Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 37

I.

KONSTITUISAUN REPÚBLIKA DEMOKRATIKA TIMOR-LESTE

1) Artigu 13 hosi konstituisaun, lian ofisial iha hira?


Lian ofisial iha rua mak hanesan:
a) Tetun
b) Português

2) Artigu 14 hosi konstituisaun, simbulu nasionál mak saida deit?


Simbulu nasionál mak hanesan:
a) Bandeira
b) Hino nasionál
c) Emblema

3) Artigu 15 hosi konstituisaun, bandeira nasionál iha kor hira no kada kor reprezenta
saida?

a) Bandeira nasionál iha kor hat (4)


1. Kinur-kolonialismu nia ain-fatin
2. Metan-nakukun ne’ebé presiza halakon
3. Mean-funu ba libertasaun
4. Mutin-dame

4) Artigu 72, hosi konstituisaun, poder lokal nian mak hanesan:

1. Sei hari’i kbi’it lokal ho ema ne’ebé koletivu iha rai laran ne’ebé iha orgaun
reprezentativu, ho kna’ar atu organiza partisipasaun sidadaun ida idak nian kona ba
solusaun problema rasik iha sira nia komunidade no atu promove dezenvolvimentu lokal,
no la afeta partisipasaun estadu nian.
2. Organizasaun, kompeténsia, funsionamentu no kompozisaun orgaun kbi’it lokal nian sei
define tuir lei.

5) Kapitulu II Artigu 85 to’o 88 hosi konstituisaun, kompeténsia prezidente repúblika


nian mak saida deit?

a) Kompeténsia rasik
b) Kompeténsia kona ba orgaun sira seluk
c) Kompeténsia iha relasaun internasionál
d) Promulgasaun no veto

6) Artigu 85 hosi konstituisaun, kompeténsia rasik prezidente nian mak saida deit?
Prezidente repúblika deit mak iha kompeténsia hanesan tuir mai ne’e:
a) Promulga diploma lejislativa no haruka públika rezulusaun hosi parlamentu nasionál
ne’ebé aprova akordu no ratifika tratadu konvensaun internasionál
b) Halao kompeténsia kona ba kna’ar komandante supremu forsa armada

Amar Page 1
c) Halao direitu veto kona ba diploma lejislativu, iha prazu loron 30 nia laran hahu husi
loron ne’ebé prezidente simu.
d) Foti no fó posse ba primeiru-ministru ne’ebé partidu eh aliansa sira ho maioria
parlamentar, bainhira rona tia partidu polítiku sira ne’ebé iha parlamentu nasionál
(aliansa nee forna antes ka depoiseleisaun no ka rezultadu eleisaun fó sai?).
e) Husu tribunal supremu justisa kona-ba apresiasaun preventiva no fiskálizasaun
abstratanorma konstitusionalidade, no mos haree inkonstitusionalidade tan komisaun.
f) Deklara referendu ba problema boot interese nasionál nian
g) Deklara estadu sitiu ka estadu emerjensia, tuir parlamentu nasionál haruka, bainhira rona
tia ona conselho-estado, governo no conselho superior defesa no segurança
h) Deklara funu ka halo dame, tuir proposta governu nian, bainhira rona tia ona conselho-
estado, governo no conselho superior defesa no segurança, tuir parlamentu nasionál
haruka.
i) Rona tuir governu, atu fo perdaun ka hamenus kastigu
j) Konfere, tuir lei, titulu onorífiku, kondekorasaun no mos distinsaun.

7) Artigu 86 hosi konstituisaun, prezidente nia kompeténsiaba orgaun sira seluk mak
hanesan saida?
Prezidente repúblika nia kompeténsia kona ba orgaun sira seluk mak hanesan tuir mai ne’e:
a) Prezide conselho superior defesa no segurança
b) Prezide conselho estado
c) Marka, tuir lei, loron eleisaun ba prezidente no parlamentu nasionál
d) Halo konvokasaun extraordinariu parlamentu nasionál nian, bainhira iha razaun boot
kona ba interese nasionál
e) Fo sai mensajem ba parlamentu nasionál no nasaun
f) Hakotu parlamentu nasionál, iha kazu krize boot institusional nian ne’ebé labele iha
formasaun governu ka aprovasaun orsamentu jerál estadu nian, iha tempu naruk liu loron
60, bainhira rona tia ona partidu politiku sira ne’ebé hetan kadeira iha parlamentu
nasionál, no rona conselho estado, iha tempu ne’ebé inexistência jurídika atu hala’o
disolusaun, tenke haree tuir regra artigu 100
g) Hatun governu no exonera primeiru ministru, bainhira parlamentu nasionál la simu
programa dala rua tutuir malu.
h) Foti, fo pose no hasai membru governu, tuir proposta primeiru ministru nian iha termu
n0.2 artigu 105
i) Foti membru rua ba conselho superior defesa no segurança
j) Foti prezidente tribunal supremu justisa no fo pose ba prezidente tribunal superior
administrativa, fiskál no kontas
k) Foti prokuradór-jerál repúblika hodi halao kna’ar iha tinan hat nia laran

8) Artigu 86 hosi konstituisaun, promulgasaun no Veto

1. Iha prazu loron hat nulu nia laran, hahu hosi simu diploma naran ida hosi parlamentu
nasionál atu promulga hanesan lei, prezidente repúblika bele promulga ka uza nia direitu
veto, hodi husu apresiasaun foun kona ba mensajem ne’e ho fundamentu.
2. Maka parlemantu nasionál, iha prazu loron sia nulu nia laran, konfirma karik votu tuir
maioria absoluta deputadu sira nian, ne’ebé servisu hela, prezidente repúblika sei

Amar Page 2
promulga diploma ida ne’e, iha prazu loron ualu (8) nia laran, hahu hosi loron ne’ebé nia
simu
3. Ne’e mos sei presiza, maioria dois-terços (2/3) deputadu sira ne’ebé prezente, no tenki liu
maioria absoluta deputadu sira ne’ebé servisu hela, atu konfirma diploma sira ne’e iha
materia artigu 95
4. Iha prazu loron hat nulu nia laran, sura hosi simu diploma naran ida governu nian atu
promulga, prezidente repúblika bele promulga ka uza ninia direitu veto, hakerek ba
governu hodi fo hatene kona ba razaun veto nian.

9) Kapitulu II, artigu 95 to’o 98, kompeténsia Parlamentu Nasionál mak hanesan?

a) Kompeténsia parlamentu nasionál nian


b) Autorizasaun lejislativa
c) Inisiativa lei nian
d) Parlamentu nia apresiasaun kona ba lejislasaun

10) Tuir artigu 95 hosi konstituisaun, kona ba kompeténsia Parlamentu Nasionál

1. Kompete ba parlamentu nasionál halo lei kona-ba asuntu báziku polítika interna no
externa nasaun nian
2. Parlamentu nasionál deit mak bele halo lejislasaun kona ba:
a) Rai-ketan RDTL, tuir artigu 4
b) Lemite be’e tasi laran timor no mos zona ekonomia ezkluziva ho tan direitu timor-leste
ba zona tatutan no plataforma continental
c) Simbolu nasionál tuir no. 2 artigu 14
d) Sidadaun
e) Direitu, liberdade no garantia
f) Regra ba defeza no seguransa
g) Regra fiskál
h) Rejime orsamentu
i) Fo autorizasaun ba prezidente repúblika atu halo vizita ba rai liur
j) Aprova no mos fó sai akordu no ratifika tratadu no konvensaun internasionál sira
k) Foti nia prezidente no membru da meza

11) Kapitulu III, artigu 115 to’o 117 tuir konstituisaun, kompeténsia governu mak hanesan
tuir mai ne’e:

a) Kompeténsia governu nian


b) Kompeténsia conselho ministro
c) Kompeténsia membro governo

12) Artigu 115 hosi konstituisaun, governu nia kompeténsia mak hanesan saida?

a) Defini no halao polítika jerál nasaun nian, bainhira hetan tia aprovasaun hosi parlamentu
nasionál
b) Garante sidadaun sira nia direitu no liberdade fundamental

Amar Page 3
c) Prepara planu no orsamentu jerál estadu nian hodi halao bainhira hetan tia ona
aprovasaun hosi parlamentu nasionál
d) Halo regulamentu ba kna’ar ekonomia no mos setor sosiál
e) Prepara, negosia tratadu no akordu, selebra, aprova, adere no fó sai akordu internasionál
sira ne’ebé laos parlamentu nasionál ka prezidente repúblika nia kompeténsia
f) Define no halao polítika interna nasaun nian
g) Hametin RDTL nia reprezentasaun iha relasaun internasionál
h) Dirije setor sosiál no ekonomia estadu nian
i) Diriji polítika servisu no seguransa sosiál
j) Fo garantia defeza no hametin riku soin publiku no mos riku soin estadu nian
k) Diriji no kordena kna’ar ministériu sira no instituisaun sira seluk ne’ebé iha conselho
ministro nia okos
l) Haburas dezenvolvimentu setor koperativa no mos fo tulun ba produsaun familia nian
m) Fo tulun ba inisiativa ekonomia privadu

13) Artigu 116 hosi konstituisaun, kompeténsia conselho ministro nian mak hanesan saida?

a) Fo sai hahalok jerál polítika governu no mos oinsa atu halao polítika ne’e
b) Delibera kona ba uzu votu konfiansa ida ba parlamentu nasionál
c) Aprova proposta lei no mos rezulusaun
d) Aprova diploma lejislativu no mos akordu internasionál sira ne’ebé la liu hosi parlamentu
nasionál
e) Aprova lei governu nian ne’ebé kona ba aumentu no hamenus reseita ka despeza publiku
sira nian

14) Artigu 117 hosi konstituisaun, kompeténsia membru governu sira nian mak hanesan:

1. Primeiru ministru nia kompeténsia:


a) Xefe governu
b) Preside conselho ministro
c) Diriji no orienta polítika jerál governu no mos kordena ministro sira nia kompeténsia
maibe labele prejudika ida idak nian responsabilidade ba departamentu governu nian

2. Ministros nia kompeténsia:


a) Halao polítika sira ne’ebé kona ba sira nia ministeriu
b) Hametin relasaun governu no orgaun estadu iha ministeriu ida idak nian
3. Diploma lejislativu governu nian, primeiru ministro mak sei asina no mos ministru sira
mak iha kompeténsia atu halao kona ba asuntu ne’e

15) Artigu 137 hosi konstituisaun, prinsipiu jerál administrasaun públika nian mak
hanesan:

a) Administrasaun públika hare’e ba prosekusaun interese publiku, respeita ba interese


lejitimu sidadaun no instituisaun konstitusional sira nian

Amar Page 4
b) Administrasaun públika nia estrutura iha dalan ida atu ses husi birokratizasaun, buka
dada besik populasaun sira nia servisu no kaer metin interese partisipasaun nian iha
jestaun efetivu
c) Lei hari’i administradu sira nia direitu no garantia, liu liu hasoru hahalok sira ne’ebé
viola sira nia direitu no interese lejitimu

16) Artigu 138 hosi konstituisaun, organizasaun ekonomika


Organizasaun ekonomika timor-leste nian hatur iha konjugasaun forma komunitaria sira ho
liberdade ba inisiativa no jestaunn emprezarial no nia koezistensia ho setor públiku, setor
privadu no setor kooperativu no social iha propriedade meiu produsaun nian
17) Artigu 142 hosi konstituisaun, sistema finansas
Lei mak halo sistema finansas nia estrutura atu bele garante formasaun, kaptasaun no
seguransa poupansa no mos aplikasaun meiu finanseiru sira ne’ebé presiza ba
dezenvolvimentu ekonomiku no social.
18) Artigu 144 hosi konstituisaun, sistema fiskál

1) Estadu tenki hari’i sistema fiskál ida ne’ebé fo satisfasaun ba nesesidade finanseira sira
no mos justa kontribuisaun riku soin hosi rendimentu nasionál
2) Lei mak hamosu impostu no taxa, ne’ebé estabelese nia insidensia, benefisiu fiskál no
kontribuinte sira nia garantia

19) Artigu 145 hosi konstituisaun, orsamentu jerál estadu

1) Governu mak elabora orsamentu jerál estadu nian no parlamentu nasionál mak sei fo
aprovasaun
2) Lei orsamentu nian tenki preve, ho baze iha efisiensia no efikasia, diskriminasaun reseita
no despeza, no mos ses hosi dotasaun ka fundu sekretu sira.
3) Ezekusaun orsamentu sei iha fiskálizasaun hosi tribunal superior administrativu fiskál no
kontas no mos hosi parlamentu nasionál

20) Artigu 159 hosi konstituisaun, lian servisu nian mak mak hanesan:
Lian Indonesia no Inglês nudar lian servisu nian, ne’ebé uza iha administrasaun públika
hamutuk ho lian ofisial sira, bainhira presiza.
21) Tuir konstituisaun RDTL artigu 170, konstituisaun RDTL tama iha vigor iha sa tinan?
Repúblika Demokratika Timor-Leste nia konstituisaun tama iha vigor iha loron 20 fulan
Maiu tinan 2002
22) Repúblika Demokratika Timor-Leste nia konstituisaun iha artigu hamutuk iha hira?
Repúblika Demokratika Timor-Leste nia konstituisaun iha artigu hamutuk 170.

Amar Page 5
II. LEI NO.5/2009, 15 DE JULHO KONA BA ESTATUTU FUNSAUN PÚBLIKA

1) Estatutu funsaun públika serve atu halo saida?


Estatutu funsaun públika define direitu no dever funsionáriu públika no estabelese regra
ne’ebé mak promove integridade, meritu no excelensia. Ho lejislasaun ida ne’e hakarak mos
atu jere no uza ho didiak rekursus humanus sira ne’ebé iha funsaun públika, atu halo
administrasaun públika ida izenta, efisiente no efikas. Estatutu ida ne’e aplika ba
funsionáriupúblika, ajente administrasaun públika sira ne’ebé mak halo nia atividade iha
orgaun no instituisaun administrasaun públika nian ne’ebé mak iha rai laran no rai liu nomos
ba pessoal sivil sira iha forsa defesa no polisia, pessoal administrativu iha prezidensia da
repúblika, parlamentu nasionál, tribunal, ministeriu publiku, defensoria públika, provedoria
direitus humanus no justisa no instituisaun sira seluk.
2) Sa diferensa entre funsionáriu no ajente administrasaun publiku?
Funsionáriu publiku mak ema ida ne’ebé rekrutadu no nomeadu ba funsaun ida permanente
iha administrasaun públika hodi hetan dever no direitu oioin rasik, banati ba norma sira ne’ebé
lao hela.
Ajente administrasaun públika mak ida ne’ebé la iha estatutu hanesan funsionáriu publiku,
maibe administrasaun públika iha nesesidade atu kontrata tuir termu sertu hodi dezenpeña
kna’ar ne’ebé tipikamente públika. (ne’e laos funsionáriu publiku maibe kontratadu termu
fixu ne’ebé uza atu halao funsaun publiku ne’ebé mak nia natureza ne’e la posivel atu halao)
3) Se mak la abranje iha estatutu funsaun públika?
Prezidente repúblika, membru governu, membru parlamentu nasionál no sira seluk ne’ebé
nomeadu ka eleitu ba kargu politiku, majistradu judicial, majistradu hosi ministeriu publiku,
membru FALINTIL-FFDTL, membru PNTL no defensoria públika.
4) Prinsipiu jerál
Funsionriu publiku sira tenke tuir prinsipiu hirak tuir mai ne’e: deskrisaun no
konfidensialidade, imparsialidade, honestidade, integridade no igualidade.
Bainhira halao selesaun no rekrutamentu pessoal ba funsaun públika, tenke liu hosi konkursu
publiku ida ne’ebé avalia kualifikasaun, esperiensia no kompeténsia professional kandidatu
ne’e nian la ho diskriminasaun. Funsionáriu publiku simu salariu tuir servisu ne’ebé nia halao.
5) Saida mak rejime eskluzividade tuir artigu 9?
Rejime eskluzividade signifika katak funsionáriu publiku labele akumula servisu oioin ne’ebé
simu osan hosi funsaun públika no labele halao atividade ne’ebé maka halo nia independente
ka hakuran ninia dezempeñu profissional hanesan funsionáriu públiku. Iha esepsaun ba regra
ida ne’e bele hare iha n0. 2 artigu 9.
6) Saida mak konflitu interese tuir artigu 10?
Signifika esensialmente katak funsionáriu públiku labele iha interese diretu ba organizasaun
sira ne’ebé mak kontrola ka iha ligasaun komersial ho servisu públiku nian no iha
organizasaun públiku ka privadu ne’ebé bele hamosu konflitu interese entre ninia interese
privadu no dever professional. Funsionáriu públiku hotu hotu no kandidatu sira ba kargu iha
funsaun públika tenke deklara situasaun professional hosi nia kaben

Amar Page 6
7) Hau nia kaben bele sai hau nia superior hirarquico tuir artigu 11?
Labele. Ema ne’ebé iha ligasaun kazamentu ka hanesan aman ho oan, entre sira bele servisu
deit iha seksaun hanesan, departementu ka ministeriu bainhira ida la hatan diretamente ba ida,
ho esepsaun se iha aprovasaun ida hosi entidade kompetente.
8) Rekezitu importante saida mak tenke kumpri atu konkore ba pozisaun permanente iha
funsaun públika tuir artigu 14, (rekezitu ba nomeasaun) kandidatu ba rekrutamentu ba
pozisaun permenante iha administrasaun públiku tenke priense rekizitu minimu
hanesan tuir mai ne’e:

a. Tenke sidadaun timor oan


b. Tenke otas ki’ik liu 17 no boot liu 55
c. Nunka hetan kondenasaun ba kadeia to’o tinan rua (2) eh pratika hahalok ne’ebé latuir ho
nia kna’ar iha administrasaun públika
d. Iha kbiit matenek ka kualifikasaun ne’ebé regulamentu husu atu bele halao knar sira.
e. La hetan demisaun ruma hosi instituisaun estadu nian
f. Prontu atu koloka iha kualker parte iha teritoriu nasionál eh mos iha reprezentante ofisial
sira iha rai liur
g. Iha isin diak ho kbiit fiziku no mental atu halao funsaun ne’ebé nia konkore ba
h. Priense rekezitu espesial sira ba organismu ida ne’ebé nia kandidata a’an ba

9) Dokumentu saida deit maka sai hanesan komprovativu atu intrega hodi konkore ba
pozisaun permanente iha administrasaun públika tuir artigu 14, n0.2?

a. Sertidaun batismu ka RDTL


b. Boletim rejistu kriminal ikus liu
c. Sertifikadu abilitasaun akadémika no profisional
d. Deklarasaun katak la hetan demisaun hosi organismu estadu no simu atu koloka iha fatin
ne’ebé deit iha rai laran ka reprezenta ita nia rain iha rai liur
e. Atestadu médiku
f. Dokumentu sira ne’ebé eziji iha regulamentu espesifiku

10) Administrasaun públika iha konkursu oin hira tuir artigu 15?
Iha konkursu oin rua (2):
a. Konkursu públiku, nakloke ba kandidatu hotu hotu
b. Konkursu internu, nakloke ba funsionáriu publiku hotu

11) Nomeasaun katak sa?


Nomeasaun mak lalaok unilateral ida iha administrasaun públika nia laran hodi priense fatin
mamuk ruma ho objetivu atu bele funsiona nafatin ho karakterprofissional
12) Dever no direitu funsionáriu nian mak saida deit?
Artigu 40, funsionáriu publiku no ajente administrasaun sira iha dever jerál hodi transmite
konfiansa iha asaun ba administrasaun publiku hamutuk ho komunidade. Dever jerál hosi
funsionáriu públiku no ajente administrasaun nian mak hanesan tuir mai ne’e:

Amar Page 7
a. Lealdade
b. Obidiensia
c. Zelu
d. Sizilu
e. Izensaun
f. Asiduidade
g. Pontualidade

13) Dever espesial funsionáriu publiku no administrasaun públika tuir artigu 41


Dever espesial hosi funsionáriu públiku no ajente administrasaun nian mak hanesan tuir mai
ne’e:
a. Respeita no fo honra ba konstituisaun, simbulu nasionál, lei no prinsipiu Governu
Repúblika Demokratika Timor-Leste
b. Utiliza no promove ho kbiit tomak utilizasaun lian portugues no lian tetun nudar lian
administrasaun públika nian.
c. Halao knaar ho efetivu no efikas, la halis ba ema ida, profissinal nomos ho hahalok diak
d. Tama servisu fatin ho hatais kaber no mos
e. Tau interese nasaun nian as liu interese pessoal ka grupu
f. Fo fatin as ba dignidade governu no administrasaun públika
g. Hatan ho biban kedas ba buat hotu hotu ne’ebé governu husu
h. Hatudu transparansia bainhira halo kna’ar
i. Responsável ba kna’ar administrativa no finanseiru
j. Servisu ho laran mos, ordenadu, kompetente no efisiente hodi defende estadu nia interese
k. kaer metin no hadia unidade nasionál, integridade, solidariedade no harmoniozu iha
funsaun publiku
l. hato’o kedas ba nia ulun boot informasaun hotu hotu ne’ebé bele halo a’atba estadu, liu liu
kona ba seguransa, osan no sasan riku soin material sira
m. sai nudar banati diak ba komunidade nomos respeita sidadaun sira, hodi la halo
diskriminasaun
n. halo juramentu no halo tuir juramentu funsaun públika
o. rai segredu professional

14) Tuir artigu 42, funsionáriu publiku no ajente administrasaun proibidu halo atividaade
balun mak hanesan:

a. halo atividade ne’ebé bele predujika estadu nia naran diak no dignidade
b. abuzu poder
c. uza estadu nia sasan riku soin, osan no buat seluk la tuir lei
d. hela ho sasan estadu, sosa, fan ka aluga la tuir lei
e. simu prezente ka lembransa hosi ema ruma bainhira buat hirak bele iha relasaun ho kna’ar
públikane’ebé sira halo

Amar Page 8
15) Artigu 44, Auzensia la ho justifikasaun mak hanesan saida deit?
Auzensia la ho justifikasaun maka kualker falta sira funsionáriu/a halo iha servisu fatin ne’ebé
la iha aprovasaun hosi superior hirarquico.Auzensia la ho justifikasaun bele hetan asaun
disiplinar.
16) Artigu 45: kódigu étika
Funsionáriu publiku halo tuir iha nia atuasaun, kódíguétika ba funsaun konsta iha nia aneksu
estatutu funsaun públika.
17) Saida mak kódígu étika?

a. Kódígu étika ne’e hanesan normas ka regras lubun ida


b. Kódígu étika ne’e halo distinsaun entre ida ne’ebé los no ida ne’ebé lalo’os ba
konviviensia iha sosiedade, estabele buat ida ne’ebé mak los, lalo’os ne’ebé liga ona ho
karater ba asaun no desizaun. Étika mos bele define hanesan siensia komportamentu moral
nian, tamba estuda no determina forma tuir saida maka elementus integrantes hosi grupu ka
hosi sosiedade ida tenke halo tuir.
c. Kódigu étika hatudu regras ne’ebé mak kontrola hahalok ba ema hotu iha organizasaun
ida, iha kazu konkretu, hahalok funsionáriu publiku no ajente administrasaun publiku iha
funsaun publiku timor-leste nian. Maskeétika la aplika pena legal, kódíguétika halo listajem
ida kona ba normas internas kumprimentu obrigatoriu.

18) Tamba sa maka importante tebes hamosu kódígu étika ba funsaun públika iha timor
leste?
Tamba hanesan maneira ida atu aumenta integrasaun entre funsionáriu sira no atu ajuda sira
ne’ebé maka sente katak iha komitmentu ho administrasaun públika. Kódíguétika nee mos fo
dalan ba uniformizasaun kritériu iha funsaun públika no tulun sira ne’ebé maka tenke foti
desizaun. Serve mos hanesan perametrus ba solusaun konflitu sira nian no hahalok la diak
ruma hosi funsionáriu balun. Karik sira n’e hotu respeita ona, kódíguétika sei lori harmonia,
ordem, transparensia no trankuilidade iha administrasaun públika.
19) Prinsipiu hosi kódíguétika nian maka saida deit?
Tuir previstu ona iha kódígu étika funsaun públika nian prinsipiu ne’e iha 15, ezemplu
balun mak hanesan tuir mai ne’e:
a. Tau iha as liu interese nasaun nian, defende independensianasionálne’ebé proklama ona iha
loron 28 fulan novembru tinan 1975 no respeita valor moral no kultural iha timor leste.
b. Halo tuir lei jerál no lei sira ne’ebé relasiona ho funsaun públika
c. Implementa no promove respeitu ba direitus humanos, estadu direitu no prinsípiu
demokrátiku
d. Sai modelu ba integridade pessoal, autentisidade no laran mos, buka nafatin atu kontribui
ba reputasaun diak funsaun públika nian liu hosi hahalok diak lor-loron nian.
e. Servi publiku sira ho delikadeza, no tau interese publiku iha as liu hotu hosi interese
privadu sira.
f. Servi publiku sira la ho diskriminasaun ka intimidasaun, inklui abuzu seksual, no la halo
abuzu verbal ka fíziku ne’ebé iha relasaun ho servisu

Amar Page 9
g. La simu favor ruma, oferta, suporta ka prenda seluk hodi troka atu halo ezekusaun ka
omisaun ba atividade ofisial.

20) Dever sira seluk tuir artigu 46-48 mak hanesan:


Funsionáriu publiku iha obrigasaun atu halao nia funsaun ba fatin ne’ebé nomeadu ba iha
prazu loron 30 nia laran hahu hosi loron nomeasaun nian. Iha ezersisiu ba funsaun,
funsionáriu sira proibi atu subar ka foti dokumentu, hanesan mos halo impedimentu ba
prosesu legal iha ezersisiu funsaun públika nian.Bainhira funsionáriu ida iha koñesimentu
katak iha violasaun ruma kona ba estatutu ka regulamentu, obrigatoriamente tenke hato
situasaun ida ne’e ba nia superior hirarquico.
21) Funsionaariu ka ajente administrasaun públika iha direitu tuir artigu 49-56 mak
hanesan tuir mai ne’e:
a. Halao funsaun ba iha fatin ne’ebé nia hetan nomeasaun ba
b. Simu vensimentu no remunerasaun tuir leine’ebé iha
c. Hetan kondisaun servisu ne’ebé naton no iha protesaun ba nia a’an rasik
d. Iha intervalu ruma lorloron atu bele ba han no deskansa oituan
e. Iha direitu ba lisensa anual
f. Sei hetan avaliasaun hosi servisu fatin hosi tempu ba tempu
g. Tuir kursu formasaun professional hodi hasae kapasidade no kualidade funsionáriu nian
h. Hetan asesu iha kareira ida idak tuir regulamentu ne’ebé iha
i. Hetan tratamentu ho lolos no ho respeitu
j. Hetan abonu no ajuda de kustu tuir lei ne’ebé iha
k. Iha kazu transferensia medika ka destakamentu tuir estadu nia nesesidade, funsionáriu iha
direitu atu hetan transporte ba sira nia a’an no sira nia familia ne’ebé hatur ona iha estatutu
funsaun públika.
l. Hetan asistensia medika no aimoruk ba sira nia a’an no sira nia familia, tuir lejislasaun
espesifika ne’ebé iha.
m. Hetan reforma no simu pensaun hotu ne’ebé tuir lei
n. Hetan biban atu hato lia fuan rasik, molok hetan kastigu
o. Ba hasoru ulun boot, bainhira sente katak lahetan direitu ruma

22) Oinsa maka itabele kandidata a’an ba tuir formasaun profissional no atu hasae ita nia
kualifikasaun?
Instituisaun ne’ebé mak ita servisu ba bele promove, iha tinan nia laran kona ba asaun ba
formasaun, workshop, reuniaun no painel ba diskusaun sira ne’ebé bele hasae funsionáriu nia
kualifiksaun.
23) Oinsa ita bele hatene katak ita nia salariu ne’e koresponde ho ita nia ketegoria no
kareira professional tuir artigu 65-72?
Funsionáriu no ajente administrasaun públika sira iha direitu ba remunerasaun tanba servisu
sira ne’ebé sira halao no ida ne’ebé konstitui ona hosi salariu, bele mos aumenta hosi
suplementu sira, bainhira iha direitu ba sira atu hetan.

Amar Page 10
24) Se ita la kumpri ita nia dever, abuza ita nia funsaun sira hanesan funsionáriu ka
prejudika estadu, konsikuensia saida maka ita sei hetan tuir artigu 73-106?
Hanesan trabalhador estadu nian tenke iha konsekuensia hanesan, se viola dever sira, bele
hetan kastigu. Violasaun ba dever jerál no espesial sira hanaran “infrasaun disiplinar” no pena
sira ne’ebé bele aplika ba maka hanesan tuir mai n’e:
a. Represaun
b. Represaun por escrita
c. Multa
d. Suspensaun
e. Inatividade
f. Apozentasaun kompulsiva
g. Demisaun

III. LEI NO.7/2009, IHA 5 JULHO, KONA BA HARI KOMISAUN FUNSAUN PÚBLIKA

1. Bainhira mak kria komisaun funsaun públika?


Komisaun funsaun públika (KFP) hari iha loron 15 fulan julho tinan 2009, hosi parlamentu
nasionál ho proposta IV Governu Konstitusional nian
2. Tuir artigu 8, kompozisaun hosi KFP nian oinsa?
KFP iha membru nain 5. Rua (2) eleitu hosi parlamentu nasionál no restante, inklui prezidente
nomeia hosi governu
3. Tuir artigu 9, se mak bele sai komisariu/a?
Sidadaun timor oan ne’ebé iha koñesimentu no esperiensia iha área hanesan Polítika Públika,
Jestaun, Administrasaun Públika, Direitu, Relasoens Industriais no Empregu.
4. Tuir artigu 9, se mak la bele nomeia sai hanesan komisariu?

a. Prezidente Repúblika
b. Membru Parlamentu Nasionál
c. Membru Governu
d. Majistradu Judisiais no Majistradu Ministeriu Publiku ne’ebé halao hela funsaun
e. Kandidatu ba kargu eletivu
f. Funsionáriu setor publiku ne’ebé halao hela funsaun
g. Dirijentes partidu politiku

5. KFP serve atu halo sa?


Hanesan entidade independente ne’ebé ho objetivu atu garante funsaun públika ida izenta,
imparsial, bazeia ba meritu, ho profissionalismu ida as ne’ebé fornese servisu ida ho kualidade
ba estadu no ba populasaun timor leste. Tenke halo jestaun efisiente, efetiva no dezempeñu
ekonomiku hosi setor publiku ne’ebéfunsionáriu no ajente administrasaun públika sira hotu
hetan tratamentu ida justu no adekuadu.

Amar Page 11
6. Tuir artigu 1, KFP hatan diretamente ba se?
KFP tutela no superintendensia ba Primeiru Ministru, maske iha autonomia administrativa,
finanseira no teknika. Iha funsaun hanesan hodi foti desizaun, fo orientasaun, dezenvolve
polítika no prosedimentu, aplika pena no apresia rekursu ne’ebé iha relasaun ho setor públika
7. Tuir artigu 5 KFP nia funsaun no atribuisaun mak sai?
Funsaun no atribuisaun KFP mak hanesan tuir mai ne’e:
a) Garante katak rekrutamentu no selesaun halao ho baze por meritu
b) Promove respeitu ba kódíguétikane’ebé previstu iha estatutu funsaun públika
c) Hadia jestaun no administrasaun planeamentu, dezempeñu organizasaun no pratika forsa
trabalho
d) Garante dezenvolvimentu kapasidade no formasaun professional
e) Dezenvolve no implementa estratejia ba jestaun no dezenpeñu ba servisu sira ne’ebé iha
setor publiku
f) Instaura, lori no deside prosesu disiplinar no aplika pena
g) Deside rekursus no deside kona ba reabilitasaun
h) Akonselha governu kona ba remunerasaun no termu kondisaun empregu no nia benefisiu
i) Realiza rekrutamentu, nomeasaun no promosaun iha setor públika, mos bele delega tuir
termu lei.
j) Enkamiña asuntu sira ho konsiderasaun provedor ba direitus humanus no justisa,
prokurador jerálrepúblika, inspector jerál no entidades kompetentes

8. Tuir artigu 19, saida mak selesaun por meritu?


Meritu katak excelensia, superior, matenek badaen as liu, no mos ideia atu hetan rekompensa
ida.
Selesaun por meritu, iha relesaun ho rekrutamentu no promosaun ba trabalhador sira iha setor
públika, ne’ebé mak halibur kondisaun ba halo sira sai diferente no merese dunik atu sai
funsionáriu publiku.
Kuantidade no kualidade ba kompeténsia, aptidaun, kualifikasaun, koñesimentu, esperiensia
no karakteristika ema ida nian ne’ebé relevante atu kumpri obrigasaun sira iha funsaun
públika.
Karik ekipa juri hare katak relevante bele mos tau iha dezempeñu servisu sira ne’ebé halao tia
ona, dezempeñu uluk nian no potensia evolusaun ema ida idak nian.
9. Tuir artigu 6, orientasaun, desizaun no kompeténsia KFP nian mak saida deit?
orientasaun, desizaun no kompeténsia mak hanesan tuir mai ne’e:
a) Rekrutamentu no selesaun
b) Formasaun no dezenvolvimentu kapasidade
c) Nomeasaun ba substituisaun
d) Kualifikasaun professional
e) Klasifikasaun ba funsaun sira
f) Termus no kondisaun servisu nian

Amar Page 12
g) Pratika administrativa no jestaun iha setor públika
h) Infrasaun disiplinar, rekursus no konsolidasaun laboral
i) Asuntu sira seluk iha relasaun ho kompeténsia komisaun ne’ebé estabelese ona iha lei
kriasaun KFP

10. Sekretariadu komisaun funsaun públika (SKFP) nia funsaun atu halo sai tuir artigu
13?
SKFP nia funsaun atu jere no sertifika dezempeñu diak pessoal komisaun nian no mos atu
implementa desizaun KFP nian.
IV. DEKRETU LEI N0.20/2011, IHA 8 JUNHO, KONA BA REJIME KAREIRA BA KARGU
DIRESAUN NO XEFIA IHA ADMINISTRASAUN PÚBLIKA.

1. Tuir artigu 3, se mak iha direitu atu hola parte iha kareira administrasaun públika?
Funsionáriu publiku permanente mak bele hola parte iha kareira administrasaun públika
2. Tamba sa mak funsionáriu kontratadu estadu nian halo kontratu ho termu sertu maibe
refere mos ba kategoria, grau no eskalaun?
Atu bele define salariu no regalia sira seluk (espesialmente suplementu), hare mos ba
abilitasaun akademika no esperiensia funsionáriu kontratadu nian. Ne’e la signifika katak sira
mos bele hola parte iha kareira administrasaun públika.
3. Tuir artigu 5, presiza saida deit mak bele tama iha kareira administrasaun públika?
Kandidatu tenke tama iha prosesu rekrutamentu tuir meritu, halo prova no halo estajiu
bainhira ezize.
4. Tuir artigu 6, abilitasaun no koñesimentu saida deit mak presiza iha rekrutamentu ba
administrasaun públika?
Abilitasaun no koñesimentu sira ne’e presiza dunik no mos depende ba kategoria no grau
ne’ebé mak kandidata a’an ba.
5. Tuir artigu 8, atu tama iha adminitrasaun públika tenke domina didiak lian ofisial rua
(2) tetun no portuges?
Tenke iha koñesimentu minimu lian ofisial ida portugues ka tetun, labele haluha katak iha
estatutu funsaun públika, artigu 41, alinea b, dehan katak funsionáriu no ajente
administrasaun públika tenke “utiliza no promove lian portugues no tetun hanesan lian
administrasaun públika nian”. Ne’e dehan katak, molok atu hili sai funsionaariu publiku,
tenke hatene lian rua ne’e hotu no laos ida deit. Ba funsaun balun presiza dunik hatene lian
sira seluk hanesan lian Ingles no Indonesia.
6. Sa diferensa entre kareira rejime jerál no kareira rejime espesial?
a) Kareira rejime jerál hanesan indikadu ba funsionáriu komun iha administrasaun públika
b) Kereira rejime espesial dirijidu ba funsionáriu publiku sira ne’ebé halao kna’ar
profissional ho karaterístika espesifiku. Kareira sira ne’e orienta hosi Diploma Ministerial
ida.
Ezemplu mak hanesan tuir mai ne’e:

Amar Page 13
 Kareira dosente universitariu
 Kareira professional saude
 Estatutu ofisial justisa
 Kareira especial guarda prizional

7. Tuir artigu 18, kargu ba diresaun no xefia mak hanesan?


i. Kargu ba diresaun mak hanesan:
a. Director-jerál
b. Director nasionál
c. Director distrital
ii. Kargu ba xefia mak hanesan:
a. Xefe departamentu
b. Xefe seksaun

V. DEKRETU LEI N0.19/2011, KONA BA REJIME AVALIASAUN DEZEMPEÑU BA


FUNSIONÁRIU ADMINISTRASAUN PÚBLIKA

1. Tuir artigu 1 no 2, Funsionáriupubliku no ajente administrasaun hotu,


obrigatoriamente hetan avalisaun dezempeñu
Sim, obrigatoriu atu halo avalisaun dezempeñu ba dirijentes, funsionáriu no ajente sira iha
orgaun administrasaun direta estadu nian, hanesan mos institutu publiku no entidade
autonoma sira seluk, la depende ba titulu juridiku relasaun ho servisu nian, maske kontratu
ne’e ho prazu boot liu fulan nen (6).
2. Tuir artigu 7, oinsa ho periodu avalisaun dezempeñu nian?
Avalisaun dezempeñu halao tinan tinan hahu iha fulan janeiru no iha marsu.
3. Tuir artigu 3, tamba sa maka presiza halo avalisaun dezempeñu ba funsionáriu no
ajente aministrasaun públika?
Avalisaun dezempeñu serve atu avalia, responsabiliza no rekoñese meritu dirijente,
funsionáriu no ajente administrasaun públika sira nian, hodi halao kna’ar ida produtivu no
konkretizasaun objetivu servisu no organismu públiku.
Serve mos atu avalia funsionáriu sira iha periodu probatoriu atu satisfas kondisaun sira hodi
integra ba kareira ida iha funsaun públika. Serve mos atu atinje objetivu sira tuir mai ne’e:
a. Atu motiva funsionáriu no ajente sira
b. Atu hadia funsionáriu nia dezempeñu profissional
c. Atu insentiva komunikasaun entre xefia no nia subordinadu sira
d. Atu hadia jestaun iha rekursus humanus
e. Atu promove kualidade prestasaun servisu sira ba publiku
f. Atu identifika nesesidade sira kona ba kapasitasaun ne’ebé bele atu hadia dezempeñu no
atu ajuda halao objetivu instituisaun nian.

Amar Page 14
4. Tuir artigu 5, ema seluk bele asesu ba ita nia prosesu avalisaun ka?
Lae, ba deit sira ne’ebé tama iha prosesu avalisaun dezempeñu nian (avaliador no avaliadu)
maka bele hetan asesu ba prosesu avalisaun, tamba sira sujeitu ba dever sijilu, avalisaun tenke
konfidensial.
5. Tuir artigu 11, sa konsekuensia mak ita hetan iha avalisaun?
Efeitu ba Avalisaun dezempeñu mak hanesan:
a) Promosaun no progresaun ba kareira no kategoria
b) Konversaun nomeasaun provizoria ba definitiva/permanente
c) Renovasaun ba kontratu
d) Atu orienta asaun iha kapasitasaun no dezenvolvimentu

6. Tuir artigu 14, eskala ba avalisaun mak oinsa?


Avalisaun dezempeñu hetan hosi soma global ba fator sira hotu, mak hanesan tuir mai ne’e:
a. Muito Bom ----pontus 33 ka liu
b. Bom ----pontus 24 to 32
c. Sufisiente ----pontus 15 to 23
d. Insufisiente ----pontus 14

7. Tuir artigu 17, se mak iha direitu atu halo avaliasaun dezempeñu ba funsionáriu?
Avalisaun halo hosi superior hirarquico imediatu ba funsionáriu avaliadu ka hosi
funsionáriune’ebé iha responsabilidade ba kordenasaun servisu. Ema ne’ebé halo avalisaun
hanaran avaliador.
8. Tuir artigu 20 no 21, avalisaun dezempeñu ordinaria no estraordinaria iha nia diferensa
iha ne’ebé?

a) Avalisaun dezempeñu ordinaria maka tinan tinan halo ba funsionáriu sira ne’ebé okupa
kargu diresaun, xefia no funsionáriu publiku sira ne’ebé halo ona servisu durante tinan
kotuk.
b) Avaliasaun dezempeñu estraordinariu halo ba direjentes, funsionáriu, no ajente sira ne’ebé
la iha kondisaun atu hetan avalisaun ordinaria no ba funsionáriu sira ne’ebé maka atu hotu
periodu probatoriu.

9. Tuir artigu 22, oinsa mak atu halo avaliasaun ba diretor no xefe sira?

a. Diretor-jerál mak avalia diretor nasionál no diretor munisipal


b. Diretor nasionál mak avalia xefe departamentu
c. Diretor-jerál la hetan avalisaun, maibe hetan klasifikasaun iha tinan ikus tuir kedas ninia
nomeasaun. Maibe diretor-jerál mos bele husu avaliasaun estraordinaria ida.

Amar Page 15
10. Tuir artigu 23 to 29, faze saida deit mak ba prosedimentu iha avaliasaun?
Prosedimentu ba avalisaun iha faze hanesan tuir mai ne’e:
a) Avaliasaun
b) Homolgasaun no komunikasaun ba funsionáriu avaliadu
c) Rekursus ba komisaun funsaun públika. funsionáriu bele halo kona ba ninia avaliasaun
maibe justifikasaun ba rekursus ne’e labele fali sai hanesan sasukat ho avaliasaun
funsionáriu sira seluk nian ka ho avaliasaun tinan sira liu ba.

VI. DEKRETU LEI NO.21/2011, 8 JUNHO, KONA BA REJIME LISENSA NO FALTA


TRABALHADOR SIRA IHA ADMINISTRASAUN PÚBLIKA

1. Tuir artigu 3 to 10, sa diferensa entre lisensa no falta?

a) Lisensa maka auzensia funsionáriu ka ajente ida halo ho forma previstu, nia komunika no
hetan ona autorizasaun antes.
b) Falta maka auzensia iha loron tomak ka loron sorin deit iha periodu normal servisu nian.
Nune mos auzensia la ho autorizasaun iha oras servisu ka la mosu iha fatin nia desloka ba
bainhira halao nia misaun servisu ida.

2. Tuir artigu 3, lisensa sai deit maka funsionáriu no ajente administrasaun públika sira
iha direitu?
Funsionáriu no ajente administrasaun públika sira iha direitu ba lisensa sira mak hanesan tuir
mai ne’e:
a) Lisensa anual
b) Lisensa médika
c) Lisensa ba lutu
d) Lisensa ba maternidade
e) Lisensa ba paternidade
f) Lisensa ba efeitu kazamentu
g) Lisensa ba fins estudu
h) Lisensa la ho vensimentu
i) Lisensa especial la ho vensimentu

3. Tuir artigu 12, falta ho justifikasaun saida deit maka funsionáriu sira iha direitu?
Falta ho justifikasaun ka konsidera hanesan mos lisensa maka falta sira hanesan tuir mai ne’e:
a) Ba kazamentu
b) Ba lutu (familia rasik mate)
c) Ba maternidade
d) Ba paternidaade
e) Ba halo konsulta médika
f) Tamba moras
g) Tamba asidente trabalho

Amar Page 16
h) Ba kumpri obrigasaun legal sira
i) Ba halo prova konkursu ruma
j) Ba halo ezame obrigatóriu ruma atu ba tuir formasaun akadémika ka profissional

4. Tuir artigu 32, saida mak falta la ho justifikasaun?


Maka falta sira ne’ebé halao ho motivu la hatur iha rejime falta no lisensa no la iha
justifikasaun ho prova ezejidu ida ka bainhira iha jusifikasaun maibe lalos/falsu
5. Tuir artigu 5, bainhira iha hela ferias funsionáriu estadu sira iha direitu ba salariu ka
lae?
Sim, funsionaariu sira iha direitu ba salariu hanesan halao hela servisu. Iha periodu ferias
funsionáriu lalakon sira nia direitu no regalias.
6. Tuir artigu 7, saida mak mapa de ferias?
Hanesan planeamentu ba ferias iha determinadu servisu no/ka iha instituisaun públika. Iha
tempu markasaun ferias ba funsionáriu sira, departamentu rekursus humanus instituisaun
públika nian tenke verifika no delega servisu hirak ne’e ba ema ruma bele halao nafatin.
7. Tuir artigu 7, obrigatoriamentu ka lae elabora mapa de ferias? Tamba sa?
Sim, ne’e obrigatoria. Atu funnsionariu sira labele foti ferias iha tempu hanesan no servisu
sira bele lao nafatin. Nune’e mos obrigatoria atu fo koñesimentu mapa ferias ba funsionáriu
no ajente administrasaun públika sira.
8. Tuir artigu 7, to bainhira maka presiza prepara mapa de ferias?
Obrigatoriamente to loron 30 fulan novembro tinan tinan ba tinan oin mai.
9. Se funsionáriu ida foti ona ninia lisensa anual iha tinan ne’e, será nia sei iha direitu ba
ferias sira seluk hanesan: lisensa ba kazamentu, lisensa medika no lisensa lutu?
Sim, justifikasaun sira ba falta tamba lisensa ba kazamentu, ho razaun medika, ka tamba
parente ruma mate bele hato no direitu ba loron hirak ne’ebé fo labele hasai fali loron ferias
nian.
10. Tuir artigu 12, oin sa atu justifika falta sira?
Funsionáriu ka ajente tenke aprezenta komprovativu ne’ebé lolos molok hosi loron atu falta ka
loron 5 hafoin akontesimentu ne’e. Dokumentu sira ne’ebé atu aprezenta mak hanesan:
a. Iha kazu kazamentu nian mak kopia sertidaun kazamentu hosi igreja ka sertidaun RDTL.
b. Iha kazu moras nian maka atestadu médiku
c. Iha kazu ba kumpri obrigasaun legal, maka tenke aprezenta karta notifikasaun hosi tribunal
11. Tuir artigu 13, funsionáriu ida bele falta loron hira ho motivu atu ba kaben?
Funsionáriu ka ajente ida bele falta loron lima (5) tuir loron servisu normal
12. Tuir artigu 12 no 13,funsionáriu no ajente administrasaun públika sira iha direitu ba
lisensa kazamentu ka kazamentu barlakeadu (kazamentu tradisional)?
Kódígu sivil fo dalan (legal) ba kazamentu barlakeadu no kazamentu katoliku. Ho nune’e,
funsionáriu no ajente administrativu sira iha direitu ho efeitu ba kazamentu tradisional

Amar Page 17
(barlake), kazamentu reliziozu ka kazamentu sivil. Atu hateten katak lisensa ida ne’e so bele
goza deit bainhira noivu ne’e nafatin.
13. Tuir artigu 3 no 12, funsionáriu no ajente administrasaun públika sira iha direitu ba
lisensa ba koremetan (hasai lutu) ka lae?
Lae, iha deit direitu ba lisensa ka falta ho justifikasaun ho motivu funsionáriu ka ajente ne’e
rasik nia parente ruma ka ninia kaben mate. “lia kore metan” maske hanesan serimonia
tradisional ida importante relasiona ho atu hasai lutu maibe la enkuadra iha lisensa sira ne’ebé
hatur ona iha lei”
14. Tuir artigu 3 no 13, funsionáriupubliku iha direitu ba lisensa lutu?
Lisensa ba lutu ne’e fo ho motivu tamba familia ruma hosi fen ka laen mate. Loron lisensa ba
funsionáriu ne’e depende ba parentesku hosi funsionáriu ho ema ne’ebé mate, hanesan
deskreve tuir mai ne’e:
a) To loron 5 (hahu hosi loron servisu normal): fen ka laen, aman, inan, banin mane, banin
feto, abo feto, abo mane (hosi konjuge rasik), oan mane, oan feto, bei oan, nan no feton.
b) Loron 1 deit: tiu, tia no sobriñu/a,

15. Tuir artigu 15, funsionaria no ajente administrasaun públika sira iha direitu atu hetan
lisensa maternidade ka lae? No ba loron hira?
Sim, funsionaria no ajente administrasaun públika sira iha direitu atu hetan lisensa ba loron
65, sura hosi loron servisu normal nian, ho motivu ba partu
16. Tuir artigu 15 pontu 2, obrigatoriu ka lae funsionaria sira atu goza kedas loron 65 ne’e
hafoin partu?
Lae. Obrigatoriu atu goza kedas deit loron 40, sura hosi loron servisu normal nian, restu ne’e
bele goza hosi antes ka hafoin partu.
17. Tuir artigu 15 pontu 3, inan isin rua no nia iha hela ferias nia laran maka ninia bebe
moris iha periodu ida ne’e, será que nia lakon direitu ba loron restante hosi ferias ka
lisensa sorin hosi partu nian?
Lae, lisensa sira ba partu interompe ka suspende hela, nune’e karik bebe ne’e moris periodu
ferias, inan ne’e tama kedas ba lisensa maternidade. Ferias sira interompidu hela ne’e no loron
restu ne’e bele goza fali iha loron ikus mai tuir funsionáriu nia deside
18. Se funsionaria ida isin rua no hetan abortu, ka labarik mate iha kabun laran ka
labarik moris mai isin mate ona, mantem nafatin ninia direitu ba lisensa maternidade
ka lae?
Situasaun ida ne’e hakerek espesifikamente iha rejime ba lisensa no falta sira. Maibe iha
kualker sirkunstansia sira (abortu, bebe mate iha kabun laran moris mai la iha ona vida),
funsionaria ne’e hosi prinsipiu direitu atu hetan lisensa maternidade ba periodu tempu ne’ebé
deside ona, hafoin hosi analise ba situasaun ne’e rasik, hosi komisaun funsaun públika ka
instituisaun ne’ebé KFP delega kompeténsia ba efeitu ida ne’e. atu klarifika kona ba
signifikadu hosi:

Amar Page 18
a) Abortu: hanesan final natural ba gravidades ida ne’ebé ho termu mediku hateten katak
abortu espontanea
b) Nado-morto ka natimorto: mak naran ne’ebé fo ba bebe moris mai la ho vida ona
c) Nado-vivo ka nativivo: maka naran ne’ebé fo ba bebe sira ne’ebé moris mai ho sinal moris
hela (ezemplu: bebe ne’e dada is hela, fuan tuku hela, bebe ne’e tanis hela hafoin moris
mai, maibe mate fali hafoin liu tiha loron hirak.

19. Tuir artigu 16 pontu 1, funsionáriu no ajente mane iha direitu loron hira ba lisensa
paternidade?
Bainhirafunsionáriu ka ajente ida nia oan moris, funsionáriu ne’e iha direitu ba lisensa loron 3
konta husi loron normal servisu nian.
20. Tuir artigu 21, bainhira moras, oinsa atu justifika falta sira ne’e?
Falta tamba moras justifika liu hosi aprezentasaun dokumentu hirak mak hanesan tuir mai
ne’e:
a. Atestadu mediku
b. Deklarasaun hosi baixa hospitalar
c. Deklarasaun moras hosi sentru saude
d. Deklarasaun hosi junta medika

21. Tuir artigu 32, saida mak akontese ba funsionáriune’ebé maka aprezenta dokumentu
falsu hodi justifika falta?
Iha kazu ida ne’e konsidera injustifikada. Ho nune’e maka sei foti prosesu disiplinar. Ho
konsekuensia sira seluk maka KFP sei deside, funsionáriu lakon ninia vensimentu ba loron
sira nia falta no deskonta nia antiguidade servisu iha efeitu ba promosaun no apozentasaun.

VII. DEKRETU LEI NO. 22/2011, IHA 8 JUNHO, KONA BA REJIME BA KONKURSU,
REKRUTAMENTU, SELESAUN NO PROMOSAUN PESSOAL IHA
ADMINISTRASAUN PÚBLIKA

1. Rejime ba Konkursu, Rekrutamentu, Selesaun no Promosaun Pessoal iha


Administrasaun Públika atu halo saida?
Rejime ida ne’e atu regula prosesu iha rekrutamentu, selesaun no promosaun pessoal ba
kuadru sira iha administrasaun públika. Objetivu ikus hosi lejislasaun ne’e maka atu hadia
jestaun iha rekursus humanus no hato dinamizasaun iha kareira no satisfasaun iha espetativa
professionais hosi funsionáriu no ajente administrasaun públika.
2. Tuir atigu 5, Tipu konkursu iha oin hira?
Tipu konkursu iha oin rua: konkursu publiku no konkursu internu
3. Tuir artigu 5, saida maka konkursu publiku?
Hanaran konkursu publiku ba ida ne’ebé nakloke ba individu hotu hotu ne’ebé mak priense
rekezitu jerál sira iha estatutu funsaun públika no rekezitu espesifiku sira iha kuadru avizu
loke konkursu nian.

Amar Page 19
4. Tuir artigu 6, saida maka konkursu internu?
Konkursu internu loke los deit ba funsionáriu publiku sira no destina ba promosaun pessoal.
5. Artigu 23 to 43, prosedimentu saida deit maka instituisaun públika sira tenke respeita
bainhira loke konkursu?
Iha prosedimentu fundamental tolu mak hanesan:
a) Abertura ba konkursu
b) Kandidatura no admisaun
c) Klasifikasaun no provimentu

6. Tuir artigu 27, avizu abertura ba konkursu sira ne’e fo sai ka públika iha ne’ebé?
Avizu sira kona ba loke konkursu publiku ka internu públika obrigatoriamente iha fatin
hanesan tuir mai ne’e?
a) Jornal repúblika (II serie)
b) Orgaun imprensa nian atu informasaun ne’e bele to iha teritoriu nasionál (ezemplu:
jornal, radio no televizaun)
c) Bele mos fo sai ka taka iha kuadru avizu instituisaun públika nian no website.

7. Tuir artigu 29 to 30, saida mak sei akontese, bainhira ita entrega dokumentu sira la
kompletu ka la iha dokumentu komprovativu?
Kazu hanesan ne’e, sei la simu ita nia rekerimentu ba admisaun, no ita sei la liu iha konkursu
8. Tuir artigu 19, prova kona ba koñesimentu nian atu halo saida?
Prova kona ba koñesimentu atu serve hodi avalia kandidatu sira nia nivel koñesimentu
akademiku no professional ba funsaun sira ne’ebé kandidata a’an ba.
9. Tuir artigu 19, prova koñesimentu ne’e sempre halo ho hakerek?
Laos ho hakerek, prova koñesimentu ne’e bele halo ho hakerek, bele mos halo ho koalia.
Nune’e mos bele teorika ka pratika. Prova sira ne’e bele halao liu hosi faze ida no sira ne’e
naran ida bele sai eliminatoriu
10. Saida mak prova koñesimentu eliminatoriu
Espresaun prova koñesimentu eliminatoriu signifika katak, bainhira kandidatu ida la hetan
klasifikasaun iha prova koñesimentu, nia la liu kedas.

VIII. DEKRETU LEI N0. 20/2010, 1 DEZEMBRU, KONA BA REJIME SUPLEMENTU


REMUNERATORIU IHA ADMINISTRASAUN PÚBLIKA NO DEKRETU LEI N0.
23/2008, 21 DE JULHO, KONA BA AJUDA KUSTU BA DESLOKASAUN SERVISU IHA
RAI LIUR.

1. Tuir artigu 1, rejeme suplementu remuneratoriu iha administrasaun públika atu halo
saida?

Amar Page 20
Rejime ida ne’e atu regula atribuisaun suplementu remuneratoriu sira ba servisu iha rejime
turnu no nokturnu, servisu iha horas estraordinaria no iha lokal remota ka defisil asesu,
hanesan mos subsidiu ba ajuda kustu.
2. Dekretu lei kona ba ajuda kustu ba deslokasaun servisu iha estranjeiru atu halo saida?
Dekretu lei n0. 23/2008, 21 de julho, hodi regula atribuisaun iha ajuda kustu ba deslokasaun
servisu publiku ba rai liur, tamba titular no membru orgaun soberania, funsionáriu no ajende
administrasaun públika, kontratadu ekiparadu bainhira iha servisu ofisial.
3. Ajuda kustu kona ba deslokasaun ba rai liur atu halo saida?
Ajuda kustu ne’e ho finalidade atu fo atribuisaun ba kompensasaun ida bafunsionáriu publiku
no membru orgaun soberania, hodi suporta despeza hanesan alojamentu, hahan, transporte,
telephone,lavandaria no asosiadu sira seluk ho estadia, iha konsikuensia ba deslokasaun iha
estranjeira, ba servisu estadu nian. Tamba ne’e tenke hatene ida ne’e hanesan komplementu
ida ba remunerasaun.
4. Tuir artigu 2, funsionáriu no ajente administrasaun públika sira hotu iha direitu ba
suplementu hirak ne’e?
Laos funsionáriu no ajente administrasaun sira hotu, rejime ne’e la aplika ba pessoal iha kargu
no xefia sira. Karik ba rejime especial kareira nian la bele kria suplementu remuneratoriu
tamba suplementu ne’e la abranje iha dekretu lei ne’e.
5. Tuir artigu 3, saida mak servisu estraordinariu?
Servisu ne’e fo ba funsionáriu no ajente administrasaun públika sira atu halao iha
administrasaun públika, liu fali horas servisu normal nian
6. Tuir artigu 4, horas estraordinariu hira maka funsionáriu idabele hetan iha fulan ida?
Funsionáriu no ajente administrasaun públika sira bele servisu masimu iha horas hat nulu (40)
iha fulan ida nia laran. Atu bele hetan pagamentu ba horas hirak ne’e, supervisor imediatu
tenke aprezenta ba Diretor-Jerál lista prezensa ho rejistu mensal horas estraordinaria nian no
hetan aprovsaun hosi superior hirarquico.
7. Tuir artigu 8, saida mak servisu tuir turnu?
Servisu tuir turnu mak halao iha horas servisu tuir eskala ida kontinua, ka servisu la para
durante horas 24, iha loron 7 semana ida nia laran. Ne’e implika katak iha sabadu, domingu
no feriadu mos servisu nafatin no horas servisu fahe tuir periodu, atu nune’e loron no horas
servisu normal lor-loron nian iha funsionáriu atu asegura nafatin servisu.
8. Tuir artigu 8, turnu saida deit maka eziste?

a) Diurnu(dader): hahu hosi horas tuku 6:00 ba to tuku 10:00 (dader)


b) Vespertinu (lorokraik): hahu hosi horas tuku 13:00 to tuku 17:00 (lorokraik)
c) Noturnu (kalan): hahu hosi horas tuku 20:00 to tuku 22:00 (kalan)

Amar Page 21
9. Ajuda kustu ba rekolokasaun
Funsionáriu publiku sira ne’ebé mak transfere ka destaka ba fatin seluk ne’ebé la hanesan
uluk nia ezerse funsaun, iha direitu transporte ba nia a’an no mos nia familia ne’ebé nia
responsabiliza no bagajem, hanesan mos pagamentu ba subsidiu fulan fulan ba selu uma ho
valor 100 USD (dolar atus ida), karik estadu la desponibiliza habitasaun. Funsionáriu hirak
ne’e hetan mos direitu ba ajuda kustu ida proporsional tuir distansia hosi fatin servisu nian.
10. Suplementu ba servisu iha fatin remota ka defisil asesu
Suplementu ida ne’e selu deit bainhira funsionáriu sei moris no servisu iha fatin ne’ebé
konsidera remota ka defisil asesu. KFP aprova ona iha fulan novembru 2012, tabela kompleta
ba lokalidade hotu ne’ebé konsidera remota, remota los no estremamente remota.

