5.

FLEKSJA IMIENNA

1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne

Rzeczowniki to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Definicję tę
spełniają tradycyjne rzeczowniki, a także zaimki rzeczowne; o pewnych problemach z nimi związanych będzie mowa
dalej.
Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie:
liczba
przypadek
Por. Tokarski (1973: 34-45), Gramatyka PAN (1984: T. II, 149-169).

2. Liczba

Opozycja liczby zachodzi między formami wyrazowymi w poniższych kolumnach:

pojedyncza mnoga
dom domy
matki matek
jego ich
muzeum muzeach
idiotko idiotki
Liczba pełni funkcję semantyczną. Poniższe wyrażenia różnią się znaczeniem i nigdy nie mogą być użyte
wymiennie:
 To dom. — To domy.
 Jego widzieliście? — Ich widzieliście?
 Opowiadano nam o muzeum. — Opowiadano nam o muzeach.
Funkcją kategorii liczby jest przeciwstawienie element : zbiór elementów (ang. aggregateness). Dotyczy to
przygniatającej większości rzeczowników — tzw. policzalnych (DOM, MATKA, MUZEUM, ale nie POWIETRZE, ZŁOŚĆ,
MRÓZ), i to w użyciach referencjalnych (por. Pies pogryzł matkę. — użycie referencjalne, z konkretnym odniesieniem do
rzeczywistości, i Pies jest ssakiem. — bez takiego odniesienia).
Istnieją leksemy rzeczownikowe defektywne co do liczby, a więc mające tylko jedną serię form: pojedynczą
(singularia tantum) lub mnogą (pluralia tantum).
Do pierwszej klasy należą takie leksemy, jak JA, NIC, KTOŚ, a także SZCZEROŚĆ, MŁODZIEŻ, ŻYCIE. Nie mają one
form mnogich (trzy pierwsze) lub formy takie teoretycznie istnieją, a nawet są sensowne (trudno zatem nazywać
odpowiednie leksemy „tylko pojedynczymi”), ale ich wystąpienia są mało prawdopodobne.
Klasa druga jest w słowniku reprezentowana dość licznie. Są to leksemy typu SPODNIE, NOŻYCZKI, URODZINY,
POMYJE, WUJOSTWO, a także MY, WY (te jednak będziemy interpretować jako zwykłe rzeczowniki z niepełnym
paradygmatem). Jeśli dany leksem jest rzeczownikiem policzalnym, mamy do czynienia z neutralizacją opozycji liczby.
Poniższe zdania są dwuznaczne:
 Kupiłem nowe spodnie.
 Nożyczki zawsze nam giną.
 Zaproście wujostwa.
nie wiadomo bowiem, o ile przedmiotów, z których każdy nazywa się spodnie, nożyczki lub wujostwo, nadawcy chodzi.
Wartość liczby danej formy rzeczownikowej przekazywana jest przez tę formę innym składnikom: mówimy o
zgodzie liczbowej form czasownikowych lub przymiotnikowych z rzeczownikiem.

3. Przypadek

Drugie zróżnicowanie wewnątrz leksemu rzeczownikowego to siedem klas form przypadka:

