KARTOĞRAFYA

Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü.

 ÖLÇEKLER
• Haritalar, “Herhangi bir alana ait olay, olgu ve
özelliklerin düzlem üzerinde gösterilmesi sonucu
elde edilen anlatım araçlarıdır”.
• Harita denilen araç, insan tarafından
kullanılabilecek boyutta olacağına göre, geniş
alanlara ait bu özelliklerin düzleme aktarılması da
ancak küçültülerek mümkün olacaktır.
• İşte bu küçültme oranı, haritanın ölçeğidir.
• Bu şekilde, haritalar gösterdikleri sahalara göre
binlerce veya milyonlarca defa daha küçüktürler.
 ÖLÇEKLER
• Harita üzerinde belli iki nokta arasındaki
mesafenin (uzaklık), arazide aynı noktaları
ayıran gerçek mesafeye oranı, ölçeği ifade
eder.
• Ölçek= HU/GU veya Ölçek= Harita üzerindeki
mesafe/Arazi üzerindeki mesafe
 3. ÖLÇEKLER
• Bu şekilde, yeryüzü dokusunu oluşturan çeşitli
unsurların büyük ölçekli topoğrafya haritaları
üzerinde belirli bir oran dâhilinde gösterilmesi
yoluna gidilir.
• Modern metotlarla meydana getirilmiş bu tip
haritalar üzerinde “ölçülebilen değerler” yer almış
olur.
• Bu değerlerin ölçeğe uyarlanması ile de çeşitli şekil
unsurlarının boyutları hakkında bilgiler, haritaların
okunması sırasında ortaya konabilir.
• Haritalar üzerinde ölçek mutlaka gösterilir.
• Bu, üç şekilde olabilir:
 3. ÖLÇEKLER
• a) En yaygın ve en fazla anlaşılan tarzdaki ifade, ölçeğin, harita üzerindeki
uzaklığın arazi üzerindeki uzaklığa olan oranına göre bir “adî kesir” ile
gösterilmesidir.
• Bu da farklı şekillerde olabilir: 1:25.000 veya 1/25.000
• Bu tarzda bir kesir, “harita üzerinde 1 ünite uzunluğun arazide 25.000 ünite
uzunluğu gösterdiği” anlamına gelir.
• A1.Burada dikkat edilmesi gereken husus, kesir şeklinde verilen ölçekte
herhangi bir uzunluk biriminin ima veya ifade edilmemiş olmasıdır.
• Sadece haritayı inceleyen bunu kendi yapabilir ve yukarıdaki kesir ölçeğini
mesela, “harita üzerinde 1 m, arazide 25.000 m’yi gösterir” şeklinde ifade eder
veya düşünür.
• Britanya ve ABD’de askeri bakımdan bu tip ölçekler “R.F.” (Representative
Fraction: Temsili Kesir) işareti ile belirtilir.
• A2. Kesir ölçeklerde pay her zaman 1’dir. Payda da yer alan sayı, arazideki
uzunlukların kaç defa küçültüldüğünü gösterir.
• A3. Kesir ölçeklerde, ölçek ile ölçek paydası arasında ters orantı vardır. Ölçek
paydası küçüldükçe ölçek büyür, ölçek paydası büyüdükçe ölçek küçülür.
 3. ÖLÇEKLER
• b) Haritaların bir köşesine veya çerçevenin altına
daima bir grafik ölçek konur.
• Bu şekilde ifade, belirli bölümlere ayrılmış bir hat
(çizgi) vasıtasıyla harita üzerindeki uzunluklara,
arazi üzerinde karşılık gelen uzunlukları bir
bakışta göstermek suretiyle olur.
• Grafik ölçekler, haritanın kesir ölçeğine göre
düzenlenir.
 3. ÖLÇEKLER
• c) Uzunluk birimleriyle ölçeğin ifadesi, diğer bir
yöntemdir.
• Kesir ölçeği ve grafik ölçek de konduğu halde
birçok harita üzerinde, özellikle büyük ölçekli
topoğrafya haritalarında, uzunluk birimleriyle
ölçeğin ifade edildiği görülür.
• Bu durum, mesela Britanya haritalarında: “One
Inch to One Mile” (Bir inç bir mil) şeklinde belirtilir
(1 inç 2,54 cm’dir).
• Türkiye Haritasının eski paftalarında ise “Haritada
4 santimetre= Arz üzerinde 1 km” şeklindedir.
 3.1. ÖLÇEĞİN BELİRLENMESİ VE ÇEŞİTLİ ÖLÇEKLER

