2019 /

2020
Studencki autorski skrypt do
egzaminu z Biologii komórki
(wykłady 3 – 12)

Julia Sikorska
1. Błona komórkowa ........................................................................................................................... 2
2. Transport i sygnały .......................................................................................................................... 5
3. Ekspresja genów .............................................................................................................................. 9
4. Cykl komórkowy ............................................................................................................................ 14
5. Mitoza ............................................................................................................................................ 17
6. Mejoza i nowotworzenie ............................................................................................................... 18
7. Programowana śmierć komórki – PCD .......................................................................................... 20
8. Chloroplasty................................................................................................................................... 21
9. Endosymbioza................................................................................................................................ 29
10. Mitochondrium.......................................................................................................................... 32

Komentarz wstępny

Notatki zostały zrobione na podstawie wykładów udostępnionych w formie nagrania i prezentacji z

dodanym dźwiękiem, zawierają także użyte w nich ilustracje. Zostały one ułożone w kolejności
wykładów, z pominięciem jednakże wykładu pierwszego i drugiego. Istotne jest, że niektóre
zagadnienia nie są poruszone w tych notatkach, gdyż zostały zawarte w literaturze do ćwiczeń –
dotyczy to szczególnie mitozy, mejozy i śmierci komórki.

1
 1. Błona komórkowa

Błona komórkowa – swoje funkcje zawdzięcza ograniczonej przepuszczalności i regulowanym

transporcie metabolitów

➢ zbudowana jest z tzw. „dwuwarstwy” fosfolipidowej – są to estry kwasu fosforowego, gliceryny

i kwasów tłuszczowych

➢ „główka” – składa się z choliny, fosforanu i glicerolu, jest hydrofilowa (lipofobowa), polarna

➢ „nóżki” – składają się z łańcuchów kwasów tłuszczowych, są hydrofobowe (lipofilowe),

apolarne

➢ im dłuższe łańcuchy tym błona jest bardziej sztywna, natomiast im więcej wiązań podwójnych
tym bardziej płynna

➢ fosfolipidy rozłożone są w błonie nierównocennie, glikolipidy zawsze znajdują się po

zewnętrznej stronie błony

➢ „płynna mozaika” – błona nie jest zupełnie sztywną strukturą, wpływa na nią wiele ruchów
spowodowanych przemieszczaniem się białek, co może być ograniczone przez tworzenie
agregatów, wiązanie z innymi białkami, oddziaływanie z białkami na powierzchni innej komórki

➢ białka w błonie mogą być : integralne, związane poprzez lipidy i związane za pośrednictwem
innych białek

Funkcje białek błony komórkowej:

➢ transport – hydrofilowe kanały selektywnie transportujące cząsteczki i nośniki wykorzystujące

ATP jako źródło energii

➢ aktywność enzymatyczna – miejsca aktywne enzymów dostępne dla substancji znajdujących

się w otaczającym roztworze

➢ przekazywanie sygnałów – receptory dla cząsteczek przekaźników, które mogą powodować

zmianę konformacji przestrzennej receptora, prowadząc do np. przeniesienia przekaźnika do
wnętrza komórki

➢ oddziaływanie między komórkami – białka błonowe sąsiadujących komórek oddziałują ze

sobą tworząc pewnego rodzaju połączenia

➢ rozpoznawanie się komórek – niektóre glikoproteiny służą jako markery rozpoznawane przez
inne komórki

➢ kontakt z macierzą pozakomórkową – mikrofilamenty i inne elementy cytoszkieletu łączą się

z białkami błonowymi, a te łączą się z białkami macierzy, co zapewnia utrzymanie kształtu
komórki, ruch itd.

2
 Przepuszczalność błony lipidowej

Sposób Transportowana Mechanizm transportu Schematy

transportu substancja

Małe, hydrofobowe - cząsteczki samorzutnie

cząsteczki – O2, CO2, przechodzą zgodnie z gradientem
N2, benzen stężeń od miejsca w którym jest
Dyfuzja większe stężenie tam, gdzie jest
Małe cząsteczki mniejsze
(bierny) polarne bez ładunku
- nie wymaga nakładu energii czy
– metanol, etanol
udziału białek

Kanały - oparte na rozmiarze cząsteczki,

(akwaporyny) pozwala na przechodzenie jonów
+ przy Małe cząsteczki
pomocy polarne bez ładunku
nośników – H2O oraz jony

(bierny)

- miejsce podobne to centrum - mogą być transportowane na drodze tzw. dyfuzji

aktywnego enzymów ułatwionej (dalej transport bierny) np. glukoza:

- transport wymaga zmiany

Większe cząsteczki
konformacji nośnika
Nośniki polarne bez
ładunku/naładowane - zgodnie z gradientem stężeń
(bierny) – aminokwasy,
- różnice stężeń jako źródło
cukry, nukleotydy
energii, co umożliwia czasami
transport niezgodnie z gradientem

3
 - kanały: pory otwierają się w
sposób kontrolowany, przepływ
jonów powoduje gwałtowną
depolaryzację błony (neurony)

- otwarcie kanału: impuls

elektryczny, acetylocholina, GABA,
Gly, Glu, cAMP, białka G, Ca2+, ATP

- pompy: enzymy, które

wykorzystują zmagazynowane
ATP / energię świetlną i są
odpowiedzialne za ustalenie
gradientu po obu stronach błony

- razem np. z jonami Na+ glukoza

Kanały, może być transportowana na
nośniki i drodze symportu, co zwiększa jej
pompy Jony – K+, Na+, H+, Cl- powinowactwo do nośnika,
, HCO3-, Ca2+, Mg2+ wysokie stężenie jonów sodu na
(bierny i
zewnątrz komórki promuje
aktywny)
wiązanie glukozy

4
 2. Transport i sygnały

Egzocytoza – eksport białek z komórki

➢ w sposób ciągły – tropokolagen, limfocyty B

➢ w ten sposób mogą być też transportowe są

też białka, które należą do błony komórkowej – np.
białka budujące kanały jonowe

➢ jest też opcja eksportu „na życzenie” jako

odpowiedź na sygnał

➢ pęcherzyki z aparatu Golgiego

transportowane są przez białka cytoszkieletu –
mikrotubule

Endocytoza – import białek do komórki, może przechodzić na wiele sposobów

➢ pinocytoza – import bardzo małych cząsteczek, nie ma specyficznej regulacji, więc pobiera
wszystko co bliżej na zewnątrz, błona komórkowa ulega wgłębieniu, formuje się zagłębienie
(kaweola), po jej zamknięciu powstaje pęcherzyk (np. komórki śródbłonka)

➢ wybiórczy sposób – na powierzchni komórki znajdują się specyficzne receptory, które aktywują
klatrynę i adaptynę (wiąże receptor z klatryną), które
opłaszczają pęcherzyk; oderwanie się pęcherzyka
wymaga aktywnośći GTP-azy, a następnie zostaje on
pozbawiony płaszcza z klatryny (np. LDL związane z
cholesterolem, pobieranie jonów żelaza, prezentacja
antygenów przez kompleksy MHC)

➢ w endosomie przy niskim pH LDL ulega

dysocjacji od receptorów, po czym następuje fuzja z
lizosomem i trawienie LDL, cholesterol zostaje
uwolniony do cytoplazmy i może brać udział w syntezie
nowych błon

Odbieranie sygnału – zmiana środowiska może powodować wiele zmian w komórce w tym : zmiany w
aktywności genomu, aktywności enzymów, kształcie komórki

➢ bezpośrednio – sygnał transportowany jest przez błonę komórkową do wnętrza komórki i tam
oddziałuje na określone cele

➢ pośrednio – za pośrednictwem receptora

➢ sygnał -> recepcja -> wzmocnienie -> trandukcja -> odpowiedź

➢ sygnał dociera do komórek odbiorców : endokrynowo – wyspecjalizowane komórki wydzielają

do krwiobiegu substancje (hormony), które oddziałują na receptory na oddalonych

5
 komórkach; parakrynowo – oddziaływanie na sąsiadujące komórki; autokrynowo – komórka
produkuje sygnał na samą siebie