mianownik dom matki on muzea idiotka
dopełniacz domu matek jego muzeów idiotki
celownik domowi matkom jemu muzeom idiotce
biernik dom matki jego muzea idiotkę
narzędnik domem matkami nim muzeami idiotką
miejscownik domu matkach nim muzeach idiotce
wołacz domu matki NIE MA muzea idiotko
Przypadek pełni funkcję składniową: wartość tej kategorii narzucana jest frazie nominalnej przez kontekst
składniowy. Przypadek rzeczownika jest rządzony — przede wszystkim przez czasowniki i przyimki. Oto przykłady
 2
kontekstów wymagających określonej wartości przypadka:
mianownik: ______ stoi: Dom stoi na wzgórzu.
niż _____: Znałem mądrzejszych niż on.
dopełniacz: strzec ______: Strzegli muzeum.
do ______: Idę do domu.
forma rzeczownikowa ________: Lubię jego dom.
forma liczebnikowa ________: Przyszło pięć matek.
celownik: dać _____ coś: Dano matkom czas.
ku ______: Pochylił się ku idiotce.
biernik: Jan ma ______: Jan ma dom.
na _____: napadał na matki
narzędnik: zachwycony ________: Byłem zachwycony ich muzeami.
z ______: Pokłóciłem się z nim.
miejscownik: o ______: Mówili o domu.
wołacz: forma czasownikowa o wartości 2 osoby, _______:
nie wygłupiaj się, idiotko!
 Przypadek rzeczownika pełni również pewne funkcje semantyczne. Obok klasycznego rozróżnienia przypadków
gramatycznych i konkretnych, mówi się o rolach semantycznych obsługiwanych przez poszczególne wartości tej
kategorii: mianownik jako przypadek jedynego argumentu czasownika nieprzechodniego (On śpi.), przypadek „agensa”,
czyli wykonawcy akcji (Matki zaczepiły nauczyciela.); dopełniacz jako przypadek „posiadacza” (mąż idiotki); celownik jako
przypadek „drugiego uczestnika” (Sprzedał dom jemu.); biernik jako przypadek „obiektu” (Zamknięto muzeum.) itp.
Wszystkie wartości przypadka uwikłane są w opozycje składniowe i semantyczne. Sieć tych ostatnich jest bardzo
skomplikowana, a oczywiste uzasadnienia składniowe trudno oddzielić od znaczeniowych. 

4 ♦ Inne kategorie fleksyjne

Dla zdania sprawy ze wszystkich zróżnicowań formalnych wewnątrz paradygmatu rzeczownikowego potrzebne są
jeszcze inne kategorie: poprzyimkowość, pozycja i deprecjatywność (Saloni (1981)).
Dwie pierwsze to kategorie kilku leksemów zaimkowych. Dla par form typu jego — niego, ją — nią, ich — nich mamy
przeciwstawienie form niepoprzyimkowych i poprzyimkowych, z inicjalnym n- (nie lubię tylko ich. — Wrócili od nich.), dla
form typu jego — go, jemu — mu jest to przeciwstawienie form „mocnych”, akcentowanych, i form „słabych”, bez akcentu
(Daj to jemu, nie jej. — Daj mu to.). Ostatnia tyczy pewnych klas rzeczowników męskich osobowych: chodzi o pary form
typu chłopi — chłopy, aktorzy — aktory, wieśniacy — wieśniaki, których drugi element jest nacechowany negatywnie.

5. Paradygmat

Ponieważ wymienione w poprzednim punkcie kategorie fleksyjne mają charakter lokalny, paradygmat rzeczownika
zapiszemy jako tablicę dwuwymiarową:

MATKA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] L I C Z B A:
[2a] pojedyncza [2b] mnoga
[1a] mianownik matka matki
[1b] dopełniacz matki matek
[1c] celownik matce matkom
[1d] biernik matkę matki
[1e] narzędnik matką matki
[1f] miejscownik matce matkach
[1g] wołacz matko matki

6. Rodzaj

Rodzaj nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika. Charakterystyka rodzajowa rzeczownika pełni istotną rolę w
uzgodnieniach form rzeczownikowych z czasownikowymi, przymiotnikowymi i liczebnikowymi: rzeczownik rządzi
rodzajem czasownika, przymiotnika i liczebnika.
2
 3
Inaczej, niż się to praktykuje w gramatyce tradycyjnej, gdzie osobne zestawy wartości rodzajowych obsługują
poszczególne liczby, będziemy przypisywać wartość rodzaju całemu leksemowi rzeczownikowemu (Saloni —
Świdziński (1987: 151-164)).
Kategoria rodzaju dzieli zbiór leksemów rzeczownikowych na pozdzbiory różniące się łączliwością z formami
przymiotnikowymi. Zdefiniujemy konteksty diagnostyczne testujące formy biernika liczby pojedynczej i biernika liczby
mnogiej:
 Rodzaj męski osobowy (MOS)
Widzę nowego _____________ lub nowych __________________.
 Rodzaj męski zwierzęcy (MŻ)
Widzę nowego _____________ lub nowe __________________.
 Rodzaj męski rzeczowy (MRZ)
Widzę nowy _____________ lub nowe __________________.
 Rodzaj żeński (Ż)
Widzę nową _____________ lub nowe __________________.
 Rodzaj nijaki (N)
Widzę nowe _____________ lub nowe __________________.
 Rodzaj przymnogi męskoosobowy (PMOS) (= plurale tantum pierwsze)
Widzę nowych __________________.
 Rodzaj przymnogi niemęskoosobowy (PNMOS) (= plurale tantum drugie)
Widzę nowe __________________.