• Bütün haritalar bir ölçeğe göre çizilir:

• a) Böyle bir ölçek:
• Haritada yer alacak saha veya ülkenin
boyutlarına,
• Kullanılacak projeksiyon ağındaki yayılış tarzına,
• O haritada gösterilmek istenen detaya,
unsurların çokluğuna ve yoğunluğuna bağlı
olarak seçilir.
 3.1. ÖLÇEĞİN BELİRLENMESİ VE ÇEŞİTLİ
ÖLÇEKLER
• b) Haritanın basılması istenilen boyut veya
büyüklük de ölçeğin belirlenmesinde rol oynar.
• Çünkü haritaların bir kitap sayfası kadar, hatta
daha küçük basılması veya biraz daha büyük
ebatta katlamalı olması, genişçe bir atlasın
sayfasına sığacak şekilde düzenlenmesi yahut da
duvar haritası şeklinde basılması mümkündür.
• Tüm bu hallerde düşünülen veya tespit edilen
boyutlara göre, söz konusu saha veya ülkenin
gösterileceği ölçeğin belirlenmesi az çok
sınırlandırılmıştır.
 3.1. ÖLÇEĞİN BELİRLENMESİ VE ÇEŞİTLİ
ÖLÇEKLER
• c) Bunlara ek olarak, basılacak haritanın küçülme
oranının da hesaba katılması gerekir.
• Bu şekilde daha büyük ölçekte biraz daha fazla
ayrıntıyı haritaya işlemek, özellikle bunları yerlerine
en uygun şekilde yerleştirmek ve sonra da basılacak
boyuta uygun olarak küçültmek mümkün olur.
• Böylece, harita önce daha büyük ölçekte hazırlanır
ve sonradan, belli bir derecede, küçük ölçeğe
indirilir.
• Çeşitli amaç ve konulara göre kullanılan ölçekler
birbirinden farklıdır.
• Büyüklüklerine göre de ölçekler üç gruba ayrılır:
 Tablo 1. Büyüklükleri Bakımından Ölçek
Çeşitleri.
1. Büyük Ölçekler 2.Orta Ölçekler 3. Küçük Ölçekler
1: 1.000 Yol inşaatları, dolgular, 1: 250.000 İkinci sınıf 1: 1.000.000 Genel
yarmalar, tünel topoğrafya jeolojik
inşaatları, köy tanzim haritaları, haritalar,
1: 2.000 plânları, şehir imar 1: 400.000 hava uçuş 1: 10.000.000
atlas
plânları, sanayi haritaları,
tesislerine ait saha motorist haritaları,
1: 5.000 1: 500.000 1: 50.000.000 küçük
plânları ve kadastro haritaları,
plânları. bazı coğrafi ölçekte
1: 10.000 1: 800.000 haritalar, 1: 100.000.000 tematik
jeolojik ve haritalar.
1: 20.000 Birinci sınıf topoğrafya tektonik
haritaları, turist haritalar.
1: 25.000 haritaları, motorist
1: 50.000 haritaları (yol haritaları),
büyük ölçekli jeolojik
1: 80.000 haritalar.
1: 100.000
1: 125.000
1: 200.000
 3.1. ÖLÇEĞİN BELİRLENMESİ VE ÇEŞİTLİ
ÖLÇEKLER
• Bu ölçekler, metrik sistemin kullanıldığı ülkelerde
uygulanır.
• Buna karşılık, mesela B. Britanya’da uzunluk
ölçüleri olarak kullanılan birimlerin farklı oluşu,
kesirli ölçeklerde küsurlu paydaların yer
almasına sebep olur:
• 1: 10.560 Six Inch Map (Six Inches to One
Mile) 6 inç= 1 mil
• 1: 63.360 One Inch Map (One Inch to One
Mile) 1 inç= 1 mil
• 1: 126.720 Half Inch Map (Half Inch to One
Mile) ½ inç= 1 mil
• 1: 253.440 Quarter Inch Map (Quarter Inch to
One Mile) ¼ inç= 1 mil
 3.1. ÖLÇEĞİN BELİRLENMESİ VE ÇEŞİTLİ
ÖLÇEKLER
