Pozytywizm (łac. positivus- oparty o coś, uzasadniony)/ Realizm (w europie zach.

)
Ramy czasowe:
• Polska; od 1834r. (upadek powstania styczniowego) do 1864-1890 r.
• Europa; od II połowy XIX w do lat 80’ XIX w

Polski rys historyczny pozytywizmu

Pozytywizm narodził się po upadku powstania styczniowego (1863/1864)
• Zakończone klęską (Polacy zbyt słabi)
• 2 obozy: biali (za uwłaszczeniem chłopów), czerwoni (przeciw)
- Car uwłaszczył chłopów
- Nowe realia na wsiach pouwłaszczeniowych (Tadeusz Eliza Orzeszkowa)
Po powstaniu (zabór rosyjski)
• Urzędowy język rosyjski
• Nadwiślański kraj
• Represje- konfiskata majątków, zsyłki na sybir
• Szlachta aby zachować swój tytuł musiała zapłacić jednorazową opłatę i okazać dokument
• Większość szlachty traci majątek —> przenosi się do miasta
- Nowa grupa społeczna: inteligencja (dziennikarz, pisarz, zarządca kamienicy, nowe zawody: lekarz,
inżynier, nauczyciel), wywodzi się ze szlachty
• Wzrost ingerencji cenzury
- Język ezopowy- nie w prost mówiło się o ważnych wydarzeniach politycznych
Zabór austriacki- brak cenzury i silnych represji

Strój jako manifest polityczny

• Żałoba narodowa (czarne stroje, białe elementy symbolizujące wolność)
• Kolorowe suknie tylko w święta narodowe
• Biżuteria żałobna (krzyże, pierścionki, broszki)
• Noszenie opornika symbolem buntu i sprzeciwu

Warszawa- centrum kulturalne w pozytywizmie

• Maria Konopnicka, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz
• Aleksander Świętochowski

Filozofia
Augusto Comte- napisał Kurs filozofii pozytywnej (1830-1842), uważany za twórcę socjologii (nauki o
społeczeństwie)
• Pozytywny w ujęciu Comte’a- realny, użyteczny, pewny, ścisły, względny, czyli relatywny (świat może
się zmieniać, dzięki udowodnionym doświadczeniom naukowym)
- Należy badać świat metodami naukowymi: przyrodnicze, ściśle, humanistyczne
• Celem jego filozofii są ludzie i społeczność
• Monizm przyrodniczy- przekonanie o jedności rzeczywistości i przyrody
Fakty są najważniejsze, na ich podstawie tworzone są prawa. Wprowadzają ład i opierają się na określonych
zasadach.

Scjentyzm- pogląd mówiący, że we wszystkich dziedzinach badań (łącznie z filozofią, naukami humanisty-
cznymi, społecznymi) należy stosować metody nauk przyrodniczych: to także przekonanie, że tylko nauka
może dostarczyć prawdziwej wiedzy o rzeczywistości oraz jej rozwój przyczyny się do postępu ludzkości
oraz wyeliminuje biedę
- Stanisław Wokulski scjentystą (Lalka utworem dojrzałego pozytywizmu)
John Stuart Mill- głosił ideę utylitaryzmu, czyli przekonania, że wszelkie ludzkie działania powinny być
użyteczne dla społeczeństwa, a zarazem satysfakcjonujące dla jednostki (wzajemne korzyści), to co
pożyteczne jest dobre.
- Ofiarność źródłem wyższej przyjemności

