt. Mimo szerokiej
plejady rzeźbiarzy i wypracowanego przez każdego z nich indywidualnego stylu autor,
analizując tematykę dzieł, u wszystkich doszukał się wspólnego wyróżnika, jakim jest
„przynależność do typu kultury morskiej”. Zazwyczaj polemiczny Pestka w przypadku
omawianej publikacji jest bardzo powściągliwy w krytyce, nie zgadza się jedynie z opinią,
że dla młodego pokolenia twórców ludowych „spory o autentyczność dawnej tradycji są
obce i niezrozumiałe”38.
33 Tamże.
34 Tamże.
35 J. Zbrzyca, Śladami kaszubskich świątków, „Pomerania” nr 3/1972, s. 101.
36 Tamże.
37 Tamże.
38 Tamże, s. 102.

Pestka nie napisał zbyt wielu artykułów, teoretycznie odnoszących się do kultury ludo-
wej. Więcej poświęcił ich portretom wybranych twórców39. Wszystkie one jednak wyróż-
niają się na tle dominującej publicystyki społeczno-gospodarczo-ideologicznej. Podobnie
jak w liryce posługiwał się słowem ciepłym, niekiedy emocjonalnym. I choć jest to
niszowa część jego publicystyki sama tematyka kultury ludowej była dla niego ważna.
Przygotowując tezy na II Kongres Pomorski w kilku miejscach odnosi się do tradycji,
kultury i dziedzictwa materialnego, a świadczą o tym choćby takie hasła: Korzenie,
tradycje i szanse trwania pomorskiej tożsamości czy W rodzimej zagrodzie czyli dziś
i jutro wsi pomorskiej40.
Niech w pamięci pozostanie
Pestka mimo szerokiego spektrum zainteresowań, podejmowania pracy w różnych

zawodach, piastowania wysokich funkcji społecznych (dwukrotnie pełnił funkcję
presesa Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, przez wiele lat był redaktorem naczel-
nym „Pomeranii”), wielu podróży, w tym kilkukrotnych pobytów w Stanach Zjedno-
czonych, nigdy nie przestał być synem kaszubskiej ziemi. Miał też świadomość, że
współczesny mu duch kaszubski przetrwał nie tylko dzięki świadomym ideologom
i „budzicielom”, ale również dzięki częstokroć nieświadomym wartości i ważno-
ści swych dzieł, zwyczajnym ludziom, którzy odkrywszy w sobie uzdolnienia nie
pozwolili im się zmarnować, i często mimo ciężkiej codziennej pracy, swe myśli
i serce oddali zręcznym dłoniom. Prezentowana publicystyka jest formą promocji
i pokazywania twórczości ludowej jako jednej z wielu gałęzi kultury narodowej, ale
za to o wyjątkowej wartości, nie tylko materialnej. W niej bowiem odbija się cała
ludzka rzeczywistość.
Nie może więc dziwić, że za zasługi na polu upowszechniania kaszubszczyzny
otrzymał wiele nagród, m.in. 25 maja 2006 r. został uhonorowany Medalem Twórców
Ludowych. Uświadamiając sobie ogrom jego działań w tej dziedzinie w niesprzyja-
jących okolicznościach, zasłużył sobie u potomnych na pamięć wieczną.
39 Tę kwestię pomijam, gdyż była już prezentowana; pòr. B. Ùgòwskô, Bòhaterowie swòjich môlów
i czasów w pùblicystice Stanisława Pestczi (Jana Zbrzëcë) / Bohaterowie swoich miejsc i czasów w pu-
blicystyce Stanisława Pestki (Jana Zbrzycy), w: Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka / Biuletyn Rady
Języka Kaszubskiego, Gduńsk 2014, s. 196–202, 346–352.
40 J. Pestka, Kongres Pomorski. Przesłanki ideowe i propozycje organizacyjne, „Pomerania” nr 11/
/1996, s. 6–8. Por. Cezary Obracht-Prondzyński, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego (1956–2006), Gdańsk 2006, s. 394.