➢ przekaźniki – wtórne cząsteczki informacyjne (ang. „second messengers”), kiedy do

receptorów błonowych dotrą cząsteczki sygnału (ligandy receptorów – ang. „first
messengers”); sygnał dołączony do receptora indukuje wzrost stężenie przekaźników w
komórce i inicjuje szlak jego przekazu

➢ przykładowe przekaźniki – DAG (diacyloglicerol), IP3 (trójfosforan inozytolu), cAMP (cykliczny

AMP), cGMP (cykliczny GMP), Ca2+

Przekazywanie sygnałów za pośrednictwem receptorów związanych z białkami G – receptory są

aktywne tak długo, jak długo sygnał jest związany z receptorem

➢ receptory to białka na powierzchni błony, które 7 – krotnie ją przecinają (ang. „G-proteins

couples receptors – GPCR”)

➢ część receptora znajdująca się wewnątrz komórki będzie się zmieniała w taki sposób, aby
zmienić funkcjonowanie białek G (kompleks złożony z białka α, β i γ zakotwiczony w błonie
komórkowej)

➢ w formie spoczynkowej podjednostka α związana jest z GDP

➢ gdy receptor odbiera sygnał, to tak zmienia swoją konformację przestrzenną, aby mieć
powinowactwo do podjednostki α i się z nią połączyć

➢ takie połączenie stymuluje wymianę GDP na GTP i rozpad kompleksu na części : α i βγ – te 2

podjednostki stają się aktywne i mogą dzięki temu regulować aktywność innych białek, do
których mają powinowactwo

6
 ➢ gdy w błonie znajdzie się jakieś białko, to podjednostka α może z nim oddziaływać, zmienić
jego konformację przestrzenną i zrobić z niego aktywny

➢ np. gdy w błonie znajdzie się fosfolipaza, to jej

wiązanie z podjednostką α może doprowadzić do
hydrolizy difosforanu fosfatydyloinozytolu, dzięki
czemu powstaną dwa przekaźniki – DAG i IP3

➢ IP3 trafia do cytozolu i do ER, łącząc się z jej

receptorami i otwiera kanał jonowy, co
powoduje, że Ca2+ są gwałtownie uwalniane do
cytoplazmy – aktywują one kinazę białkową C
pod warunkiem, że związana jest już z DAG

➢ np. gdy w błonie znajdzie się cyklaza

adenylowa, to jej wiązanie z podjednostką α może doprowadzić
do przekształcenia ATP do cAMP, który wiążę się do jednostkami
regulatorowymi kinazy białkowej A, zachodzi rozpad tego enzymu
i uwalniają się jej dwie podjednostki

➢ wówczas uwolnione podjednostki mogą trafić do np. jądra,

fosforylować czynniki transkrypcyjne CREB , które wiążąc się z
innymi czynnikami będą regulowały transkrypcję

Przekazywanie sygnałów za pomocą receptorów związanych z

kinazą tyrozynową – receptory składają się z domeny nadbłonowej (wiążącej ligand), domeny
śródbłonej i domeny podbłonowej (ma aktywność kinazy tyrozynowej)

7
 ➢ zachodzi do autofosforylacji domeny kinazowej – krzyżowa
fosforylacja innej kinazy

➢ epidermalny receptor wzrostu, receptor insulinowy – silna

specyficzność

➢ kiedy pojawia się sygnał dochodzi do dimeryzacji

podjednostek, zbliżają się do siebie i zaczynają się krzyżowo
fosforylować, wymagane ADP

➢ pojawienie się fosforanów zmienia konformację przestrzenną

domeny podbłonowej tak, że mogą się one wiązać z innymi białkami
obecnymi w cytoplazmie – tworzy się domena Sh2, która wiąże
białka Src

➢ następuje aktywacja kompleksu i aktywacja białek związanych

z przekazywaniem sygnału – jest to białko Ras, które oddziałuje z
białkiem Raf, dalej jest aktywacja białka MEK, potem białka ERK,
które może trafić do jądra komórkowego i aktywować inne białka

➢ wszystkie białka tego szlaku to kinazy – ich aktywacja polega

na ich fosforylacji

➢ „szlak MAP kinazy” – od ang. „mitogen activated protein” (jak

np. czynnik wzrostu EGF), np. kinazy ERK i Elk – 1 fosforylują czynniki transkrypcyjne, białka
budulcowe, białka efektorowe itp.

Fosfolipaza C – może być aktywowana zarówno przez szlak przekazywania sygnału za pośrednictwem
białek G, jak kinaz tyrozynowych

➢ śledzenie szlaków może się odbywać na podstawie badania stężenia jonów Ca2+

➢ Ca2+ uwalniany z ER indukuje fluorescencje wiążącego się z nim czynnika FURA 2

➢ możliwe jest wprowadzenie tej fosfolipazy do komórki, a nie tylko aktywowanie już znajdującej
się na błonie – plemnik na drodze fuzji z oocytem wprowadza ją do komórki; enzym ten
ostatecznie aktywuje IP3 i DAG, które zostają przetransportowane do ER, uwalniane są jony
wapnia i rozpoczyna się rozwój oocytu

➢ na powierzchni oocytu znajdują się kanały wapniowe, który wychwytują gromadzące się jony i
transportują je na zewnątrz komórki; widoczne oscylacje jonów wapnia – dla ssaków
charakterystyczne cykliczne co kilka godzin

Inny przykład przekazywania sygnałów – oddziaływanie między białkiem delta a receptorem Notch
obecne w różnych etapach rozwoju zarodka i specjalizacji komórek, fragment receptora zostaje
„odcięty” i trafia do jądra, gdzie może regulować ekspresję genów

Niektóre odpowiedzi na obecność sygnału mogą być dużo wolniejsze – tak jest w przypadku np.
hormonów steroidowych, które łącząc się ze swoim receptorem regulują ekspresję genów i indukują
dopiero syntezę nowych białek funkcyjnych (jeśli będą to czynniki transkrypcyjne, to dopiero te będą
wpływać na ekspresję genów i później się wytworzą białka funkcjonalne)

8
 3. Ekspresja genów

Sygnał może wpływać na ekspresję genów np. działające z zewnątrz mitogeny (hormony, czynniki
wzrostu)

➢ komórki budujące organizm zawierają informację niezbędną do utworzenia całego organizmu

– przykładem klonowanie marchewki i klonowanie poprzez zapłodnienie in – vitro krowy
(pobiera się zróżnicowane komórki i ich jądra komórkowe wszczepia się do oocytu zwierzęcia,
które potem podtrzymuje rozwój całego organizmu)
➢ różne rodzaje komórek organizmu wielokomórkowego zawierają ten sam DNA, ale komórki
różnią się pod względem aktywności tych genów, dzięki czemu mogą pełnić różne funkcje
➢ niesymetryczny podział białek regulatorowych zapewnia różną ekspresję i regulację genów
➢ w każdej z komórek tylko niewielka liczba genów będzie ulegała intensywnej ekspresji
(limfocyty B – geny kodujące immunoglobuliny, komórki prekursorowe erytrocytów – geny
kodujące białka globinowe)
➢ kilka lub kilkanaście tysięcy genów jest umiarkowanie aktywna we wszystkich komórkach – są
to tzw. „housekeeping genes”, geny metabolizmu podstawowego, które kodują białka
niezbędne dla przetrwania komórki (białka oddychania komórkowego, recykling białkowy,
biosynteza białek, replikacja DNA)
➢ w każdym jądrze znajdują się też geny, które zupełnie nie ulegają ekspresji (np. w erytrocytach
nie będzie ekspresji genu kodującego insulinę)
➢ geny mogą być eksprymowane na różnym poziomie – jeden gen może ulegać bardzo
intensywnej transkrypcji, dzięki czemu będzie dużo białek przez niego kodowanych, inny w
bardzo mały stopniu ulegnie transkrypcji

Kontrola ekspresji genów - może zachodzić na wielu etapach, zarówno w jądrze komórkowym jak i
cytozolu

Widok jądra komórkowego pod TEM:

