შესავალი

საქართველო
საკონსტიტუციო
სამართალში
მეორე გამოცემა

დიმიტრი გეგენავას და გიორგი გორაძის

რედაქტორობით

სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა

UDUDC(უაკ)342.4(479.22)

შ-52

შესავალი საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალში, მეორე გამოცემა

დიმიტრი გეგენავას და გიორგი გორაძის რედაქტორობით
სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2021

Introduction to Georgian Constitutional Law, Second Edition

Edited by Dimitry Gegenava and George Goradze
Sulkhan-Saba Orbeliani University Press, Tbilisi, 2021

ავტორები

დიმიტრი გეგენავა, თამარ პაპაშვილი, ქეთევან ვარდოსანიძე, გიორგი გორაძე, რატი

ბრეგაძე, თენგიზ თევზაძე, ლანა ცანავა, პაატა ჯავახიშვილი, ზურაბ მაჭარაძე, გიორგი
სიორიძე, ბესიკ ლოლაძე

Authors

Dimitry Gegenava, Tamar Papashvili, Ketevan Vardosanidze, George Goradze, Rati

Bregadze, Tengiz Tevzadze, Lana Tsanava, Paata Javakhishvili, Zurab Matcharadze, Giorgi
Sioridze, Besik Loladze

© ავტორები, 2021

© სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტი, 2021

ISBN 978-9941-8-3011-2
 შინაარსი

I. საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი,

სამართლებრივი აქტების სისტემა და საქართველოს
კონსტიტუცია ............................................................................. 1
თავი I. ქართული კონსტიტუციონალიზმი ............................. 1
1. საქართველოს საკონსტიტუციო სამართლის მოწესრიგების სფერო ...... 1
2. საქართველოს საკონსტიტუციო სამართლის წყაროები .......................... 2
2.1. საკონსტიტუციოსამართლებრივი წყაროები და სამართლებრივი
აქტების სისტემა ....................................................................................... 2
2.2. ნორმატიული აქტების სახეები .......................................................... 4
2.2.1. საკანონმდებლო ნორმატიული აქტი........................................... 4
2.2.1.1. კონსტიტუციური კანონი ...................................................... 4
2.2.1.2. კონსტიტუციური შეთანხმება .............................................. 4
2.2.1.3. საერთაშორისო ხელშეკრულებები ....................................... 6
2.2.1.4. ორგანული კანონი და პრეზიდენტის დეკრეტი.................... 7
2.2.1.5. კანონი და პარლამენტის რეგლამენტი................................. 9
2.2.2. კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტი ...................................... 10
2.3. სამართლებრივი აქტების იერარქია ................................................ 11
თავი II. საქართველოს კონსტიტუცია .................................. 13
1. საქართველოს კონსტიტუციის მახასიათებლები და სტრუქტურა ........ 13
2. საქართველოს კონსტიტუციის პრინციპები ........................................... 14
2.1. დემოკრატიული სახელმწიფო და სახალხო სუვერენიტეტი............ 15
2.2. სამართლებრივი სახელმწიფო ......................................................... 16
2.2.1. ხელისუფლების სამართლებრივი ჩარჩოები და სამართლის
უზენაესობა ......................................................................................... 16
2.2.2. ადამიანის ძირითადი უფლებების დაცვა .................................. 17
2.2.3. თანაზომიერება და განჭვრეტადობა ........................................ 18
2.2.4. კანონის წინაშე თანასწორობა................................................... 19
2.2.5. ძალაუფლების გამიჯვნა ........................................................... 20
2.2.6. სასამართლოს დამოუკიდებლობა ............................................. 21
2.3. სოციალური სახელმწიფო ................................................................ 22
2.4. ეკონომიკური თავისუფლება ........................................................... 24

i
 3. საქართველოს კონსტიტუციის გადასინჯვის მექანიზმი ....................... 25
3.1. კონსტიტუციის გადასინჯვის მექანიზმები საქართველოს
ისტორიაში............................................................................................... 26
3.1.1. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციის
მიღება და მისი გადასინჯვის წესი...................................................... 26
3.1.2. კონსტიტუციის გადასინჯვის მექანიზმების განვითარება
დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ ............................................... 27
3.2. კონსტიტუციის გადასინჯვის მოქმედი წესი ................................... 29
თავი III. ქართული კონსტიტუციონალიზმის განვითარების
ისტორია ............................................................................... 33
1. ქართული საკონსტიტუციო სამართალი და სახელმწიფო სამართლის
წყაროები XX საუკუნემდე .......................................................................... 33
2. ფაქტობრივი დამოუკიდებლობიდან პირველ რესპუბლიკამდე ............. 34
3. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა ........................................ 35
3.1. საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი ......................................... 35
3.2. საქართველოს პირველი კონსტიტუცია ........................................... 38
3.2.1. კონსტიტუციის პროექტის შემუშავება და განხილვა ............... 38
3.2.2. პირველი კონსტიტუციის ძირითადი საკითხები და
მიმართულებები .................................................................................. 40
3.2.2.1. სახელმწიფო მოწყობა ........................................................ 40
3.2.2.2. ადამიანის უფლებები.......................................................... 43
3.2.3. პირველი კონსტიტუციის განსაკუთრებულობა ........................ 44
4. საბჭოთა ოკუპაცია და სახელმწიფო მოწყობის საკითხები ოკუპირებულ
საქართველოში............................................................................................ 48
4.1. საბჭოთა ოკუპაცია და პირველი კონსტიტუციის ბედი................... 48
4.2. საბჭოთა საქართველოს კვაზი კონსტიტუციები ............................. 50
5. ქართული კონსტიტუციონალიზმი საქართველოს დამოუკიდებლობის
პირველ წლებში ........................................................................................... 52
5.1. საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის
აქტი ......................................................................................................... 52
5.2. ხელისუფლების დამხობა, საქართველო გარდამავალ ეტაპზე და
„მცირე კონსტიტუცია“ ............................................................................ 53
6. საქართველოს კონსტიტუცია და საკონსტიტუციო რეფორმები ........... 54
6.1. საქართველოს კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება ................... 54
6.2. საქართველოს საკონსტიტუციო რეფორმები.................................. 55

