REHIYON X HILAGANG MINDANAW

Mga Lalawigang Bumubuo:

BUKIDNON:

Ang pangalan na "Bukidnon" ay nagmula sa salitang Bisaya na "bukid" na nangangahulugang

"bundok" o "tagabundok". Ang pangalang ito ay angkop dahil matatagpuan ang probinsya sa isang
malawak na talampas sa gitnang hilaga ng isla ng Mindanao. Kilala ang Bukidnon dahil sa mataas nitong
lokasyon at sa pangunahing patag na damuhan, na may average na taas na 915 metro. Itinuturing ang
rehiyong ito bilang basket ng pagkain ng rehiyon dahil sa malaki nitong produksyon ng bigas at mais.

Unang ginamit ang termino ng mga taong Bisaya sa baybayin upang kilalanin ang mga tao ng mga
bundok sa probinsyang ito sa hilagang gitna ng Mindanao, na sa kalaunan ay kilala na rin sa parehong
pangalan.

CAMIGUIN:

Ang pangalan na "Camiguin" ay nagmula sa salitang katutubo na "Kamagong", isang uri ng puno
ng ebony na matatagpuan malapit sa Lake Mainit sa lalawigan ng Surigao del Norte, sa Mindanao, kung
saan nagmula ang naunang mga naninirahan sa mga isla, ang mga Manobo. Ang salitang "Kamigin", ang
lokal na dialekto ng Camiguin, ay ang pinakapangulong variant ng mga wika ng Manobo.

Mayroon ding kuwento na nagsasabing ang pangalan na Camiguin ay nagmula sa pangalan ng

isang lider o datu na si Migin na nanirahan kasama ang kanyang mga tao sa timog-silangang bahagi ng
isla. Ang prefix na "Ki" sa salitang "Kinamigin" ay nangangahulugang teritoryo, kaya't ang salitang
"Kimigin" ay nangangahulugang lupain ni Migin.

MISAMIS ORIENTAL at MISAMIS OCCIDENTAL:

Ang pangalan ng Misamis Oriental at Misamis Occidental ay may kaugnayan sa kasaysayan at

etimolohiya ng mga lugar na ito.

Ang pangalan ng Misamis ay nagmula sa salitang Espanyol na "Misa", na nangangahulugang

misa o ritwal sa simbahan. Noong panahon ng pagkalat ng Kristiyanismo sa Pilipinas, tuwing naglalakbay
ang pari sa lalawigan, madalas marinig ang mga sumasampalataya na sumisigaw ng "Misa! Misa!" upang
ipahayag ang kanilang pananampalataya. Mula sa salitang ito, nabuo ang pangalan Misamis.
 Ang Misamis Oriental ay nasa silangang bahagi ng rehiyon ng Northern Mindanao. Ito ay
tinawag na "Oriental" upang maipakita na ito ay nasa silangan ng Misamis Occidental.

Ang Misamis Occidental naman ay nasa kanluran ng Misamis Oriental. Ang pangalan ng
lalawigan na ito ay nagmula sa salitang Subanen na "kuyamis", na tumutukoy sa isang uri ng niyog. Ang
Misamis Occidental ay dating tahanan ng mga Subanen at Maranao bago ang pagdating ng mga Bisaya sa
mga baybayin. Noong Nobyembre 2, 1929, pinagtibay ng Philippine Legislature ang RA 3537, na naghati
sa lalawigan ng Misamis, kung saan nabuo ang mga probinsyang Misamis Oriental at Misamis
Occidental.

LITERATURA NG REHIYON:

ALAMAT:

"ANG PINAGMULAN NG TABAKO"

(Bukidnon)

Ang kuwento ng "Ang Pinagmulan ng Tabako" ay naglalahad ng kwento ng tatlong

magkakapatid na sina Magdalamu, Mahanglas, at Mahiduk. Si Magdalamu ay may sakit sa balat
kaya't wala siyang makuhang asawa. Dahil dito, siya ay nag-aalala na walang tutulong sa kanya
sa gawaing-bahay.

Isang araw, bumaba si Magbabaya upang kausapin si Magdalamu at sabihin na gagawin

niya ang isang bagay upang mahalin siya ng kalalakihan. Matapos ang ilang panahon, namatay si
Magdalamu at ang kanyang puntod ay may tumubong halaman na tinawag na tabako.

Isang matandang mangingisda ang nakakita ng tabako at natikman ang kapaitan nito.
Iniuwi niya ang halaman at itinanim sa kanyang lugar. Yumabong ang halaman at ito ay
pinangalanan na tabako. Ang tabako ay naging kinagiliwan ng mga tao dahil ito ay likha ng
Diyos.

