Harezm Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Yazılmış Eserler
HAREZM TÜRKÇESİ
Harezm Türkçesi, Karahanlı Türkçesine dayalı olarak batıda
Aral ve Hazar arasında kurulup gelişmiştir. 13. yüzyılda Oğuz ve
Kıpçak Türkçelerinin etkisi ile gelişen Orta Asya İslâmi Türk yazı
dilinin ikinci aşamasıdır. Harezm, asıl itibarıyla Türk olmayıp
sonradan Türk unsurlarının göçü neticesinde Türkleşmiştir.
Fuat Köprülü, İslâmiyet’ten önce bu bölgede “âri” olan ve
İranlılarla ırk olarak yakınlığı bulunan “Harizmliler” adındaki bir
topluluktan bahseder.
İbn-i Batuta, Harezm’de konuşulan Türkçe ile ilgili bilgiler
vererek Harezm’i dünyanın en zengin memleketi olarak nitelendirir.
Birbirini takip eden siyasi gelişmeler sonunda Harezm
Türkleşerek 12. yüzyılda kültür merkezi hâline gelmiştir. Bu durum
Çengizliler ve Altın Ordu döneminde de devam etmiştir.
Janos Eckmann da Harezm’i Kaşgar’ın yanında ikinci bir
edebiyat merkezi olarak tanımlar ve bu bölgenin 11 ve 12.
yüzyıllarda Oğuz ve Kıpçak boyları tarafından Türkleştirildiğini
ifade eder.
Harzemşahlar devletinin ortadan kalkması Harezm
Türkçesinin gelişimine bir engel teşkil etmemiştir. Harzemşahların
dil etkinlikleri 15. yüzyıla kadar gelir.
Kanglı, Kıpçak ve Oğuz boylarının bölgeye yerleşmesi ile
Harezm Türkçesi şekillenmiştir. Harezm sözünün Türk diline ait bir
dönemi temsil etmesi Ali Şir Nevai’nin Mecalisü’n-Nefâis adlı
eserinde, Hüseyin Harezmî’den bahsetmesi ile ortaya çıkmıştır.
Köprülü, 11-. yüzyılda Oğuzlarla onlara yakın Türkmenlerin ve
yine Oğuzlara dil bakımından yakınlığı bulunan Kıpçak unsurlarının
Harezm Türkçesinin oluşumunda rol oynadığını söyler.
Harezmdeki edebî Türkçenin teşekkülünde, Kanglı
Lehçesinden başka Selçuklular devrindeki Oğuzca ve Hakaniye
Türkçesi de tesir etmiştir.
A. Caferoğlu, Müşterek Orta Asya Türkçesinin içinde yer alan
Harezm Türkçesinin oluşum şekli hakkında benzer bilgileri verir.
Harezm Türkçesinin teşekkülünde bölgedeki Türk boyları
doğrudan etkili olmuştur.
Orta Türkçe devresine dâhil edilen Harezm Türkçesi Altın
Ordu bölgesini de içine alan bir yazı dilidir. Harezm dilinde
Moğolcadan Arapça ve Farsçaya uzanan ve gittikçe artan bir
kelime dağarcığı da etkisini göstermiştir. Bu dillerin tesirine rağmen
milli kültüre ve Türk diline olan bağlılık eserlerde kendini belli
etmektedir.
Harezm Türkçesinin Orta Asya Türk edebiyat dillerinin tarihi
içinde özel bir devre olduğunu ilk kez A. N. Samoyloviç ortaya
atmıştır.
Bir geçiş dili vasfı ile Harezm Türkçesi, Karahanlı Türkçesi ile
Çağatayca arasında yer almıştır. Aysu Ata V. Bartold’ un Harezm ile
Çağatay Türkçesine dair tespitlerinden bahsederek bir geçiş devresi
olduğu fikrini yineler.
Harezm’de, 13. yüzyıldan itibaren gelişen İslâmi Türk
Edebiyatına, Moğol istilasından sonra 14. yüzyılda Altın Ordu sahası
da dâhil olmuştur. Harezm’den Altın Ordu’ya gelen şair ve yazarlar
