Anna Dąbrowska

 Strasburski wymiar sprawiedliwości obejmuje

jurysdykcję realizowaną przez Europejski
Trybunał Praw Człowieka, działający
w systemie Rady Europy i obejmuje swoją
właściwością niemal wszystkie państwa
kontynentu europejskiego (włącznie
z Polską).
 Powołany został w 1998 r. w miejsce Trybunału Praw
Człowieka i Europejskiej Komisji Praw Człowieka.
Tym samym zakończony został – pierwotnie
dwufazowy – model procedury kontrolnej.

Celem Trybunału jest zapewnienie przestrzegania

praw człowieka poprzez wyrokowanie w sprawach
skarg indywidualnych, (co stanowi jego podstawowy
przedmiot działalności) i skarg międzypaństwowych,
kierowanych przeciwko państwom-stronom
Konwencji.
W realizacji swoich kompetencji Trybunał zachowuje
pełną niezależność od państw członkowskich.
  Europejski Trybunał Praw Człowieka jest aktualnie
jedynym sądem międzynarodowym, do którego
ma dostęp każdy pokrzywdzony (ofiara), oczywiście
po spełnieniu określonych w Konwencji warunków.
Prawo do skargi indywidualnej jest „najważniejszą
częścią tego systemu i podstawowym elementem
współczesnej kultury prawnej”.

 Trybunał nie jest (co zaznaczano od samego początku

jego funkcjonowania) sądem kontroli instancyjnej
w stosunku do sądów krajowych. Jego jurysdykcja
oparta jest na zasadzie subsydiarności.
Możliwość ta jest konsekwencją ratyfikacji przez
państwo polskie Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności.
 Polska podpisała Europejską Konwencję Praw
Człowieka w dniu przystąpienia do Rady Europy –
26 listopada 1991 roku, natomiast do jej ratyfikacji
doszło 19 stycznia 1993 roku. Deklarację
o jurysdykcji Trybunału złożono 1 maja 1993 roku.
Od tego czasu z naszego kraju regularnie spływa
spora liczba skarg wnoszonych przez obywateli
przeciwko państwu polskiemu i obecnie Polska
znajduje się, obok Rosji, Francji, Włoch i Turcji,
w czołówce państw, z których
do Strasburga trafia najwięcej skarg.
 Duża część skarżących czuje się pokrzywdzona
działaniami organów państwa (zasadnie lub
niezasadnie), inna część realizuje psychologiczną
potrzebę wyczerpania wszelkich dostępnych
środków prawnych, nawet jeśli mają świadomość,
że skarga do Trybunału nie przyniesie
oczekiwanych efektów (bardzo często tej
świadomości nie mają).
 Częściowo jest to kwestia mentalności (niektóre
nacje mają większą tendencję do skarżenia się
na swoje państwo. Dotyczy to Polaków, ale także
np. Włochów).
  Istnieje w społeczeństwie ogólna świadomość,
że jest sąd w Strasburgu, do którego można się
poskarżyć na państwo. Niestety, świadomość prawna
na tym się kończy, a skarżący często mylnie uważają,
że Trybunał jest po prostu kolejną instancją sądową.
 Polacy traktują Trybunał w Strasburgu jako jedną
z form uczestnictwa w życiu europejskim
i światowym, przez lata dla nas niedostępnym.
 Zaufanie obywateli do własnego państwa jest
na poziomie zatrważająco niskim,
a odpowiedzialność za to ponoszą oczywiście władze,
a nie obywatele.
 Polska skrupulatnie wypłaca odszkodowania
wszystkim uznanym przez Trybunał
za pokrzywdzonych. Nic dziwnego, że obywatele
chętnie wykorzystują tę procedurę.
 W sferze prawnej dostęp do Trybunału jest
bardzo łatwy – każdy, kto spełnił stosunkowo
proste („na pierwszy rzut oka”) wymagania
formalne określone w Konwencji może wnieść
skargę na naruszenie jednego z praw lub
jednej z wolności gwarantowanych przez
Konwencję.
  Skarga może dotyczyć tylko naruszenia przez
państwo (władze publiczne, administrację, sądy,
samorząd itp.) praw zagwarantowanych w Konwencji
uzupełnionej przez protokoły dodatkowe.
 Trybunał może rozpatrywać sprawę dopiero
po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych,
przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie
z powszechnie uznanymi zasadami prawa
międzynarodowego, i jeśli sprawa została wniesiona
w ciągu sześciu miesięcy od daty podjęcia
ostatecznej decyzji. Warunek ten wiąże się
z subsydiarnością działań Trybunału w stosunku
do działań państw.
Trybunał nie rozpatruje żadnej skargi która:
jest anonimowa lub jest co do istoty
identyczna ze sprawą już rozpatrzoną przez
Trybunał lub ze sprawą, która została
poddana innej międzynarodowej
procedurze dochodzenia lub
rozstrzygnięcia, i jeśli skarga nie zawiera
nowych, istotnych informacji.
 Trybunał uznaje za niedopuszczalną każdą
skargę indywidualną jeśli uważa, że: skarga
nie daje się pogodzić z postanowieniami
Konwencji lub jej Protokołów, jest w sposób
oczywisty nieuzasadniona lub stanowi
nadużycie prawa do skargi; lub skarżący nie
doznał znaczącego uszczerbku.
 Dostępność coraz bardziej cechuje iluzoryczność
wynikająca z czasu rozpatrywania skarg.
 Określenie „rozsądny termin” odnoszące się
do czasu rozpatrzenia sprawy przez sąd zgodnie
z art. 6 ust. 1 Konwencji oznacza w praktyce
przeciętnie ponad pięcioletni czas rozstrzygania
spraw przez Trybunał (niestety, postępowanie przed
Trybunałem może trwać do uprawomocnienia się
wyroku nawet sześć lat). – Trybunał, jako
najpopularniejszy organ sądowy w Europie, stał się
„ofiarą własnego sukcesu” i nie jest w stanie
poradzić sobie z ogromną ilością spraw, które
do niego napływają. Jest to duży problem,
szczególnie dla skarżących, bo może się zdarzyć,
że nie dożyją ogłoszenia wyroku.
 Obowiązek wypełnienia formularza skargi,
tworzonego pod kątem informatycznego
przetwarzania danych, a nie użyteczności
dla wnioskodawców i innych uczestników
sprawy. Nieprawidłowe wypełnienie takiego
formularza bardzo często skutkuje jego
bezskutecznością.
 Większość skarg jest odrzucana już w fazie
wstępnej filtracji przez Kancelarię Trybunału
(na ponad 11 tysięcy skarg z Polski
aż 90% zostało odrzuconych bez
uzasadnienia).
 Analiza statystyk dotyczących spraw polskich skłania
do niewesołej refleksji nad praktyką stosowania
(czy wręcz nadużywania) przez sądy polskie aresztu
tymczasowego. Np. w sprawie Dochnal przeciwko Polsce,
Trybunał nie miał wątpliwości, że tymczasowe aresztowanie
trwające ponad trzy lata naruszyło
art. 5 Konwencji.
Wśród polskich skarg do Strasburga wiele pochodzi
od więźniów i aresztantów. Bez wątpienia jedną
z przyczyn jest to, że mają dużo czasu, by wysyłać pisma
do Trybunału. Ale też nie brakuje im powodów, by się skarżyć
(w wielu sprawach Trybunał uznał, iż przetrzymywanie
w przepełnionych celach, w szczególnie złych warunkach
higienicznych to nieludzkie i poniżające traktowanie osób
więzionych).
Bardzo często Polacy skarżą się na przewlekłość

