Wstęp do Fizyki Wykład nr.7.

1 rok, 1 stopień, Fizyka Ogólna Drgania i fale.

Drgania są ważnym rodzajem ruchu. Dość powiedzieć, że ruch po okręgu ze
stałą wartością prędkości jest złożeniem dwóch ruchów drgających w dwóch
prostopadłych kierunkach, leżących w płaszczyźnie okręgu. Łatwo pokazać, że
składowe x i y wektora położenia r w takim ruchu zmieniają się cyklicznie od –R
do R i są opisane funkcjami trygonometrycznymi typu sinus albo cosinus.
Funkcje trygonometryczne sinus i cosinus
mają szereg ciekawych własności.
𝑑 𝑑
sin 𝛼 = cos 𝛼 cos 𝛼 = − sin 𝛼
𝑑𝛼 𝑑𝛼
Klasycznym przykładem ruchu drgającego jest ruch ciała przyczepionego do
sprężyny, tak jak to jest pokazane na rysunku. Wybierzmy układ odniesienia tak
aby jego początek był w miejscu w którym ciało spoczywa gdy sprężyna jest nie
naprężona.
Ciało może przesuwać się w kierunku X
bez tarcia. Ciało spoczywa w kierunku Y bo
dwie siły, które na nie działają w kierunku
pionowym, siła grawitacji Q i siła od podłoża S
równoważą się. Jeżeli ciało odsuniemy na
odległość x w kierunku dodatnim to na ciało ze
strony sprężyny będzie działać siła F
skierowana w kierunku ujemnym. Z kolei jeżeli
wychylimy ciało w kierunku ujemnym to na
ciało będzie działać siła skierowana w kierunku
dodatnim.
Robert Hook, pierwszy zauważył, że oprócz
tego, że siła od sprężyny jest przeciwnie
skierowana do kierunku jej odkształcenia, jest
również proporcjonalna do wielkości tego
odkształcenia.

cos 𝛼 − 𝜋/2 = sin 𝛼 (sin 𝛼)2 + (cos 𝛼)2 = 1

𝐹 = −𝑘𝑥
Współczynnik proporcjonalności k ma wymiar N/m i
określa „siłę” (twardość) sprężyny.
Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 1 Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 2

W sytuacji takiej jak tutaj rozważamy, w

x0 której w chwili początkowej położenie ciała
Jeżeli wychylone na odległość x0 od położenia równowagi ciało puścimy (bez wynosiło x0, zaś prędkość ciała Vx była równa
nadawania prędkości), to w kierunku X będzie na nie działać tylko sprężyna.
x0 0 otrzymujemy, że:
Wszyscy wiemy, że ciało zostanie ściągnięte przez sprężynę, przeleci przez 𝑘
położenie równowagi i odchyli się w drugą stronę na taką samą odległość -x0 z
𝑥(𝑡) = 𝑥0 sin( 𝜔𝑡 + 𝜋/2) gdzie 𝜔=
𝑚
jakiej było puszczone. Dalej ciało wróci do punktu wyjścia i będzie powtarzało ten 𝑥(𝑡) = 𝑥0 cos( 𝜔𝑡)
ruch w nieskończoność, jeżeli nie ma sił tarcia. Zatem położenie ciała na osi x Definicje:
będzie jakoś się zmieniać w czasie oscylując od x0 do –x0. Jaka funkcja x(t) będzie
opisywać ten ruch? Można to rozwiązać przy założeniu że sprężyna jest nieważka. Prędkość kątowa ω (nazywana również częstością kołową), którą
zdefiniowaliśmy przy okazji omawiania ruchu obrotowego, ma 2𝜋
znaczenie periodyczności ruchu drgającego w czasie. Łatwo zobaczyć
𝜔=
𝑑2𝑥 Musi to być funkcja, która będzie spełniała 𝑇
𝑚 = 𝑚𝑎𝑥 = 𝐹𝑥 = −𝑘𝑥 równanie wiążące drugą pochodną po czasie że jeżeli przez T oznaczymy czas jednego pełnego drgnienia, który
𝑑𝑡 2 funkcji d2x(t)/dt2 z nią samą x(t), jak to wynika z będziemy dalej nazywać okresem drgań to:
II zasady dynamiki Newtona. Łatwo się
Amplitudą A nazywamy maksymalne wychylenie wielkości podlegającej
przekonać, że tą funkcją jest funkcja typu sinus
drganiu. W naszym przypadku jest to maksymalne przestrzenne wychylenie
𝑑2 𝑥(𝑡) lub cosinus. Ogólne rozwiązanie, zależne od
𝑚 = −𝑘𝑥(𝑡) ciała z położenia równowagi równe x0.
𝑑𝑡 2 warunków początkowych ruchu, można zapisać w
postaci: Fazą początkową 𝜑 nazywamy wartość początkową (wartość w chwili
𝑑2 𝑥(𝑡) 𝑥(𝑡) = 𝐴 sin( 𝜔𝑡 + 𝜑) t=0) argumentu funkcji sinus. 𝑥(𝑡) = 𝐴 sin( 𝜔𝑡 + 𝜑)
= −𝜔 2 𝑥(𝑡)
𝑑𝑡 2
Zdefiniowane na tym slajdzie wielkości są ogólnymi wielkościami,
Ruch drgający, który opisywany jest funkcją typu sinus którymi opisujemy drgania harmoniczne wszelkiego rodzaju. Należy
lub cosinus nazywamy drganiem harmonicznym pamiętać, że amplituda A ma wymiar wielkości drgającej.
Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 3 Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 4