burada Türk yazı dilini yaymışlar, Kıpçak sahasında yeni bir yazı dili
oluşturmuşlardır. Bu kadar geniş bir sahada varlık gösteren ve
farklı Türk lehçeleri ile de karışmış olan Harezm Türkçesi
sınıflandırmada değişik adlandırmalara maruz kalmıştır.
Araştırmacılar, eserleri bazen Karahanlı ya da Çağatay
Türkçesi içerisinde değerlendirirken bazen de bu döneme ait
eserlerin dili için Oğuz-Kıpçak Türkçesi ifadesini kullanmışlardır.
Janos Eckmann’a göre (Nehcü’l-Feradis hariç) eserlerin telif
tarihinden daha sonra istinsah edilmiş olmaları bu metinlerin dil
yönünden değerlendirilmelerini zorlaştırmaktadır.
HAREZM TÜRKÇESİ İLE YAZILAN ESERLER
Mukaddimetü'l-Edeb / Zemahşerî (1128 − 1144)
Mukaddimetü'l-Edeb aslında Arapçayı öğretmek üzere
yazılmış kelime ve kısa cümlelerden ibaret bir eserdir.
Arapça kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça
Hârezmce (bir İran dili), Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde
anlamları yazılmıştır. Tabii ki her nüshada bütün bu diller yoktur. En
eski nüshalar Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercümeli olan
nüshalardır.
Eser'in en eski nüshası olan Yozgat nüshasını bulup bilim
dünyasına tanıtan Ahmet Ateş’tir. Zeki Velidi Togan, Polonyalı
Türkolog A. Zajaczkowski ve Nuri Yüce eser üzerine çalışmalar
yapmıştır.
Mukaddimetü'l-Edeb’le ilgili en önemli çalışma Nuri Yüce’ye
aittir.
Kısasu’l-Enbiya / Nâsireddin bin Burhaneddin Rabguzî
(1310)
Kısasu’l-Enbiya, “peygamber kıssaları” demektir. Arap, Fars
ve Türk edebiyatlarında özel bir yere sahiptir. Peygamberlerin hayat
hikâyeleri ve mucizelerini sahabenin ve dört halifenin menkıbelerini
anlatır. Yaratılıştan Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'e kadar gelir.
Harezm Türkçesiyle yazılmıştır.
Rabguzî’nin Oğuz oluşunun dil tarihimiz açısından özel bir
anlamı vardır. Türkistan Bölgesinde yaşayan bir Türk, hangi boydan
olursa olsun eserini, döneminin ortak yazı dili ile yazmaktadır.
Rabguzi de eserini dönemin Türkistan ve Altın Ordu’daki ortak yazı
dili olan Harezm Türkçesi ile yazmıştır.
Eser üzerinde en önemli çalışma son yıllarda Aysu Ata
tarafından yapılmıştır.
Muînü’l-Mürîd / Şeyh Şeref Hoca? − İslâm? (1313)
Ebulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime’sindeki rivayete
göre eserin yazarı Şeyh Şeref Hocadır.
Fuat Köprülü, Muînü’l-Mürîd’in yazarını İslâm kabul eder. J.
Eckmann da eserin yazarını İslâm olarak kabul etmektedir.
Eser dini bilgileri öğretmek için yazılmıştır.
Bugüne kadar eserin tek nüshası bilinmektedir. Bursa Orhan
Kütüphanesinde bulunan yazma Zeki Velidi Togan'ın “Harezm'de
Yazılmış Eski Türkçe Eserler” makalesi ile bilim dünyasına
tanıtılmıştır.
Hüsrev ü Şîrîn / Genceli Nizâmî (12. Yüzyıl)
Hüsrev ü Şîrîn Fars dilinde yazılmış bir mesnevidir.
Sasanî hükümdarı Hüsrev Perviz ile Ermeni prensesi Şîrîn