Herbert Spencer- filozof epoki pozytywizmu

• Organicyzm- społeczeństwo powinno działać jak zdrowy organizm, ważna współpraca, przekonanie że
społeczeństwo zbudowane jest jak organizm biologiczny i rządzi się tymi samymi prawami (zdrowy orga-
nizm- współpraca organów), organizm funkcjonuje dobrze jeśli nie ma wojen
• 2 typy społeczeństwa:
- Militarne (państwo totalitarne)
- Industrialne/przemysłowe (państwo demokratyczne)
• Agnostycyzm- neguje częściowa lub całkowitą możliwość poznania bytu, nie można poznać świata w
pełni
- Religii nie da się ograniczyć do faktów, niektórym organizmom jest potrzebna
Praca organiczna - wywodzi się z filozofii Spencera (organicyzm), zakłada harmonijną współpracę
społeczeństwa w różnych dziedzinach (np. gospodarka, działalność samorządowa, kulturalna, oświatowa,
naukowa), podejmowanie zadań zgodnie z obiektywną oceną sytuacji, przeciwstawienie się spiskowi i
niechęć do radykalizmu, współpraca różnych grup społecznych
• Praca u podstaw - wywodzi się z pracy organicznej, idea popularna pośród pozytywistów, przeko-
nanie że konieczna jest pomoc najbiedniejszym, miała na celu poprawę ich poziomu życia, dzięki
szerzeniu oświaty i higieny
- Asymilacja Żydów- rozwiązanie problemu antagonizmów polsko-żydowskich, integracja
żydów z polskim społeczeństwem, postulowano większą tolerancje wobec odmienności i
występowano przeciwko postom tradycjonalistycznym
- Emancypacja kobiet- nastąpiła w II poł. XX w., zmiana statusu społecznego kobiet, stop-
niowo uniezależniały się od mężczyzn, podejmowały pracę zarobkową, zdobywały prakty-
czne wykształcenie, rozwijał się wtedy ruch emancypacyjny, który postulował
równouprawnienie kobiet m.in. w prawach obywatelskich (szczególnie wyborczych) oraz
dostępie do wyższych uczelni.

Hipolit Taine
• Filozofia sztuki
• Nauki humanistyczne też są ważne, autorzy powinni przedstawiać świat na podstawie faktów, obiekty-
wnie, obserwować go jak naukowiec
• Wyróżnił czynniki determinujące nauki humanistyczne
- Przedstawianie człowieka (rasa, pochodzenie, moment historyczny)
- W pozytywizmie przedstawiano aktualny czas (niewielka różnica pomiędzy czasem akcji, a
wydaniem utworu)

Karol Darwin- darwinizm

• Obserwował zwierzęta
- Walka o byt, dziedziczność cech, selekcja naturalna- zjawiska przeciwieństwem stoicyzmu, stały
się sposobem konwencji naturalistycznej

Malarstwo realistyczne
• Odwołanie się do życia codziennego
• Brak upiększeń
• Przedstawiona wieś
• Zwyczajność, pospolitość, konkret
• Zwrócenie uwagi na szczegół
• Niezgrabne, toporne postacie emanujące zmęczeniem
• Wywołują współczucie
 - Aleksander Gierymski „Trumna chłopska”
- Gustave Courbert „Kamieniarze”
- Jean Française Millet- „Kobiety zbierające kłosy”

Gatunki literackie
Powieść realistyczna
• Swoista jedność miejsca czasu i akcji
• Czas akcji bliski czasowi pisania
• Jeden główny dominujący wątek
• Narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, dokładnie przedstawione otoczenie/bohaterowie/warunki
społeczne/ historyczne, analizy psychologiczne
• Zgodne z prawdą psychologiczną
• Zasada typowości
• Budowa przyczynowo-skutkowa
• Kompozycja zamknięta
• Brak fantastyki
• Indywidualizacja mowy

Powieść historyczna
• Fabuła umieszczona w dawnej epoce
• Charakterystyka i problemy opisywanej epoki stanowią właściwą tematykę powieści
• Prawda historyczna i postaci autentyczne połączone z wydarzeniami i bohaterami fikcyjnymi
• Często stosowana archaizacja języka
• Losy bohaterów kształtowane przez ważne wydarzenia z dziejów narodu

Powieść psychologiczna
• Przedstawienie życia wewnętrznego postaci- przeżycia, wyobrażenia, odczucia, sny
• Odwołania do przeszłości
• Ukazanie intymnej sfery życia bohatera- zwrócenie uwagi na proces myślenia, odczuwania
• Często występuje monolog wewnętrzny, czyli co najmniej kilkuzdaniowy fragment tekstu stanowiący
przytoczenie mowy wewnętrznej bohatera, skonstruowany w mowie niezależnej lub mowie pozornie za-
leżnej, często występuje niespójny tok myślenia, pełni funkcję pokazania psychiki bohatera i przedstaw-
ienia świata z jego punktu widzenia
• Izolowanie świata wewnętrznego od czynników determinujących
• Występuje achronologia
• Zerwanie z ciągiem przyczynowo-skutkowym
• Ograniczenie wiedzy narratora
• Zaciera granic między językiem bohatera, a narratora
- Często występuje mowa pozornie zależna
• Narracja z punktu widzenia postaci