IX. DEKRETU LEI N0.38/2012, 1 DE AGOSTO, KONA BA REJIME BA FORMASAUN NO


DEZENVOLVIMENTU IHA FUNSAUN PÚBLIKA NO DEKRETU LEI N0. 12/2009, 18
DE FEVEREIRU, KONA BA REJIME KAPASITASAUN BA REKURSUS HUMANUS
IHA FUNSAUN PÚBLIKA.

1. Tuir artigu 1, rejime formasaun no dezenvolvimentu ba funsaun públika atu halo saida?
Rejime ida ne’e atu tulun hodi reforsa kapasidade funsionáriu sira iha funsaun públika ho
dalan atu funsionáriu sira bele halao kna’ar ida diak liu tan, hadia kualidade iha jestaun no
lideransa, hadia atetude no komportamentu no atu prepara funsionáriu ba funsaun sira ho
responsabilidade ne’ebé boot liu.
2. Dekretu lei n0.12/2009, 18 de fevereiru, kona ba rejime kapasitasaun rekursus humanus
ba funsaun públika atu halo saida?
Rejime ba kapasitasaun rekursus humanus regulamenta atribuisaun bolsa estudu ba
funsionáriu publiku no nudar resposta administrasaun públika ba problema principal balun iha
funsaun públika: ne’ebé menus husi professional espesializadu iha area interese estadu nian.
Guvernu hakarak avansa ba hari administrasaun públika ida kualifikada, liu hosi adaptasaun
polítika kapasitasaun rekursus humanus. Administrasaun públika hakarak katak professional
sira iha funsaun públika hetan kualifikasaun ne’ebé apropriadu, teknika no efisiente, atu hari
korpu professional ho kualidade ida deit, hodi hatan ba nesesidade sidadaun nian. Ho motivu
ida ne’e rejime ba kapasitasaun permite implementa konsesaun bolsa estudu ba funsionáriu
sira, desde ke sira kompremete atu fila mai funsaun públika hodi tau iha pratika koñesimentu
ne’ebé sira hetan.
3. Saida mak rejime kapasitasaun ka Rekursus Humanus iha funsaun públika preve?
Rejime ida ne’e preve direitu no dever ba bolseiru sira, indika prosesu no rekezitu ba
kandidatu sira, prosesu ba atribuisaun no renovasaun bolsa estudu, hanesan mos termu no
kanselamentu bolsa estudu.

Amar Page 22
4. Tuir atigu 8, saida mak kompeténsia Komisaun Funsaun Públika nian ba intervensaun
iha atividade formasaun no dezenvolvimentu?
Komisaun Funsaun Públika iha kompeténsia sira hanesan: aprova polítika no prosedimentu,
aprova lisensa, apoia iha identifikasaun nesesidade ba formasaun, recolha no mantem
informasaun kona ba formasaun
5. Tuir artigu 9, saida mak INAP nia kompeténsia ba atividade formasaun no
dezenvolvimentu?
INAP iha nia kompeténsia mak hanesan tuir mai ne’e:
a) Atu dezenvolve no implementa atividade ba formasaun pre-servisu no servisu
b) Atu dezenvolve no implementa formasaun seluk no atividade ba forsa trabalho iha funsaun
públika
c) Atu kordena asaun ba formasaun no dezenvolvimentu iha area administrasaun
públikane’ebé oferese ba INAP hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira.

6. Tuir artigu 10, saida mak kompeténsia kada diretores-jerais iha liñas ministeriais kona
ba formasaun no dezenvolvimentu?
Diretor-jerál sira tenke dezenvolve no públika planu formasaun no dezenvolvimentu ba nia
instituisaun, autoriza pessoal subordinadu frekuenta asaun formasaun no dezenvolvimentu,
no identifika nesesidade ba formasaun no dezenvolvimentu.
7. Tuir artigu 11, saida mak supervisor sira nia kompeténsia?
Supervisor sira tenke: jere dezenpeñu pessoal sira nian, monitoriza nafatin servisu
ne’ebéfunsionáriu sira dezenvolve, orienta servisu ba funsionáriu sira foun no fo apoio ba
membru iha ekipa hodi identifika nesesidade individual ba formasaun no dezenvolvimentu.
8. Tuir artigu 13, saida deit mak direitu no dever funsionáriu nian relaciona ho atividade
formasaun no dezenvolvimentu?
Funsionáriu sira tenke: partisipa iha atividade formasaun, halo planu dezenvolvimentu ba nia
kompeténsia professional, hamutuk ho nia superior no partisipa iha minimu horas hat nulu
(40) kada tinan iha nia formasaun no dezenvolvimentu.
9. Tuir artigu 15, kondisaun saida mak funsionáriuida tenke iha hodi bele selesionadu ba
formasaun?
Kandidatu ida atu tuir formasaun tenke: prenxe rekezitu jerál sira ba empregu no tempuservisu
ezizidu, prenxe rekizitu espesifiku ba kapasidade teknika no kompeténsia linguistika,
frekuenta kursu ida ne’ebé relevante ba servisu no iha kapasidade atu aprende no aplika saida
mak nia aprende ona iha formasaun.
10. Tuir artigu 16-18, saida mak dezenvolvimentu ho baze iha servissu?
Dezenvolvimentu ho baze iha servisu relasionadu ho pratika no inklui indusaun (sesaun
instrusaun aprezenta ba funsionáriu foun sira kona ba sira nia direitu no dever) orientasaun
sira ne’ebé relasiona ho servisu, obrigatoriu ba fulan dahuluk servisu nian.

Amar Page 23
11. Tuir artigu 19, saida deit maka atividade sira kona ba formasaun iha rai laran?
Ne’e mak atividade sira ne’ebé realiza kona ba formasaun iha timor-leste, ho tempu tomak ka
tempu balun deit ka formasaun dezenvolvimentu ba aptidaun teknika principal ba area sira
ne’ebé funsionalismu publiku nian.
12. Tuir artigu, 19, 20, 21 no 22, formasaun iha rai laran ne’e obrigatoria ka lae?
Formasaun iha rai laran ne’e bele obrigatoria no mos bele opsional mak hanesan tuir mai ne’e:
a) Obrigatoria: bainhira determina hosi Komisaun Funsaun Públika ka ba instituisaun ne’ebé
nia servisu ba. Funsionáriu hotu tenke frekuenta formasaun obrigatoria tuir nia kategoria,
grau ka funsaun teknika.
b) Opsional: bainhira funsionáriu sira tuir hela kondisaun jerálba selesaun ne’ebé hakerek ona
iha artigu 15, ka bainhira iha relasaun ho abilidade prioritaria funsionáriu ida nian kona ba
servisu ne’ebé nia halao ba.

13. Tuir artigu 25, funsionáriu hotu bele kandidata a’an ba rejime formasaun no
dezenvolvimentu iha rai liur?
Laos funsionáriu hotu bele kandidata a’an: funsionáriu sira ne’ebé servisu ona tinan ida (1)
maka bele kandidata a’an ba formasaun.
14. Tuir artigu 28 no 29, obrigasaun saida mak funsionáriu tenke halo bainhira remata
ona formasaun iha rai liu?
Bainhira konklui ona formasaun iha rai liu funsionáriu tenke:
a) Hahu viajem fila iha loron tuir kedas
b) Fila ba servisu hafoin to ona iha timor-leste
c) Aprezenta relatoriu retornu nian

15. Tuir aartigu 29, saida mak relatoriu retornu nian?


Relatoriu retornu maka relatoriu ida permenorizadu ba buat hotu ne’ebéfunsionáriu frekuenta
iha formasaun ka atividade seluk ba dezenvolvimentu iha rai liur tenke aprezenta ba entidade
ne’ebé autoriza ona formasaun. Relatoriu ne’e tenke prepara kedas atu remata formasaun ka
atividade no entrega iha prazu maximu semana rua (2) hafoin fila ona ba servisu. Relatoriu
ne’e tenke inklui:
a) Diskrisaun kona ba materia ne’ebé mak funsionáriu ne’e hetan iha formasaun
b) Proposta ida kona na abilidade no koñesimentu sira ne’ebéfunsionáriu ne’e bele fahe iha
servisu fatin
c) Proposta ida oinsa informasaun ne’e bele fahe ho pessoal ne’ebé relavante iha instituisaun

16. Tuir artigu 30 to 42, kualker funsionáriu publiku bele kandidata a’an ba bolsa estudu?
Lae, funsionáriu tenke servisu nu minimu tinan rua (2) tu-tuir malu no tenke kandidata a’an ba
bolsa estudu iha kursu ne’ebé iha relasaun direta ho area servisu funsionáriu ne’e nian.
Tenke mos husu ba Komisaun Funsaun Públika konsesaun lisensa la ho vensimentu ka ho
vensimentu no halo kontratu adezaun ida. Bainhira estuda remata, tenke hatama relatoriu fila
mai servisu fatin.

Amar Page 24
17. Tuir artigu 35, saida mak kontratu adezaun?
Kontratu adezaun mak dokumentu ida ne’ebé kandidatu aprovadu atu hetan lisensa ho
vensimentu ba fins estudu tenke asina molok hahu kursu. Liu hosi kontratu ne’e, funsionáriu
iha obrigasaun atu fila ba servisu iha funsaun públika hafoin konklui ka termina tiha nia kursu
ba periodu ne’ebé determinadu ona tuir kontratu adezaun nian.
18. Tuir artigu 44 no 45, se mak bele kandidata a’an ba rejime asistensia estudu
akademika?
Funsionáriu publiku sira ne’ebé servisu iha durante tinan tolu (3) la kotu kotu no hetan
avalisaun dezempeñu minimu “BOM”. Konsesaun rejime ne’e nian depende ba previzaun
orsamental no autorizasaun hosi Komisaun Funsaun Públika, Diretor-Jerál ka Diretor
Nasionál, ne’ebé tuir kategoria professional kandidatu nian.
19. Tuir artigu 43, rejime ne’e preve iha saida deit?
Rejime ne’e preve mak hanesan tuir mai ne’e:
a) Dispensa semana ida ba horas hat (4) hodi atende aula no exame
b) Auxiliu monitariu ba despeza edukasional ( ho montante varia tuir nivel akademika
ne’ebéfunsionáriu hakarak atu halo graduasaun)

X. HISTORIA NASIONÁL TIMOR-LESTE

1. Timor-leste proklama nia independensia unilateral iha data, fulan, tinan no iha fatin
ne’ebé?
Timor-leste proklama nia independensia iha loron 28 fulan novembru tinan 1975, iha sidade
dili, fatin proklamasaun nian mak iha Palasiu Governu nian oin.
2. Se mak proklamador independensia unilateral 28 novembru 1975?
Autor ba proklamasaun independensia unilateral mak Senhor Francisco Xavier do Amaral
3. Se mak prezidenterepúblika RDTL ba dahuluk?
Prezidenterepúblika RDTL dahuluk mak Senhor Francisco Xavier do Amaral
4. Se mak primeiru ministru RDTL ba dahuluk?
Primeiru ministru RDTL dahuluk mak Senhor Nicolau dos Reis Lobato
5. Indonesia hahu invade timor-leste iha data, fulan no tinan saida?
Indonesia hahu invade timor-leste iha loron 7 fulan dezembru tinan 1975
6. Conselho nacional resistensia maubere/CNRM hahu organiza iha sa tinan?
Conselho nacional resistensia maubere/CNRM hahu organiza a’an iha tinan 1987
7. Conselho nacional resistênsia timorense/CNRT hahu organiza iha sa tinan?
Conselho nacional resistênsia timorense/CNRT hahu organiza iha tinan 1998

Amar Page 25
8. Funu ba ukun rasik a’an Timor nian ita fahe ba frente tolu (3), frente tolu ne’e mak
saida deit?