ii
II. ადამიანის ძირითადი უფლებები და საქართველოს
მოქალაქეობა ......................................................................... 58
თავი IV. ადამიანის ძირითადი უფლებები და
თავისუფლებები................................................................... 58
1. ადამიანის უფლებების განვითარება საქართველოში ............................ 58
2. ადამიანის უფლებების ცნება და ელემენტები ....................................... 59
3. ადამიანის უფლებების თაობები და ძირითადი კლასიფიკაციები.......... 60
4. ადამიანის უფლებები საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით .......... 62
5. ადამიანის უფლებების დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო
მექანიზმები................................................................................................. 64
თავი V. საქართველოს სახალხო დამცველი ...................... 67
1. საქართველოს სახალხო დამცველის სტატუსი და ფუნქციები .............. 67
2. საქართველოს სახალხო დამცველის უფლებამოსილებანი.................... 70
3. საქართველოს სახალხო დამცველის არჩევა და უფლებამოსილების
შეწყვეტა ..................................................................................................... 72
4. საქართველოს სახალხო დამცველის საქმიანობის სამართლებრივი
გარანტიები ................................................................................................. 73
4.1. პირადი ხელშეუხებლობა.............................................................. 73
4.2. საქმიანობის გარანტიები ............................................................. 73
თავი VI. საქართველოს მოქალაქეობა ............................... 75
1. მოქალაქეობის ცნება .............................................................................. 75
2. საქართველოს მოქალაქის უფლება-მოვალეობანი ................................ 76
2.1. საქართველოს მოქალაქის უფლებები ............................................. 76
2.1.1. საქართველოს მოქალაქის უფლებების ექსკლუზიური
ხასიათი ............................................................................................... 76
2.1.2. ხელისუფლების განხორციელებასა და პოლიტიკურ
საქმიანობაში მონაწილეობის მიღების უფლება ................................. 76
2.1.3. სახელმწიფო სამსახურში მუშაობის უფლება ........................... 77
2.1.4. სათანადო ჯანმრთელობისა და განვითარებისათვის
აუცილებელი პირობებით დაკმაყოფილების უფლება ....................... 77
2.1.5. საქართველოს ტერიტორიაზე ყოფნისა და მის გარეთ
სახელმწიფოს მფარველობის მიღების უფლება ................................. 78
2.1.6. სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწაზე საკუთრების
უფლება ............................................................................................... 78

iii
 2.1.7. საზღვარგარეთ გარდაცვლილი საქართველოს მოქალაქის
საქართველოში გადმოსვენება ............................................................ 78
2.2. საქართველოს მოქალაქის მოვალეობები ........................................ 79
2.2.1. საქართველოს მოქალაქეთა მოვალეობების ექსკლუზიური
ხასიათი ................................................................................................ 79
2.2.2. საქართველოს მოქალაქის ფიცით გათვალისწინებული
ვალდებულებები (ლოიალურობის ვალდებულება) ............................ 79
2.2.3. სამხედრო ვალდებულება .......................................................... 80
2.2.4. ხელისუფლების კომპეტენტური ორგანოების ნებართვის აღება
სხვა ქვეყნის სამხედრო სამსახურში, ან პოლიციის ან უშიშროების
სამსახურში შესვლასთან დაკავშირებით ............................................ 80
2.2.5. ექსკლუზიური უფლებებიდან გამომდინარე მოვალეობები ..... 80
3. საქართველოს მოქალაქეობის მოპოვება ............................................... 81
3.1. მოქალაქეობის მოპოვება დაბადებით.............................................. 81
3.2. მოქალაქეობის მოპოვება ნატურალიზაციით .................................. 81
3.2.1. საქართველოს მოქალაქეობის ჩვეულებრივი წესით მინიჭება . 81
3.2.2. საქართველოს მოქალაქეობის გამარტივებული წესით
მინიჭება .............................................................................................. 82
3.2.3. საქართველოს მოქალაქეობის საგამონაკლისო წესით
მინიჭება .............................................................................................. 82
3.2.4. საქართველოს მოქალაქეობის აღდგენის წესით მინიჭება ....... 83
3.2.5. საქართველოს მოქალაქეობის ნატურალიზაციით მოპოვებაზე
უარის თქმის საფუძვლები .................................................................. 83
4. საქართველოს მოქალაქეობის შეწყვეტა ................................................ 84
4.1. საქართველოს მოქალაქეობიდან გასვლა ........................................ 84
4.2. საქართველოს მოქალაქეობის დაკარგვა ......................................... 84
5. მრავალმხრივი მოქალაქეობა.................................................................. 84
6. საქართველოს მოქალაქეობის საკითხის გადაწყვეტა............................ 85
7. საპატიო მოქალაქეობა............................................................................ 86
8. უცხოეთში მცხოვრები თანამემამულე ................................................... 86
8.1. უცხოეთში მცხოვრებ თანამემამულეებთან კავშირის
შენარჩუნებასა და განვითარებაზე ზრუნვის კონსტიტუციური
ვალდებულება ......................................................................................... 86
8.2. უცხოეთში მცხოვრები თანამემამულისა და დიასპორის ცნება...... 87
8.3. უცხოეთში მცხოვრები თანამემამულის სტატუსი........................... 87

