Oddziaływania antagonistyczne między organizmami

Wprowadzenie
Przeczytaj
Wirtualne laboratorium (WL-S)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Oddziaływania antagonistyczne między organizmami

Żyrafy (Giraffa) są roślinożercami przystosowanymi do zjadania liści, kwiatów, owoców, gałązek i kory.
Dzięki długiej szyi i językowi oraz mięsistym wargom potrafią sięgać do wysoko położonych młodych
i soczystych części roślin.
Źródło: Axel Tschentscher, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Odziaływania antagonistyczne między organizmami przynoszą straty co najmniej jednej ze

stron uczestniczących w interakcji. Niekorzystny wpływ jednego organizmu na drugi
najczęściej dotyczy ograniczenia: liczebności, przeżywalności i rozrodczości.
Twoje cele

Scharakteryzujesz poszczególne rodzaje oddziaływań antagonistycznych.

Wskażesz przykłady gatunków, między którymi występują oddziaływania
antagonistyczne.
Przeprowadzisz doświadczenie wykazujące interakcję antagonistyczną między
organizmami należącymi do dwóch różnych gatunków pantofelków (Paramecium).
Przeczytaj

Oddziaływania antagonistyczne to zależności między dwoma organizmami, najczęściej

należącymi do różnych gatunków, z których co najmniej jeden ponosi straty. Do takich
interakcji zalicza się: drapieżnictwo, roślinożerność, pasożytnictwo, konkurencję,
allelopatię i amensalizm.

Drapieżnictwo (+/−)

Drapieżnictwo to rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym drapieżnik aktywnie

poluje na ofiarę, zabija ją i zjada. Organizmem odnoszącym korzyści jest drapieżnik,
natomiast ofiara to organizm ponoszący straty. Poprzez swoje działanie drapieżnik
dokonuje selekcji – wśród potencjalnych ofiar dochodzi do wyeliminowania osobników
najsłabszych, np. młodych, starych, chorych lub okaleczonych. W środowisku pozostają
osobniki najlepiej przystosowane do życia, a ich przestrzeń życiowa i dostęp do zasobów
środowiska się zwiększają. Ponadto mniejsza liczebność populacji ofiary jednego gatunku
sprawia, że w środowisku dostępna jest większa ilość pokarmu dla populacji ofiary drugiego
gatunku. Zatem drapieżniki pełnią funkcję regulacyjną, zmniejszając napięcia powstające
na skutek konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej.

Arthrobotrys oligosporus to gatunek drapieżnego grzyba, należącego do workowców (Ascomycota). Część

strzępek jego grzybni tworzy sieć łowną zbudowaną z kilku zamkniętych pętli. Gdy poruszający się w glebie
nicień nieopatrznie wpełźnie do wnętrza pętli, wtedy komórki, które ją budują, natychmiast pęcznieją,
w wyniku czego pętla się zaciska i nicień ginie. Strzępki grzyba wrastają do ciała upolowanej ofiary i trawią ją
od wewnątrz.
Źródło: Bob Blaylock, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji na temat drapieżnictwa znajdziesz w e‐materiałach:

Biotyczne czynniki środowiska oddziałujące na organizm;

Drapieżnictwo – przystosowania drapieżników i strategie obronne ofiar;
Jak przechytrzyć drapieżnika?;
Regulacja liczebności w układzie drapieżnik–ofiara.

Roślinożerność (+/−)

Roślinożerność to rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym roślinożerca zjada

zazwyczaj tylko część rośliny. Organizmem odnoszącym korzyści jest roślinożerca,
natomiast roślina to organizm ponoszący straty. Uszkodzone rośliny najczęściej mają
możliwość dalszego wzrostu, jednak osłabione mogą przegrać konkurencję z innymi
roślinami lub stać się celem ataku ze strony pasożytów. Bardzo rzadko, w czasie masowego
pojawienia się roślinożerców, może dojść do całkowitego wyniszczenia populacji roślin.

Aphis glycines to gatunek mszycy żerujący na soi warzywnej (Glycine max). Mszyce (Aphidomorpha) są
roślinożernymi owadami, które za pomocą kłująco-ssącego aparatu gębowego pobierają z rośliny sok
floemowy.
Źródło: Claudio Gra on, University of Wisconsin, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Więcej informacji na temat roślinożerności znajdziesz w e‐materiałach:

 Biotyczne czynniki środowiska oddziałujące na organizm;
Roślinożerność – przystosowania roślinożerców i mechanizmy obronne roślin;
Nie dam się zjeść.

Pasożytnictwo (+/−)

Pasożytnictwo to rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym pasożyt pobiera

substancje odżywcze od żywiciela i często wykorzystuje go również jako środowisko życia.
Organizmem odnoszącym korzyści jest pasożyt, natomiast żywiciel to organizm ponoszący
straty. Zazwyczaj pasożyt nie doprowadza do śmierci żywiciela. Jednak jego obecność
osłabia gospodarza, który staje się łatwiejszym celem dla drapieżnika lub przegrywa
konkurencję z innymi organizmami.

Zaraza żółta (Orobanche flava) to roślina pasożytnicza, wykształcająca bezzieleniowy nadziemny pęd w okresie
kwitnienia i owocowania. Jej liście mają postać niewielkich, silnie zredukowanych łusek i są pozbawione
chlorofilu. Pasożyt ten za pomocą korzeni ssawkowych pobiera od rośliny żywicielskiej substancje odżywcze,
wodę i sole mineralne. Na zdjęciu zaraza żółta wśród dużych, zielonych liści żywiciela.
Źródło: Pinky sl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji na temat pasożytnictwa znajdziesz w e‐materiałach:

Biotyczne czynniki środowiska oddziałujące na organizm;

Pasożytnictwo – przystosowania pasożytów i strategie obronne żywicieli;
Komensalizm czy pasożytnictwo?.
Konkurencja (−/−)

Konkurencja to rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym dwa organizmy –

należące do tego samego lub różnych gatunków – konkurują ze sobą o zasoby środowiska.
Oznacza to, że nisze ekologiczne obu konkurujących ze sobą organizmów całkowicie lub
częściowo się pokrywają. Konkurencja między roślinami dotyczy dostępu do: światła, wody,
soli mineralnych, przestrzeni do życia. Zwierzęta konkurują ze sobą o: wodę, pokarm,
miejsce i partnera do rozrodu, pozycję w hierarchii stada.

Chwasty segetalne to grupa roślin niepożądana w uprawach gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej. Konkurują one
z roślinami uprawianymi przez człowieka o zasoby środowiska, takie jak: światło, woda, sole mineralne czy
siedlisko.
Źródło: Guido Gerding, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji na temat konkurencji znajdziesz w e‐materiałach:

Biotyczne czynniki środowiska oddziałujące na organizm;

Konkurencja wewnątrzgatunkowa i międzygatunkowa – charakterystyka i znaczenie
biologiczne;
Konkurencyjne wypieranie gatunków.

Allelopa a (+/−)
Allelopatia to rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym jeden organizm wydziela
do otoczenia substancje allelopatyczne, ograniczające lub hamujące wzrost i rozwój
drugiego organizmu. Organizm wydzielający allelopatiny odnosi korzyści, ponieważ
poprzez ograniczenie występowania drugiego organizmu uzyskuje dostęp do większych
zasobów środowiska. Organizm wrażliwy na allelopatiny ponosi stratę, ponieważ obecność
związków chemicznych w środowisku ogranicza jego występowanie.

Substancje allelopatyczne to związki chemiczne będące metabolitami wtórnymi

produkowanymi przez mikroorganizmy i rośliny wyższe. Pod względem chemicznym
allelopatiny są różnego rodzaju związkami, takimi jak: cyjanowodór, amoniak, kwasy
organiczne, antybiotyki, alkaloidy, garbniki, glikozydy, terpeny, chinony czy flawonoidy.

Grzyb z rodzaju pędzlak (Penicillium ) wydziela do środowiska zewnętrznego związek chemiczny będący
antybiotykiem – penicylinę, która hamuje wzrost bakterii znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu grzybni.
Działanie allelopatyczne penicyliny opiera się na zahamowaniu procesu syntezy mureiny, będącej głównym
składnikiem budującym ściany komórkowe komórek bakteryjnych.
Źródło: Dr. Sahay, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Sorgo cukrowe (Sorghum bicolor) wydziela do gleby związek chemiczny będący chinonem, tzw. sorgoleon,
który ogranicza lub hamuje wzrost i rozwój chwastów w uprawach rolnych. Działanie allelopatyczne
sorgoleonu opiera się na ograniczeniu intensywności procesu fotosyntezy i oddychania komórkowego, syntezy
karotenoidów oraz liczby podziałów komórkowych w stożku wzrostu korzenia u roślin rosnących w pobliżu
sorgo.
Źródło: Chris an Fischer, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Amensalizm (0/−)