Sa kasalukuyan, ang tabako ay kinagigiliwan ng mga tao, maging bata o matanda, lalaki man o
babae.

“ALAMAT NG PANIMALOY”

Ang Alamat ng Panimaloy ay naglalahad ng kwento tungkol sa isang bantog na datu na

nag-utos sa kanyang mga alagad na mangaso at ipagdiwang ang lagti kapag nakahuli sila ng
baboy-ramo. Sa kanilang paghahanap, nakahuli sila ng baboy-ramo at ang aso nila ang unang
umuwi.
 Sa bahay, nagtanong sila sa aso kung nasaan ang mga mangangaso. Ngunit sa halip na
sagutin, nagtawanan sila. Binalaan sila ng aso na may hindi pangkaraniwang mangyayari at hindi
sila dapat magpumilit. Sa pagdating ng mga mangangaso, biglang umulan at bumagyo nang
malakas. Nagkaroon ng mga hindi inaasahang pangyayari dahil sa kapangyarihan ng kalikasan.

Dahil sa mga pangyayaring ito, nagpasya ang magkasintahan na lisanin ang lugar.
Tinapon ng lalaki ang plawta at nagkaroon ng sunud-sunod na kidlat. Ang bahay nila ay tinangay
ng baha at ang dating lugar ng kanilang tahanan ay naging isang lawa. Ito ang naging kasaysayan
ng Panimaloy.

MITO:

“ANG PALAKA AT ANG DAGA”

Ang kwento ng "Ang Palaka at ang Daga" ay naglalahad ng kuwento ng dalawang magkaibigang
hayop na nagpaligsahan sa paglundag. Sa proseso ng paligsahan, nabali ang paa ng palaka at nag-alala
ang daga. Naghanap sila ng manggagamot, ngunit ang matandang babae na kanilang kinausap ay kinain
ang palaka.

Nang bumalik ang daga, sinabi ng matanda na hindi niya naayos ang paa ng palaka dahil kinain
na niya ito. Galit at pinaghigantihan ng daga ang matanda sa pamamagitan ng pagtawag ng iba't ibang
insekto upang sakmalin siya. Sa huli, namatay ang matanda.

“ANG LOBO AT ANG BAYAWAK”

Si Lobo ay hindi makapanhik sa punong kahoy. Ang sabi ng lobo, "Bayawak, mayroon akong
nakitang bahay-pukyutan. Kunin natin." Ang sagot ng Bayawak, "sige kunin natin. Ako na ang bababa."
Pumunta na sila sa gubat. Pagdating nila sa lugar na may bahay-pukyutan, ito "sige kunin natin. Ako ang
sinabi ng Lobo. "Nandito na tayo, kaibigan." Ang sabi ng bayawak, "aakyat na ako. Maghintay ka dito sa
ibaba." Umakyat ang bayawak ngunit napakatagal bago niya inihulog ang sobrang pukyutang kinain niya.

tayo. Maya-maya, bumaba ang bayawak at ang sabi ng lobo, "bayawak, magpaligsahan Kung sino ang
hindi makabaluktot ng kanyang buntot, siya'y hindi kakain ng bahay- pukyutan. Ang hindi makabali ng
buntot siya ang kakain." Binaluktot ng lobo ang buntot ng bayawak at nabali ito. Ang sabi ng bayawak,
"ako naman ang magbabaluktot ng buntot mo." Ngunit bago niya ginawa ito, pinalaki muna niya ang
kanyang buntot at ipinasok sa puwet ng lobo. Sumigaw ang lobo at tumakbo. Kaya nagwagi ang bayawak
at kinain niya ang bahay- pukyutan.
 ANG KAGABDAHAN NG DAGAT

(Tula tunkol sa kalikasan ng katutubong Bukidnon)

Ito ay malinaw Parang sila'y nagpapaligsahan

Ito ay tiyak na Ang mga alon na humahampas

Isang makulay na malalim Ang gumagapang na mga alon Sa malawak na

tabing dagat
Isang makulay na lalim
Sa nakaikot na baybayin
Napapaligiran ng nakabubulahaw na tunog

Na napapaikutan ng nakabibinging tunog

Anong ganda
Dito sa malawak na daigdig
Ang nakatutulig na dagat
Dito sa malawak na mundo
Kahanga-hanga Ang tunog ng dagat
Wika nga
At subuking pagmasdan
Ito'y ipinahayag
Kung pagtutuunan ng pansin
Ito ay sadyang hinimok na parang lawa
Tila ba iyong kinuskos Na tila ba ipininta
Ito ay hangad na matapos bilang