iv
 8.3.1. უცხოეთში მცხოვრები თანამემამულის სტატუსის მქონე პირის
უფლება-მოვალეობები ........................................................................ 87
8.3.2. უცხოეთში მცხოვრები თანამემამულის სტატუსის მინიჭება და
შეწყვეტა .............................................................................................. 88
9. უცხოელებისა და მოქალაქეობის არმქონე პირების სამართლებრივი
მდგომარეობა საქართველოში .................................................................... 88
9.1 უცხოელის სამართლებრივი მდგომარეობა...................................... 88
9.2. მოქალაქეობის არმქონე პირის სამართლებრივი მდგომარეობა
საქართველოში ........................................................................................ 89
III. დემოკრატია ........................................................................ 90
თავი VII. არჩევნები, რეფერენდუმი და პლებისციტი.......... 90
1. არჩევნების ცნება და მისი სოციალური ფუნქცია საქართველოში ....... 90
1.1. არჩევნების ცნება და ზოგადი დახასიათება.................................... 90
1.2. საქართველოს საარჩევნო სამართლის პრინციპები და წყაროები .. 92
1.3. საარჩევნო სისტემები საქართველოში და მისი დახასიათება ......... 96
2. არჩევნების ისტორიული განვითარება საქართველოში ........................ 97
3. საარჩევნო უფლება და მისი რეალიზება საქართველოში ...................... 98
4. საქართველოს არჩევნების ძირითადი სახეები ..................................... 100
4.1.საქართველოს პრეზიდენტის არჩევნები ........................................ 100
4.2. საქართველოს პარლამენტის არჩევნები ....................................... 101
4.3. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს
არჩევნები ............................................................................................. 102
4.4. მუნიციპალიტეტის ორგანოების არჩევნები .................................. 103
4.4.1 მუნიციპალიტეტის წარმომადგენლობითი ორგანოს –
საკრებულოს არჩევნები .................................................................... 103
4.4.2 თვითმმართველი ქალაქის და თვითმმართველი თემის მერის
არჩევნები .......................................................................................... 104
5. საარჩევნო პროცესი და საარჩევნო პროცესის ადმინისტრირება
საქართველოში.......................................................................................... 105
5.1. საარჩევნო პროცესი და არჩევნების დაფინანსება ........................ 105
5.2. საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაცია ................................... 105
5.2.1 საარჩევნო ადმინისტრაციის დაკომპლექტების წესი .............. 105
5.2.2. საარჩევნო ადმინისტრაციის სამართლებრივი აქტები და
უფლებამოსილება ........................................................................ 106
5.3. საარჩევნო საზღვრების დადგენა .................................................. 107

v
 5.4. საარჩევნო დავა .............................................................................. 107
5.5. დემოკრატიული არჩევნების შეფასების კრიტერიუმები
საქართველოში ...................................................................................... 109
6. რეფერენდუმი და პლებისციტი საქართველოში .................................. 109
6.1. რეფენდუმი ..................................................................................... 109
6.2. პლებისციტი ................................................................................... 110
თავი VIII. პოლიტიკური პარტიები ....................................... 111
1. პოლიტიკური პარტიების ინსტიტუციური განვითარების ქრონიკა .... 111
2. პოლიტიკური პარტიის ცნება და მნიშვნელობა ................................... 111
3. პოლიტიკური პარტიების საქმიანობის კონსტიტუციური პრინციპები .... 112
3.1. პოლიტიკური პარტიების საქმიანობის კონსტიტუციური
პრინციპების ზოგადი აღწერილობა ..................................................... 112
3.2. თავისუფლება................................................................................. 112
3.3. თანასწორობა ................................................................................. 113
3.4. გამჭვირვალობა .............................................................................. 114
3.5. შიდაპარტიული დემოკრატია ......................................................... 114
4. პოლიტიკური პარტიის დაფუძნება, რეგისტრაცია და საქმიანობის
შეწყვეტა ................................................................................................... 116
4.1. პოლიტიკური პარტიის დაფუძნება და რეგისტრაცია ................... 116
4.2. პოლიტიკური პარტიების საქმიანობის შეწყვეტის საფუძვლები .. 116
4.2.1. რეორგანიზაცია და თვითლიკვიდაცია ................................... 116
4.2.2. პარტიის აკრძალვა .................................................................. 117
5. პოლიტიკური პარტიის წევრობა ........................................................... 117
5.1. წევრობის მნიშვნელობა ................................................................. 117
5.2. წევრობის წინაპირობები ................................................................ 118
5.3. წევრობის მოპოვება და დასრულება ............................................. 119
5.3.1. წევრობის მოპოვება ................................................................ 119
5.3.2. წევრობის შეწყვეტა ................................................................. 119
6. პოლიტიკური პარტიის სტრუქტურა .................................................... 120
7. პოლიტიკური პარტიების დაფინანსება ................................................ 120
7.1. დაფინანსების საჭიროება .............................................................. 120
7.2. პოლიტიკური პარტიის ქონება....................................................... 121
7.3. პოლიტიკური პარტიის ფინანსური საქმიანობის სახელმწიფო
კონტროლი ............................................................................................ 122

vi
IV. საქართველოს სახელმწიფო მოწყობა და
მმართველობითი ორგანოები .............................................. 124
თავი IX. საქართველოს მმართველობის მოდელი ............ 124
1. საქართველოს მმართველობის ფორმის ისტორიული ანალიზი........... 124
1.1. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა ................................ 124
1.2. საქართველოს სახელმწიფო მმართველობის მოდელი საქართველოს
1995 წლის კონსტიტუციის თავდაპირველი რედაქციით ..................... 126
1.3. მმართველობის მოდელი 2004-2013 წლებში ................................. 127
1.4. საქართველოს მმართველობის მოდელი 2013-2018 წლებში ......... 129
2. საქართველოს სახელმწიფო მმართველობის მოქმედი მოდელი .......... 132
2.1. 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად მიღებული
მმართველობის მოდელის ზოგადი დახასიათება ................................. 132
2.2. სახელმწიფო ორგანოთა საკონსტიტუციო სტატუსი და
ძალაუფლების გამიჯვნა ..................................................................... 134
2.2.1. სახელმწიფოს მეთაური ........................................................... 134
2.2.2. აღმასრულებელი ხელისუფლება ............................................ 136
2.2.3. საკანონმდებლო ხელისუფლება.............................................. 139
თავი X. საქართველოს პარლამენტი .................................. 141
1. საქართველოს პარლამენტის დამკვიდრება ქართულ სამართლებრივ
სინამდვილეში .......................................................................................... 141
1.1. პარლამენტის დამკვიდრების მცდელობა საქართველოში ............ 141
1.2. პარლამენტის ჩამოყალიბების მცდელობა საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდში ........................................... 141
1.3. თანამედროვე ქართული პარლამენტარიზმის ჩამოყალიბება ...... 143
2. საქართველოს პარლამენტის ძირითადი მახასიათებლები .................. 144
2.1. საქართველოს პარლამენტის სტატუსი და არჩევის წესი .............. 144
2.2. საქართველოს პარლამენტის დამოუკიდებლობის გარანტიები .... 146
2.3. საქართველოს პარლამენტის მუშაობის წესი და პარლამენტის
პირველი სხდომა .................................................................................. 146
2.4. პარლამენტის უფლებამოსილების შეწყვეტა ................................ 148
3. Ⴑაქართველოს პარლამენტის წევრი ..................................................... 148
3.1. პარლამენტის წევრის სამართლებრივი სტატუსი ......................... 148
3.2. პარლამენტის წევრის დაცვის გარანტიები ................................... 149
3.3. პარლამენტის წევრის უფლებამოსილების შეწყვეტა .................... 150

vii
 4. Ⴑაქართველოს პარლამენტის სტრუქტურა .......................................... 151
4.1. პარლამენტის თავმჯდომარე და მოადგილეები ............................ 151
4.2. პარლამენტის ბიურო ..................................................................... 153
4.3. პარლამენტის კომიტეტი ................................................................ 155
4.4. საპარლამენტო ფრაქცია ............................................................... 157
4.5. საპარლამენტო უმრავლესობა და საპარლამენტო ოპოზიცია ...... 158
4.6. პარლამენტის კომისია ................................................................... 159
4.6.1. დროებითი საგამოძიებო კომისია ........................................... 159
4.6.2. სხვა დროებითი კომისია ......................................................... 161
4.7. პარლამენტის სათათბირო ორგანოები .......................................... 161
4.8. პარლამენტის დამხმარე სტრუქტურული ერთეულები ................. 162
5. საქართველოს პარლამენტის უფლებამოსილებები ............................. 162
5.1. კანონშემოქმედება ......................................................................... 162
5.1.1. საკანონმდებლო ინიციატივა და საკანონმდებლო
წინადადება ....................................................................................... 163
5.1.1.1. საკანონმდებლო ინიციატივა............................................ 163
5.1.1.1.1. სუბიექტები .................................................................. 163
5.1.1.1.2. განმარტებითი ბარათი ................................................ 163
5.1.1.2. საკანონმდებლო წინადადება ........................................... 163
5.1.2. საკომიტეტო და პლენარული განხილვები .............................. 164
5.1.2.1. პირველი მოსმენით განხილვა .......................................... 165
5.1.2.2. მეორე მოსმენით განხილვა .............................................. 165
5.1.2.3. მესამე მოსმენით განხილვა .............................................. 166
5.1.3. ალტერნატიული კანონპროექტი და ალტერნატიული
წინადადება ........................................................................................ 166
5.1.3.1. ალტერნატიული კანონპროექტი ...................................... 166
5.1.3.2. ალტერნატიული წინადადება ........................................... 167
5.1.4. ცალკეული საკანონმდებლო აქტების მისაღებად დადგენილი
კვორუმები ......................................................................................... 167
5.1.5. კანონის დაჩქარებული და გამარტივებული წესით განხილვა და
მიღება................................................................................................ 168
5.1.6. განსაკუთრებული საკანონმდებლო პროცედურები ............... 168
5.1.6.1. კონსტიტუციის გადასინჯვის თაობაზე კონსტიტუციური
კანონის მიღება ............................................................................. 168