2017
BIULETIN RADZËZNË KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA BIULETYN RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO 2017

BIULETIN RADZËZNË
Projekt został zrealizowany dzięki dotacji

Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
Projekt òstôł zrealizowóny dzãka ùdëtkòwieniémù
Minystra Bënowëch Sprawów i Administracji
ISSN 1899-4326
ISSN 1899-4318
ZKP_biuletyn_RJK-2017_okladka_01_DRUK.indd 1 2018-03-24 06:40:54

Biuletyn Rady Jezyka Kaszubskiego 2017

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Biuletyn Rady Jezyka Kaszubskiego 2017

Uploaded by

Copyright:

2017

BIULETIN RADZËZNË KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA BIULETYN RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO 2017

Projekt został zrealizowany dzięki dotacji

ZKP_biuletyn_RJK-2017_okladka_01_DRUK.indd 1 2018-03-24 06:40:54

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 3 2018-03-24 05:46:45

Projekt został zrealizowany dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 4 2018-03-24 05:46:45

ÙCHWÔLËNCZI RADZËZNË KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA. ........................ 21

UCHWAŁY RADY JĘZYKA KASZUBSKIEGO.................................................. 31

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 5 2018-03-24 05:46:45

UCHWAŁA NR 3/RJK/17 Z DNIA 21.04.2017 R.

REFERATË KASZËBSKÒJÃZËKÒWÉ. ................................................................. 41

REFERATY POLSKOJĘZYCZNE. ........................................................................... 149

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 6 2018-03-24 05:46:45

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 7 2018-03-24 05:46:46

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 9 2018-03-24 05:46:46

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 10 2018-03-24 05:46:46

Pò skùńczenim filozoficzno-teòlogicznégò sztudérowaniô w Krakòwie zaczął

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 11 2018-03-24 05:46:46

To krótkô i dosc wëjimkòwô charakteristika sp. Profesora – pedagòga, mentora,

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 12 2018-03-24 05:46:46

Dni w końcówce każdego roku nastrajają szczególnie melancholijnie, skłaniają do

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 13 2018-03-24 05:46:46

Po ukończeniu studiów filozoficzno-teologicznych w Krakowie zaczął pracę za-

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 14 2018-03-24 05:46:46

To krótka i dość wyrywkowa charakterystyka śp. Profesora – pedagoga, mentora,

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 15 2018-03-24 05:46:46

Wchôdómë w pòstãpny etap jistnieniô Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka i „Biuletinu”

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 17 2018-03-24 05:46:46

zawiartëch w rozmajitëch znaczeniowëch kònfigùracjach. Zôs Janusz Mamelsczi w swò-

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 18 2018-03-24 05:46:46

Wchodzimy w kolejny etap istnienia Rady Języka Kaszubskiego i „Biuletynu” tejże

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 19 2018-03-24 05:46:46

konfiguracjach znaczeniowych. Następujący dalej tekst Janusza Mamelskiego jest cha-

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 20 2018-03-24 05:46:46

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 21 2018-03-24 05:46:46

Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka dopùszcziwô twòrzenié rozkôzownégò nôdżibù cza-

pòjedinczô lëczba: wielnô lëczba:

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 22 2018-03-24 05:46:46

Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka w nawiązanim do Ùchwôlënkù nr 6/RJK/07 z dn.

- i, -ii, ji ‖ -ie, -je

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 23 2018-03-24 05:46:46

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 24 2018-03-24 05:46:46

Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka ùstaliwô, że we wiãkszocë jistników chłopsczégò

W jistnikach chłopsczégò ôrtu, zakùńczonëch fòneticzno miãtczima głoskama: -sz,

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 25 2018-03-24 05:46:46

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 26 2018-03-24 05:46:46

Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka bédëje pòstãpną słowiznã kaszëbską sparłãczoną z

flot, rëszno ‘mosso’

himn chwalbë, himn pòchwałë ‘lauda’

krótëchno zrzeszoné, lejącym miodã ‘legato’

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 27 2018-03-24 05:46:46

nié za chùtkò, pòmału, ale chùtczi jak largo ‘larghetto’

òbzdobienié spiéwã ‘melizmat’

rãcznô klawiatura ‘manuał’

słowa pòd mùzykã ‘libretto’

żëwim głosã ‘messa voce, messa di voce’

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 28 2018-03-24 05:46:46

Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka wedle stosowaniô różnëch fòrmów zapisywaniô,

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 29 2018-03-24 05:46:46

Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka wedle stosowaniô różnëch fòrmów zapisywaniô,

kùli ‖ kùliż, wiele – ile

tëli, tëlinkò, tëlinuszkò, tëlini(e)nkò – tyle

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 30 2018-03-24 05:46:46

ZKP_biuletyn_2017_07_DRUK.indd 31 2018-03-24 05:46:46

Rada Języka Kaszubskiego dopuszcza tworzenie trybu rozkazującego czasowników,

liczba pojedyncza: liczba mnoga: