3.

HAFTA
1.4. BORULARDA TAM GELİŞMİŞ LAMİNER AKIŞ

Tam gelişmiş laminer akışta her akışkan parçacığı akım çizgisi boyunca sabit eksenel hızla
hareket eder ve hız profili u (r ) akış yönünde (x yönünde) değişmeden kalır. Şekil 9’da halka
şeklinde, yarıçapı r kalınlığı dr uzunluğu dx olan ve boru ile eş eksenli bir diferansiyel hacim
elemanı göz önüne alınsın. Hacim elemanı üzerinde sadece basınç ve viskoz kuvvetler
etkilidir. Dolayısı ile basınç ve kayma gerilmesi birbirini dengelemelidir. Batmış bir düz
yüzeye etki eden basınç kuvveti, yüzeyin geometrik merkezindeki basınç ile yüzey alanının
çarpımına eşittir.

Hacim elemanı üzerinde akış yönündeki kuvvet dengesi:

(2π rdrP) x − ((2π rdrP) x + dx + (2π rdxτ ) r − (2π rdxτ ) r + dr =

0 (8)
her tarafı 2π drdx ile bölersek

Px + dx − Px ( rτ )r + dr − ( rτ )r
r + =
0 dP d (rτ )
dx dr r + =
0 (9)
dx dr

sonucuna varılır. ifadesi yukarıdaki denklemde yerine konursa

µ d  du  dP
r  = (10)
r dr  dr  dx

Elde edilir. ( du / dr büyüklüğü boru akışında negatiftir ve τ için pozitif değerler elde etmek
için kayma gerilmesi ifadesinin önüne “-“ işareti konmuştur.
 Şekil 9. Yatay bir borudaki laminer akışta,
olarak seçilen
halka şeklindeki diferansiyel akışkan eleman.
Elemanın yarıçapı r, kalınlığı dr ve uzunluğu
dx ile gösterilmiştir.
Şekil 10. Yatay borudaki tam gelişmiş laminer eş merkezli
akışta çapı R, uzunluğu dx olan disk
şeklindeki akışkan elemanının serbest
cisim diyagramı.

(10) ifadesini iki kere integrali alınırsa aşağıdaki bağıntı elde edilir.

1 dP 2
u (r=
) r + C1 ln r + C2 (11)
4 µ dx
(11) bağıntısını çözmek için aşağıdaki sınır şartları kullanılır:

du
= = 0=
r 0 ' da ve r R= ' de u 0 ve
dr
1 dP 2
=u (r ) (r − R 2 ) (12)
4 µ dx

elde edilir. Dolayısı ile tam gelişmiş laminer akışta hız profili, eksen çizgisinde maksimum,
boru çeperinde sıfır olacak şekilde paraboliktir. Bundan dolayı da eksenel basınç gradyeni
dP / dx negatif olmalıdır yani akış yönünde basınç düşmelidir. Ortalama hızı çok
kullanacağımız için bundan sonra kısaca Vort = V ile gösterelim.

Ortalama hız; (12) bağıntısının (2) bağıntısında yerine yazılması ile:

 =r R=r R R
1 1 2
∫ ∫ 2 ∫ ( )
=Vort = u ( r )dA = u ( r )2π rdr u r rdr
=
Ac r 0= Ac r 0 R 0

2 R 2  dP   r2 
R
= − 2∫   1 −  rdr
R 0 4 µ  dx   R 2 
R 2  dP 
= −  
8µ  dx 

R
2 1 dP 2
2 ∫
Vort = V = u (r )rdr = − R (13)
R 0 8µ dx

elde edilir. Son iki denklemin (Denklem 12-13) birleştirilmesi ile kesit boyunca hız değişimi
u (r ) :

 r 2 − R2 
u (r ) = 2V  2  (14)
 R 

elde edilir. Maksimum hız, boru ekseninde oluşur. (14) bağıntısında r = 0 ve

u (r ) = umaks yazarak

u=
maks 2=
Vort 2V (15)

elde edilir. Buna göre tam gelişmiş laminer boru akışında ortalama hız, maksimum hızın
yarısıdır.

Basınç düşüşü ve yük kaybı

Boru akışı analizinde basınç düşüşü ∆P önemlidir. Çünkü bu ifade, akışı sürdürebilmek için
gereken fan veya pompa gücü ile yakından ilgilidir. dP / dx = sabit olduğu dikkate alınarak
(13) bağıntısı, basıncın P1 olduğu x = x1 ’den basıncın P2 olduğu x= x1 + L ‘ye kadar integre
edilirse basınç düşüşü ∆P :

8µVL
L P
R2 2
V ∫ dx =− ∫ dP → ∆P =P1 − P2 = 2 (16)
0
8µ P1 R

olarak elde edilir. Viskoz kuvvetlerden kaynaklanan basınç düşüşü tersinmez bir basınç
kaybını temsil eder. Bunun bir kayıp olduğunu vurgulamak için basınç kaybı ∆PK olarak
adlandırılır.
Uygulamada, tam gelişmiş iç akışların tüm türleri (laminer veya türbülanslı akış) dairesel
veya dairesel olmayan borular, pürüzsüz veya pürüzlü yüzeyler veya eğimli borular için
basınç kaybını;
L ρV 2
Basınç kaybı DPK =f (17)
D 2
şeklinde ifade etmek uygundur. Bu denklemde ρV 2 / 2 ifadesi dinamik basınç, f ise Darcy
sürtünme faktörüdür:
8τ w
Darcy sürtünme faktörü f = (18)
ρV 2

(16) ve (17) bağıntıları birbirine eşittir. Buradan f ’i çekersek:

64 µ 64
Dairesel boru, laminer akış =f = (19)
r DVort Re

Bu denklem laminer akışta sürtünme faktörünün sadece Reynolds sayısının bir fonksiyonu
olduğunu ve boru yüzeyindeki pürüzlükten bağımsız olduğunu gösterir.

Darcy sürtünme faktörü f ile, Fanning sürtünme katsayısı C f karşılaştırılırsa:

2τ w
Fanning sürtünme katsayısı Cf = (20)
ρV 2

her ikisi karşılaştırılırsa Cf = f / 4 (21)

Akışkan statiğinden ∆P =ρ gh olduğu göz önüne alındığında, basınç farkı ∆P , h = ∆P / ρ g

akışkan yüksekliğine karşılıktır. Buna göre yük kaybı hK :

DPK L V2
Yük kaybı =
hK = f (22)
ρg D 2g

Yük kaybı hK , borudaki sürtünmeden kaynaklanan kayıpları yenmek için akışkanın pompa
tarafından çıkarılması gereken ilave yüksekliği temsil eder.

Basınç kaybını yenmek için gereken pompalama gücü:

W pompa , K = ∨∆
 PK = ∨ ρ ghK = mgh
 K (23)
Burada ∨ hacimsel debi, m kütlesel debidir. Yatay borudaki laminer akış için ortalama hız
(16) bağıntısından elde edilir:

( P1 − P2 ) R 2 ( P1 − P2 ) D 2
DPD 2
Ortalama hız =V = = (24)
8µ L 32 µ L 32 µ L

( P1 − P2 ) R 2 DPπ D 4
Hacimsel debi =∨ Vort
= Ac π=
R2 (25)
8µ L 128µ L

Bu denklem Poiseuille yasası olarak bilinir.

Daimi, sıkıştırılamaz, bir boyutlu akış için enerji denklemini yazarak bu durum aşağıdaki gibi
gösterilir:

P1 V12 P2 V22
+ a1 + z1 + hpompa , f = + a2 + z2 + htürbün ,ç + hK (26)
rr
g 2 g 2

Burada hpompa , f akışkana verilen faydalı basma yükü, hpompa ,ç akışkandan çekilen türbin yükü,
hK 1 ve 2 kesitleri arasındaki tersinmez yük kaybı, V1 ve V2 sırasıyla 1 ve 2 kesitlerindeki
hızlar, α1 ve α 2 ise 1 ve 2 kesitlerindeki kinetik enerji düzeltme faktörleridir (tam gelişmiş
laminer akışta α = 2 ve tam gelişmiş türbülanslı akışta α = 1.05 civarındadır. Denklem (26)
aşağıdaki gibi tekrar düzenlenebilir:

Buna göre eğer (1) akış bölümü yataysa ve bu yüzden hidrostatik ve yerçekimi etkileri (
z1 = z2 ) yoksa, (2) akış bölümünde akışkan basıncını değiştiren pompa veya türbin gibi iş
makinaları yoksa ( h=
pomp , f h=
türbün , f 0 ), (3) akış bölümünün kesit alanı ve dolayısı ile akış
hızları sabit ise ( V2 = V 2 ), bu durumda ele alınan akış bölümü için basınç düşüşü
ρ ghK birbirine eşit değildir.
∆P = P1 − P2 ve basınç kaybı ∆PK =

Eğimli Borular

Eğimli borulara ait bağıntılar, akış yönündeki kuvvet dengesinden benzer şekilde elde
edilebilir. Bu durumda ilave edilebilecek kuvvet, sadece akışkan ağırlığının akış yönündeki
bileşeni

W sin θ =
Wx = r g ∨ eleman sin θ =
r g (2π rdrdx) sin θ (27)
olup burada θ , akış yönünün yatay doğrultuyla yaptığı açıdır (Şekil 12). Bu durumda
Denklem 8’deki kuvvet dengesi:

(2π rdrP) x − ((2π rdrP) x + dx + (2π rdxτ ) r − (2π rdxτ ) r + dr − r g (2π rdrdx) sin θ =
0 (28)
halinde yazılabilir. Gerekli düzeltme ve sadeleştirilmelerden sonra

Şekil 11 Eğimli borudaki tam gelişmiş laminer akışta, akış ile aynı yönde yarıçapı r, kalınlığı
dr, uzunluğu dx olan halka şeklinde diferansiyel akışkan elemanının serbest cisim diyagramı

µ d  du  dP
r =  + r g sin θ (29)
r dr  dr  dx

diferansiyel denklemi elde edilir. Aynı çözüm yolu izlenerek hız profilinin

1  dP 
u (r ) = + r g sin θ  (r 2 − R 2 ) (30)
4 µ  dx 

olduğu gösterilebilir. Ayrıca eğimli borulardaki laminer akışa ait ortalama hız ve hacimsel
debi sırasıyla:
(DP − r gL sin θ ) D 2
Ortalama hız Vort= V= (31)
32 µ L

( DP − r gL sin θ ) π D 4
Hacimsel debi=∨ Vort
= Ac (32)
128µ L

olarak elde edilebilir. Yukarı yönlü akış için θ > 0 dolayısı ile sin θ > 0 , aşağı yönlü akış için
θ < 0 dolayısı ile sin θ < 0 olduğuna dikkat ediniz.
ÖRNEK 1
Bağıl özgül ağırlığı γ / γ su = 1.2 , kinematik viskozitesi ν = 0.65 x10−4 m 2 / s olan bir yağ, çapı
D = 0.12m uzunluğu L = 2000m olan bir borudan akmaktadır. Akışın debisi
olduğuna göre;
a) akışın cinsini hesaplayınız.
b) f sürtünme katsayısını hesaplayınız.
c) yük kaybını ve gücü belirleyiniz.

ÇÖZÜM:
4 ∨ 4 x5 x10−3
a) =
Vort = = 0.44m / s ;
π D 2 π (0.12) 2

laminer akış

64 64
b) =
f = = 0.0788
Re 812
L Vort2 2000 (0.44) 2
c) Yük kaybı h=
K h=
f f = 0.0788 = 12.96m
D 2g 0.12 2 x9.81
g ρ=
Akışkanın özgül ağırlığı:= g gg
b =
su = 11772 N / m3
1.2 x9810
Basınç kaybı ∆PK = ρ ghK = g hK = 11772 x12.96= 152565.12
Pompalama gücü : W = ∨∆ P = 5 x10−3 x152565.12 = 777.82 W
K