Географија 2

1 (26-27)
Глобус - најверна слика на Земјата, намален модел на земјината топка и на него е
претставена целата земјина површина. Прикажан е меѓусебниот однос и големина на
географски елементи.

Според содржина се делат на физички (релјеф); политички (територија на држави) и

индукционен (без гео ел, со креда може да се црта), астрономски - (ѕвезди и
соѕвездија). Имаат географска мрежа која содржи напоредници и меридијани.

Напоредници или паралели - замислени кругови кои ја обиколуваат Земјината топка

од запад кон исток, имаат различна должина, најдолг е екваторот (средишен дел, дели
на две полутопки с и ј)
Екватор е почетен и се бележи со 0, од 0 до 90 степени, има 179 напоредници (полови
немаат круг)

Меридијани се замислени полукружни линии кои ги поврзуваат спол и јпол, еднакви по

должина и минуваат низ секој степен на екваторот, бидејќи е круг 360 степени - 360
напоредници, почетен меридијан е гринички.

ГШ - растојание од екваторот по меридијанот до некое место, на север СГШ на југ

ЈГШ. Се мери со меридијански степен растојание меѓу 2 соседни напоредника.
ГД - растојание по напоредник од почетен Гринички меридијан на исток или запад од
него. Источно од гринич ИГД, западно ЗГД. Со напореднички степен
ГШ и ГД - значајни за поморски сообраќај

2 (30)
Размер - однос на должината на картата спрема должините во природата. Колку пати
е намалена долж на пр на карта. Се бележи со бројки и графички.
1 : 1 000 000. 1 цм - 10км
1 - деленик - секогаш е 1
1 000 0000 - делител - раст во природата

Графички - хоризонтална линија поделена на 10 еднакви дела.

-Бројките над линијата = растојание во природата искажано во км.
-Секој дел од линијата одговара на определена должина во природата
-должина се чита од лева страна од нула = основна мера. Разделен е во мм.
-Ако основната мера е км, тогаш секој см = 1км, секој мм = 100м.

3(31-32)
Според размер карти: планови, топографски и географски карти

Планови - крупен размер, од 1:100 до 1:10 000. Помали површини, град село
овоштарник, напрецизни, сите улици болници и др. Нема релјеф и мер и нап.

Топографски - мал размер 1:25 000 до 1:50 000, мрежа од нап и мер, релјефот и сите
висински точки, најмн во армија
Географски - најмал размер 1:200 000 до 1:40 000 000, држави, конт, ост или цела
земја. Крупни објекти езера мориња главни градови, најмн во училшта армија
институти, можат да бидат и релјефни, од гипс/пластика/глина

Според содржина: физички, политички и стопански

Физички - земј површина, распоред на копно море, релјеф, езера, населби државни
граници. Спаѓаат и климатски карти со климатски елементи, хидролошки со води,
педолошки…

Политички - држави обоени со различни бои нивни граници и главни градови

Стопански - со посебни белези стопанство на 1 земја, можат да бидат инд, руд, земјо,
соо, тур. Според тер опфат има гео карти на цел свет, земј полутпоки, на кон на држ.

Збирка на географски карти = атлас

4 (33-34)

Гео ел - картографски знаци кои ги објаснуваат одделените објекти од природата. Ги

има на секоја карта = легенда. Најзначајни гео ел = релјеф. Метод на бои, метод на
изохипси, метод на сенчење и метод на цртици.

Метод на бои - различни нијанси со кои се претставени објетки во природата.