viii
 5.1.6.2. საქართველოს სახელმწიფო დროშა, გერბი და ჰიმნი ...... 169
5.1.6.3. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის
დამტკიცება ................................................................................... 169
5.1.6.4. საბიუჯეტო პროცესი – პროექტის მომზადება და
პარლამენტში წარდგენა ................................................................ 169
5.1.7. მიღებული კანონის პრეზიდენტისათვის გადაცემა და
მოტივირებული შენიშვნები .............................................................. 170
5.2. პარლამენტის ძირითადი საკონტროლო უფლებამოსილებები ..... 171
5.2.1. პარლამენტის წევრის კითხვა .................................................. 171
5.2.2. ინტერპელაცია ........................................................................ 172
5.2.3. საქართველოს პარლამენტისათვის ანგარიშის წარდგენა და
განხილვა ........................................................................................... 172
5.2.4. მინისტრის საათი ..................................................................... 174
5.2.5. ნორმატიული აქტების აღსრულების კონტროლი და
კანონქვემდებარე აქტების საქართველოს კანონმდებლობასთან
შესაბამისობის შემოწმება ................................................................. 175
5.2.6. პარლამენტის მონაწილეობა თანამდებობის პირთა
თანამდებობაზე განწესებაში ............................................................ 176
5.2.7. საქართველოს პარლამენტის მიერ თანამდებობის პირთა
უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტა ............................................ 176
5.2.7.1. იმპიჩმენტი ........................................................................ 176
5.2.7.2. პარლამენტის რეგლამენტით განსაზღვრულ თანამდებობის
პირთა გათავისუფლება................................................................. 178
5.2.8. საქართველოს მთავრობისთვის ნდობის/უნდობლობის
გამოცხადება ..................................................................................... 180
5.2.8.1. საქართველოს მთავრობის მიმართ ნდობის
გამოცხადება ................................................................................ 180
5.2.8.2. საქართველოს მთავრობისთვის უნდობლობის
გამოცხადება ................................................................................. 181
5.2.8.3. ნდობის გამოცხადება პრემიერ-მინისტრის ინიციატივით ... 183
5.3. საგანგებო და საომარი მდგომარეობა, თავდაცვის ძალები.......... 184
5.4. საბიუჯეტო უფლებამოსილებები .................................................. 185
5.5. უფლებამოსილებები საგარეო ურთიერთობის სფეროში .............. 186
თავი XI. საქართველოს პრეზიდენტი ................................. 188
1. პრეზიდენტის ინსტიტუტის ევოლუცია ქართულ საკონსტიტუციო
სინამდვილეში ........................................................................................... 188

ix
 2. საქართველოს პრეზიდენტის საკონსტიტუციო სტატუსი ................... 191
2.1. სახელმწიფოს მეთაური – ქვეყნის ერთიანობისა და ეროვნული
დამოუკიდებლობის გარანტი ................................................................ 192
2.2. „ზეპარტიული“ პრეზიდენტი და სხვა შეუთავსებლობანი ............. 193
2.3. „სახელმწიფო ნოტარიუსის“ ფუნქცია და თანახელმოწერა .......... 194
2.4. პრეზიდენტის უფლებამონაცვლეობა ............................................ 195
2.5. უფლებამოსილების დაწყება .......................................................... 195
2.6. უფლებამოსილების შეწყვეტა, იმპიჩმენტი და იმუნიტეტი ........... 197
3. საქართველოს პრეზიდენტის უფლებამოსილებები ............................. 198
3.1. სახელმწიფო მეთაურის უფლებამოსილებანი ............................... 198
3.1.1. პრეზიდენტის ფორმალურ-წარმომადგენლობითი
უფლებამოსილებანი.......................................................................... 198
3.1.2. პრეზიდენტის „რეალური“ უფლებამოსილებანი ..................... 200
3.2. წარმომადგენლობა საგარეო ურთიერთობებში ............................ 203
3.3. საქართველოს თავდაცვის ძალების უმაღლესი მთავარსარდალი 203
თავი XII. საქართველოს მთავრობა ................................... 207
1. სტატუსი და უფლებამოსილებები ........................................................ 207
2. მთავრობის ევოლუცია ქართულ სამართლებრივ სივრცეში .............. xxxii
3. მთავრობის შემადგენლობა ................................................................... 211
3.1. პრემიერ-მინისტრი ......................................................................... 211
3.2. მინისტრი ........................................................................................ 212
3.3. სახელმწიფო მინისტრი .................................................................. 213
3.4. სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულებები ................................ 213
3.5. სპეციალური დანიშნულების სახელმწიფო დაწესებულება .......... 213
3.6. სახელმწიფო რწმუნებული ............................................................. 214
4. მთავრობის ფორმირება ........................................................................ 214
4.1. ნდობის გამოცხადება ..................................................................... 214
4.2. ნდობის გამოცხადების რეტროსპექტიული ანალიზი .................... 215
4.3. ნდობის გამოცხადება პრემიერ-მინისტრის ინიციატივით ............ 216
5. მთავრობის ანგარიშვალდებულების ფორმები (ზოგადი მიმოხილვა) . 216
6. უნდობლობის გამოცხადება ................................................................. 218
6.1. რეტროსპექტიული ანალიზი .......................................................... 218
6.2. უნდობლობის ვოტუმი .................................................................... 218
7. სამართლებრივი აქტები ....................................................................... 219
x
V. მართლმსაჯულება და საკონსტიტუციო კონტროლი ....... 220
თავი XIII. საერთო სასამართლოები .................................. 220
1. ზოგადი ისტორიული მიმოხილვა.......................................................... 220
1.1. სასამართლო საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკამდე .... 220
1.2. სასამართლო საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ....... 220
1.3. დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომი პერიოდი, სასამართლო
სისტემის რეფორმები ........................................................................... 222
2. სასამართლო სისტემის საკონსტიტუციო საფუძვლები....................... 224
3. საერთო სასამართლოების სისტემა...................................................... 225
4. საერთო სასამართლოების მოსამართლის სამართლებრივი სტატუსი 227
4.1. მოსამართლის თანამდებობაზე განწესება .................................... 227
4.2. მოსამართლის დამოუკიდებლობის გარანტიები ........................... 230
4.3. მოსამართლის თანამდებობიდან გათავისუფლება
(უფლებამოსილების შეწყვეტა), მოსამართლეთა დისციპლინური
პასუხისმგებლობა ................................................................................. 232
5. იუსტიციის უმაღლესი საბჭო................................................................ 235
6. მოსამართლეთა კონფერენცია ............................................................. 238
თავი XIV. საქართველოს პროკურატურა .......................... 239
1. პროკურატურის ისტორია საქართველოში .......................................... 239
2. საქართველოს პროკურატურის სტატუსი, ამოცანები და პრინციპები .... 241
3. საქართველოს პროკურატურის სისტემა ............................................. 243
4. საქართველოს გენერალური პროკურორი............................................ 243
5. საპროკურორო საბჭო ........................................................................... 245
თავი XV. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო . 247
1. საკონსტიტუციო კონტროლის ზოგადი საკითხები.............................. 247
1.1. საკონსტიტუციო კონტროლის დაფუძნება და განვითარება ........ 247
1.2. საკონსტიტუციო კონტროლის მოდელი საქართველოში .............. 248
2. საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართლებრივი სტატუსი და
ორგანიზაცია ............................................................................................ 249
2.1. საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართლებრივი სტატუსი ........ 249
2.2. საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა განწესება და
გარანტიები ........................................................................................... 250
2.2.1. საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა განწესება . 250