➢ czarne obszary to silnie skondensowana chromatyna (DNA związane z białkami) – komórki

niezróżnicowane (np. macierzyste) będą zawierały jej stosunkowo niedużo, jąderko będzie
wypełnione luźną formą chromatyny

9
 ➢ komórki mocno zróżnicowane (np. leukocyty) będą zawierały
znacznie więcej czarnych obszarów – heterochromatyny, która jest
nieaktywna transkrypcyjnie
➢ heterochromatyna konstytutywna – np. centromery,
telomery
➢ heterochromatyna fakultatywna – geny nieaktywne w danym
czasie lub danej komórce, białka biorące udział w ekspresji genów nie
mają dostępu do DNA w takiej postaci, np. ciałko Barra
➢ euchromatyna – bardzo jasne obszary, jest jej dużo w
komórkach macierzystych, jest aktywna transkrypcyjnie, a białka biorące udział w ekspresji
genów mają łatwy dostęp do DNA

Inaktywacja euchromatyny – może zachodzić na wiele sposobów, są to zarówno modyfikacje DNA jak
i białek z nim związanych

➢ heterochromatynizację DNA (kondendsację euchromatyny) warunkuje metylacja cytozyn,

która powoduje zmianę konformacji przestrzennej i powstanie 5 – metylocytozyny, co jest
katalizowane przez enzym metylotransferazę DNA; najczęściej w obszarze wysp CpG (dużo
sekwencji C – G)
➢ aktywność danego fragmentu DNA jest warunkowa przez jego wiązanie się z licznymi białkami
regulującymi, promotorem, gromadzenia się czynników transkrypcyjnych
➢ metylacja cytozyn powoduje, że dany fragment jej rozpoznawany przez specyficzne białka, w
tym białka modyfikujące histony, co całkowicie może go
inaktywować
➢ przykład: inaktywacja chromosomu X, czyli
powstawanie ciałka Barra, pod mikroskopem widoczna była
„ciemna grudka” zlokalizowana pod błoną komórkową
komórki żeńskiej – Mary Lyon ustaliła, że jest to jeden z
chromosomów X; dzięki lyonizacji zarówno komórki żeńskie
jak i męskie mają aktywny tylko jeden chromosom X
(unikanie w kom. żeńskich pewnych transkryptów); taka
inaktywacja zachodzi na poziomie blastocystu już po
implantacji, gdzie ponownie wzrasta poziom metylacji
➢ przykład w świecie zwierząt: inaktywacja chromosomu
X u samic kotów o sierści szylkretowej – gdy po zapłodnieniu
powstaje heterozygota, losowo zachodzi inaktywacja
jednego z chromosomów zawierających gen kodujący barwę czarną lub rudą
➢ mozaika – organizm, w którego komórkach zachodzi losowa inaktywacja chromosomu X, czy
danego genu czy też zbudowany jest z komórek o różnej liczbie chromosomów (np. XXY)

Imprinting – piętnowanie genomowe, tylko jedna kopia danego genu w komórce jest aktywna, w
momencie gdy obie stają się aktywne, dochodzi do nieprawidłowego funkcjonowania tej komórki lub
jej śmierci

10
 ➢ okazało się, że w organizmach ssaków genów imprintowanych, czyli takich z których tylko
jeden gen jest aktywny a drugi jest wyciszany, jest bardzo wiele
➢ organizm gynogenetyczny– rozwija się tylko w oparciu o genom matki, organizm genetyczny
– rozwija się w oparciu o tylko genom ojca (oba są diploidalne!)
➢ McGrath i Solter w 1984 przeprowadzili doświadczenie, w którym z jednokomórkowej zygoty
usuwany był genom męski (żeński) – genom rozwijał się do pewnego momentu, potem już nie
mógł dalej rozwijać pozarodkowych struktur prawidłowych błon płodowych, u andro – płód się
bardzo słabo rozwijał
➢ wniosek: do prawidłowego rozwoju zarodka niezbędna jest obecność obu genomów
➢ przykłady takich genów : H19 (inaktywowany musi być allel pochodzący od ojca, a aktywowany
ten od matki) i Igf2 (ang. „insulin like growth factor”, nie ulega ekspresji matczyny allel)

Regulacja przez histony – DNA nawijane jest na histony, co później tworzy wyższe poziomy
upakowania chromatyny

➢ każdy oktameru nukleosomu składa się z 8 podjednostek, 2x H2A, 2x H2B, 2x H3, 2x H4

➢ pomiędzy występuje łącznikowy histon H1 – spaja ze sobą chromatynę upakowaną na
histonach
➢ specyficzny kompleks białek wpływa na histony, modyfikuje je posttranslacyjnie, co rozluźnia
chromatynę i dzięki temu czynniki transkrypcyjne mają dostęp do DNA
➢ metylacja / fosforylacja / acetylacja histonów (szczególnie tego H3) bardzo drastycznie wpływa
na transkrypcję

Modyfikacje epigenetyczne – modyfikacje cytozyn DNA i

potranslacyjne modyfikacje histonów; regulacja ekspresji
genów odbywa się bez zmiany sekwencji nukleotydowej czy
wprowadzania mutacji

➢ czynniki transkrypcyjne wiążą się tylko z otwartą

chromatyną – z domeną wiążącą sekwencję DNA
➢ czynnik z domeną typu helisa – skręt – helisa (np.
czynnik MyoD – DNA)
➢ czynnik z palcami cynkowi (czynniki zawierające cynk
w środku)
➢ czynnik domena TBP (wiążąca TATA – patrz rycina)

11
Represor transkrypcji – białko obecne w cytoplazmie lub nukleoplazmie, które uniemożliwia działanie
czynnikom transkrypcyjym

➢ np. białko pRb, które wiąże się z czynnikami z grupy E2F, przez co taki kompleks nie może
wiązać się z DNA i współdziałać przy transkrypcji
➢ inaktywacja tego represora przebiega, gdy zostanie poddany modyfikacji potranslacyjnej, np.
poprzez fosforylację traci konformację przestrzenną niezbędną do specyficznego wiązania
białek E2F
➢ przeciwne działanie mają aktywatory transkrypcji, bez których nie może zajść ten proces –
takim aktywatorem może być np. hormon sterydowy, który wnika do nukleoplazmy i łączy się
czynnikiem transkrypcyjnym (tak działa m.in. androgen i estrogen

Potranslacyjna obróbka białka – białko, aby pełniło prawidłowo swoją funkcję, musi przejść jeszcze
szereg przemian na końcu swojej syntezy:

➢ fałdowanie i niekowalencyjne wiązanie kofaktorów – może spontanicznie zachodzić przejście

do II – lub III – rzędowej struktury, ale często potrzebują pomocy białek opiekuńczych (ang.
„molecular chaperons” np. białko Hsp70 wiążące się z hydrofobowym rejonem białka jeszcze
podczas jego syntezy
➢ proteolityczne rozszczepienie białka – są one najczęściej produkowane w formie długich
polipeptydów, z których konieczne usunięcie jest jakiegoś fragmentu łańcucha; podzielenie na
kilka części lub usunięcie N / C końca (np. pepsynogen)
➢ fosforylacja, acetylacja i przyłączanie innych grup funkcyjnych
➢ glikolizacja – przyłączenie bocznego łańcucha cukrowego
poprzez grupę hydroksylową do seryny lub treoniny albo poprzez
grupę aminową do asparaginy
➢ acylacja – przyłączenie łańcuchów lipidowych poprzez serynę
lub cysteinę
➢ łączenie się z innymi podjednostkami białkowymi – bardzo
często funkcjonalne są całe kompleksy białek, a nie one same
pojedynczo
➢ białka najczęściej mają specjalne elementy, które definiują,
gdzie dalej mają być transportowane

Degradacja białka – proces zachodzący w komórce, któremu towarzyszy strawienie niefunkcjonalnego

białka lub takiego, którego jest nadmiar:

➢ po nieprawidłowym fałdowaniu lub modyfikacji białka może dojść do degradacji białka podczas
cyklu komórkowego np. poprzez fagocytozę lub kinocytozę
➢ także podczas głodzenia komórki dochodzi do degradacji białek, których jest nadmiar, zachodzi
recykling białek aby umożliwić przeprowadzenie metabolizmu podstawowego
➢ 80 – 90% białek jest degradowanych przez proteasom, który przeprowadza degradację białek
zależną od ubikwityny (poliubikwitynacji) – bardzo dużo ubikwityn przyłącza się do białka, co
stanowi sygnał do degradacji
➢ przyłączenie ubikwityny katalizują ligazy
➢ enzym E1 aktywuje ubikwitynę przy udziale energii powstałej przez rozpad ATP i przyłącza ją
do siebie

12
➢ E1 przenosi ubikwitynę na enzym ją wiążący E2
➢ enzym E3 wiąże się z kompleksem E2 – ubikwityna, w nim znajduje się centrum aktywne do
którego przyłączy się białko; jest bardzo specyficzny
➢ proteasom rozpoznaje łańcuch białkowy przyłączony do ubikwityny i zawarte w im
endopeptydazy (m.in. trypsyna, pepsyna, chymotrypsyna) degradują wiązania peptydowe w
środku białka

13
 4. Cykl komórkowy

„Omnis celula e cellula” – łac. „każda komórka z komórki”, dogmat podziału komórkowego mówiący
o tym, że komórki nie powstają z niczego, a jedynie na drodze podziału podczas cyklu komórkowego;
słowa te zostały sformułowane przez Rudolfa Virchowa w 1858r.

➢ cykl komórkowy i rozrost komórki zachodzi tak długo, jak jest tego potrzeba i obecne są
warunku sprzyjające

➢ punkty kontrolne – sposoby, którymi komórka sprawdza, czy dany etap przeszedł prawidłowo
(żadne miejsce, to mechanizm!); pod koniec G1 – komórka sprawdza, czy warunki są
sprzyjające na tyle (tzn. czy zsyntetyzowała odpowiednią ilość białek niezbędnych do replikacji
DNA), by mogła wejść w fazę S (ang. „start / restriction checkpoint”); w fazie G2 usuwanie
błędów powstałych na drodze replikacji; faza G2/M – komórka sprawdza, czy całe DNA zostało
prawidłowo zreplikowane i czy warunki są sprzyjające, aby wejść w fazę podziłu mitotycznego
(ang. „G2/M checkpoint”); mitoza nie skończy się tak długo, aż komórki nie sprawdzi, czy
wszystkie chromosomy są prawidłowo połączone z mikrotubulami wrzeciona podziałowego
biegunowego (ang. „SAC” – „spindle assembly checkpoint”)

➢ skutki nieprawidłowego funkcjonowania punktów kontrolnych – np. mutacja w genie Rad17

odpowiedzialnym za zapobieganie re-replikacji już zreplikowanych nici DNA (zapobieganie
endoreduplikacji) powoduje, że mechanizm kontrolny nie zadziałał, nie widać wyraźnych
chromosomów składających się z 2 chromatyd, komórka skazana jest na śmierć

Kinazy białkowe - grupa enzymów, które katalizują fosforylację związków, są niezbędne do

prawidłowego zajścia cyklu komórkowego

➢ Cdk (ang. „cyclin – dependent kinase“) – aktywność absolutnie wymaga obecności białek
regulatorowych, jakimi są cykliny (kodowane są przez matczyne mRNA)

➢ w 1971 prof. Masui odkrył w oocytach Rana pipiens (gatunek żaby) tzw. MPF (ang. „M-phase
Promoting Factor”) – po dodaniu progesteronu do komórki znajdującej się w interfazie /
profazie zaczął się intensywnie podział mejotyczny aż do metafazy II, wyraźnie asymetryczny
podział komórki i w tej fazie oocyty będą czekały na zapłodnienie; Masui pobrał z takiej
komórki cytoplazmę i przeniósł ją do komórki, na którą nie działał progesteron, więc
teoretycznie nie mogła zainicjować mejozy – zaobserwował jednak kondensację chromatyny i
wytworzenie wrzeciona podziałowego, odtworzona została sytuacja jak w komórce
wcześniejszej

➢ Lee Hartwell i Paul Nurse prowadzili niezależne badania na drożdżach, które traktowali
różnymi mutagenami – na otrzymanych fenotypach sprawdzali, jakie geny były za nie

14
 odpowiedzialne; otrzymali też kolonię drożdży, która nie ulegała dalszym podziałom i
zlokalizowani gen kodujący taką mutację – okazało się, że oba geny kodują to samo białko o
nazwie CDK1 (p34cdc2/cdc28)

➢ aktywacja kompleksu cyclina – Cdk wymaga modyfikacji potranslacyjnych w postaci fosforylacji

w ściśle określonym miejscu i musi być usunięta fosforylacja blokująca z innej części kinazy
poprzez działanie specyficznej fosfatazy białkowej

Regulacja aktywności kinaz Cdk – kinaza musi się połączyć z cykliną i zostać ufosforylowana

➢ w przypadku CDK1 – fosforylacja tyrozyny w pozycji 161 przeprowadzana przez kinazę CAK i
defosforylacja przez fosfatazę CDC25 na treoninie w pozycji 14 i tyrozynie w pozycji 15

➢ musi dojść do degradacji / usunięcia inhibitora z rodzin INK4 i CIP / KIP

➢ inaktywacja kompleksu Cdk – cyklina odbywa się poprzez degradację cyklin poprzez
ubikwitynację

➢ pętla T wolnej CDK blokuje dostęp do niej kinazie fosforylującej CAK – związanie z cykliną
powoduje przemieszczenie pętli T, co powoduje, że miejsce aktywne staje się bardziej
dostępne, ale w pełni dostępne staje się dopiero po fosforylacji w pozycji 161

Cykliny – białka regulujące cykl komórkowy poprzez wiązanie się z kinazami

➢ cykliny A2 i B1 – regulacja mitozy, na swoim N

– końcu mają domenę „destruction (D -) box’, która
odpowiada za destrukcję tych cyklin podczas fazy M

➢ cykliny D i E – regulacja interfazy, na swoim C

– końcu mają domenę PEST (od aminokwasów – Pro,
Glu, Ser, Thr), która odpowiada za destrukcję podczas
interfazy

➢ główna domena cyklin jest bardzo podobna u

wszystkich takich białek, odpowiada za wiązanie CDK

➢ białka te są cyklicznie degradowane i

syntetyzowane – po degradacji następuje
automatyczna inaktywacja kinaz Cdk

15
 ➢ cykliny D – syntetyzowane są w fazie G1, ale ich poziom utrzymuje się na dość stałym poziomie
tak długo, jak na komórkę działa mitogen

Inhibitory CKI – blokują działanie CDK poprzez przyłączenie się do całego kompleksu CDK – cyklina,
inaktywując go

➢ do grupy INK należą inhibitory p16INKa, p15INKb, p18INKc i p19INKd

➢ inhibitory INK inaktywują jedynie kinazy CDK4 i CDK6, które wiążą się z cykliną D i regulują fazę
G1

➢ do grupy KIP / CIP należą inhibitory p27KIP1, p57KIP2 i p21CIP1

➢ inhibitory KIP / CIP inaktywują kinazy CDK1 (aktywne w fazie M, związane z cyklinami A i B) i
CDK2 (aktywne w fazie S i G1, związane z cyklinami A i E)

Fazy cyklu komórkowego

Faza G1 – faza cyklu komórkowego, podczas którego komórki reagują na czynniki wzrostu i docierają
do nich sygnały ze środowiska stymulujące syntezę mRNA kodujące cyklinę D1

➢ dopiero gdy komórka nagromadzi wystarczająco dużo cyklin D1 i aktywowane zostaną CDK4 i
CDK6, może ona „przejść” przez start checkpoint

➢ mniej więcej godzina jest potrzebna na

przekazanie sygnału

➢ siatkówczak jest spowodowany mutacją w

obrębie chromosomu 13q14, gdzie kodowane jest
białko pRb (jego rola to przyłączanie się do
czynników E2F, które kontrolują transkrypcję i
warunkują zaczęcie fazy S) – komórka zaczyna się
spontanicznie dzielić i tworzy się nowotwór;
CDK4/6-D fosforyluje pRb, które nie może się już
dłużej wiązać z E2F

Faza S – faza cyklu komórkowego podczas której zachodzi replikacja DNA

➢ indukowana jest przez kompleks CDK2 – cyklina E

➢ duplikacja każdej z nici chromosomu

16
 5. Mitoza

Znajdują się tutaj tylko te informacje, które nie zostały zawarte w literaturze do ćwiczenia 6 (patrz –
notatki z ćwiczeń) lub nie zostały tam dostatecznie zgłębione.

Mitoza – etap cyklu komórkowego komórek somatycznych, w których dochodzi do podziału jadra
komórkowego

➢ podczas wczesnej metafazy odbywa się checkpoint SAC – na końcach kinetochorów znajdują
się liczne białka, które jeśli są dalej obecne to uniemożliwiają aktywację kompleksów ligazy
ubikwitynowych (ang. „APC – anafase promoting complex”) odpowiedzialnych za degradację
np. cykliny B czy sekuryny

➢ koniec SAC oznacza, że chromosomy prawidłowo połączyły się z mikrotubulami i ułożyły w

pozycji równikowej – uwolnione zostaje białko Cdc20, który jest aktywatorem kompleksu APC,
dzięki czemu następuje spadek aktywności CDK1 i może dalej zachodzić podział

➢ kompleks APC/C zawiera ligazę ubikwitynową, która dodaje reszty ubikwityny do cyklin, które
ulegają degradacji w proteosomie

➢ aby dokończona została mitoza, muszą zostać zdegradowane kohezyny – warunkuje to APC,
które odpowiada za rozpad sekuryn będących inhibitorem separaz

➢ istnieje wiele typów podziału – symetryczne / niesymetryczne, synchroniczne / asynchroniczne

17
 6. Mejoza i nowotworzenie

Znajdują się tutaj tylko te informacje, które nie zostały zawarte w literaturze do ćwiczenia 8 (patrz –
notatki z ćwiczeń) lub nie zostały tam dostatecznie zgłębione.

Proto – onkogeny – geny, których produkty regulują podziały komórkowe, mutacje mogą prowadzić
do niekontrolowanych podziałów komórek (c-myc, ras)

Geny supresorowe nowotworów – geny, których produkty ograniczają podziały komórkowe, ich
utrata lub inaktywacja w drodze mutacji powoduje niekontrolowane podziały komórki umożliwiające
rozwój nowotworów (pRb, p53)

18
 Porównanie oogenezy i spermatogenezy

Oogeneza Spermatogeneza

- mejoza rozpoczyna się tylko raz, określona jest - mejoza inicjowana nieprzerwanie w populacji
liczba oocytów dzielących się mitotycznie komórek

- mejoza kończy się wytworzeniem jednej - mejoza kończy się powstaniem czterech
haploidalnej komórki haploidalnych komórek

- ukończenie mejozy jest opóźnione (nawet o - mejoza i różnicowanie komórek zachodzi

kilka lat) nieprzerwanie

- różnicowanie gamet zachodzi w stadium, gdy są - różnicowanie gamet zachodzi po ukończeniu

one diploidalnie, czyli w profazie mejozy, gdy są one haploidalne

Czynnik CSF – czynnik cytostatyczny, odkryty w 1971 przez Yoshio Masui, zaburza cykl komórkowy i
powoduje śmierć komórki lub zatrzymanie jej podziału, skuteczny w walce z nowotworami

19
 7. Programowana śmierć komórki – PCD

Znajdują się tutaj tylko te informacje, które nie zostały zawarte w literaturze do ćwiczenia 11 (patrz –
notatki z ćwiczeń) lub nie zostały tam dostatecznie zgłębione.

Podobieństwa i różnice przebiegu PCD u roślin i zwierząt

Rośliny Zwierzęta

- występuje tylko typ II (autofagia) - występuje zarówno typ I (apoptoza) jak i typ II
(autofagia)
- nie zaobserwowano homologów białek Bcl-2
- występują białka Bcl-2, które odpowiadają za
- występuję podobne do kaspaz proteazy
zablokowanie uwolnienia cytochromu c przez
(niektóre działają podobnie do kaspaz
mitochondria w wewnątrzpochodnym szlaku
hydrolizując wiązania peptydowe C-końcowe
indukcji apoptoz
reszt kwasu asparaginowego, inne są podobne
strukturalnie) - w hydrolizę białek zaangażowane są kaspazy

Podobieństwa u obu grup:

- u obu grup występuje autofagia

- dochodzi do internukleosomalnej fragmentacji DNA

- kondensacja chromatyny

- różne szlaki się nawzajem indukują i wtórnie aktywują, co prowadzi do specyficznej odpowiedzi na
dany czynnik

20
 8. Chloroplasty

Występowanie chloroplastów – głównie w liściach (miękisz

palisadowy, miękisz gąbczasty), zielone pędy

Chloroplasty ułożone przy ścianie komórkowej =

maksymalizacja wykorzystania promieni świetlnych

Biogeneza:

➢ własne DNA, własne rybosomy (kompletny aparat

ekspresji genomu)

➢ jednak większość białek kodowana przez genom

jądrowy – półautonomiczne organellum

➢ różne poziomy organizacji – genom, ekspresja genów

z współdziałaniem genomu jądrowego, biosynteza białek,
zespalanie się kompleksów błon tylakoidów, organizacja całych chloroplastów i ich dynamiki

(cp)DNA – koliste, zamknięte cząsteczki, które tworzą obszary nukleo-podobne, ok. 10 tys. kopii w
każdej komórce, struktura genomu jest podobna u większości roślin (zarówno liczba genów, jak i układ
sekwencji)

➢ genom chloroplastowy tytoniu składa się z dwóch powtarzających się sekwencji (IRA i IRB),
długiego odcinka LSC oraz krótkiego odcinka SSC

➢ różna duplikacja świadczy o bardzo wczesnym różnicowaniu się roślin wyższych

➢ geny kodujące rRNA, ok. 30 genów kodujących tRNA, geny kodujące białka małej i dużej
podjednostki rybosomów, geny kodujące polimerazę RNA i IF A (pozostałe – w jadrze)

➢ kod genetyczny jest identyczny z uniwersalnym, replikacja semikonserwatywna, polimeraza

RNA kodowana w jądrze lub chloroplaście

➢ ekspresja genów zależna od światła (niebieskie lub czerwone) : fotoreceptor -> transdukcja
sygnału -> kontrola ekspresji genu np. gen RBCS (mała podjednostka karboksylazy)

21
Fitochrom = chromofor (fitochromobilina) + apoproteina, rodzina genów PHY

➢ funkcjonuje w 2 formach, Pr o maksimum absorpcji

660nm, która może odwracanie ulec foto-konwersji do
Pfr o maksimum absorpcji 730 nm (cofnięcie dzięki
światle daleko czerwonym)

➢ odpowiednia proporcja między światłem czerwonym a

daleko czerwonym indukuje kiełkowanie nasion,
wydłużanie łodygi, kwitnienie, indukcję zegara biol.,
syntezę chlorofilu

Kryptochrom – flawoproteina o maksimum absorpcji 435 nm, rodzina genów CRY

➢ hamuje wzrost hipokotylu i łodygi, zamykanie aparatów szparkowych

➢ różnicowanie się chloroplastów i regulacja zegara biol. jest indukowana obiema długościami
fali światła

Transkrypcja

➢ obecne 2 polimerazy – prawdopodobnie dlatego, że NEP jest ważniejsza od PEP przy

wczesnych etapach rozwoju plastydu

➢ polimeraza PEP (kodowana przez genom plastydowy poza podjednostką σ) jest podobna do
polimerazy E. coli lub eubakteryjnej, w niefotosyntetyzujących tkankach przeprowadza
transkrypcję „housekeeping” genes (podstawowe mechanizmy metabolizmu)