Nowela
• Nie ma wątków pobocznych.
• Zredukowana ilość bohaterów.
• Zwięzłość, brak opisów przyrody oraz charakterystyki.
• Mocno zarysowany punkt kulminacyjny, stanowiący zarazem moment przełomowy w życiu bohatera.
• Wyraźne zakończenie z puentą, które jest sensem całej noweli.
• Narrator III osobie zachowuje dystans do przedstawionych zdarzeń.
• Często pojawia się rekwizyt, wokół którego koncentruje się problem utworu.
Felieton - gatunek publicystyczny, ukształtował się wraz z rozwojem wysokonakładowej prasy w XIX w.,
miał swoje stałe miejsce w gazecie
• Mial zaciekawić czytelnika (różnorodność tematów, skupienia na aktualnych wydarzeniach i problemach,
często użyta ironia, satyra)
• Subiektywny charakter wypowiedzi
• Regularność tworzyła więź między autorem a odbiorcą
• Odmiana gatunku- kronika tygodniowa (omawiała najgłośniejsze tematy tygodnia)
• Może występować fikcja literacka

Reportaż
• Celem przedstawienie realnych zdarzeń
- Autorzy odtwarzali przebieg wydarzeń, słuchali świadków
• Rzetelne i autentyczne
• Fakty przedstawione starannie, przy użyciu języka literackiego
• Autorami najlepszych reportaży- literaci

Pojęcia
Język ezopowy- sposób wypowiedzi polegający na ukrywaniu określonych treści poprzez mówienie lub
pisanie w sposób alegoryczny, wieloznaczny

Archaizacja- stylizacja językowa polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego słownictwa, elemen-

tów fleksyjnych i składniowych charakterystycznych dla języka minionych epok. Stosowana w powieściach
historycznych, szczególnie w monologach i dialogach. Jej funkcją jest oddawanie atmosfery i kolorytu
epoki, w której toczy się akcja utworu.
-w Potopie występuje archaizacja w wypowiedziach bohaterów, Sienkiewicz nauczył się umiejęt-
nego wykorzystywania stylizacji archaizującej, dzięki czytaniu Pamiętników Paska

Mitologizacja- wprowadzenie do utworu elementów mitologicznych, Polega na przekształcaniu wydarzeń,

bohaterów w mit, opowieść zawierającą archetypy zachowania, pierwotne wzorce.

Sakralizacja- nadanie charakteru religijnego przedmiotom, osobom lub zjawiskom należącym do sfery
świeckiej

Typy narracji
Narracja personalna- prowadzą ją bohaterowie utworu, rola narratora jest minimalna, spotykamy ją gdy
występuje dużo dialogów

Narracja trzecioosobowa- narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, dokładnie przedstawione

otoczenie, bohaterowie, warunki społeczne/historyczne, analizy psychologiczne. Obiektywna perspektywa
na przedstawiane wydarzenia

Mowa pozornie zależna- brak zaimków (ja/ty/my/wy) i czasowników w 1 os., do relacji narratora
przenikają wypowiedzi, które nie mogą od niego pochodzić, pośrednia pomiędzy 3os i 1os, narrator mówi w
sposób podobny do bohatera, brak zdań podrzędnych.