postępowania, prawo do sądu, wolność słowa i zrzeszania się
oraz prawo własności.
 Perspektywy dostępu do strasburskiego wymiaru
sprawiedliwości nie należą do świetlanych.

 ETPC podlega reformie od lat. Kolejne protokoły

dodatkowe o charakterze proceduralnym
wprowadzają coraz to nowsze obostrzenia, dzięki
którym zwiększona ma być skuteczność Trybunału.

Reformy sądownictwa strasburskiego polegające

m.in. na większej selekcji skarg, nie tylko mogą
okazać się niewystarczające, ale mogą budzić
wątpliwości z punktu widzenia zgodności z prawem
do sądu.
 Każdy z reformujących, analizowany system,
protokołów przyczynia się w mniejszym, czy
większym zakresie do zwiększenia efektywności
mechanizmu, ale nie można mieć złudzeń,
że rozwiąże wszystkie problemy, z jakimi boryka
się Trybunał.
 Z drugiej strony każda z reform powoduje
obostrzenie kryteriów dopuszczalności skargi
indywidualnej (np. wprowadzone w 2010 r.
kryterium „znaczącego uszczerbku”, czy
planowane skrócenia terminu do wniesienia
skargi z sześciu miesięcy do miesięcy czterech).
 Twórcy Konwencji i systemu kontrolnego
wnioskują również o wprowadzenie przymusu
adwokacko-radcowskiego, czy obligatoryjnej
opłaty od skargi. Być może wymyślą jeszcze
inne, bardziej dotkliwe dla skarżących
kryterium dopuszczalności, które okaże się
niebywale niekorzystnym rozwiązaniem,
albowiem ograniczy dostęp do Strasburga.
 Należy wskazać, jak wielką wagę i znaczenie ma zależność między

dostępnością do krajowego wymiaru sprawiedliwości i dostępnością
do strasburskiego wymiaru sprawiedliwości. Im lepiej jest realizowane prawo
do sądu na poziomie polskim, tym mniejsza jest potrzeba korzystania
z instrumentów europejskich.

 Z jednej strony przyznać wypada, że system skargi indywidualnej jest

wyjątkowy w skali światowej ze względu na swoje oddziaływanie. Skarga jest
niewątpliwie „kamieniem węgielnym” egzekwowania praw i wolności
gwarantowanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – umowie
międzynarodowej o charakterze unikalnym z uwagi na fakt, iż dzięki niej
jednostki po raz pierwszy uzyskały prawo do zaskarżania państwa na arenie
międzynarodowej.
Z drugiej trzeba zgodzić się, iż nie jest on do końca system doskonałym
z uwagi na fakt, iż sprawy nie mogą być rozpoznane i rozstrzygnięte
w rozsądnym terminie.
 Można chwalić, czy krytykować cały ten system, ale trzeba stanowczo
podkreślić dwie kwestie. Po pierwsze rozwiązania wprowadzone
dotychczasowymi reformami nie są wystarczające, a po drugie jak dotąd
w dziedzinie ochrony praw człowieka nikt nie wymyślił nic lepszego.
 Od samego początku, zamiarem twórców strasburskiego systemu ochrony
miała być obrona praw zwykłych obywateli (danie im możliwości dostępu
do Trybunału i tak też powinno pozostać).