Biorąc pod uwagę ogólne rozwiązanie na x(t), które spełnia warunek na ruch
Sprężyna w przypadku niewielkich odchyleń magazynuje energię w
pod wpływem siły sprężystości, możemy wyznaczyć prędkość i przyspieszenie w
naprężeniu materii z której jest zbudowana. Dzięki temu siły sprężystości możemy
tym ruchu.
uznać za potencjalne. Podobnie jak to zrobiliśmy w przypadku sił grawitacji
𝑥(𝑡) = 𝐴 sin( 𝜔𝑡 + 𝜑) możemy wywnioskować jaka jest zależność energii potencjalnej sprężyny od jej
odkształcenia.
𝐹𝑥 = −𝑘𝑥
𝑉𝑥 (𝑡) = 𝐴𝜔 cos( 𝜔𝑡 + 𝜑) 1 2
𝐸𝑝 𝑥 = 𝑘𝑥
𝑑𝐸𝑝 𝑥 2
𝐹𝑥 = −
𝑎𝑥 (𝑡) = −𝐴𝜔2 sin( 𝜔𝑡 + 𝜑) 𝑑𝑥
Energia potencjalna sił sprężystości ma
Widać, że podobnie jak położenie oscyluje pomiędzy granicznymi wartościami charakter paraboli. Energia potencjalna jest
tak prędkość oscyluje w granicach (-Aω,Aω) zaś przyspieszenie oscyluje w największa w miejscach o maksymalnym
granicach (-Aω2,Aω2) . Prędkość jest przesunięta w fazie w stosunku do wychyleniu i maleje do zera kiedy ciało
położenia o π/2 zaś przyspieszenie jest przesunięte o π. przelatuje przez położenie równowagi.
Jeżeli drganiom podlega inna wielkość fizyczna niż położenie (np. natężenie Gdyby oscylator harmoniczny był
pola elektrycznego) znaczenie prędkości przyjmuje znaczenie zmienności tego układem izolowanym, jego energia całkowita
pola w czasie, a znaczenie przyspieszenia przyjmuje znaczenie zmienności powinna być zachowana i równa kA2/2. Gdy
zmienności pola elektrycznego w czasie. ciało przemieszcza się w kierunku punktu
Można rozważać bardziej ogólne przypadki gdy równowagi jego energia kinetyczna rośnie i
coś (Y) zmienia się periodycznie (drga) w przestrzeni (a
nie zmienia się w czasie). Otrzymujemy bardzo podobne
staje się maksymalna kiedy ciało przelatuje
równania (t zamieni się na x) ale zamiast nazywać je przez punkt równowagi, w którym z kolei
drganiami nazwiemy je raczej modulacją harmoniczną energia potencjalna jest najmniejsza (równa
w przestrzeni, Y(x). zero).
Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 5 Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 6