Narracja pierwszoosobowa- narrator bierze udział w opisywanych wydarzeniach, przedstawia obiektywną

perspektywę i wypowiada się w 1 osobie liczby pojedynczej

Cechy konwencji
• Realistycznej
- Dokładne przedstawienie sytuacji
- neutralne słownictwo, nazewnictwo
- Nazwy własne (rzeczowniki własne)
 - Konkretne przymiotniki
- Zwrócenie uwagi na szczegół
- Liczebniki konkretne
- Ciąg przyczynowo-skutkowy
• Baśniowej
- Bliżej nieokreślony świat i miejsce wydarzeń
- Świat przedstawiony nasycony elementami cudowności i tajemniczości
- Ingerencja sił nadprzyrodzonych
- Bohaterowie przekraczają granice pomiędzy światem realistycznym a sferą nadnaturalną
- Występowanie postaci fantastycznych
- Nadawanie cech ludzkich zjawiskom i zwierzętom
- Podział na dobro i zło (dobro zwycięża)
• Naturalistycznej
- zezwierzęcenie zachowań ludzkich, odwołanie do pierwotnych instynktów i potrzeb
- Dosadne, wulgarne, często kolokwialne słownictwo
- Ludzie porównani do zwierząt (w konwencji darwinistycznej)
- Brak ograniczeń kulturowych w fizjologii człowieka
- Skrajny obiektywizm w przedstawieniu rzeczywistości

Lalka Bolesław Prus

Utwór dojrzałego pozytywizmu
• Nie występuje swoista jedność czasu, miejsca i akcji
• Czas akcji bliski czasowi pisania
- 1878-1879 czas akcji, 1887-1889 czas pisania
• Wielowątkowość
• Narracja trzecioosobowa nie jest jedyną narracją
- Narracja pierwszoosobowa w pamiętnikach starego subiekta
• Narrator nie jest wszechwiedzący (brak informacji o życiu Wokulskiego)
• Zgodna z prawdą psychologiczną
• Zasada typowości- bohaterowie reprezentują typowych przedstawicieli danej grupy społecznej
• Budowa przyczynowo-skutkowa (relacja Izabeli ze Stanisławem)
• Występowanie elementów fantastycznych (rozmowa z kamieniem)
• Występowanie różnych konwencji
- Naturalizm- opis Powiśla; dosadne słownictwo, instynkt walki, zaspokajanie własnych potrzeb;
pokazanie elementów Darwinizmu

Uzasadnienie tytułu
1. Proces sądowy o lalkę- zabawkę Helusi (córki Heleny Stawskiej), o którą toczył się proces między He-
leną a Baronową Krzeszowską.
2. Lalki, czyli arystokratki- kobiety nie znające realiów życia, ignorantki, egoistki pozbawione uczuć i
wrażliwości, ich celem dobre zamążpójście
- Traktowane przedmiotowo, jak lalki
- Izabela Łęcka, Ewelina Janocka (narzeczona, później żona Barona Dalskiego)
3. Ignacy Rzecki komponuje wystawę sklepową składająca się z zabawek, które skłaniają go do pesymisty-
cznych refleksji na temat życia, motyw człowieka w teatrze życia
4. Wokulski lalką, zatraca się w uczuciu do Izabeli

Idee pozytywistycznej w utworze

• Praca u podstaw
✴ Prezesowa Zasławska
- Dostrzega problemy najuboższych
- Zapewnia parobkom godne warunki życia i pracy w swoim majątku w Zasławku
 - Wybudowała żłobek i dom starców
✴ Stanisław Wokulski daje możliwości rozwoju
- Mariannie, która dzięki niemu uczy się szyć i znajduje zatrudnienie
- Furmanowi Wysockiemu daje prace
- Węgielkowi, który stracił swój warsztat w pożarze
• Praca organiczna- jej realizacja miała prowadzić do zjednoczenia całego społeczeństwa
✴ Wokulski- otwiera nów sklep i zwiększa obroty przedsiębiorstwa na Krakowskim przedmieściu, dz-
ięki czemu zapewnia subiektom miejsca pracy. Przyłącza się do spółki handlu ze Wschodem
- Nie jest wystarczajaco oddany ideałom pracy organicznej, ponieważ kieruje się uczuciami
wycofuje się z interesów na skutek zawodu miłosnego