Isang lawa na tubig

Ng nagliliyab na apoy
Ng Makapangyarihang Diyos
Ng kumikintab na liwanag
Ng Manlilikha at ng Amang Pinagpala
Kailan ang araw magsisimulang lumubog
Kailan ba ang araw nagsimulang lumubog
At wika nga

Ito'y nagsisilbing halimbawa At ito'y nilulon

Ng nakabubulahaw na tunog At ito'y sinipsip
Ng nakabibinging ingay ng dagat Ng nagkaharap na bulubundukin
Anupa't kataka-taka At ito'y nagpapaalaala
At, O! Anong ganda At puno ng panghihinayang
Ang pagulung-gulong na alon Sa lupang iniiwan
Ang nabubuong mga alon Sila'y nag-uunahan
 Sa mundong tinatalikuran Ang nagkakaisang mga ilog

Wika nga sa makaisa pa Maliban sa nakilala

Ang matunog na karagatan Hayun ang natitiyak lamang

Tubig na tumitipon

Kung sasabihing muli ang maingay na dagat Ang ilog na nakikisaluma

Ay siyang naging magulang

Ang naging ina't ina Pagkat ito'y inihip ng simoy

Ng maraming maliit na ilog Ito'y inilipad ng hangin

Ng isang libong dumadaloy At ito'y nagiging ulap

Na parang ginawa ang hanay Naging isang ulap ito

Ang sumusunod na pagdaloy At saka pumaitaas

Magkakatulad na magkakahanay Sunud-sunod

ang pagdaloy
At manipis lamang ito

At naging isang ulap

Para bang nagpapaligsahan

At para bang nagmamadali

Papunta sa itaas
Sa pagpasok sa nakatutulig na karagatan
Doon sa bandang himpapawid
At ito'y lumilinaw
Kung saan naroon ang hangin
Nang ang simoy ng hangin ay biglang umihip
At ito'y luminaw

At ito'y naging totoo.

At iyan ang pagkakataong
Isang kulay itim na ulap
Ang simoy ng hangin ay biglang umihip
Ito'y kulay itim na ulap
Galing sa makulay na lalim
Pagkatapos ay biglang nalusaw
Ang makulay na lalim.
At muli na namang natunaw

At pagkatapos ay naging ulan

Ngunit mabigat ihipin ng hangin
At ang ulan ay dumadaluy-daloy
Mabigat ihipin nang paitaas
At ang ulan ay bumuhos
Ang nagkaipo-ipong dagat.
At ang paligid ay nabasa

Ang bumuhos ay malalim

At ang tubig sa ulan ay lumalalim Ilog na napakatunog

At parang bundok ang dumaloy Sa dagat na maingay

Ang ilog ay parang bundok Na siyang pinanggagalingan

At bumalik sa kailaliman Sa siyang magulang niya.

Bumalik sa malalim

HA SEDA TAGPANUNGAYAW

(Tula Tungkol sa Hayop)

Bunusung ka ha'gtugda

Sa di malilang mandagat

Na huda ku katampilan

Ha dagumasmas ku tigbaw

Sa di mungud marnlayagen

Ta wad ku kaunapilan

Ha daguyu ku sayabaw

ISDANG SUMUSUMPA

(salin)

Tungayawan ka,

O, ilog Lumalaki ka tulad ng dagat

Wala akong mapagtataguan

Ang naanod na tuyong damong tighaw

Ay laging tumataas gaya ng dagat

Wala akong mapagtataguan

Gaya ng nalulunod na dahon sayabaw

- ipinapakita ng tula ang pakiramdam ng kahinaan at kawalan ng kapangyarihan sa harap ng malakas at
hindi nagpapakundang puwersa ng ilog o katawan ng tubig. Ipinapakita nito ang pakikipaglaban ng
nagsasalita sa malalakas na agos at binibigyang-diin ang kakulangan ng kontrol o mapagtatakbuhan sa
ganitong sitwasyon.

“ANG MGA KAGILA-GILALASNA PAKIKIPAGSAPALARAN NI JUAN DE LA CRUZ” (Buod)

Ni Jose E. Lacaba

Ang kuwento na ito ay naglalahad ng buhay ni Juan de la Cruz, isang mamamayang Pilipino. Sa
isang gabing madilim, sumakay siya ng bus kahit walang laman ang kanyang bulsa. Habang naglalakad sa
Avenida, sinabihan siya ng konduktora na bawal manigarilyo at minura siya. Patuloy na naglakad si Juan
de la Cruz, at sinabihan ng kalsada na bawal umihi at pumarada. Napagod siya sa paglalakad at nang
abutan ng gutom, kumain siya sa Ma Mon Luk hanggang mabusog.