➢ polimeraza NEP składa się z pojedynczej podjednostki podobnje do polimerazy faga – T7, w
zielonych tkankach przeprowadza transkrypcję genów fotosyntetycznych i również
housekeeping genes

Obróbka cp RNA

22
 ➢ rybosom 70S zbudowany jest z podjednostek 50S i 30S, ½ tRNA 30S i ¼ tRNA 50S kodowane
przez genom chloroplastowy

➢ obróbka potranskrypcyjna homologiczna do tej u E. coli, podobna wrażliwość na antybiotyki tj.

streptomycyna, chloramfenikol, tetracyklina

➢ 16S i 23S nie ma w chloroplastach, większa masa białkowa, ale mniej RNA, synteza białka
zaczyna się podobnie od n-formylometioniny

➢ translacja jest regulowana przez światło i/lub cząsteczki sygnałowe stanu redoks: zmiany
globalne (np. wysoki poziom translacji w dzień, niski w nocy), preferencyjna translacja
specyficznych mRNA (np. wysokie natężenie światła powoduje wzrost poziomu translacji psbA
a zmniejszenie rbc)

➢ translacja niektórych białek chloroplastowych (z genomu chloroplastowego) jest

kontrolowana przez ich połączenie się w kompleks - zatrzymanie syntezy takiego białka
powoduje zatrzymanie translacji innych białek tego samego kompleksu.

Ponad 90% białek w chloroplaście kodowana jest przez genom jądrowy, dlatego konieczny jest import
białek z cytoplazmy.

➢ 2 typy (wolne i związane z błoną) rybosomów

zaangażowane są w import białek

➢ Na wolnych do jądra, mitochondriów,

plastydów i peroksyzomu

➢ Na związanych do wakuoli, tonoplastów

➢ Liczba sekwencji tranzytowych zależy

najczęściej od liczby „barier”, które dane białko musi
pokonać

Aparat Toc – znajduje się w błonie zewn.

otoczki, odpowiada za specyficzne
rozpoznanie peptydu, rozpoczęcie
translokacji i transport to translokonu w
błonie wewn.

Aparat Tic – kontynuuje translokację białka i

przekazanie go do stromy; 110 oddziałuje z
białkami pomocniczymi, 22 i 20 rozpoznają i
kierują białka do kanału translokonu

23
„Molecular chaperons” – białka pomocnicze ( także opiekuńcze i „przyzwoitki”) :

➢ u wszystkich organizmów, we wszystkich

kompartymentach organizmu

➢ nie wchodzą bezpośrednio w reakcje, podział

na klasy na podstawie masy, przykład to białka
szoku cieplnego

➢ odpowiadają za zwijanie, tworzenie struktury

przestrzennej i transport białek oraz za łączenie
podjednostek białkowych w funkcjonalny
oligomer

➢ zapobiegają tworzeniu agregatów i błędnych

kompleksów

➢ RUBISCO – heksadekamer (8 dużych i 8 małych

podjednostek – te drugie przez genom jądrowy),
MC biorą udział w tworzeniu struktury ostatecznie oktameru i transporcie podjednostek do
stromy chloroplastu dzięki energii z hydrolizy ATP

➢ transportowana mała podjednostka RUBISCO indukuje translację mRNA dużej podjednostki

(rbcL)

➢ przebieg transportu do lumen (światła tylakoidów) przebiega dwuetapowo poprzez 2-krotne

odcinanie sekwencji tranzytowej : prekursor -> białko pośrednie -> białko dojrzałe

Transport białek do błony tylakoidu i do lumen jest bardziej skomplikowany niż do błony chloroplastu
– poznane są cztery mechanizmy takiego importu.

Nazwa Mechanizm Przykłady białek

secA – zależna o angażuje homolog genu bakteryjnego – secA Plastocyjanina, cytochrom f

droga
o wymaga ATP

o gradient pH stymuluje transport

pH gradient – o wymaga gradientu pH w poprzek błony tylakoidu OE24 (24 kDa) i OE17 (17
zależna droga generowanego przez fotosyntezę kDa) kompleksu
wydzielającego tlen w PSII,
białko PSII T i PSI N

SRP – zależna o zależna od cząsteczek rozpoznających sygnał LHCPs – białka kompleksu

droga zbierającego światło
o wymaga GTP

o gradient pH stymuluje transport

Spontaniczna o bez nakładu energii czy gradientu pH CP II (białka ATP – azy)

droga transportu i
włączenia białka

24
do błony
tylakoidu

Stabilizacja białek transportowanych do tylakoidu odbywa się na drodze 2 sposobów :

➢ w pierwszym białka wiążą się kofaktorem (np. chlorofilem)

➢ w drugim białka wiążą się z innymi podjednostkami w dużym kompleksie

➢ nowo powstałe białka PS I i PS II wiążą się pierwszym sposobem z chlorofilem.

Błony tylakoidów i jej kompleksy widoczne są w TEM i SEM dzięki zastosowaniu techniki „freeze
fracture” (zamrażanie w ciekłym azocie).

Fotosynteza

25
Eukariontom PSI i PSII towarzyszą kompleksy LHCI i LHCII (kompleksy antenowe), które razem tworzą
ogromne kompleksy barwnikowo – białkowe. Modele krystalograficzne umożliwiły poznanie
umieszczenia poszczególnych białek i ich struktur w superkompleksach. Pochodzą one z genomu
jądrowego.

Superkompleksy mogą tworzyć jeszcze bardziej skomplikowane struktury – „megakompleksy”, które u

różnych organizmów różnią się budową przestrzenną.

Różne struktury PSI i PSII są pochodzenia jądrowego lub chloroplastowego, co pokazuje ich wzajemne
oddziaływanie w chloroplastach.

Etiolacja – proces rozwoju w ciemności, najczęściej dopiero siewka wychodzi na powierzchnię ziemi

De-etiolacja – proces rozwoju w ciemności, odbywa się tu zazielenienie pędów i liści; w słabo
rozwiniętych tkankach występują proplastydy o słabo rozwiniętej błonie, które przekształcają się w
etioplasty i następnie zielone chloroplasty (przy stałym dostępie do światła możliwe jest przejście
proplastydu od razu w chloroplast)

Pod wpływem światła porochlorofilid przekształca się w chlorofilid, który następnie przechodzi w
chlorofil, utleniając przy tym NADPH do NADP+. Na poziomie komórkowym zachodzi tzw.
fotomorfogeneza.

Ciała prolamellarne – przypominają strukturę kryształów, znajdują się w etioplastach, podczas de-
etiolacji ich węzły parakrystaliczne ulegają rozplątaniu i stają się prekursorami tylakoidów i gran

Rośliny C4

Chloroplasty bezgranowe są przykładem dymorfizmu chloroplastów, u roślin C4 występuje dymorfizm

zarówno funkcjonalny jak i strukturalny.

➢ kukurydza, sorgo, trzcina cukrowa,

➢ chloroplasty granowe występują w

komórkach miękiszu, w komórkach
towarzyszących wiązce przewodzącej bez
gran

➢ pierwszym akceptorem CO2 jest

fosfoenylopirogronian a produktem cztero
- węglowy jabłczan i szczawiooctan,

➢ potem jest transport z miękiszu do

komórek wokół wiązkowych, gdzie
zachodzi dekarboksylacja; akceptorem cukrów jest rybulozo-1,5-bisfosforan i zachodzi tam
ponowne jego wiązanie

26
➢ ten mechanizm pozwala na oszczędną gospodarkę wodną i rzadkie otwieranie aparatów
szparkowych w gorącym klimacie; CO2 przechodzi z komórki do komórki bez otwierania
aparatów szparkowych, co znacznie ogranicza parowanie i ubytek wody

Rośliny CAM

➢ rośliny gruboszowate takie jak ananas

➢ bez dymorfizmu strukturalnego, jedynie funkcjonalny

➢ fotosynteza jest rozdzielona w czasie, a nie w przestrzeni – w nocy CO2 jest gromadzony w
wakuoli przy otwartych aparatach szparkowych, natomiast w dzień następuje dekarboksylacja
cukrowego produktu, jakim jest jabłczan