Зелена - низини - 0 - 200м. Темнозелена боја - <0 . Жолта - 200-500м. Поголема
височина потемна нијанса. Кафена - 1000 до 3000м, планински врвови со снег - бели.
Сини - вода. Посветла поплитко, потемна подлабоко

Метод на изохипси - сите точи на карти со иста надморска височина се соединуваат во

затворени криви линии - изохипси.
Надворешни - пониско, внатрешни - повисоко.
Растојание меѓу 2 соседни изохипси покажува висинска разлика.
Изохипси се разликуваат според дебелина, подебели висинска разлика од 100м, а
потенки од 20м, помошни со испрекинати линии разлика од 10м.
Ако се многу збиени, релјеф е стремен, оддалечени - рамен.
На топографски карти изработени со их има и висински точки = коти. Покрај секоја кота
има бројка која ја покажува најдморска височина.
Изобати - криви линии кои поврзуваат точки со иста длабочина во езера, море океан.

Метод на линии - повлекување на цртици со различна должина и дебелина со кои се

означува релјефот, се означува наклон на земјиштето
Ако се дебели густи и кратки - стрмен, тенки ретки - порамен. Низини и планински
врвови остануваат бели, а наклонот на релјефот поголем од 45 се прикажува црн -

Мето на сенчење - по принцип на светлина, стрмен наклон кој помалку е осветелен -

потемна сенка, благиот - посветла. Рамните површини и пл врвои се бели, со метод на
сенчење релјафор е претставен со различни нијанси на иста боја
5(35)
Вертикално растојани меѓу ниво на море и некоја точка на копно е апсолутна или
надморска височина.
Вистинска разлика меѓу 2 точки на копно е релативна височина.
Земјата има и предели пониски од морско ниво = депресии. Најпозната е Мртво Море,
голема депресија во Холандија и Прикасписка Низина

6(36-39)
Геолошка еволуција од создавање на земјина кора пред 2 милијарди години. Кората
потенка и жешка.
Поради топлината што зрачела се создала водена пареа - со кондензација првите
врнежи. Биле силни и траеле со години, од нив настанале водени басени: мориња и
океани. Во нив први живи организми кои со еволуција постојано се усовршувале.

Низ еволуција, настанале нарушувања. Некои делови се издигнале и од нив планини,

други се спуштиле и зарамнувале. По мн години од нив настанале долини и низини.
Пореди промена на Зк се менувал и распоред на мориња и океани, паралелно се
јавиле и климатски промени. Направиле органски свет да се менува и приспособува на
нови услови. Многу видови изумреле, други се појавиле и развиле. Траело милиони
години.

Врз основа на пронајдените остатоци еволуцијата на Зк од нејзиното создавање од

денес поминала низ 4 геолошки ери: архајска, палеозојска, мезозојска и кенозојска.
Ерите се поделени на периоди, тие на епохи.

Архајска
- најстара, 1,5-2 милијарди години
-се дели на архајски и алгоникиски
-архајски - први облици на живот на земја, примитивните бактерии и алги, карпи со
старост од овој период има
-алгоникиски се пронајдени фосилни остатоци на алги, габи и бактерии

Палеозојска
-350 мил години
-органски свет на земја се развил и напреднал
-се појавиле риби ајкули корали водоземци влекачи
-на копно први растителни видови папрати 40м, со нивно исчезнување - камен јаглен
Според органски свет 6 периоди: камбриј, ордовик, силур, девон, карбон и перм
-распоред на копно и море биле различни, само 3 копна
-север северноатланско, на јужна Гондвана
-меѓу две копна морето Тетис
-се издигнале најстари планини Клаедонски Херцински и Родопски

Мезозојска
-160 мил год
-3 периоди тријас, јура и креда
-мн организми, вода риби ајкули школки сунѓтери полжави, на копно цицачки, птици
четинарски шуми
-најпозната по џиновски влекачи долго по 25м, диносауруси, тираносауруси,
бронтосауруси, изумреле при крај на оваа ера
-создаден атлантски океан, јужно копно Гондвана се распаднало на А А ЈА и А

Кенозојска
-најмлада, 60 мил гоф
-2 периода терциер и квартер
-во терцир копното и морето = денешен изглед, денешен раст и жив свет, се издигнале
млади вережни планини: Алпи, Химелаи, Анди
-во квартер се појавил човекот, промени на клима затоа во две епохи: дилувиум,
алувиум.
-дилувиум - многу студено, северни делови на Е А и СА покриени со мраз, дебелина
до 2000м, периоди на стоплување кога мразот се топел
-алувиум - последна епоха во гелошка еволуција на Земја, по ледениот период пред
20 000 години и трае до денес

7 (40-41)
Составот на Земјата во површинскиот слој дознаваме од карпи, рудници. За вадење
нафта до 12км, но има длабочина од 6 371км не е достапен за проучување.