Amensalizm to rodzaj oddziaływania antagonistycznego, w którym jeden organizm,

realizując swoje czynności życiowe, wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie drugiego
organizmu, ponoszącego straty. Interakcja jest jednostronna, ponieważ obecność drugiego
organizmu jest obojętna dla organizmu pierwszego, który w tej zależności ani nie odnosi
korzyści, ani nie ponosi strat. Jednak zmiana warunków środowiska, wynikająca z pełnienia
funkcji życiowych amensala, sprawia, że funkcjonowanie innych organizmów jest
utrudnione lub niemożliwe.
Fitoplankton to zazwyczaj mikroskopijnej wielkości organizmy zaliczane do sinic, pro stów roślinopodobnych
i roślin, unoszące się w toni wodnej. Wzrost żyzności wody, spowodowany nagromadzeniem znacznych ilości
azotanów i fosforanów, prowadzi do masowego rozwoju fitoplanktonu. Wówczas na powierzchni zbiornika
i w toni wodnej dochodzi do tzw. zakwitu wody. Obecność dużej biomasy fitoplanktonu ogranicza dostęp
światła słonecznego do głębszych warstw wody, w wyniku czego następuje zahamowanie fotosyntezy roślin
wodnych, które z czasem obumierają. Gromadząca się martwa materia ulega rozkładowi przy udziale grzybów
i bakterii. Nasilające się procesy rozkładu martwej materii prowadzą do obniżenia zawartości tlenu w wodzie,
co skutkuje deficytem tlenowym i w konsekwencji śmiercią organizmów wodnych, np. ryb.
Źródło: Agnieszka Kwiecień (Nova), NASA, University of Rhode Island/Stephanie Anderson, Wikimedia Commons, licencja: CC
BY-SA 3.0.

Dzik euroazjatycki (Sus scrofa) poszukuje pożywienia, ryjąc i przekopując ziemię, z której wybiera żołędzie,
bulwy i kłącza roślin, grzyby, dżdżownice, owady i gryzonie. Teren zryty przez dzika to tzw. buchtowisko.
Środowisko i warunki życia po żerowaniu dzików ulegają znacznym zmianom i w konsekwencji organizmy,
które wcześniej występowały na zrytym terenie, ponoszą straty.
Źródło: Lilly M, MOs810, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Słownik
allelopa ny
(gr. allelon – wzajemny, pathos – cierpienie) substancje allelopatyczne, czyli związki
chemiczne produkowane przez rośliny oraz mikroorganizmy i wydzielane do
środowiska, wykazujące działanie hamujące na wzrost i rozwój organizmów
konkurujących o zasoby środowiska
chwasty segetalne

grupa roślin niepożądanych, rosnących na polach uprawnych

drapieżnik

organizm prowadzący drapieżny tryb życia; aktywnie poluje na ofiarę, zabija ją i zjada –
ciało ofiary stanowi dla niego pokarm
hipoteza

(gr. hypóthesis – przypuszczenie) założenie przyjęte w celu wyjaśnienia jakiegoś zjawiska,

którego sprawdzenie wymaga przeprowadzenia doświadczenia lub obserwacji
nisza ekologiczna

n-wymiarowa przestrzeń, na którą składa się całkowity zakres czynników biotycznych

i abiotycznych właściwych dla danego organizmu
oddziaływania antagonistyczne

interakcje między organizmami różnych gatunków niekorzystne przynajmniej dla jednej

ze stron
ofiara

organizm będący obiektem ataku i polowania ze strony drapieżnika, zabijany

i wykorzystywany przez niego jako pokarm
pasożyt

organizm prowadzący pasożytniczy tryb życia, wykorzystujący organizm żywiciela jako

środowisko życia i źródło substancji pokarmowych
roślinożerca

organizm odżywiający się roślinami lub ich częściami, np. nasionami, owocami
żywiciel

organizm wykorzystywany przez pasożyta jako środowisko życia i źródło substancji

pokarmowych
Wirtualne laboratorium (WL-S)
Laboratorium 1

Korzystając z wiedzy na temat oddziaływań antagonistycznych, zaplanuj i przeprowadź

doświadczenie, które pozwoli ci rozwiązać poniższy problem badawczy. Hipotezę, wyniki
i wnioski zanotuj w formularzu.

Problem badawczy:

Jaki wpływ na populację dwóch gatunków wykorzystujących te same zasoby środowiska ma

umieszczenie ich w jednym środowisku?

Sprzęt laboratoryjny:

dwie kolby

pipeta

szkiełka podstawowe

szkiełka nakrywkowe

trzy probówki

mikroskop świetlny

Materiały:

kultura macierzysta pantofelków Paramecium caudatum

kultura macierzysta pantofelków Paramecium aurelia

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/Dm9QhuvIv

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozwiąż problem badawczy. Sformułuj hipotezę badawczą. Po przeprowadzonym
doświadczeniu zapisz wyniki i wnioski i określ, czy przyjęta hipoteza jest prawdziwa czy
fałszywa.

Analiza doświadczenia: Oddziaływania antagonistyczne pomiędzy populacjami pantofelków

Paramecium caudatum i Paramecium aurelia.