arasındaki aşk hikâyesini anlatır.
Hüsrev ü Şîrîn, Kutb mahlaslı bir Türk şair tarafından 1341-1342
yıllarında Harezm Türkçesine çevrilmiştir.
Köprülü bu eserin, Harezm-Altın Ordu sahasının bediî
maksatla (estetik) yazılan ilk din dışı eseri olduğuna da dikkat
çeker.
Eser üzerine Zajaczkowski ve Necmettin Hacıeminoğlu
çalışmıştır.
Muhabbetname / Harezmî (1352 − 1353)
Mesnevî tarzında yazılmış uzunca bir manzumedir.
Fuat Köprülü’ye göre Harezmî Eski Klasik Edebiyatın 14.
asırdaki en büyük şairidir. Ayrıca Harezmî’nin şöhretinin yaygınlığı
üzerinde de özellikle durur ve delillerini sunar.
Muhabbetname’nin dört nüshası vardır; biri Uygur, üçü de
Arap harflidir.
Cümcümenâme / Hüsam Kâtib (770)
İlyas peygambere iman etmediği için çok eziyetler çeken;
fakat kendi adamlarına iyi davrandığı için İsa peygamber
tarafından diriltilen Kesikbaş adlı meşhur dinî menkıbenin
Feridüddin Attar'a dayanan manzum bir tercümesidir.
Ayrıca 1289'da Kazan Üniversitesi matbaasında Hikâyet-i
Cümcüme Sultan fi Nevbet-i İlyas Aleyhisselâm adıyla basılmıştır.
Nehcü’l Ferâdîs (Uştmahlarnıŋ Açuk Yolı) / Mahmud bin
Ali (1358’den önce)
Kırk hadis türünde mensur ve hacimli bir eserdir.
Hadisin Türkçesi verildikten sonra "tanınmış İslâm
âlimlerinin eserlerinden o hadisin manasını aydınlatacak
mahiyette mütalâalar ve hikâyeler" nakledilir; başka hadis ve
âyetlerle de konu açıklanmaya çalışılır.
Nehcü'l-Ferâdîs'in iki nüshası bilinmekle beraber Kazan ve
Petersburg kütüphanelerinde başka nüshalarının da bulunduğu
anlaşılmaktadır.
Elde bulunan en temiz ve işlenmiş nüsha Yeni Cami
nüshasıdır. Zeki Velidi Togan'ca keşfedilen ve 1926'da "Harezm'de
Yazılmış Eski Türkçe Eserler" makalesiyle bilim dünyasına
tanıtılmıştır.
Köprülü ve Eckmann eser üzerine çalışmalar yapmıştır.
Şüphesiz eserin asıl önemi, harekeli ve sade bir metin olması
dolayısıyla dönemin dilini çok iyi yansıtmasından gelmektedir.
Mirâcnâme (14. Yüzyıl)
Peygamberimizin miracını konu edinen mensur eserdir.
Nehcü'l-Ferâdis adlı bir eserden Türkçeye çevrilmiştir. Köprülü,
Mahmud bin Ali'nin Nehcü'l-Ferâdîs'inin kaynağı olan eserle bunun
aynı eser olup olmadığı konusunda "kat'î bir şey söylenemez"
demektedir.
Satır-Altı Kur'an Tercümesi
Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Alipaşa Bölümünde
bulunan satır altı Kur'an tercümesi Harezm Türkçesi özellikleri
göstermektedir.
Yazma, Gülden Sağol tarafından doktora tezi olarak
hazırlanmış ve tez Harvard Ünivesitesi tarafından yayımlanmıştır:

Eckmann da Miracname'nin, bir bölümü hariç diğer

bölümlerinin, Nehcü'l-Ferâdîs'teki miraç bölümüne uyduğunu ifade
etmekle beraber, İki Nehcü'l-Ferâdîs'in ilişkisi hakkında olumlu bir
fikir ileri sürmemektedir.

14. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir.

Eserin dili, belki de müstensihten dolayı Çağatay özellikleri

göstermektedir.