➢ dzięki temu fotosynteza jest jeszcze bardziej wydajna niż ta u roślin C4

Przekształcenia plastydów

➢ przekształcenie proplastydów w etioplasty i

chloroplasty pod wpływem światła

➢ amyloplasty – magazynują skrobię, np. w ziemniakach

➢ gerontoplasty – występują w starzejących się

organach

➢ chromoplasty – magazynują karetonoidy w owocach,

ale nie tylko, np. w papryce

Dziedziczenie plastydów

U większości gatunków chloroplasty dziedziczone są od matki, rzadziej od obojga rodziców:

➢ zaobserwowano różne mechanizmy, które

determinują określoną segregację plastydów tak,
aby ostatecznie w gamecie męskiej nie
znajdowały się chloroplasty – występuje to
podczas podziału różnicującego (zapłodnienie)

➢ gwarantuje to niekorzystne rozmieszczenie

przestrzenne chloroplastów podczas kolejnych
etapów tworzenia się ziarna pyłku, degradacja
(trawienie) DNA, mała ilość cytoplazmy
zawierającej chloroplasty, mała ilość kopii DNA w
chloroplaście

27
 Podział plastydów

Podział plastydu nie jest sprzężony z podziałem komórki, żaden z tych procesów nie inicjuje
drugiego, ale oba są nadrzędnie kontrolowane.

➢ podział plastydu przebiega dwuetapowo – oddzielnie podział nukleoidu i plastydokineza

➢ barwienie DAPI umożliwia zobaczenie cp DNA połączonego z białkami, gdyż na niebiesko

barwi całe obszary nukleoidów; dzięki temu barwieniu można było określić stałą liczbę
plastydów, szczególnie wśród zielonych roślin niższych, gdyż mają one ich po prostu mniej
w kamórce np. gatunek mszaków ma tylko 1, torfowiec kolejne potęgi 2, widliczka 4
plastydy w komórkach aparatu szparkowego

➢ początkowym modelem badań nad podziałem chloroplastów były glony jednokomórkowe

m.in. Cyanidium caldarium i Cyanidioschyzon merolae, u których zaobserwowano
powstający pierścień podczas podziału, który wrasta do chloroplastu

➢ świecenie pierścienia pod mikroskopem fluorescencyjnym – pokazano również, że nie jest

to jeden pierścień, a dwa albo nawet trzy

➢ pierścień jest zbudowany z białka FTs-

Z (1 i 2), podobnego do tubuliny, tworzy
strukturę pierścieniową po stronie stromy –
homologiczny do bakteryjnych, kodowany
przez jądro, zlokalizowany w płaszczyźnie
równikowej podczas podziału

➢ wiele białek bierze udział w stabilizacji pierścienia

➢ u np. C. merolae i roślin wyższych drugi pierścień jest

zbudowany z dynaminy (PD), która należy do grupy
GTP-az; jest zdolna do samotworzenia się w pierścień,
ma podobną grubość do filamentów aktynowych i
kodowana jest przez geny eukariotyczne

➢ na początku jest łączenie się FtsZ-1 i FtsZ-2 w pierścień, biorą w tym udział też białka MinD,
MinE, ARC3 i ARC6

➢ potem następuje tworzenie się PD pierścienia wewnętrznego, a potem zewnętrznego,

białka PDV1 i PDV2 łączą białka dynaminy (ARC5) w pierścień w płaszczyźnie równikowej
chloroplastu

28
 9. Endosymbioza

Endosymbioza – teoria zakładająca, że chloroplasty i mitochondria są rzeczywiście bakteryjnymi

symbiontami tzn. mają wspólne pochodzenie bakteryjne

➢ wyjaśnia pochodzenia chloroplastów i mitochondriów

➢ inwaginacja błony komórkowej wytworzyła wewnętrzny system membran – możliwe

wyjaśnienie powstania takich kompartmentów jak aparat Golgiego

➢ własny zestaw genów znacznie bardziej zbliżonych do Prokaryota niż Eukaryota, ale jest ich
znacznie mniej

➢ zawierają własne aparaty syntezy białek podobne do Prokaryota, ale brak jest genów
kodujących część własnych genów

Założenia:

➢ chloroplasty pochodzą od Cyanobacteria (sinice)

➢ mitochondria pochodzą od α – Proteobacteria (bakterie purpurowe; zostały wchłonięte jako

pierwsze)

➢ organella te zostały wchłonięte na drodze fagocytozy przez prymitywne komórki setki

milionów lat temu, lecz nie zostały strawione – dostarczają produktów fotosyntezy lub tlenu,
dzięki czemu są przydatne komórce

➢ wewnętrzna błona jest własną organellum, natomiast zewnętrzna to oryginalna błona

fagocytarną

➢ filogeneza rDNA potwierdziła pokrewieństwo wymienione w 2 pierwszych punktach

29
 Cechy mitochondriów i chromoplastów podobne do Prokaryota Cechy organelli, które nie
przypominają bakteryjnych

o najczęściej podobna wielkość i morfologia o ilość DNA jest znacznie mniejsza

niż u Prokaryota, zbyt mało genów,
o otoczone podwójną błoną – błona zewnętrzna pochodzi
aby syntetyzować własne białka
najprawdopodobniej od inwaginacji (wpuklenia) błony gospodarza
endocytującej bakterię o podział i rozmieszczenie organelli
ścisle kontrolowane przez komórki
o obecność małego kolistego DNA, podobnego do bakteryjnego
eukariotyczne
o rRNA przypomina rRNA Eubacteria
o cp DNA i mt DNA ma introny,
o podobne promotory, od których zaczyna się transkrypcja których nie ma w genach typowych
Eubacteria, a jednocześnie są inne
o hybrydyzacja DNA i RNA z chloroplastu i Cyanobacteria, podobnie niż jądrowe (wskazuje to inne
jak α-bakterie i mitochondria pochodzenie)
o wiele homologów genów bakteryjnych

o rybosomy podobne do tych bakteryjnych, takie same podjednostki

o wrażliwość na te same antybiotyki i inhibitory (chloramfenikol,

tetracyklina, streptomycyna)

o podobny kompleks ATP – azy

o niektóre białka enzymatyczne (np. w cyklu Krebsa) podobne do

tych prokariotycznych

o podobny system transportu przez błony

o podział chloroplastu przypomina podział przez przewężenie

o podobne białka pomocnicze jak chaperoniny

Wspólne cechy mt DNA i cp DNA podobne do Procaryota :

➢ chloroplasty i mitochondria mają własne DNA

➢ koliste DNA zawiera geny potrzebne do transkrypcji, translacji i geny kodujące białka
kompleksów białkowych kodowanych też przez nDNA

➢ organellowe DNA wykazuje dziedziczenie niezgodne z prawem mendlowskim

➢ znana rekombinacja między mt DNA i cp DNA

➢ różne tempo mutacji od tempa mutacji w jądrze

Pierwotna a wtórna endosymbioza – organizm, który już posiadał wchłonięte organellum pochodzenia
bakteryjnego, został wchłonięty przez kolejny organizm gospodarza

➢ drzewo filogenetyczne wskazuje linie zarówno pierwotnej jak i wtórnej endosymbiozy

➢ bardzo różny stopień integracji endosymbionta

30
 ➢ Glaucocystophyta – bardzo pierwotne glony jednokomórkowe, mają pozostałość po ścianie
gram-ujemnych bakterii zbudowanej z proteoglikanów i barwników podobnych do
Cyanobacteria

➢ wiele pierwotnie cudzożywnych organizmów stało się samożywne dzięki endosymbiozie

➢ przykład : jednokomórkowy wiciowiec „Hatena” (jap. „dziwny”), który na drodze

endosymbiozy wprowadza do swoich komórek innego wiciowca, Nephroselmis (odżywia się
wtedy autotroficznie, w pozostałych fazach życia jest heterotrofem)

➢ współczesny przykład : morski ślimak Elysia chlorotica fagocytuje chloroplasty glonu Vaucheria
litorea, „wchłaniając je do cytoplazmy komórek epitelialnych (nabłonka), dzięki czemu może
żyć prawie rok jedynie z dostępem światła i CO2 – w wszystko odbywa się bez udziału jądra
glonu