a) Frente armada
b) Frente clandestina
c) Frente diplomatica

9. Autor ba Hino Nasionál“Patri-Patria” maka:


- Francisco Borja da Costa

10. Iha 10 de Dezembro de 1996 Comite Nobel da Paz iha Norwegia-Oslo atribui nobel ba timor
oan nain rua mak hanesan:

1. Mgr. Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB


2. Dr. Jose Manuel Ramos Horta

11. Dia 7 de dezembro de 1975, heroi timor oan ne’ebémate iha ponte kais dili maka:

- Maria Rosa Bonaparte alias Muki Bonaparte

Data historica ne’ebé relaciona ho luta ba libertasaun Timor-Leste nian

1. 7 de dezembrode 1975, hanesan loron invazaun indonesia mai timor-leste


2. 31 de dezembro de 1978, presidente Nicolau dos Reis Lobato mate iha kombate, iha fatin
Mindelo-Turiskai
3. 12 de outubro de 1989, visita Santo Padre João Paulo II mai timor-leste no primeira
manifestasaun ema Timor oan halo hodi hatudu ba mundo katak eziztensia funu iha timor-
leste sei iha.
4. 12 de novembro de 1991, massacre santa cruz
5. 20 de novembro de 1992, militar Indonesia kaptura Kay Rala Xanana Gusmão
6. 21 de maio de 1998, presidente soeharto resigna a’an hosi nia kargu nudar presidente no
nomeasaun ba substituisaun soeharto nian mak B.J. Habibie
7. 5 de agosto de 1998, governu Indonesia aseita hodi diskute kona ba proposta autonomia
alargada entre Portugal no Indonesia ho kontrola Nações Unidas nian
8. 27 de janeiro 1999, presidente Habibie deklara ba publiku katak bainhira proposta autonomia
alargada ne’e hetan rejeisaun hosi povo timor leste mak ne’e signifika katak independencia
9. Abril 1999, milisia aitarak hahu atake kontra populasaun sira iha liquiça no dili
10. 5 de maio de 1999, akordu entre Portugal no Indonesia iha Nova Iorque ho Nações Unidas
nia kontrolu kona ba konsulta popular ba povo timor-leste.
11. 11 de maio de 1999, misaun UNAMET hahu tama iha timor-leste
12. Julho-agosto UNAMET hahu halo resensiamentu ba povo timor oan hotu iha rai laran no rai
liur
13. 30 de agosto 1999, UNAMET desidi hanesan data ba votasaun povo timor oan sira

Amar Page 26
14. 4 de setembro de 1999, UNAMET halo anunsia ba rezultadu votasaun ema timor oan sira
nian, hosi rezultadu votasaun ne’e hodi timor ba ukun rasik a’an
15. 5 de setembro 1999, milisia pro autonomia halo atake jeneralizadu no sistematika hasoru
povo timor leste no misaun UNAMET nian iha Timor-Leste
16. 6 de setembro de 1999, governu Indonesia halo libertasaun ba Kay Rala Xanana Gusmão
hosi prisão domiciliario iha Salemba Jakarta-Indonesia.
17. 12 de setembro de 1999, presidente Habibie aseita ba mundo internasionál kona ba forsa
INTERFET hodi tama mai timor-leste
18. 15 de setembro de 1999, ONU liu hosi Conselho Segurança hasai Resolução 1265 hodi fo
mandato ba forsa INTERFET hodi tama mai timor-leste
19. 17 de setembro 1999, forsa militar Indonesia hahu retira iha timor-leste
20. 20 de setembro de 1999, forsa INTERFET tama iha timor-leste
21. 27 de setembro de 1999, forsa INTERFET ofisialmente assume responsabilidade ba
seguransa iha timor-leste
22. 19 de outubro 1999, DPR/MPR indonesia retira timor-leste hosi lei Indonesia nian kona ba
timor-leste hanesan provinsia ba 27
23. 21 de outubro de 1999, Kay Rala Xanana Gusmão fila mai timor-leste, hafoin governu
Indonesia liberta iha dia 6 de setembro de 1999
24. 6 de março de 2018, assina akordu delimitasaun fronteira entre timor leste no Australia
25. Agio Pereira representa timor leste, Julie Bishop representa Australia no testamunhado hosi
sekretariu jerál nasões unidas António Guterres hodi assina akordu delimitasaun fronteira
entre timor leste no Australia iha nova Iorque.
26. Misaun UNAMET lideradu hosi Senhor Ian Martin
27. Forsa INTERFET lideradu hosi Senhor Peter Cosgrove
28. UNTAET lideradu hosi Senhor Sergio Vieira de Melo
29. UNMISET (United Nation Organitation in East Timor) lidera hosi: KhamalSharma
30. UNOTIL ( United Nation Organitation in East Timor) lidera hosi: Sukehiro Hasegawa
31. UNMIT(United Nations Mission in East Timor)lidera hosi: Atull Khare no Amira Hagh

XI. KOÑESIMENTU JERÁLKONA BA JESTAUN, LIDERANSA, PLANU NO


ORSAMENTU

A. JESTAUN:

1. Jestaun signifika katak abilidade ema ida idak nian hodi orienta ema seluk, atu servisu
hamutuk hodi atinje objetivu komun iha organizasaun nia laran
2. Funsaun prinsipal jestaun nian mak hanesan: Planning, Organizing, Actuating /Directing
and Controlling

B. Tipo Lideransa:
a) Autocratico
b) Democratico
c) Carismatico
d) Paternalistico
e) Militaristico
f) Laissez-Faire

Amar Page 27
1. Lideransa signifika katak: kapasidade ema ida idak nian atu influensia ema seluk no mos
sai hanesan ezemplar ida ba nia seguidores sira atu servisu hamutuk hodi atinji objetivu
organizasaun nian
2. Lideransa ida presiza iha: personalidade, abilidade, kapasidade, integridade no
imparsialidade

C. ADMINISTRASAUN:

1. Saida mak reforma adminitrativa: Atu hadia sistema administrasun sira ne’ebe mak sedauk diakno
buka atu halo diak liu tan sistema ne’ebe mak iha ona
2. Tamba sa mak presija iha administrasaun?

a. Presija tamba ho administrasaun mak ita bele jere atividade hot-hotu iha organizasaun ou
iha eskritoriu ida nia laran
b. Servisu administrasaun mak hanesan hala’o atividade kona ba supervisaun hodi kontrola
disiplina asiduidade servisu administrasaun nian.
3. Funsaun administrasaun nian saida?
a. Rejistu dokumentu tama no sai iha area administrasaun
b. Arkivu dokumentu ne’ebé mai husi xefi departentu haruka atu arkiva.
c. Halo relatoriu mensal, trimestral no anual.
d. Halo lista prejensa fulan fulan
4. Saida mak ita bo’ot hatene kona ba administrasaun no arkivu?

a. Administrasaun katak : Prosesu hodi hala’o atividades husi individu ne’ebe hala’o
servisu iha servisu fatin ne’ebe liu husi individu ou grupu hodi bele atinji no alkansa
objektivu ne’ebe determina tia ona.

b. Knar administrasaun:Hala’o atendementu, rejista karta tama no sai, organiza arkivu tuir
data no asuntu.

c. Arkivu iha oin hira: Arkivu iha oin rua arkivu Manual no Arquivu Eletroniku
d. Arkivu manual maka : dokumentus fiziku ne’ebéita arkiva tuir nia asuntu, data, fulan no
tinan no tau tuir pasta ida ida idak nian

e. Arkivu eletronika:mak hanesan arkivu sira ne’ebé ita rai iha komputador, USB no server

Amar Page 28
D. PLANEAMENTU:

1. Prosesu planeamentu:
Vizaun:
vizaun nudar imajem organizasaun nian husi momentu ne’ebé propriu ba futuru organizaasaun nian,
trata hanesan mundu ida ba nia, nudar mehi, serve mos hanesan fonte inspiradora, atu estimula no
motiva ita ema, atu nune’e bele realiza ita nia susesu ba misaun ne’ebé deklara ona; hodi indika ba
orientasaun ne’ebé atinji ona durante periodu tinan ida iha kuadru estratejiku nia laran
Misaun:

misaun nudar elementu ne’ebé sai hanesan responsabilidade no hola fatin hamutuk iha ambiente ida
hodi define “organizasaun” nian, limite iha atuasaun, oinsa organizasaun ne’e atu bele konkretiza nia
vizaun, durasaun hodi responde ba nia kuadru estratejiku

Metas:
nudar alvu ne’ebé amplu organizasaun nian atu oinsa konkretiza iha nia vizaun longu prozu.
Objetivu:
organizasaun buka atu halo tuir simultaneamente ho objetivu oi oin ne’ebé iha irarkia ida atu atinje
meta organizasaun nian iha longu prazu
Diagnostiku esternu:
buka atu antesipa ba oportunidade no ameasa hodi konkretija vizaun, misaun no objetivu
organizasaun nian, hodi responde ba analize diferente dimensaun iha ambiente ida ne’ebé bele
influensia organizasaun.
Diagnostiku internu:
hodi analise ba situasaun organizasaun nia dinamika, relasiona ho forsa no frakeza, atu hari’i
kondisaun hodi formula estratejia ne’ebé reprezenta ba ajustamentu ne’ebé diak organizasaun nian iha
nia atuasaun.
Estratejia:
nudar kombinasaun kuidadoza ida entre planu no metudu sira ne’ebé mak konsentra ba realizasaun
objetivu-meta nian
Polítika:
nudar opsaun ida hodi aseita atu selesiona oinsa mak bele alkansa objetivu, hanesan justifikativa ida
atu eskolla opsaun sira seluk.
Programa:
hanesan buat ida ne’ebé boot, lao hela, nia operasaun nudar funsaun governu nian.
Projetu:
nudar atividade ida iha ligasaun ho tempu, ne’ebé sai hanesan programa ida, ho nia fundu espesifiku
atu bele realiza tarefa venkula ba tempu.

Amar Page 29
2. Prinsipiu planeamentu
Prinsipiu planeamentu iha nen (6) mak hanesan:
1. Simplisidade
2. Klareza
3. Analitiku no klasifikasaun
4. Fleksibilidade
5. Ekilibriu
6. Aproveitamentu ba rekursu sira ne’ebé eziste

3. Pleneamentu ida ne’ebé ideal mak hanesan:


Iha karakteristika perspetividade, futuristiku no antesipativu

E. ORSAMENTU :

1. Kategoria orsamentu jerál estadu

a) Kategoria orsamentu jerál estadu iha lima (5) maka hanesan:


1. Salariu no vensimenttu
2. Bens no servisu
3. Transferensia públika
4. Kapital menor
5. Kapital dezenvolvimentu
b) Salario wages gasta ba :
1. Salario/ Salary
2. Horas Extraordinarias/ Overtime
3. Abonos/ allowances
c) Iha kategoria bens no servisu orsamentu sei gasta ba:
1. Viagem Local/ Local Travel
2. Viagem Estrangeiros/ Oversas Travel
3. Formação professional e Seminarios / Trening and Workshop
4. Material Fornecimento de Escritorio
5. Materiais e Fornecimento operasionais no Despesasa operasionais
6. Outras servisus Diversus
7. Manutensaun e equip Edificios/
8. Combustivel Operasaun de Veiculos/Vehicle operation fuel
d) Kapital minor sei gasta ba:
1. Compra de Veiculos/ Purchase of Vehicies
2. Equip de informatika/Edp Equipment
3. Equipamentos de SeguransaEquip de komunikasaun/ communicatinoEquipment
4. Outras EquipamentosDiversos/ other Miscellaneous Equipment
5. Equipamento Escritorio/Office Equipment