• ABD’de ise topoğrafya haritalarının hazırlanışında daha
çok metrik sisteme uyan bir tarz kabul edilmiş,
uzunlukları ve dolayısıyla sahaları “birbirine orantılı”
olarak verilen 1: 62.500, 1: 125.000, 1: 250.000
ölçekleri kullanılmıştır.
• Ölçeklerin karşılaştırılması veya bir haritanın ölçeğinin
ne olduğunun anlaşılması için, kesir ölçeğin paydasına
bakılır.
• Payda da yer alan rakam ne kadar küçükse, haritanın
ölçeği de o derecede büyük olur.
• Mesela; 1/25.000’lik bir ölçek 1/50.000’den iki misli
büyüktür.
 3.2. ÖLÇEK VE SAHA ARASINDAKİ İLİŞKİ
• Ölçek ile haritaya dâhil olan saha arasında sıkı bir bağlantı
ve oran vardır. Bu konu iki şekilde açıklanabilir:
• 1.) Aynı saha gösterildiği takdirde, harita küçük
ölçeklerde daha ufak, büyük ölçeklerde daha geniş
ebatta olacaktır.
• Meselâ; orta büyüklükte bir atlas sayfasında 30x45 cm
boyutlarındaki bir dünya haritasının ölçeği 1: 85.000.000
kadardır.
• Buna karşılık okullarda kullanılacak 2,5 m kadar genişlikte
bir dünya haritasının ölçeği ise 1: 15.000.000 civarındadır.
• Bu örnekte de görüldüğü gibi, büyük ölçeklerde haritanın
boyutları büyümekte ve “ daha fazla detayın haritaya
konması mümkün olmaktadır”.
• Bu yüzdendir ki, topoğrafya haritaları 1: 20.000’den 1:
250.000’e kadar büyük ölçeklerde hazırlanmaktadır.
• Ancak, bu durumda haritanın kullanılamayacak derecede
geniş olması gibi bir durum söz konusu olduğundan,
topoğrafya haritaları ayrı ayrı paftalar halinde yapılır.
 3.2. ÖLÇEK VE SAHA ARASINDAKİ İLİŞKİ
• 2.) Ölçek ile saha (alan) arasındaki ilişkiyi daha da açık bir
şekilde ortaya koyacak ikinci yol şudur:
• Aynı boyutlarda fakat biri küçük diğeri büyük ölçekte iki
harita yan yana düşünülürse, bunların içine alacakları
saha, kuşkusuz ölçeklerine bağlı olacaktır.
• Küçük ölçekteki haritanın bir ülke veya bölgeye ait
gösterdiği kısım daha geniş bir sahaya karşılık gelir.
• Buna karşılık, aynı boyutlarda büyük ölçekteki haritanın
vereceği saha daha küçük olur.
 3.2. ÖLÇEK VE SAHA ARASINDAKİ İLİŞKİ
• Aynı boyutlardaki üç haritadan A haritasının ölçeği
1:100.000, B haritasının ölçeği 1:50.000, C
haritasının ölçeği ise 1:25.000 olsun.
• Bu haritalardan; B’nin ölçeği A haritasının iki
katıdır. Buna karşılık içine aldığı saha ise A’ya göre
¼’tür.
• C haritasının ölçeği ise A haritasının ölçeğinden 4
kat daha büyüktür. Fakat, gösterebileceği tabiattaki
saha A’ya dahil alanın 1/16’sıdır.
• Sonuç olarak şu tespit yapılabilir:
• “Belli bir boyuttaki haritada gösterilecek sahanın
tabiattaki genişliği, ölçek değişikliğinin karesi ile
ters orantılı olarak değişir.” (Çünkü alan cm², km²
gibi birimlerle ifade edilir).
• Aşağıdaki tablonun incelenmesi, bu konuda daha
açık fikir verecektir.
Ölçek ve saha arasındaki ilişki
 Tablo 2. Ölçek ve saha arasındaki ilişkiler.