За +12 км од земјотресни бранови во нејзините длабински слоеви. При појава на

земјотрес, под хипоцентарот кој се наоѓа на различни длабочини во Зк, 2 типа
бранови: вертикални и хоризонтални.
-Вертикални - најбрзи и се образуваат во цврсти, течни и гасовити тела.
-Хоризонтални - помала брзина и само во цврсти тела
-Се движат со различна брзина, тргнуваат од епицентар истовремено, но до
сеизмолошки станици не стигнуваат истовремено. Бидејќи З внатрешност нема ист
состав брановите менуваат правец и брзина.
-Бранови кои патуваат низ внатрешни делови побрзо до поддалечни точки отоклку тие
што се поблиску до епицентарот.
-Брзина на брановите е поголема ако густината е поголема, со длабочина се
зголемува густина на земјина внатрешност.
-Брановите се кршат и менуваат брзина на длабочина од 70, 900 и 2900 км. Утврдено
е дека внт градба на Земја е составена од повеќе обвивки или сфери со различни
хемиски состав, физички својства и дебелина. Земјина кора - литосфера, обвивка на
земјино јадро и земјино јадро.

Литосфера - површинска
-до 70км
-различни видови карпи
-од површина до 15км од седиментни карпи (сицилиум, алуминиум, магнезиум,
натриум)
-под нив кристални шкрилици, гранит, базал
-лесни елементи сицилиум алуминиум, затоа оваа обвивка сиал (Si, Al)

Обвивка на земјино јадро

-под литосфера
-до 2900км
–сицилиум и магнезиум во состав затоа сима зона (Si, Mg)
-горен дел на оваа сфера има магма - вжењштена и во течна состојба и постојано се
движи како последица од тежината на Земјина кора

Земјино јадро
-од 2 900 до 6 300км
-владеат високи температури и притисоци
-јадрото е во различна агрегатна состојба, во течна и има голема густина
-поради висок притисок 3,5 мил атмосфери на 1см2 таа се однесува како цврсто тело
слично на челик

8(42-43)
Во литосферата картите според начинот на создавање се делат на седиментни,
магматски и метамофорни

Седиментни - со таложење на ситен раздробен матријал од песок, глини, варовник,

чакал… Според начин на таложење и вид на материјал се делат на: механички,
хемиски и органогени

Механички - таложење на иситнет материјал во вода или копно

-таложениот материјал постепено се слепува, цементира и преобразува во цврста
карпа.
-Така настанале чакални, глинени и песочни карпи.
-Најчесто во хоризонтална положба, во нив се наоѓаат фосили - скаменети остатоци
од живи организми.

Хемиски - со таложење на материјал создаден по пат на хемиски раствори. Бигор,

гипс, сол

Органогени - таложење на остатоци од животни или растенија.

-Во водите живеат многу организми, по умирање се распаѓаат, паѓаат на дно и се
таложат. Од нивните костури и лушпи подоцна се создаваат карпи од органско
потекло. -Варовнички, доломитите, коралите.
-Посебна категорија се каустобиолитите - имаат својства да горат и да развуваат
висока температура (јагел од дрва пред милиони години и нафта распаѓање на
некогашни мориња)

Магматски - најстари и најраспространети

-по вулканска ерупција кога магмата излегува на површината се лади и преминува во
цврста карпа
-и во земјина внатрешност кога нема доволно сила да ја исфрли магмата на површина
-настануваат во предели каде што има живи вулкани
-базалт, андензит, гранит, дијабас
-цврсти - во градежништво