Potop Henryk Sienkiewicz

Różne konwencje w dziele
Baśń Epos rycerski Western Powieść historyczna

Miejsce Nieokreślone Zamek Prerie Litwa, Kiejdany, Ko-

rona, Śląsk, Często-
chowa
Czas Nieokreślony niewyeksponowany Niedoprecyzowany 1655-1657
Bohaterowie Fantastyczni (dobrzy Fikcyjni (Kmicic) Fikcyjni (heroizm Fikcyjni i historyczni
i źli) dotyczący lokalnej
społeczności)
Zdarzenia Fantastyczny opis Hiperbolizacja Więź człowieka z Fikcja z odwołaniami
Watszawy wydarzeń naturą do rzeczywistych,
Obrońcy wiary, re- konkretnych zdarzeń
ligii
Pojedynki
Autor i jego sto- Bohaterowie kon- Niezwykle postacie
sunek trastowi (Kmicic, Czarniecki)
Autor obojętny
wobec wydarzeń
(pozytywna obojęt-
ność)
Funkcja Podział na dobro i zło Ideologia chrześci-
jańska
Ideologia patrioty-
czna
Ku pokrzepieniu serc

Andrzej Kmicic a Jacek Soplica

• Mają posłuch wśród szlachty
• Waleczni, cechy rycerskie, gwałtowni, brutalni
• Zmieniają się pod wpływem miłości- Oleńka/Ewa powstrzymują ich od złych czynów
• Wzbudzają respekt- umiejętność przywodzenia, pozyskiwania sobie ludzi
• Przemiana po zmianie nazwiska- stopniowa zmiana bohatera
• Alkoholizm
• Postępowanie według etosu rycerskiego
• Uznawani za zdrajców, gotowi poświęcić życie- rozwinięty kult Matki Boskiej
• Rehabilitacja, sakralizacja

Jan Onufry Zagłoba jako przedstawiciel sarmatyzmu

• Posiadacz ziemi, lecz nie wiadomo gdzie się ona znajduje
• Umiejętność przekonywania
• Retor, mówca, gawędziarz (rozśmiesza gawędą, zagrzewa do walki)
• Odznaczał się humorem, charyzmą i megalomanią
• Lubaszny- odmiana stylu potocznego, prostackie, żartobliwe nie zwracanie uwagi na formy towarzyskie,
brak ceremonialności

Apologia w utworze i jej funkcja

• Czyli obrona osoby, sprawy, idei itp., zawierająca ich usprawiedliwienie, a zarazem będąca pochwałą
- Rehabilitacja Kmicica w Kościele

Adam Asnyk- twórczość

• Odwołuje się do romantyzmu
• Jego teksty filozoficzne są ponadczasowe
• W jego utworach można dostrzec zapowiedzi modernizmu

Do młodych
• Manifest poetycki pozytywistów
• Wyraża szacunek do tradycji, ale tworzy nowe, trwałe wartości, zasady i prawa w celu rozwoju
• Nauka buduje świat (odwołanie do Comte’a)
• Potrzeba edukacji społeczeństwa (praca u podstaw)
• Samorozwój
• Każdy powinien być odkrywcą świata
• Zainteresowanie wynalazkami

Między nami nic nie było

• W tej relacji była kiedyś zamierzona, planowana wspólna przyszłość
• Dużo wyliczeń pokazuje zażyłość relacji
• Opis częstych spotkań na łonie natury (lasy, łąki, potoki)
• Nawiązanie do wyostrzenia zmysłów spowodowane zakochaniem
• Podmiot liryczny wspomina prawdziwą miłość
- Próbuje się jej wyprzeć, zapomnieć o niej
- Motyw wspominania, nieszczęśliwej miłości
• Konwencja romantyczna

Sonet IV [Jak ptaki…]

• Sonet włoski (4,4, 3,3)
- Dwudzielność (dwie pierwsze strofy pełnią inną funkcje niż 2 ostatnie)
• Pokolenia są porównane do ptaków
- 1 strofa elementem obrazowym, tworzy porównanie
- Odkrywają nową, nieznaną dla siebie przestrzeń tworząc lub poznając nowe idee
- Nowe pokolenie czerpie z doświadczenia przeszłych pokoleń
- Życie jest krótkie i ulotne
• Liryka filozoficzna
• Odwołanie do heglizmu

Ulewa
• Opis wysokich gór (Tatr)
- Piętrowa roślinność
 - Granit
- Opis nieba ()jest blisko szczytu)
- Potok
• Zapowiada młodopolską fascynacje Tatrami, przyrodą górską i Zakopanem