Ölçek Harita Üzerindeki Uzunluğun Harita Üzerindeki Alanın Arazideki

Arazideki Karşılığı Yüzölçümü

1: 10.000 1 cm= 100 m (0,1 km) 1 cm2= 10.000 m2 (0,01 km2)

1: 25.000 1 cm= 250 m (0,25 km) 1 cm2= 62.500 m2 (0,0625 km2)

1: 100.000 1 cm= 1 km 1 cm2= 1 km2

1: 200.000 1 cm= 2 km 1 cm2= 4 km2

1: 500.000 1 cm= 5 km 1 cm2= 25 km2

1: 800.000 1 cm= 8 km 1 cm2= 64 km2

1: 1.000.000 1 cm= 10 km 1 cm2= 100 km2

 3.2. ÖLÇEK VE SAHA ARASINDAKİ İLİŞKİ
• Sonuç olarak, ölçek değişikliği ile ilgili olarak kartoğrafik
sunumda önem taşıyan şu noktaların unutulmaması
gerekir:
• a) Büyük ölçekli haritalarda şehirlerin yayıldıkları
sahalar, abartma yapılmakla birlikte, sokak dokusu ve
arazide dağılmış tek evler, reliefe ait ayrıntı, falez
diklikleri, sel yarıntıları, münferit kaya diklikleri… Vb
ayrıntının gösterilebileceği bir boyut elde edilir.
• Ayrıca bu ayrıntının tabiattaki yerine mümkün olduğu
kadar yakın konması imkânı bulunur.
• Diğer taraftan, çeşitli dağılış haritalarında söz konusu
unsurun, arazidekine uygun bir şekilde dağılışı
gösterilebilir.
 3.2. ÖLÇEK VE SAHA ARASINDAKİ İLİŞKİ
• b) Küçük ölçekli haritalarda ise, tabiattaki saha daha
küçük bir yere sığdırılmak mecburiyetindedir.
• Bu takdirde, birçok unsurun haritada gösterilmesine
imkân olmaz. Sadeleştirme veya genelleştirmeye gidilir.
• Büyük ölçekli haritalardaki ayrıntı, bu haritalarda
gösterilemez.
• Ayrıca, birçok unsur için abartma yapılmak zorunluluğu
ortaya çıkar. Ulaşım yolları, kanallar, akarsular ölçeğe göre
tabiattaki ile tam orantılı olmayıp, abartılmış bir şekilde
çizilirler.
• Mesela; haritalar üzerinde kartografların çizebileceği en
ince çizgi kalınlığını 0,1 mm kabul edersek, 1:500.000
ölçekli bir haritada bu kalınlıkta tek çizgi ile gösterilecek
bir sulama kanalının genişliği, haritaya göre şu şekilde
hesaplanır: 1/500.000 ölçekte 1 cm=5.000 m; 1 mm=500
m; 0,1 mm=50 m. Bu şekilde kanal, bu haritada 50 m
genişlikte görülecektir. Gerçekte bu kanalın genişliği şayet
10 m ise, bu taktirde en ince çizginin kullanılmasına
rağmen, 5 katı bir abartma yapıldığı anlaşılır.
 GRAFİK ÖLÇEKLER
• Bu tip ölçekler, haritada genellikle çerçevenin altına
konan derecelenmiş, yani taksimat yapılmış bir
hattan oluşur.
• Bu sayede, harita üzerindeki uzunlukların arazideki
karşılığı kolayca bulunabilir.
• Haritada ölçü pergeli ile iki nokta arasında tespit
edilen uzunluğun tabiattaki karşılığı, pergel
ayaklarının grafik ölçeğe uygulanması ile anlaşılır.
• Fakat bu uygulama ancak büyük ölçekli haritalar,
mesela topoğrafya haritaları için doğru sonuç verir.
• Geniş sahaları içine alan küçük ölçekli haritalarda,
projeksiyonların meydana getirdiği bozulmalar