Rzeczowniki STUDENT, ARTYSTA są m ę s k i e o s o b o w e, bo: Widzę nowego studenta i nowych artystów.; KOT,
MERCEDES — m ę s k i e z w i e r z ę c e, bo: Mamy nowego mercedesa i nowe koty.; STÓŁ, PAL — m ę s k i e
r z e c z o w e, bo: Kupię nowy stół albo nowe pale.; SZKOŁA, MYSZ, WYSOKOŚĆ — ż e ń s k i e; OKNO, POLE, MUZEUM —
n i j a k i e (ostatnie dwie wartości nie wymagają komentarza); WUJOSTWO — p r z y m n o g i m ę s k o o s o b o w y,
bo nie istnieje wyrażenie nominalne z formą przymiotnikową o wartości liczby pojedynczej, w mnogiej zaś mamy:
Zaproście nowych wujostwa.; SPODNIE zaś — p r z y m n o g i n i e m ę s k o o s o b o w y, bo mamy tylko: Przynieście mi
te nowe spodnie.
Z założenia „jeden leksem — jeden rodzaj” wynika postulat rozróżnienia leksemów homonimicznych, takich jak co
najmniej JA1 męskie osobowe i JA2 żeńskie, co najmniej WY1 męskie osobowe i WY2 niemęskoosobowe (tzn. żeńskie) itp.,
ze względu na takie zdania, jak:
 Ja tego nie jadłem. — Ja tego nie jadłam.
 Wy jesteście zmęczeni. — Wy jesteście zmęczone.
Podobnie przyjmiemy leksemy ON1 męskie osobowe, ON2 męskie nieosobowe (tzn. MZW lub MRZ), ONA żeńskie, ONO
nijakie, zamiast jednego leksemu ON odmiennego przez rodzaj:
 Pamiętałem go nowego // ich nowych. (ON1) (o koledze lub kolegach)
 Pamiętałem go nowego // je nowe. (ON2) (o psie, płaszczu lub psach, płaszczach)
 Pamiętałem ją nową // je nowe. (ONA)
 Pamiętałem je (= to jedno) nowe // je nowe. (ONO)

7. Przymiotnik i jego kategorie fleksyjne

Przymiotnik to leksem odmienny przez przypadek, rodzaj i liczbę. Definicję tę spełniają, oprócz tradycyjnych
przymiotników, zaimki przymiotne (JAKI, CZYJ, KTÓRYKOLWIEK), liczebniki porządkowe i in. (DRUGI, CZTERNASTY,
SETNY), a także intepretowane tutaj jako osobne leksemy tzw. imiesłowy przymiotnikowe czynne (CZYTAJĄCY) i bierne
(CZYTANY).
Zestaw kategorii fleksyjnych jest następujący:
przypadek
liczba
rodzaj
stopień
przysłówkowość
Trzy pierwsze pełnią funkcję składniową, uczestniczą mianowicie w uzgodnieniach z nadrzędną formą
rzeczownikową: jest to, poza wypadkami szczególnymi, zgoda przypadka, rodzaju i liczby równocześnie. Inwentarz
wartości przypadka i liczby odpowiada dokładnie inwentarzowi wartości tych kategorii leksemu rzeczownikowego. Jeśli
chodzi o rodzaj, to przyjmiemy zestaw siedmiorodzajowy przedstawiony w punkcie poprzednim (por. Saloni —
3
 4
Świdziński (1987: 151-164)).
Kategoria stopnia to opozycja semantyczna. Ma ona trzy wartości: stopień równy, stopień wyższy i stopień
najwyższy. Wartości te odpowiadają różnym punktom na pewnej skali intensywności cechy. Kategorię stopnia ma
niewielki podzbiór zbioru leksemów przymiotnikowych; por. NOWY (nowy, nowszy, najnowszy), CHORY (chorej, bardziej
chorej, najbardziej chorej), ale nie TOWAROWY (*towarowszemu, *najbardziej towarowemu), KUPUJĄCY (*kupującszy, *najbardziej
kupujący) ani CZYJ (*czyjszy, *czyjszego).
Kategoria przysłówkowości dzieli zbiór form przymiotnikowych na dwa podzbiory: formy przysłówkowe i formy
nieprzysłówkowe (wszystkie pozostałe). Formy przysłówkowe są nienacechowane co do przypadka, rodzaju i liczby.
Przysłówkowość to funkcja składniowa, nie ma bowiem różnicy znaczeniowej między formą przysłówkową i
nieprzysłówkową, do czego innego tylko formy tych dwu typów się odnoszą: por. Spać jest miło. — Spanie jest miłe.;
Ucałował ją serdecznie. — serdeczny pocałunek; Szedłem długo. — długa droga. Są przymiotniki nie mające formy
przysłówkowej — np. KAMIENNY, KUPIONY, JAKIŚ.