xi
 2.2.2. საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა
გარანტიები....................................................................................... 251
2.2.3. საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარე,
თავმჯდომარის მოადგილეები და მდივანი ....................................... 252
2.2.4. საკონსტიტუციო სასამართლოს სტრუქტურა........................ 253
3. საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებები ........................ 254
3.1. საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებები და მათი
განსაზღვრის საფუძვლები ................................................................... 254
3.2. უფლებამოსილებათა გამიჯვნა საკონსტიტუციო სასამართლოს
პლენუმსა და კოლეგიებს შორის .............................................................. 255
3.3. საკონსტიტუციო სასამართლოს ცალკეული უფლებამოსილებები ... 255
3.3.1. ძირითადი უფლებების შეზღუდვის კონსტიტუციურობის
კონტროლი ........................................................................................ 255
3.3.2. აბსტრაქტული ნორმათკონტროლი ........................................ 257
3.4. საერთო სასამართლოს წარდგინება .............................................. 258
3.5. დავა უფლებამოსილების შესახებ .................................................. 260
3.6. საერთაშორისო ხელშეკრულების კონსტიტუციურობის
კონტროლი ........................................................................................... 261
3.7. პოლიტიკური პარტიის შექმნისა და საქმიანობის
კონსტიტუციურობის კონტროლი ........................................................ 261
3.8. საქართველოს პარლამენტის წევრის უფლებამოსილების ცნობის ან
ვადამდე შეწყვეტის კონსტიტუციურობის კონტროლი ....................... 262
3.9. რეფერენდუმისა და არჩევნების კონსტიტუციურობის
კონტროლი ........................................................................................... 263
3.10. მუნიციპალური კონსტიტუციური სარჩელი ................................ 264
3.11. დასკვნა იმპიჩმენტთან დაკავშირებით ........................................ 265
3.12. დავა „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს
კონსტიტუციური კანონის დარღვევის თაობაზე ................................. 265
3.13. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს
ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის კონტროლი ................... 266
3.14. იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წარდგინება ................................ 267
4. საკონსტიტუციო სამართალწარმოება ................................................. 267
4.1. ზოგადი პრინციპები ....................................................................... 267
4.2. კონსტიტუციური სარჩელისა და კონტიტუციური წარდგინების
არსებითად განსახილველად მიღება .................................................... 269

xii
 4.2.1. კონსტიტუციური სარჩელისა და კონსტიტუციური სარჩელის
შეტანა................................................................................................ 269
4.2.2. კონსტიტუციური სარჩელისა და კონსტიტუციური
წარდგინების არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის
განხილვა და გადაწყვეტა .................................................................. 269
4.3. კონსტიტუციური სარჩელისა და კონსტიტუციური წარდგინების
არსებითად განხილვა და გადაწყვეტა .................................................. 270
4.3.1. კონსტიტუციური სარჩელისა და კონსტიტუციური
წარდგინების არსებითად განხილვა.................................................. 270
4.3.2. კონსტიტუციური სარჩელისა და კონსტიტუციური
წარდგინების არსებითი გადაწყვეტა ................................................ 270
VI. სახელმწიფო ფინანსები და თავდაცვა ........................... 272
თავი XVI. სახელმწიფო ფინანსები და კონტროლი .......... 272
1. საქართველოს სახელმწიფო საფინანსო-ეკონომიკური სისტემა ......... 272
1.1. სახელმწიფო საფინანსო-ეკონომიკური სისტემის დახასიათება... 272
1.2. საქართველოს საგადასახადო სისტემის საფუძვლები .................. 273
1.2.1. საგადასახადო სისტემის სამართლებრივი საფუძვლები და
ძირითადი პრინციპები ...................................................................... 273
1.2.2. გადასახადის სახეები საქართველოში .................................... 274
2. საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტი .................................................. 276
2.1. სახელმწიფო ბიუჯეტის არსი და სამართლებრივი საფუძვლები .. 276
2.2. სახელმწიფო ბიუჯეტის მიღება ..................................................... 277
3. საქართველოს ეროვნული ბანკი ........................................................... 279
3.1. ეროვნული ბანკის ჩამოყალიბების ისტორია საქართველოში....... 279
3.2. ეროვნული ბანკის სტატუსი და უფლებამოსილებები ................... 280
3.3. ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელობა ............................................ 282
3.3.1. ეროვნული ბანკის საბჭო ......................................................... 282
3.3.2. ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი .............................................. 283
3.4. საქართველოს ეროვნული ვალუტა – ლარი................................... 284
4. სახელმწიფო საფინანსო კონტროლი საქართველოში.......................... 285
4.1. საფინანსო კონტროლის ჩამოყალიბება საქართველოში .............. 285
4.2. სახელმწიფო აუდიტის სამსახური ................................................. 285
4.2.1. სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის სტატუსი და მართვა ...... 285
4.2.1.1. სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის სამართლებრივი
სტატუსი ........................................................................................ 285