Problem badawczy: Jaki wpływ na populację dwóch gatunków wykorzystujących te same

zasoby środowiska ma umieszczenie ich w jednym środowisku?

Hipoteza
Wyniki

Wnioski

Weryfikacja hipotezy
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz cechy będące przystosowaniami roślinożerców do odżywiania się pokarmem

roślinnym.

 Dobrze rozwinięte zmysły

 Symbioza z bakteriami celulotycznymi

 Mocne zęby przedtrzonowe i trzonowe

 Wyspecjalizowany żołądek

 Krótki język
Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj definicje do podanych pojęć.

Rodzaj oddziaływania między

organizmami, w którym czynności
życiowe jednego organizmu, dla którego
Amensalizm
interakcja jest obojętna, wpływają
negatywnie na funkcjonowanie
drugiego organizmu, który ponosi straty

Rodzaj oddziaływania, w którym jeden

organizm wydziela do otoczenia
Allelopa a substancje chemiczne ograniczające
wzrost i rozwój drugiego organizmu,
ponoszącego straty

Rodzaj oddziaływania, w którym dwa

organizmy zajmujące tę samą niszę
ekologiczną konkurują ze sobą o zasoby
Konkurencja
środowiska

Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz nazwę organizmu, który jest endopasożytem.

 Wesz

 Kleszcz

 Owsik

 Pchła
Ćwiczenie 4 輸

Przyporządkuj oznaczenia bilansu zysków i strat organizmów uczestniczących w danych

oddziaływaniach antagonistycznych.

Konkurencja 0/−

Amensalizm +/−

Pasożytnictwo −/−

Ćwiczenie 5 醙
Określ, która część wykresu przedstawia liczebność populacji ofiary, a która – drapieżnika.




Drapieżnik Ofiara

Wykres zmian liczebności populacji w układzie drapieżnik–ofiara.

Źródło: Reytan, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ćwiczenie 6 醙
Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Prawda Fałsz
W oddziaływaniach antagonistycznych co najmniej jeden
 
z organizmów uczestniczących w interakcji ponosi straty.
Do oddziaływań antagonistycznych należą: drapieżnictwo,
roślinożerność, pasożytnictwo, konkurencja, komensalizm  
i allelopa a.
Oddziaływania antagonistyczne wpływają na zmianę
 
liczebności organizmów uczestniczących w interakcjach.

Ćwiczenie 7 難
Rozstrzygnij, czyja ofiara – drapieżnika czy roślinożercy – ponosi większe straty

w oddziaływaniu antagonistycznym. W odpowiedzi uwzględnij rodzaj strat.

Ćwiczenie 8 難
Wyjaśnij, dlaczego pasożyty z reguły nie zabijają swoich żywicieli, pomimo że czerpią z nich

substancje odżywcze.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Oddziaływania antagonistyczne między organizmami

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

X. Ekologia. Uczeń:

10) planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące oddziaływania

antagonistyczne między osobnikami wybranych gatunków;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XVII. Ekologia.

3. Ekologia ekosystemu. Ochrona i gospodarka ekosystemami. Uczeń:

3) planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące oddziaływania

antagonistyczne między osobnikami wybranych gatunków;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Scharakteryzujesz poszczególne rodzaje oddziaływań antagonistycznych.

Wskażesz przykłady gatunków, między którymi występują oddziaływania
antagonistyczne.
 Przeprowadzisz doświadczenie wykazujące interakcję antagonistyczną między
organizmami należącymi do dwóch różnych gatunków pantofelków (Paramecium).

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
rozmowa kierowana;
ćwiczenia interaktywne;
ćwiczenia laboratoryjne;
gra dydaktyczna;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru, flamastry.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel rozpoczyna pogadankę, zadając pytanie:
– Czy gatunki wykorzystujące te same zasoby środowiska mogą współistnieć w jednym
środowisku?

Faza realizacyjna:
 1. Praca z multimedium („Wirtualne laboratorium (WL‐S)”). Uczniowie, pracując
samodzielnie, rozwiązują problem badawczy sformułowany przez nauczyciela we
wstępnej fazie lekcji, przeprowadzając doświadczenie w wirtualnym laboratorium.
W formularzu notują hipotezę, obserwacje, wyniki i wnioski.
2. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”, od
najłatwiejszego do najtrudniejszego. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako
pierwsza, wygrywa.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie tworzą w parach mapę myśli, obejmującą rodzaje oddziaływań

antagonistycznych, cechy poszczególnych typów takich oddziaływań oraz przykłady
gatunków, między którymi występują oddziaływania antagonistyczne.
2. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”.
W tym kontekście dokonuje podsumowania najważniejszych informacji
przedstawionych na lekcji oraz wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium zamieszczone w sekcji „Wirtualne laboratorium

(WL‐S)” do podsumowania lekcji.