Amar Page 30
e) Kapital Desenvolvimento sei gasta ba:
1. Aquisição de Edificio/ Acquisition of building
2. Activos de Infra- estruturas/infrastructure Assets
3. Injecção de Capital/ injection of Capital
4. Equipamentos de capital minor/ major Capital
f) Transferensia sei gasta ba:
1. Pagamentos Pessoais/ personal Benefit payments
2. Concessões publicas /Public Grants
3. Concessões publicas/public Grants Capital
2. Orsamentu duo decimo
a) Jestaun financeira rejime Duo-Decimo:
Iha jestaun financeira públika timor-leste nian, aplika mos rejime duo-decimo nudar meios ida
hodi halo tranzisaun. Rejime orsamentu duo-decimo ne’e aplika bainhira orsamentu jerál
estadu ba tinan fiskál ida seidauk aprova
b) Objetivu aplikasaun rejime duo-decimo:
Objetivu aplikasaun rejime duo-decimo tamba atu asegura katak funsionamentu makina
estadu kontinua bele lao normal.
c) Forma aplikasaun rejime duo-decimo:
Ho orsamentu ba duo-decimo, ba kada instituisaun ida iha fulan ida, só bele gasta deit 1/12
husi nia total orsamentu OJE tinan kotuk. Ezemplu: instituisaun “A” iha 12 milhões husi OJE
2017 nian, ba fulan janeiru 2018, Instituisaun “A” ne’e só bele gasta deit maximu 1 milhão.
d) Durasaun ba utilizasaun orsamentu rejime duo-decimo:
Orsamentu duo-decimo normalmente utiliza deit ba fulan rua (2) husi fulan janeiru-fevereiru.
Ba ita nia situasaun agora, orsamentu duo-decimo bele aplika iha tinan oin, bainhira
orsamentu ratifikativu maka la aprova no to’o fulan janeiru oin seidauk iha OJE 2018,
orsamentu duo-decimo bele aplika, maibe aplika tuir organika VI governu nian, labele aplika
bazeia ba organika VII nian.
1. KFP nia funsaun no atribuisaun maka: garante katak rekrutamentu no selesaun halao ho
baze iha meritu, promove respeitu ba kódíguétika, hadia jestaun no administrasaun
planeamentu no pratika forsa trabalho
2. Grau A ho B : Tekniku Superior :Ne’be ninia funsaun hatudu grau responsabilidade no
autonomia signifikativu ba desizaun no Presiza hatudu koñesimentu tekniku espesializadu,
ho kapasidade atu halo analize pratika, étika, no lideransa.

3. Grau C no D : Tekniku Profesional = Ne’ebe hatudu ninia funsaun grau


responsabilidade no autonomia atu hola desizaun, iha area ne’ebe iha relasaun direta ba
servisu no rekere demonstrasaun signifikativa ba koñesimentu tekniku, lideransa
professional, pratika no étika.

Amar Page 31
4. Grau E : Tekniku Administrativu = Ne’ebe nia funsaun mak administrasaun, presiza
iha responsabilidade pratika no étika bainhira halo implementasaun rotina konaba
prosidimentu administrativu.

5. F no G : Asistente Administrativo = Ne’ebe nia funsaun mak ezekuta ka servisu


pratika/manual, presiza aplika koñesimentu pratiku no abilidade manual

Meritu katak

Rekrutamentu ba promosaun bazeia ba abilidade, kualifikasaun, esperiensia, kualidade pesoal


no padraun iha desempeñu servisu ne’ebe sei avalia ho forma objetivu, tuir prova sira ne’ebe
mak iha no iha relasaun ba posizaun funsaun nian.

Orgaun Soberania niakompeténsia mak hanesan

1. Presidensia da repúblika nia knar mak: Chefe Estadu, Komandante Supremu no halo
direitu ba promulgasaun no veto lejislasaun

2. Primeiro Ministro nia knar mak: define no halo polítikajerál nasaun nian, prepara planu no
orsamentu jerál estadu no dirigi governu

3. Parlamentu Nasionál nia knar mak :


Halo lei, aprova lei, no diside politicas no Fiskáliza

4. Tribunal nia knar mak:tribunal maka orgaun soberania ho nia kompeténsiaatu halo justisa
hodi povu nia naran

MULTIPLA ESCOLHA

1. Lejislasaun numeru hira maka regula funcionario publiku ninia knar ?


A. Lei No 05/2009
B. Lei No 10/2004
C. Lei No 09/2004
D. Lei No 05/2004
E. Lei No 03/2004
2. Funcionariu publiku make ema ne’ebé’e?
A. Hetan kontratu atu servisu iha Administrasaun publiku;
B. Rekrutadu no nomeadu ba pozisaun permanente iha administrasaun publiku
C. Rekrutado no nomeado atu servisu iha PNTL
D. Rekrutado no nomeado atu servisu iha F-FDTL
E. Buat hotu ne’ebé’e temi iha leten

Amar Page 32
3. Ajente administrativa mak ema ida ne’ebé’e?
A. Rekrutado no nomeado ba pozisaun permanente iha administrasaun publiku
B. Kontratadu ho tempu sertu
C. Kontratado ho tempu sertu / indeterminadu
D. Servisu iha prokuradoria
4. Oras servisu minimu obrigatoriu ba funcionariu no ajente administrasaun publiku ba
semana ida hira?
A. Kuarenta (40) oras iha semana ida nia laran
B. Kuarenta e duas oras iha semana ida nia laran
C. Kuarenta e kuatru oras iha semana ida nia laran; lo’os ida ne’e
D. 24Xoras / semana
E. 12X2 oras pur semana

5. Timor-leste proklama nia independensia iha loron sa?

A. 28 Novembro 1975
B. 20 de maiu 2002,
C. 30 Agosto 1999
D. 12 Novembro 1991

6. KayRala Xanana Gusmao hahu ka’er komandu da luta iha Rezistensia hasoru
Indonezia hafoin?

A. Hafoin Prezidenti Nicolau Lobato Mate iha 31 Dezembru 1978


B. Hahu kedas 7 Dezembru 1975.
C. Iha konferensia Aitana iha 1981
D. Iha kontak Dame iha Larigutu iha 1983

7. Misasun Nasoens Unidas ne’ebé’e organiza konsulta popular iha Timor-Leste naran?
A. UNMISET
B. INTERFET
C. UNAMET
D. UNTAET
E. UNMIT

8. Tuir konstituisaun Republik Demokratika Timor-Leste Orgaun Soberania iha hat (4)
mak hanesan
A. Prezidencia da Repúblika, Parlamentu Nasionál, Primeiru Ministeriu
B. Prezidencia da Repúblika, Parlamentu Nasionál, Governo, Tribunal sira;
C. Ministeriu Finansas, Defeza no Seguransa, Saude

Amar Page 33
D. Tribunal Rekursu, Prokuradoria JerálRepúblika, F-FDTL
E. Komisaun Funsaun Públika, CAVR,CVA

9. VIII Governo Konstitusional simu posse iha loron?


A. 16 de Fevereiro 2015
B. 20 de Maiu 2007
C. 28 de Novembru 2007
D. 11 de Agostu 2007
E. 22 de junho de 2018

1. La inklui iha dever especial funcionariu no ajente administrasaun Públika maka?

1. Respeita no fo honra ba konstituisaun,simbolu nasionál, lei no prinsipiu Governo RDTL


2. Utilize no promove lian portuges no lian tetun hanesan lian ne’ebé’e uza iha
administrasaun públika
3. Asegura transparensia, wainhira hala’o ninia funsaunm
4. Pontualidade

2. Funsionáriu publiku ida proibi ka labele halo?


1. Hala’o atividade ne’ebé halo foer onra dignidade estadu nian
2. Abuzu poder
3. Abuza sasan, osan ka propriedade seluk estadu nian
4. Rejeita prezente ka simu lembransa husi ema ne’ebé’e hakarak husu favor ruma

5. Konverjensia Nasionál
1. Mosu iha 1975
2. Mosu tamba timor-oan sira hakarak hamutuk hodi liberta timor-leste
3. Halibur indonezia ho CNRM
4. Halibur UDT-FRETILIN no partidu politiku seluk nia militante ne’ebé’e hakarak liberta
timor-leste

6. Akordu 5 de maiu 1999 kona ba konsulta popular iha timor Nova Iorque halo entre?
1. PORTUGAL ho ONU
2. ONU ho INDONEZIA
3. INDONEZIA ho CNRT
4. PORTUGAL ho INDONEZIA

7. Konsulta popular iha 30 Agostu de 1999


1. Mosu tamba indonezia laran luak ba timor oan sira
2. Hala’o tanba onu laran diak
3. Hala’o tanba military indonezia mak hakarak fo’o

Amar Page 34
4. Mosu hanesan rezultadu rezistensia tinan 24 anos timor oan nian hodi hasoru invazor

8. Afirmasaun ne’ebé’e lo’os konaba periodu tranzisaun molok timor leste restaura
independensia 20 de maiu 2002?

1. Hala’o liu husi prezensa UNTAET


2. Asembleia konstituinte prepara no aprova konstituisaun repúblika
3. FALINTIL transforma ba FDTL
4. Partidu politiku sira mak kaer funsaun ezekutiva;

9. Konstituisaun Repúblika Demokratika Timor-Leste hahu vigora iha loron?


1. Aprova iha 22 Marsu 2002
2. Hahu vigora iha 20 de maiu 2002
3. Deklara RDTL hanesan estadu de direitu demokratiku
4. Deklara katak Governo mak elebora Orsamentu jerál Estadu no Parlamentu Nasionál
mak iha poder atu aprova

10. Lisensa sem vencimento bele fo ba ?


1. Funcionario nomeacao politica.
2. Funcionario Temporario
3. Funcionario Casual
4. Funcionario Publiku

11. La tama hanesan Simbolu Nacional RDTL mak hanesan?


1. Bandeira RDTL
2. Hino Nacional
3. Emblema
4. Estandarte Falintil

12. Funcionarius nudar aparelho do Estadu signifika katak?


1. Funcionarios hanesan makina do Estadu
2. Funciorios hanesan nomeacao polítika
3. Funcionarios hanesan servidor do estado
4. Funcionarios hanesan servidor ba Instituisaun ida

1. Konstitusaun RDTL iha artigu hamutuk hira?


- 170
2. IV-V Governu Konstitusional se mak diriji?
José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmão

Amar Page 35
3. Legislasaun ne’ebe regula funsionáriu publiku ninia knar maka :
Lei No. 05/2009
4. Komemorasaun Independensia, 20 Maiu 2019 ba dala :
- 17 ( Sanulu resin hitu)
5. Proklamasaun Independênsia Repúblika Demokratika Timor Leste hala’o iha
- 28 Novembro 1975
6. Restaurasaun ba Independensia Repúblika Demokratika Timor –Leste mak
- 20 fulan Maiu 2002
7. Orario serviso minimum obrigatoriu ba funcinario públika no agente administrasaun
públika maka
- Oras ha’at nulu (40) iha semana ida nia laran
8. Funcinario públika ema ne’ebe:
- Rekrutadu no nomeadu ba pozisaun Permanente iha Administrasaun públika
9. Tuir konstitusaun RDTL, orgaun soberania sira mak hanesan tuir mai nee
- Presidensia Repúblika, Parlamento nasionál, Governo no Tribunal
10. Misaun Nasoes Unidas ne’ebe organiza konsulta popular iha timor leste
- UNAMET
11. VIII Governu Konstitusional simu posse iha loron;
- 22 juñu 2018
12. DeverJerál balun ba funcinario no ajente Administrasaun públika nian hanesan tuir mai
ne’e :
- Obediensia, Sijilu no Pontualidade
13. Komponente husi Administrasaun maka :
- Rejista Karta tama no karta sai, arkiva karta no halo relatoriu
14. Direitu balun ba funcinario no agente Administrasaun públika mak hanesan tuir mai ne;e;
- Simu salario no deskansa iha loron sabadu no domingu
15. Hanesan Assistente ida ihaAdministrasaun públika, grau F, eskalaun 1 ita bo;ot nia salariu
fulan ida hira ;
- $. 136
16. Funcinario ida wainhira la tama servisu durante loron tomak sei konsidera nudar;
- Falta

Amar Page 36
17. Funcinario ida tenki hala’o nia kna’ar tomak iha loron ida nia laran ho horas hamutuk;
- Oras 8 nia laran

18. Lei estatutu funsaun públika ita bele habadak ba rua deit (2) mak hanesan:
- Dever no direitu

Amar Page 37

You might also like