xiii
 4.2.1.2. გენერალური აუდიტორი .................................................. 286
4.2.2. სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის უფლებამოსილებები ...... 288
4.2.3. სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის ანგარიში ........................ 288
თავი XVII. სახელმწიფო თავდაცვა და უსაფრთხოება ...... 290
1. სახელმწიფოს თავდაცვისა და უსაფრთხოების სისტემათა ისტორიული
განვითარება საქართველოში ................................................................... 290
1.1. ტერმინოლოგიური და ინსტიტუციური ასპექტები ....................... 290
1.2. ეროვნული გვარდიიდან თავდაცვის ძალებამდე ........................... 291
1.3. უშიშროების სისტემის ოდიოზური მემკვიდრეობა ....................... 291
1.4. ეროვნული უშიშროების საბჭო და ეროვნული უსაფრთხოებისა და
კრიზისების მართვის საბჭო ................................................................. 292
2. ქვეყნის თავდაცვა და უსაფრთხოება ახალ საკონსტიტუციო
სინამდვილეში ........................................................................................... 293
2.1. თავდაცვის ახალი კონცეფცია და თავდაცვითი ომი .................... 293
2.1.1. საქართველოს თავდაცვის ძალები, მათი ხელმძღვანელობა და
კოორდინაცია .................................................................................... 294
2.1.2. საომარ და საგანგებო მდგომარეობათა ანატომია ................. 296
2.2. საქართველოს სახელმწიფო უსაფრთხოების კონცეფცია და
ინსტიტუტები ........................................................................................ 299
2.2.1. თავდაცვასა და უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი ახალი
სათათბირო/მაკოორდინირებელი ორგანოები.................................. 300
2.2.1.1. ეროვნული თავდაცვის საბჭო .......................................... 300
2.2.1.2. ეროვნული უსაფრთხოების საბჭო ................................... 300
2.2.2. სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური (სუს-ი) ................... 303
2.2.3. სახელმწიფო დაზვერვის სამსახური ....................................... 304
3. თავდაცვისა და უსაფრთხოების სექტორის კონტროლის მექანიზმები .... 305
VII. საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა და
ადგილობრივი თვითმმართველობა.................................... 307
თავი XVIII. საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა ........ 307
1. საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა ისტორიულ ჭრილში ............ 307
1.1. საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა უძველესი დროიდან
საქართველოს პირველ რესპუბლიკამდე .............................................. 307
1.2. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ტერიტორიული
პოლიტიკა .............................................................................................. 307

xiv
 1.3. საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა საბჭოთა ოკუპაციის
პერიოდში .............................................................................................. 309
1.4. ტერიტორიული მოწყობის პრობლემები საქართველოს
დამოუკიდებლობის აღდგენის პირველ წლებში ................................... 309
1.5. ტერიტორიული მოწყობის ბუნდოვნება 1995 წლის კონსტიტუციის
მიხედვით ............................................................................................... 310
2. საქართველოს ტერიტორიული მოწყობის საფუძვლები ...................... 312
2.1. საქართველოს არსებული ტერიტორიული მოწყობის ზოგადი
მიმოხილვა ............................................................................................. 312
2.2. საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ
გამგებლობას მიკუთვნებული საკითხები ............................................. 314
2.3. განსაკუთრებული ეკონომიკური ზონა და სპეციალური
სამართლებრივი რეჟიმის მქონე ტერიტორიები საქართველოში ........ 315
2.4. სახელმწიფო რწმუნებული ............................................................. 315
3. საქართველოს ავტონომიური ერთეულები .......................................... 316
3.1. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა ........................................ 316
3.1.1. აფხაზეთის ავტონომიის გენეზისი და ისტორიული
განვითარება ...................................................................................... 316
3.1.1.1. აფხაზეთის საკითხი საქართველოს პირველ
რესპუბლიკაში .............................................................................. 316
3.1.1.2. აფხაზეთის სტატუსი საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციის
პერიოდში....................................................................................... 317
3.1.1.3. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს
დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ ......................................... 318
3.1.2. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის სამართლებრივი
საფუძვლები ...................................................................................... 319
3.1.2.1. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს
კანონმდებლობაში ......................................................................... 319
3.1.2.2. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია 320
3.1.3. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
ორგანოები........................................................................................ 322
3.1.3.1. უმაღლესი საბჭო .............................................................. 322
3.1.3.2. მთავრობა .......................................................................... 323
3.2. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა............................................... 323
3.2.1. აჭარის ავტონომიის გენეზისი და ისტორიული განვითარება 323
3.2.1.1. აჭარა XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე ............................... 323