Przeszkody w pełnym dokończeniu transferu genów:

➢ pewne białka nie mogłyby być translokowane z cytoplazmy do plastydu, np. różne mechanizmy
transportu białek z jądra do organelli uniemożliwiają przepływ genów z chloroplastów do jądra

➢ genomy organellowe różnią się od siebie w różnych grupach systematycznych. Jeśli wszystkie
pochodzą od wspólnego przodka, wiele genów musiałoby wędrować pomiędzy chloroplastami
a jądrem wielokrotnie

➢ pozostawienie niektórych genów w organellowym genomie umożliwia szybką regulację

ekspresji i reakcję np. w odpowiedzi na zmianę potencjału redoks

Teoria kompartmentacji – jest to teoria konkurencyjna do endosymbiozy, opiera się na założeniu, że

Eukaryota powstały z Prokaryota na drodze wpuklania się błony plazmatycznej; w ten sposób miałyby
powstać aparat Golgiego, błona jądrowa, lizosomy i ER, natomiast mitochondria i chloroplasty byłyby
wynikiem kompartmentacji plazmidów wewnątrz wpukleń błony komórkowej

31
 10. Mitochondrium

Mitochondria – występują w większości komórek, ale nie we

wszystkich np. erytrocytach nie ma

➢ szybko mogą zmieniać kształt i rozmiar, u jednokomórkowych

niciowców i drożdży a u organizmów wielokomórkowych m.in. w
komórkach trzustki zaobserwowano formę nitkową zamiast
cylindrycznej / owalnej

➢ do ich roli poza miejscem przeprowadzania oddychania

komórkowego należy sygnalizacja, specjalizacja, wzrost i śmierć
komórek, kontrola cyklu komórkowego

➢ błona zewnętrzna otacza mitochondrium i oddziela je od

środowiska zewnętrznego, jej skład to białka i lipidy w stosunku ok. 1:1, zawiera dużo poryn,
przez które odbywa się import i eksport z organellum

➢ przerwanie błony zewnętrznej prowadzi do uwolnienia białek do cytoplazmy i ostatecznie

śmierci komórki

➢ błona wewnętrzna – znajdują się w niej białka transportujące metabolity do wewnątrz i

zewnątrz macierzy, kompleksy białkowe z redox i te niezbędne do oddychania komórkowego

➢ błona wewnętrzna w przeciwieństwie do zewnętrznej nie jest przepuszczalna dla wszystkich

cząstek – znajdują się w niej specyficzne transportery błonowe

➢ przestrzeń perimitochondrialna (międzybłonowa) – istotna dla przebiegu oddychania

komórkowego, znajduje się w niej m.in. cytochrom c

➢ matrix – składa się głównie z roztworu białek i metabolitów; zawiera 2/3 białek
mitochondrialnych, w tym białka cyklu Krebsa, mt DNA oraz własne rybosomy

➢ mają częściową autonomią

mt DNA – mitochondria syntetyzują część białek cyklu Krebsa i kompleksów łańcucha elektronów,
jednak ponad 90% z nich kodowane jest przez genom jądrowy:

➢ krótki w komórkach zwierzęcych, u innych gatunków

może być kilkukrotnie dłuższy

➢ roślinne mt DNA jest bardzo zmienne w wielkości w

zależności od gatunku – u Arabidopsis ok. 200 kb, pozostała
informacja importowana jest z jądra

➢ mała zmienność kodu genetycznego świadczy o tym,

że mitochondria powstały bardzo wcześnie w toku ewolucji, z
jednego przodka

➢ zawiera dodatkowe geny kodujące 5S rRNA u roślin

32
 ➢ geny kodujące podjednostki kompleksów łańcucha transportu elektronowych, nie występują
u wszystkich grup organizmów

➢ ludzki kolisty mt DNA koduje 37 genów, jedno mitochondrium zawiera 2 – 10 kopii takiego
DNA

➢ znane są wyjątki od uniwersalnego kodu genetycznego, m.in. wśród orzęsków, bakterii,

drożdży i wyższych organizmów, głównie wśród translacji kodonów STOP

Oddychanie komórkowe – glikoliza i cykl Krebsa

Pierwszy etap – glikoliza –

zachodzi w cytozolu, w wyniku
którego glukoza zostaje
utleniona do pirogronianu i
niewielkie ilości ATP i NADH.
Następnie w reakcji pomostowej
pirogronian ulega
przekształceniu do acetylo-CoA i
w tej formie idzie do cyklu
kwasu cytrynowego (cyklu
Krebsa) do mitochondrium.

➢ w wyniku cyklu Krebsa

uwalniany jest CO2 z
wytworzeniem NADH, FADH2 i
GTP / ATP

Łańcuch transportu elektronów – elektrony są przenoszone z NADH na tlen; każdy cytochrom posiada
grupę hemową, która w środku posiada atom żelaza

33
 ➢ kompleks I – dehydrogenaza NADH; elektrony
z NADH na ubichinon (inna nazwa – koenzym Q)

➢ kompleks III – cytochromy b i c1; elektrony z

ubichinonu na cytochrom c

➢ kompleks IV – oksydaza cytochromowa;

elektrony z cytochromu c na tlen

➢ kompleks II - dehydrogenaza bursztynianowa,

element łańcucha oddechowego jak i cyklu Krebsa;
jedyny kompleks łańcucha oddechowego, który nie
pompuje protonów przez wewnętrzną błonę mitochondrialną, transportuje elektrony od razu
na koenzym Q

➢ syntaza ATP przekształca energię wytworzoną za pomocą gradientu stężenia H+ na energię

wiązań chemicznych w ATP

Biosynteza białek i ich import – mitochondria syntetyzują jedynie ok. 5 % własnych białek, dlatego
niezbędny jest ich import, który odbywa się na styku błon zewnętrznej i wewnętrznej oraz wymaga
obecności:

➢ sekwencji tranzytowej
(rozpoznaje i wiąże receptory w
błonie)

➢ peptydaz (rozpoznają
sekwencji tranzytowe i odcinają je)

➢ kompleksów
translokacyjnych w obu błonach

➢ molekularnych białek
pomocniczych „chaperons”

➢ liczba sekwencji tranzytowych

równa jest liczbie barier, które
muszą pokonać białka – np. białko oksydazy cytochromu c najpierw wchodzi do matrix, a
następnie z niej przechodzi do przestrzeni perimitochondrialnej, więc musi pokonać dwie
bariery, zatem ma dwie sekwencje tranzytowe

➢ białko kierowane do błony zewnętrznej może mieć sekwencję „STOP”, który odpowiada za
zakotwiczenie go w błonie

34
 ➢ sekwencja tranzytowa musi rozpoznać receptor jednego z translokonów TOM w błonie
zewnętrznej, po czym białko przekracza przestrzeń
perimitochondrialną i rozpoznaje receptor TIM
translokonu wewnętrznego, kolejny etap wymaga
nakładu energii zdobywanej poprzez hydrolizę ATP
oraz różnicy potencjału elektrochemicznego po obu
stronach błony wewnętrznej, na koniec odcinana
jest sekwencja tranzytowa i stabilizacja konformacji
przestrzennej białka przez chaperony

Podział mitochondriów – zachodzi podobnie jak ten u chloroplastów, dynamina tworzy pierścień
zaciskający się od strony cytoplazmy (możliwe też że od wewnątrz), lecz nie zaobserwowano obecności
FtsZ (wyjątek – mitochondria prymitywnych glonów)

Dziedziczenie mitochondriów – głównie od matki podczas rozmnażania płciowego u większości

kręgowców i roślin wyższych, mechanizmy chroniące przed przekazaniem do zygoty mt DNA z plemnika
podobne do chloroplastowych; ze względu na ten sposób dziedziczenia materiał genetyczny jest
niezwykle użyteczny w określaniu linii dziedziczenia organizmów (rodowody rodzin z chorobami
genetycznymi mitochondrialnymi)

35