Метаморфни - од седиментни и магматски под влијание на високи температури и

голем притисок на внатрешноста на Зк
–ги менуваат поранешниот физички изглед и хемиски состав
-мермер метармофоза на варовнички карпи (во градежништво)
-гнајас, кристалест шкрилци, мекашести, кварцити

9(44–45)
Релјефот на Земјината површина настанал под дејство на внатрешните (ендогени) и
надворешните (егзогени) сили.
Внатрешни сили: притисок во земјина внт, висока темп и вжештена магма.
-не мируваат и предизвикуваат постојани движења во кората
-со нивно дејство се создадени најкрупните релјефни форми: к, о, м, пл, р, кот.
Надворешни сили: сончева топлина, ветер, реки, врнежи, мраз, бранови
-ги менуваат релјефните форми, и денес влијаат врз релјефот и создаваат нови
облици

Под дејство на внатрешни сили се јавуваат: тектонски движења, вулкани и земјотреси.

Тектонски движена: епирогени и орогени

Епирогени - бавни, но постојани движења на големи делови од Зк

-некои делови од Зк постојано се издигнуваат, други се спуштаат
-при издигнување - континенти, при спуштање морски и океански басени
-ги создаваат најкрупните релјефни форми на З, но и во помали размери (пр издигнува
копно на скандинавија, се спушта на Холандија)
-повлекување на вода (регресија), кога копното се спушта и морето го покрива -
трансгресија
-како последица населби на јадранскиот брег кои биле на копно денес се под вода
-издигнување на копно е присутно на Гренланд, северна Русија и ВБ

Орогени - брзи и интензивни нарушување на слоевите во Зк

-се создаваат планини
-хоризонтални и вертикални
-хоризонтални - набирање на слоевите под дејство на страничните притисоци и се
создавват набори
-набор има антиклинален (издигнат) и синклинален (спуштен) дел
-во зависност од силата на страничниот притисок може да биде вертикален, кос или
налегнат
-со хоризонтални орогени движења се создадени млади верижни планини: Алпи, Анди,
Апенини, Пиринеи, Химелаи
-вертикален набор ако притисок е еднаков на двете страни на хоризонталниот слој
-ако од едната страна е посилен, а од другата послаб се создава кос или налегнат
набор
-при силен притисок од едната страна налегнатиот набор може да биде откинат од
неговата основа и да се навлече над другата половина = навлака или шаријаж
-со вертикални орогени движења раседнати или грамадни планини (без правец на
протегање, се одделени со котлини, кај Родопски предел)

Вертикалните орогени свижења прават вертикално спуштање или издигнување на

слоевите покрај големите пукнатини во Зк = раседни линии. Раседи, скалесто
земјиште, тимор или хорст и котлини
Расед = слоевите од една страна на раседнатата линија се спуштаа, а од друга не се
менуваат. Ако раседувањето на слоевите се издигне или спушти по должината на
повеќе раседни линии се создава скалесто земјиште. Тимор или хорст е Беласица
меѓу Дојранска и Струмичка котлина и Галичица меѓу Охридска и Преспанска

Котлини = кога слоевите на 2 раседни линии се спуштаат, а околното земјиште е на

исто ниво. Полог, Тиквеш, Преспа, Пелагонија.

10(46-47)
Влукан - место на земјина површина на кое од внатрешноста на Земјата излегуваат
вжештени гасови, водена пареа, пепел, чад, парчиња карпи и магма.
Ерупција - исфрлање на површината
Вулакн настанува како последица на високи температури и голем притисок врз
магмата во огништето на вулканот што го врши земјината тежа.
Магма во кашеста состојба постојано се движи, таа ги користи сите пукнатини во зк
(литосфера) и избива на површина. По избивање се стврднува и се нарекува лава.
Има значајна улога во формирање на релјефот
-форми на вулкански релјеф: купа (конус), плато, лавичен поток, кратер и друго.