xv
 3.2.1.2. აჭარა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
პერიოდში....................................................................................... 324
3.2.1.3. აჭარის ასსრ ...................................................................... 325
3.2.1.4. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს
დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ ......................................... 326
3.2.2. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სამართლებრივი
საფუძვლები ...................................................................................... 327
3.2.2.1. კონსტიტუციური კანონი „აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის შესახებ“ ................................................................ 327
3.2.2.2. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია ....... 329
3.2.2.3. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
ორგანოები .................................................................................... 330
3.2.2.3.1. უმაღლესი საბჭო.......................................................... 330
3.2.2.3.1.1. უმაღლესი საბჭოს სტატუსი და ფუნქციები ......... 330
3.2.2.3.1.2. უმაღლესი საბჭოს არჩევის წესი ........................... 331
3.2.2.3.1.3. უმაღლესი საბჭოს სტრუქტურა და საქმიანობის
წესი .......................................................................................... 331
3.2.2.3.1.4. უმაღლესი საბჭოს წევრი ...................................... 332
3.2.2.3.2. მთავრობა ..................................................................... 333
3.3. ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის დროებითი
ადმინისტრაცია ..................................................................................... 334
4. საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიები ...................................... 335
4.1. ოკუპირებული ტერიტორიები და მათი სამართლებრივი რეჟიმი . 335
4.2. პასუხისმგებლობა ოკუპირებული ტერიტორიების სამართლებრივი
რეჟიმის დარღვევისათვის .................................................................... 338
თავი XIX. ადგილობრივი თვითმმართველობა
საქართველოში ................................................................. 340
1. ადგილობრივი თვითმმართველობის საფუძვლები............................... 340
1.1. საქართველოში ადგილობრივი თვითმმართველობის დამკვიდრების
მოკლე ისტორია .................................................................................... 340
1.2. ადგილობრივი თვითმმართველობის საკონსტიტუციო
საფუძვლები ......................................................................................... 341
1.2.1. ადგილობრივი თვითმმართველობის ინსტიტუციური
გარანტია........................................................................................... 341
1.2.2. ადგილობრივი თვითმმართველობის საკონსტიტუციო
პრინციპები და სპეციალური გარანტიები ........................................ 343

xvi
1.3. „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული
ქარტია“ ................................................................................................. 344
1.4. მუნიციპალიტეტის სამართლებრივი სტატუსი ............................. 345
1.4.1. მუნიციპალიტეტი – საჯარო სამართლის კორპორაცია ......... 345
1.4.2. მუნიციპალიტეტის სახეები ..................................................... 346
1.5. მუნიციპალიტეტის უფლებამოსილებები ...................................... 346
1.5.1. მუნიციპალიტეტის უფლებამოსილებების კლასიფიკაცია ..... 346
1.5.2. მუნიციპალიტეტის საკუთარი უფლებამოსილებები .............. 346
1.5.3. მუნიციპალიტეტის დელეგირებული უფლებამოსილებები .... 348
1.6. ადგილობრივი თვითმმართველობის ადმინისტრაციულ-
ტერიტორიული ორგანიზება ................................................................ 348
1.6.1. მუნიციპალიტეტის შექმნა და გაუქმება, მისი
ადმინისტრაციული ცენტრის დადგენა, შეცვლა და
ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლა......................................... 348
1.6.2. მუნიციპალიტეტების რეგისტრაცია ....................................... 349
2. მუნიციპალიტეტის შიდა ორგანიზაცია ........................................ 349
2.1. მუნიციპალიტეტის ორგანიზაციული დამოუკიდებლობა ............. 349
2.2. მუნიციპალიტეტის წარმომადგენლობითი ორგანო ...................... 350
2.2.1. საკრებულოს სამართლებრივი სტატუსი და ფორმირების
ზოგადი პრინციპები .......................................................................... 350
2.2.2. საკრებულოს უფლებამოსილება ............................................. 350
2.2.3. საკრებულოს სტრუქტურა ...................................................... 351
2.2.4. საკრებულოს თანამდებობის პირები ...................................... 352
2.2.5. საკრებულოს წევრი ................................................................. 353
2.3. მუნიციპალიტეტის აღმასრულებელი ორგანო .............................. 354
2.3.1. მერი ......................................................................................... 354
2.3.2. მერია........................................................................................ 355
2.4. მუნიციპალიტეტის იურიდიული პირები........................................ 356
2.4.1. მუნიციპალიტეტის კერძო სამართლის იურიდიული პირი ..... 356
2.4.2. მუნიციპალიტეტის საჯარო სამართლის იურიდიული პირი .. 357
2.5. მუნიციპალური კოოპერაცია ......................................................... 357
2.5.1. მუნიციპალური კოოპერაციის საკონსტიტუციო
საფუძვლები ..................................................................................... 357
2.5.2. მუნიციპალიტეტების ერთობლივი საქმიანობა ...................... 357
2.5.3. მუნიციპალური გაერთიანებები .............................................. 358

xvii
 2.5.4. მუნიციპალიტეტების ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობა ... 358
2.6. მუნიციპალიტეტის შიდა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული
ორგანიზაცია......................................................................................... 358
2.7. დედაქალაქის შიდა ორგანიზაციის თავისებურებები ................... 359
2.7.1. დედაქალაქის სტატუსი ........................................................... 359
2.7.2. დედაქალაქის უფლებამოსილებები ........................................ 359
2.7.3. დედაქალაქის საკრებულო ...................................................... 359
2.7.4. დედაქალაქის მერია ................................................................ 360
2.7.5. დედაქალაქის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა .. 361
2.8. მუნიციპალიტეტის სამართლებრივი რეგულირების
დამოუკიდებლობა ................................................................................. 361
3. მუნიციპალიტეტი და მოქალაქე ........................................................... 362
3.1. მოქალაქეთა მონაწილეობა ადგილობრივი თვითმმართველობის
განხორციელებაში ................................................................................ 362
3.2. მუნიციპალური სერვისებით სარგებლობა და მუნიციპალური
ვალდებულებები .................................................................................. 363
4. მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტი და ქონება .............................................. 363
4.1. მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტი ......................................................... 363
4.2. მუნიციპალიტეტის ქონება............................................................. 364
5. კონტროლი მუნიციპალიტეტზე............................................................ 365
5.1. სახელმწიფო ზედამხედველობა მუნიციპალიტეტზე .................... 365
5.2. მუნიციპალიტეტის აუდიტი ........................................................... 365
5.3. პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობა. საკრებულოს დათხოვნა და
მისი საქმიანობის შეჩერება, საკრებულოსა და მერის
უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტა ................................................ 366
ბიბლიოგრაფია..................................................................... 367

xviii