sebebiyle haritanın özellikle köşe kısımlarına doğru
ölçek değişir olacaktır.
• Grafik ölçek olarak kullanılan hat üzerindeki
taksimatın sol tarafında belirli bir kısım
bırakıldıktan sonra, 0’dan (sıfır) başlamak ve
yuvarlak rakamlarla belirtmek suretiyle, haritanın
kesir ölçeğine göre, bu taksimatların arazideki
karşılıkları yazılır.
GRAFİK ÖLÇEKLER
GRAFİK ÖLÇEKLER
GRAFİK ÖLÇEKLER
 GRAFİK ÖLÇEKLER
• Grafik ölçeklerin bir diğer özelliği de
haritanın büyültme ve küçültme suretiyle
boyutlarının değiştirilmesi sırasında, haritayla
beraber küçülüp büyüyerek karakterinin
bozulmamasıdır.
 GRAFİK ÖLÇEKLER
• Basit bir grafik ölçek şu şekilde hazırlanır:
• a) 10–15 cm (veya 2,3,4,5 cm gibi daha kısa) kadar ince
bir hat çizilir.
• Bu hat 1’er cm’lik aralıklara, ince ve aynı boyda küçük
taksimat çentikleri çizerek ayrılır.
• b) Haritanın kesir ölçeğine göre 1cm’ye arazide karşılık
gelen uzaklığı bulmak için kesir ölçeğine bakılır.
• Bunun için, m’ye çevirmek için kesir ölçeğin
paydasından iki sıfır atılır (veya paydadaki rakam 100’e
bölünür); şayet ölçek uygun ise (ölçeğin paydasında beş
veya daha fazla sıfır varsa) km’ye çevirmek için beş sıfır
atılır (veya payda 100.000’e bölünür).
 GRAFİK ÖLÇEKLER
• c) Bu şekilde bulunan değerler, sıfırdan
itibaren sağa doğru, cm çentiklerinin
üzerine yazılır veya aradakiler boş
bırakılarak 5,10,15 gibi yuvarlak rakamla
mesafeler belirtilir.
• Bu birimlerin ne oldukları m veya km
şeklinde genellikle sağ uca yazılır.
 GRAFİK ÖLÇEKLER
• d) Sıfırın (0) sol tarafında bir ünite olarak
bırakılan kısımda daha küçük taksimat
yapılarak, meselâ km’nin 100’er metrelik
bölümleri işaret edilir.
• Bu, haritada pergelle yapılan ölçümlerin grafik
ölçeğe uygulandığı esnada daha doğru
sonuçların bulunmasına yarar.
• Bu amaçla pergelin sağ ayağı, 0’ın (sıfır)
sağındaki tam taksimatlardan uygun olanına
yerleştirilir.
• Sol ayağı ise bu durumda 0’ın (sıfır) soluna bir
miktar geçmiş olur ki bu sayede küsur değerler
okunur ve sağdaki tam değerlere eklenir.
• Not: 1:800.000 ve daha küçük ölçeklerde sıfırın
solundaki kısım kaldırılabilir.
 GRAFİK ÖLÇEKLER
• Grafik ölçeklerin çiziminde; çentikler fazla
uzun olmamalı, fakat haritanın çizilmesiyle
de ortadan kaybolacak şekilde kısa
çizilmemelidir.
Grafik ölçekler
 Diyagonal Ölçek (Geometrik Ölçek)
• Özellikle plânlar, kadastro haritaları ve
büyük ölçekli topoğrafya haritaları
çiziminde, yapılan ölçmeleri oldukça tam
bir şekilde küsurlarıyla birlikte, arazideki
uzunluğa çevirebilmek amacıyla
“Diyagonal Ölçek” hazırlanır.
• Bu ölçek şöyle hazırlanır:
Diyagonal ölçek ve hazırlanışı
 Diyagonal Ölçek (Geometrik Ölçek)