Nagdaan siya sa Sine Dalisay at tinitigan ang retrato ni Chichay, ngunit hindi siya pinapasok
dahil hindi tinatanggap ang mga pasa. Nagtungo siya sa Konggreso at pinag-ingat siya sa aso ng diputado.
Nagpatuloy siya sa Malakanyang, ngunit hindi siya pinapasok sa damuhan. Sa paglipas ng panahon,
naglibot si Juan de la Cruz sa Dewey at nagbalik sa Quiapo. Pumasok siya sa simbahan, ngunit sinabihan
na kailangan magbayad ng cash maliban sa paniniwala sa Diyos.

Nang wala nang malunok at wala nang laman ang bulsa, dala-dala ni Juan de la Cruz ang kanyang
gulok at umakyat sa Arayat. Siya ay namayat at naging hanap na patay o buhay ng mga pulis. Sinisi siya
ng mga ito at ang kabataan sa kanyang mga naging paghihirap.

Sa pamamagitan ng kuwento, ipinapakita ang mga pagsubok at diskriminasyon na nararanasan ni

Juan de la Cruz bilang isang karaniwang mamamayan. Ipinapakita rin ang mga patakaran at mga batas na
nagdudulot ng hirap at kahirapan sa kanyang buhay. Ang kuwento ay naglalayong magpahiwatig ng
kawalan ng hustisya at pagmamalabis na nararanasan ng mga taong tulad ni Juan de la Cruz sa lipunan.

Mga kilalang Manunulat:

1. Lina Espina-Moore - Si Lina Espina-Moore ay isang manunulat na kilala sa kanyang mga tula at
maikling kuwento. Isa sa kanyang natatanging akda ay ang koleksyon ng mga maikling kuwentong may
pamagat na "Underground Spirit: Selected Short Stories," na sumasalamin sa iba't ibang tema tulad ng
pag-ibig, pagkawala, at kalagayan ng tao.

2. Emmanuel Lacaba - Si Emmanuel Lacaba, o mas kilala bilang Eman Lacaba, ay isang makata,
eseista, at aktibista. Siya ay kilala sa kanyang koleksyon ng mga tula na may pamagat na "Salamin ng
Bayan," na sumasaklaw sa mga isyung panlipunan at pampulitika noong panahon ng Batas Militar sa
Pilipinas.
3. Francisco Demetrio - Si Francisco Demetrio ay isang Pilipinong makata at kritiko sa panitikan. Ang
kanyang koleksyon ng mga tula na "Mga Tula ng Pag-ibig at Himagsik" ay kilala sa pagtalakay sa mga
tema ng pag-ibig, rebolusyon, at panlipunang katarungan.

4. Miguel Bernad - Si Miguel Bernad ay isang Pilipinong makata at manunulat. Ang kanyang koleksyon
ng mga tula na "Mga Tula ng Pag-ibig at Pakikibaka" ay naglalaman ng mga paksang tulad ng pag-
ibig, nasyonalismo, at pakikibaka laban sa pang-aapi.

5. Don Agustin Pagusara - Si Don Agustin Pagusara ay isang makata at aktibista na kilala sa kanyang
mga akda na tumatalakay sa mga isyung panlipunan at mga pakikibaka ng mga marhinalisadong sektor.
Ang kanyang koleksyon ng mga tula na "Ang Gunita'y Payapa" ay naglalahad ng mga karanasan ng
mga Pilipino at kanilang pakikibaka para sa katarungan at pantay na pagtrato.

6. Albert Alejo - Si Albert Alejo ay isang Heswita, antropologo, at manunulat. Ang kanyang aklat na
"Pagtutuos: Conversations on Culture and Society" ay naglalayong talakayin ang ugnayan ng kultura,
relihiyon, at mga isyung panlipunan sa Pilipinas.

7. Jose F. Lacaba - Si Jose F. Lacaba, o mas kilala bilang Pete Lacaba, ay isang kilalang manunulat,
makata, at mamamahayag. Ang kanyang koleksyon ng mga tula na may pamagat na "Days of Disquiet,
Nights of Rage" ay nagpapakita ng mga pangyayari sa panahon ng Batas Militar sa Pilipinas.

Ang mga manunulat na ito ay nagbahagi ng mahalagang ambag sa panitikang Pilipino sa pamamagitan ng
kanilang mga akdang nagpapamulat ng kaisipan at sumasalamin sa mga katotohanan ng lipunan, pulitika,
at kultura ng bansa.

- Inuulat ni Earl C. Abo-abo