1
Wstęp do Fizyki Wykład nr.7.
1 rok, 1 stopień, Fizyka Ogólna Drgania i fale.

Jeżeli połączymy ze sobą więcej

oscylatorów, sytuacja robi się już
Wyobraźmy sobie dwa ciała, każde o masie m, połączone dwiema nieważkimi bardziej skomplikowana. Można sobie
sprężynami o długości l i współczynniku sprężystości k każda, leżące na doskonale wyobrazić różne formy drgań
gładkiej powierzchni, która pozwala im poruszać się bez tarcia. Jest to sytuacja w elementów takiego układu. Nadal
której łączymy razem dwa oscylatory z poprzednich rozważań. W ogólności ruch możemy ograniczyć się do przypadku
takiego układu może być skomplikowany. Rozważmy jednak przypadek szczególny, że pęd całkowity układu jest zero, ale
w którym środek masy układu spoczywa w inercjalnym układzie odniesienia XY. ilości kombinacji ruchów które dadzą
całkowity pęd zero jest już duża.
Układ ten jest izolowany w kierunku X,
więc jeżeli jego środek masy się nie Taki układ wielu ciał oddziałujących siłami sprężystości można nazwać już
przemieszcza to składowa X całkowitego pędu ośrodkiem w którym propagują się drgania. Załóżmy, że w chwili początkowej
układu musi być zero. To oznacza, że ciała wszystkie elementy układu spoczywają. Jeżeli siłą zewnętrzną pchniemy lewy
muszą wykonywać synchroniczny ruch w ciężarek w prawo (doświadczenie na wykładzie) to w wyniku oddziaływań
którym ich prędkości są przeciwnie skierowane i sprężystych między sąsiednimi ciałami w układzie będzie propagować się
równe co do wartości. zaburzenie w postaci przemieszczania się kolejnych ciał i ściskania się kolejnych
𝑘 Częstość drgań ω będzie dokładnie taka sprężynek. Od czego zależy prędkość propagowania się zaburzenia? Czemu impuls
𝜔=
𝑚 sama jak obliczyliśmy dla pojedynczego odbija się od końca ośrodka i wraca z powrotem?
oscylatora bo sytuacja obu części jest taka sama Efekty propagowania się zaburzeń można zaobserwować
1 jak sytuacje pojedynczego oscylatora, w „sprężynce slinky”, która jest bardzo miękką sprężyną
𝐸𝑐 = 2𝐸𝑝 = 2 𝑘𝐴2 rozważana na poprzednich slajdach. Częstość tą i prędkość propagacji zaburzeń jest niewielka i łatwo
2 będziemy nazywali częstością drgań własnych. obserwowalna.
Energia całkowita takiego układu będzie sumą
energii obu oscylatorów. https://youtu.be/7cDAYFTXq3E
Wykład nr 7. Drgania i fale.
Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 7 Wstęp do Fizyki 8

Możemy sobie wyobrazić (czemu pomaga Cienka naprężona struna jest w pewnym sensie ciągłym rozkładem
rysunek po lewej) układ składający się z oscylatorów. Każdy element struny ma swoją masę a pomiędzy elementami
oscylatorów rozmieszczonych w przestrzeni. Taki występują siły sprężystości. Naprężoną strunę możemy pobudzić do drgań
układ można powielić do nieskończoności i będzie ruszając jej końcem. W strunie będzie rozchodzić się zaburzenie w zależności od
on stanowił ośrodek w którym zaburzenia będą tego w jaki sposób będziemy tym końcem poruszać.
mogły rozchodzić się w różnych kierunkach.
Najbardziej interesuje nas sinusoidalne pobudzanie końca struny, gdyż wtedy
Jednak nawet w tak skomplikowanym w strunie rozchodzić się będzie sinusoidalna fala którą możemy w prosty sposób
ośrodku możemy rozważać propagowanie się opisać. W przyrodzie można znaleźć wiele przykładów takich sinusoidalnych fal,
zaburzeń tylko w jednym kierunku popychając które będziemy nazywać falami harmonicznymi. Struna jest najlepszym modelem
na przykład całą płaszczyznę ciał. Łatwo aby te fale przedyskutować.
wyobrazić sobie, że spowoduje to propagację Symulacja
zaburzenia w kierunku prostopadłym do tej
płaszczyzny.
Fluorek wapnia, CaF2 Chlorek potasu, KCl
Materia w postaci
krystalicznej może być
modelowana jako układ atomów
powiązanych oddziaływaniami,
których energia potencjalna
przypomina energię oscylatora
harmonicznego.

Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 9 Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 10

Tak jak widać to było na animacji, ruch falowy polega na przemieszczaniu się Gdybyśmy chcieli rozszerzyć nasze rozważania na przypadek trzech
w ośrodku zaburzenia (wychylenia z położenia równowagi elementów ośrodka). wymiarów, to oczywiście sytuacja zrobi się bardziej skomplikowana. Ale i w tym
Jest to związane z oddziaływaniem elementów ośrodka między sobą. Gdyby przypadku możemy znaleźć prosty przypadek. Jeżeli wielkość fizyczna 𝑦, która
elementy ośrodka nie oddziaływały nie byłoby żadnej fali. podlega drganiu w jakimś trójwymiarowym izotropowym ośrodku (np. gęstość
Jeżeli w pewnym miejscu ośrodka (np. x=0) gazu) będzie pobudzana do drgań w jednej płaszczyźnie, to w ośrodku będzie
Y pobudzamy jego wybrany element do drgań propagować się fala płaska. Jest to fala w której punkty stałej fazy tworzą
harmonicznych y(t)=Asin(ωt), to w ośrodku w płaszczyzny (rysunek). Wtedy funkcja określona w przestrzeni i w czasie będzie
którym nie ma tłumienia będzie rozchodzić się miał prosty matematyczny opis w postaci równania:
fala harmoniczna. Jeżeli ośrodek jest
0 x nieskończony a generator drgań utrzymuje stałą 𝑦 𝑟,
Ԧ 𝑡 = 𝐴 sin( 𝜔t − 𝑘 ∙ 𝑟)
Ԧ
X częstość ω oraz amplitudę A to falę rozchodzącą
się w kierunku dodatnim możemy opisać Wektor 𝑘 jest nazywany wtedy
równaniem: wektorem falowym. Jego wartość jest
𝑦 𝑥, 𝑡 = 𝐴 sin( 𝜔t − 𝑘𝑥)
równa liczbie falowej zdefiniowanej na
Wszystkie elementy ośrodka będą drgać tak jak element przedstawiony na poprzednim slajdzie a kierunek wskazuje
rysunku, ale faza ich ruchu będzie zależna od współrzędnej przestrzennej x. kierunek propagacji fali.
Równanie powyżej reprezentuje falę propagująca się w kierunku dodatnim. ω jest
częstością drgań elementów ośrodka i wyznacza period w czasie T=2π/ω, zaś k
reprezentuje period w przestrzeni λ=2π/k, gdzie λ jest długością fali (k nazywane
jest liczbą falową). Łatwo pokazać, że prędkość przesuwania się stałej fazy wynosi
ω/k. Jest to prędkość propagacji fali.
𝜕 2 𝑦(𝑥, 𝑡) 1 𝜕 2 𝑦(𝑥, 𝑡)
Funkcja y(x,t) jest rozwiązaniem − 2 =0
równania różniczkowego: 𝜕𝑥 2 V 𝜕𝑡 2
nazywanego równaniem falowym.
Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 11 Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 12

2
Wstęp do Fizyki Wykład nr.7.
1 rok, 1 stopień, Fizyka Ogólna Drgania i fale.

❖ Przedyskutowaliśmy ruch ciała zaczepionego do sprężyny ❖ Jaki ruch nazwiemy drganiem harmonicznym i co musi
❖ Przyjmując siłę sprężystości w postaci F=-kx pokazaliśmy być spełnione żeby taki ruch zachodził?
że ruch ciała jest opisany funkcją sinusoidalną ❖ Od czego i jak zależy energia potencjalna sił sprężystości?
❖ Przedyskutowaliśmy dla ciała drgającego harmonicznie ❖ Jakim równaniem opisujemy falę harmoniczną, co
prędkości, przyspieszenie oraz energię potencjalną. oznaczają wielkości występujące w tym równaniu?
❖ Rozważyliśmy układy złożone z większej liczby oscylatorów
❖ Zauważyliśmy że układy złożone z dużej liczby oscylatorów
są ośrodkami w których mogą rozprzestrzeniać się
zaburzenia ❖ Drganie wahadła matematycznego
❖ Użyliśmy apletu internetowego do analizy rozchodzenia się ❖ Drgania anharmoniczne
zaburzeń w naprężonej strunie i propagacji sinusoidalnej
❖ Tłumienie
fali.
❖ Superpozycja fal (nakładanie się fal)
❖ Idealną falę harmoniczną można opisać funkcją
❖ Energia i pęd fali
𝑦 𝑥, 𝑡 = 𝐴 sin( 𝜔t − 𝑘𝑥)
gdzie 𝜔 jest częstością kątową drgań ośrodka zaś 𝑘
jest odwrotnością periodu drgań w przestrzeni.

Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale. 13 Wstęp do Fizyki Wykład nr 7. Drgania i fale.