• a) Öncelikle, grafik ölçeklerdeki gibi belirli bir uzunluk
alınır ve derecelendirilerek kesir ölçeğe göre belli km
değerleri sıfırdan (0) itibaren sağa doğru yerlerine yazılır.
• b) Sıfırın (0) solunda kalan kısım ise 10’a bölünür ve
böylece uzunluk biriminin küsurları elde edilir. Meselâ;
bu kısım 1 km’ye tekabül ediyorsa, 10’a bölünmesiyle
100 m’lik çentikler elde edilir.
• c) Taban olarak alınan bu hattın uçlarından ve her
taksimat çentiğinde bir tek birim uzunluğunda (örnekte
1 km’ye ayrılan uzunluk) dikmeler çıkılır. Bu dikmeler de
10’a bölünür ve tabana paralel çizgilerle birleştirilir.
 Diyagonal Ölçek (Geometrik Ölçek)
• d) Sıfırın (0) solundaki bölümün üst kenarı da
10’a bölünerek küçük çentiklerle işaretlenir.
• Bunu takiben aynı bölümün tabanındaki
taksimattan, üst kenara “diyagonal hatlar” çizilir.
• Öncelikle sıfırın (0) hemen solundaki birinci
taksimat sıfır (0) dikmesinin üst ucuyla, ilk
diyagonal olarak birleştirilir.
• Sonra diğerleri aynı şekilde, yani üstteki
taksimatın bir öncekine doğru çizilir.
 Diyagonal Ölçek (Geometrik Ölçek)
• Bu şekilde hazırlanan bir ölçekte sıfır (0) dikmesi
ile hemen solundaki birinci diyagonal hat
arasındaki mesafe yukarı doğru azalır ve nihayet
kaybolmuş olur.
• Gittikçe kısalan bu mesafeler alttan itibaren şu
değerlere karşılık gelir: 100 m, 90 m, 80 m, 70 m,
60 m, 50 m, 40 m, 30 m, 20 m, 10 m (en üstteki
paralel hat üzerinde diyagonal hat ile sıfır
dikmesi birleşir ve aralarındaki mesafe sıfır olur).
 Diyagonal Ölçek (Geometrik Ölçek)
• Diyagonal ölçeklerin kullanılışları kolaydır.
• Ölçü pergelinin ayakları harita üzerinde istenilen
mesafeyi ayıran noktalara kadar açılır ve sonra getirilerek
diyagonal ölçeğe uygulanır.
• Bu uygulamada pergelin bir ayağı, bu esnada sıfırın (0)
sağındaki km bölümlerinden birine yerleştirilir.
• Ancak pergelin diğer ayağı, bu esnada sıfırın (0) solundaki
diyagonal hatlarla kat edilen taksimatlardan
(derecelendirmelerden, bölüntülerden) birine denk
gelecek şekilde olmalıdır.
• Bunu sağlamak için aşağıdaki şekildeki kalın çizgiler
(1,2,3) olarak belirtilen ölçmelerde olduğu gibi, çeşitli
paralelleri sırasıyla denemek şarttır.
 Diyagonal Ölçek (Geometrik Ölçek)
• Böylece haritadaki uzunluk, ölçeğe tam olarak taşınmış
olur ve arazide karşılık gelen mesafe okunur.
• Okuma sıfırın sağında tam km’lerle, fakat solunda tam
100’er m’ler ve bunlara ilaveten en sağ diyagonaldaki 90
m, 80 m gibi küsurlarla yapılır.
• Örnek şekilde yer alan diyagonal ölçekte 1 nolu uzunluk
arazide 6 km+100 m =6.100 m; 2 nolu uzunluk arazide 3
km+80 m= 3.080 m; 3 nolu uzunluk ise arazide 4 km+300
m+40 m= 4.340 m’ye karşılık gelmektedir.