O powieści historycznej Henryk Sienkiewicz

• Historycy nie są w pełni obiektywni, ponieważ każdy z nich ma różne poglądy
• Błędy pisarzy mogą przytrafić się również historykom
• Fikcja występuje również w powieściach realistycznych i psychologicznych
• Elementy fikcyjne stwarzają bogatszy rys historyczny
• Ułatwia zrozumienie historii, łączy fakty w spójną całość
- Pozytywiści początkowo odnosili się negatywnie do powieści historycznej, ponieważ
zadaniem pisarzy miało być gromadzenie i opisywanie faktów.

Tadeusz Eliza Orzeszkowa

• Klemens, Chwedora, Tadeusz- rodzina chłopów
• Obraz wsi pouwłaszczeniowej
• W tle występuje dwór szlachecki- szlachcianki przyozdabiają kwiatami pokoje i kapliczkę
• Utwór realistyczny
- Opis kapliczki (uczucia religijne, miłosierdzie)
- Ukrainizmy
- Pokazanie świata z perspektywy dziecka (uwzględnienie realiów psychologicznych, poznawczych)
• Obojętność szlachcianek (nie znają Tadeusza, nie są zainteresowane chłopskim życiem)
• Zasugerowanie zmian (wprowadzenie postulatów idei pracy u podstaw; zorganizowanie ochronki
dzieciom wiejskim)

Z legend dawnego Egiptu Bolesław Prus

• Ramzes jest umierający, tron ma odziedziczyć Horus. Wydaje edykty, które ma podpisać Ramzes kiedy
zostanie władcą. Mają pozytywny charakter, myśli o jednostki. Jednak odrzucając edykty kieruje się
subiektywnymi wartościami.
- Charakter uniwersalny/ponadczasowy/paraboliczny
- Nowela paraboliczna
- Kompozycja jak w tragedii antycznej
- Występuje fatum
- Przesłaniem utworu idea utylitaryzmu (dobro ogółu a nie jednostki )

Gloria Victis Eliza Orzeszkowa

• Nowela wydana w 1905r. (po zniesieniu cenzury stąd konkretny opis wydarzeń a nie język ezopowy),
utwór późnego pozytywizmu/Młodej Polski
• Opisuje powstanie styczniowe (1863r.)
• Występują postacie historyczne (Romuald Traugutt- przywódca powstania, Feliks Jagmin)
• Jagmin- człowiek czynu (porównywany do postaci antycznych)
• Maryś Tarłowski- naturalista (przyrodnik)
• Miłość do ojczyzny skutkuje bohaterstwem

Przyroda
• Drzewa rozmawiają (konwencja baśniowa/romantyczna)
• Retrospekcja
• Stylizacja na kościół (sakralizacja)
• Przyroda ma cechy ludzkie, jest uduchowiona
• Hołd dla powstańców
• Cierpienie
• Przyroda jest uosobiona, pełni funkcję sacrum (świątyni)

Stylizacja biblijna
• Sakralizacja Traugutta (Mojżesz narodu Polskiego, Apostoł, umęczony Jezus z krzyżem)
• Składnia naśladująca biblijną
• Słownictwo biblijne
• Postacie wykreowane na wybitne antyczne jednostki, męczenników
• Dąb (doświadczenie, symbol siły, długowieczności i potęgi przyrody) głównie opowiada historię
• Gloryfikacja powstańców styczniowych, pamięć nie zaginie, chwała za czyny

Stylizacja baśniowa
• Baśniowe motywy
- Walka dobra ze złem- walka w obronie słusznej idei (wolności)
- Motyw miłości- uczucie Anielki i Jagmina
- Motyw mędrca- Romuald Traugutt
• Przenikanie świata realnego z irrealnym
• Nadawanie przedmiotom, zwierzętom, roślinom cech ludzkich- „ożywienie” ich
• Świat przyrody relacjonuje wydarzenia rzeczywiste
• Emocje wyrażane przez naturę- dąb rozpacza, wiatr płacze
• Narrator- leśne drzewa, słuchacz- wiatr