8. Paradygmat

Zapiszmy paradygmat maksymalny — na przykład przymiotnika MŁODY, ograniczając się do pełnego zestawu form
stopnia równego:

MŁODY
[1] P R Z Y S Ł Ó W K O W O Ś Ć:
[1a] n i e p r z y s ł ó w k o w e
[2] S T O P I E Ń:
[2a] r ó w n y
[3] L I C Z B A:
[3a] p o j e d y n c z a
[4] P R Z Y P A D E K:
[5] R O D Z A J:

[5a] mos [5b] mż [5c] mrz [5d] ż [5e] n [5f] pmos [5g] pnmos
[4a] mian młody młody młody młoda młode NIE MA NIE MA
[4b] dop młodego młodego młodego młodej młodego NIE MA NIE MA
[4c] cel młodemu młodemu młodemu młodej młodemu NIE MA NIE MA
[4d] bier młodego młodego młody młodą młode NIE MA NIE MA
[4e] narz młodym młodym młodym młodą młodym NIE MA NIE MA
[4f] miej młodym młodym młodym młodej młodym NIE MA NIE MA
[4g] woł młody młody młody młoda młode NIE MA NIE MA

[3b] m n o g a
[4] P R Z Y P A D E K:
[5] R O D Z A J:

[5a] mos [5b] mż [5c] mrz [5d] ż [5e] n [5f] pmos [5g] pnmos
[4a] mian młodzi młode młode młode młode młodzi młode
[4b] dop młodych młodych młodych młodych młodych młodych młodych
[4c] cel młodym młodym młodym młodym młodym młodym młodym
[4d] bier młodych młode młode młode młode młodych młode
[4e] narz młodymi młodymi młodymi młodymi młodymi młodymi młodymi
[4f] miej młodych młodych młodych młodych młodych młodych młodych
[4g] woł młodzi młode młode młode młode młodzi młode

[2b] w y ż s z y
[3] L I C Z B A:
[3a] p o j e d y n c z a
[4] P R Z Y P A D E K:
[5] R O D Z A J:
[5a] mos [5b] mż [5c] mrz [5d] ż [5e] n [5f] pmos [5g] pnmos
4
 5
[4a] mian młodszy młodszy młodszy młodsza młodsze NIE MA NIE MA
[4b] dop ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......
......
...............
[2c] n a j w y ż s z y
...............
[1b] p r z y s ł ó w k o w e
[2] S T O P I E Ń:
[2a] r ó w n y [2b] w y ż s z y [2b] najwyższy
młodo młodziej najmłodziej