Живи (активни) и угаснати

Живи - постојано или повремено вршат ерупција
Угаснати - биле активни во минатото денес не исфрлаат вулкански матријал. Има
лежиште на вжештена магма, канач, кратер и купа.
Купата настанува од густа лава која се таложи околу кратерот, течната лава се
разлева како река, претставува опаснот, темп 1200С
Во зависнот од вулканскиот матријал и начин на ерупција: стромболуски,
вулканолошки, хавајски и везувски

Стромболиски - од вулкан Стромболи на Липарски Острови во Тиренско Море.

Магмата ритмички се издигнува од површината на кратерот на секој половина час и
пак се враќа назад во вулканскиот канал, ретко излева надвор од кратер

Вулканолошки - добил име по Вулкано, на Липарски Острови.

Густа магма, бавно се излева, брзо се лади и го затвора кратерот, затоа гасови и
водна пареа
Предизвикуваат силни експлозии со кои се разорува стврдната лава во кратерот и од
вулканот излегува црн облак со пепел и камења.

Хавајски - добил име од Мауна Лоа и Мауна Кеа на Хавајски Острови во Тихи Океан
Магмата мирно се излева, бес чести и силни ерупции и експлозии

600 активни вулкану, многу угаснати. Најмногу покрај Тихи океан, од полуостров
Камчатка до Нов Зеланд, од Алјаска до Огнена Земја. Образуваат огнен пацифички
појас, 300 живи вулкани. Источноатлантски, источноафрикански, средоземноморски
појаси. Во средоземноморски: Везув, Етна, Стромболи, Вулкано, Санторин.
Кај нас имало многу вулкано во кратовско-злетова област Кумановско, Радовишко,
Охридско, Кожуф Пл и Мариово.
11(48-49)
Земјотресите се ненадејни и краткотрајни потреси во земјината кора. Поради
поместување на слоевите во литосферата. Според причините се делат на тектонски,
вулкански и урвински

Тектонски - како последица на дејство на тектонски движења во литосфера

-Ги создаваат епирогените и орогените движења
-во области на млади вережни планини, не се завршени сите процеси во Зк и имаат
најлабилна подлога
-катастрофални и на голема далечина
-95% од земјотресите
-место каде настанува и почнува = хипоцентар
-место на површина каде што најмногу се чувствува - епицентар
-хипоцентар 10-50км, а потресот во него предизвикува земјотресни бранови =
земјиштето се движи вертикално и брановидно

Вулкански - во вулкански области - поради вулкански ерупции, многу слаби и ретки

Урвински - се уриваат таваните или празнините во Зк, најчесто пештери. Мало

простанство, слаби

Можат да бидат и паѓање на метеорит, Сибир 1908 и Владисток 1947.

Има 80 000 земјотреси, 9 на секој час. Прават нови форми на релјефот, причина за
жртви. Итензитет Меркалијева 1-12, Рихтерова 1-9. 12 односно 9 степени се
катастрофални

Земјотреси каде што се вуланите, огнен пацифички појас, источноатлантски,

источноафрикански и средоземноморски. Кај нас земјотресни подрачја Скопско,
Гевгелиско-валандовско, западни котлини

12 (50-51)
Надворешни сили со ерозивно и акумулативно дејство менуваат релјефни форми,
создадени од внатрешните сили. Механичко разорување на карпи, со СО2 ги
расложуваат. Со кинетичка сила го пренесуваат раздробениот матријал од карпите од
повисоки кон пониски места и го таложат

Разорување на релјефни облици - ерозија, таложење на разорен матријал -

акумулација. При ерозија распаднат матријал се изнесува од место на неговото
создавање, со акумулација се транспортира и се таложи

Сонцето - примарен надворешен фактор, механичко распаѓање

-со топлината на сонце, дење карпите се загреваат и се шират, а ноќе се ладат и
собираат
-поради наизменично ширење и собирање пукаат и се распаѓаат на покрупни и
поситни делови