9 ♦ Liczebniki

Jest to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek i rodzaj, ale nie przez liczbę. Definicję tę
spełniają liczebniki główne i zbiorowe. Klasa liczebników jest, w odróżnieniu od omówionych dotychczas, zamknięta i
niewielka, natomiast silnie zróżnicowana wewnętrznie i systemowo osobliwa.
Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie:
przypadek
rodzaj
Obydwie kategorie pełnią funkcję składniową. Uzgodnienia z formami liczebników to jeden z najtrudniejszych
problemów składni polskiej (Saloni — Świdziński (1987: 177-189)).
Zapiszmy paradygmaty trzech liczebników — DWA, PIĘĆ i TYSIĄC; pierwszy z nich reprezentuje maksymalne
zróżnicowanie form, ostatni — minimalne:

DWA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:

[2a] [2b] [2c] [2d]

mos mż,mrz,n ż pmos,pnmos
[1a] mian dwaj, dwóch, dwu dwa dwie dwoje
[1b] dop dwóch, dwu dwóch, dwu dwóch, dwu dwojga
[1c] cel dwóm, dwu dwóm, dwu dwóm, dwu dwojgu
[1d] bier dwóch, dwu dwa dwie dwoje
[1e] narz dwoma dwoma dwiema//dwoma dwojga
[1f] miej dwóch, dwu dwóch, dwu dwóch, dwu dwojga
[1g] wo dwaj dwa dwie dwoje

PIĘĆ

[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
[2a] [2b] [2c]
mos mż,mrz,ż,n pmos,pnmos
[1a] mian pięciu pięć pięcioro
[1b] dop pięciu pięciu pięciorga
[1c] cel pięciu pięciu pięciorgu
[1d] bier pięciu pięć pięcioro
[1e] narz pięciu//pięcioma pięciu//pięcioma pięciorgiem
[1f] miej pięciu pięciu pięciorgu
[1g] woł pięciu pięć pięcioro (?)
TYSIĄC
[1] P R Z Y P A D E K:
5
 6
[2] R O D Z A J:
Wszystkie rodzaje
[1a] mian tysiąc
[1b] dop tysiąca
[1c] cel tysiącowi
[1d] bier tysiąc
[1e] narz tysiącem
[1f] miej tysiącu
[1g] woł tysiącu
Powyższy opis fleksyjny nie jest wystarczająco subtelny. Dotyczy to zwłaszcza form typu dwoje, trojga, pięciorgiem.
Łaczą się one nie tylko z formami rzeczowników plurale tantum (SKRZYPCE, WUJOSTWO), ale z niektórymi
rzeczownikami nijakimi (DZIECKO, SZCZENIĘ) i niemal wszystkimi rzeczownikami męskimi osobowymi; w tym ostatnim
wypadku forma „zbiorowa” sygnalizuje różnopłciowość zbioru będącego referentem danej formy rzeczownikowej:
 koncert na dwoje skrzypiec — *koncert na dwa skrzypce
 pięcioro dzieci — *pięć dzieci
 Widziałem dwoje studentów. — Widziałem dwóch studentów. 

ZAPAMIĘTAJ!

Rzeczowniki — leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Ich kategorie fleksyjne: liczba,
przypadek.
Liczba: semantycznie — przeciwstawienie element zbioru : zbiór. Są rzeczowniki defektywne co do liczby:
pluralia tantum.
Przypadek: składniowo — kategoria uzgodnienia. Warto przypadka — narzucana przez kontekst składniowy
(rządzona).
Rodzaj rzeczownika n i e j e s t kategorią fleksyjną. Rodzaj rzeczownika to klasyfikacja składniowa
leksemów ze względu na łączliwość z przymiotnikami. Rzeczownik rządzi rodzajem przymiotnika, czasownika i
liczebnika.
Wartości rodzaju: męski osobowy, męski zwierzęcy, męski rzeczowy, żeński, nijaki, przymnogi
męskosobowy, przymnogi niemęskoosobowy.
Przymiotniki — leksemy odmienne przez przypadek, rodzaj i liczbę. Inne kategorie: stopień i
przysłówkowość. Paradygmat o pięciu wymiarach.
Przypadek, liczba, rodzaj, przysłówkowość: składniowo — kategorie uzgodnienia. Stopień: semantycznie
— intensywność cechy.
Liczebniki — leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez liczbę. Inna kategoria: rodzaj. Są to
kategorie o funkcji składniowej (uzgodnienia).