Вода - втор фактор механички или хемиски пат

-врши ерозија во сите облици, при слободно истекување на врнежитем во длабење на
речни корита и пренос на раздробен материјал
-атомсферската вода од воздухот ги апсорбира СО2 и создава јаглеродна киселина,
која дополнителни ги раствора по хемиски пат
-врши ерозија на морски брегови преку брановите
-врши ерозија во цврста ас, во зимски период ги исполнува пукнатините, замрзнува,
мразот се шири и распаѓање на карпи

Ветерот - разорно дејство го одвејува иситнетиот материјал и го пренесува и таложи

на други места каде се создаваат нови релјефни облици
Посебно за песочни предели - пустини

Органски свет - растенијата со корењата навлегуваат во внатрешност на карпи а со

растење се шират и ги пукаат.
Животните посебно тие под земја прават канали и подземни ходници
Човекото со своја работа создава нови облаци во релјефот, при сечење шуми, брани

13 (52-53)
Генетски типови релјеф настануваат преку процеси на надвореѓни сили врз
првобитниот релјеф. Може да биде ерозивно и акумулативно потекло

Сонце - диреткно влијание на распаѓање на карпите

-под дејство на земјината тежа распаднатите карпи од повисоки и пострмни места кон
пониските
-на места од каде што потекнува овој материјал се создаваат ерозивни форми: точило
и урниси. Каде што се таложи овој матријал се создаваат акумулативни форми:
сипари, река од камења…

Вода - 4 типа генетски релјеф речен (флувијален), абразивен, карстен и глацијален

(леднички)

Речен - создава кинетичка енергија на речна вода

-пл реки со стрмен пад вршат поголема ерозија, рамничарски - акумулација
-ерозивно дејство = механичка сила на водна маса заедно со наносот (песок, чакал),
триење на подлогата. Се создаваат ерозивни флувијални форми: речно корито,
долина, тераса, водопад и меандри
-акумулативно = таложење на наносниот материјал на местата каде ерозивното
дејство е намалено. Алувијални рамнини, речни острови (ади) и делти

Абразивен - морски и езерски бранови со ударна сила.

-брановите го разоруваат брегот го пренесуваат материјалот и го таложат.
-Зависат од стрмнина на брег, цврстина на карпи и јачина на ветровите кои ги
предвижуваат брановите.
-Според начинот на создавање: ерозивни и акумулативни.
-Ерозивни: бранова поткапина, клиф, крајбрежна тераса и континентален отсек.
-акумулативни: низок песочен брег (жало) и провалка (томболо)

Карстниот - хемиско растворање на варовнички карпи

-предизвикуваат врнежи со помош на СО2, О2 и N2 кои го содржат = ерозија
-релјефни форми - карстни форми
-карстна ерозија во области од чист варовник, се создаваат површински и подземни
релјефни форми
-површински - шкрапи, вртачи, ували и карстни полиња
-подземни - понори, јами и пештери
-од акумулативни карстни форми е пештерски накиот од сталактити, сталагмити,
пештерски завеси

Глацијален - северни поларни области и високи планини

-паѓа снег кој не се топ, над стари снежни слоеви се натрупуваат нови = снежна
покривка
-за лето од снегот се топат и водата навлегува подлабоко во снежните слоеви, водата
замрзнува
-со повеќе замрзнати слоеви = ледници, тие се движат, ја разоруваат подлогата,
цврстиот матријал го носат со себе, а кога ќе се стопат се таложат во пониските
делови
-ерозивни форми циркови и леднички валови
-акумулативни - морените и терминалните басен

Еолски - ветерот го разорува, издувува и пренесува ситниот матријал, а со

ослабување на силата го таложи
-име од грчки митолошки бог на ветрот Еол
-најмногу во пустини, распаѓае на карпите е најинтензивно поради смена на
температури
-ерозивни форми карпести пустини и оази
-акумулативни песочни дини и наслаги од лес