Lekt’kkL=kP;k mnÓkrhy 'kDrh@cys

¼The Forces in Emergence of Sociology½

;qjksikrhy izcks/kukpk dkG] QzkUlph jkT;Økarh vkf.k vk|ksfxd ØkarheqGs fuekZ.k
>kysY;k ;qjksikrhy lkekftd] vkfFkZd] jktdh; vkf.k ckSf)d fdaok oSpkfjd ifjfLFkrhaps
lekt’kkL=kP;k mnÓke/;s fo’ks"k ;ksxnku vkgs- izcks/ku dkGkrhy ckSf)d ok oSpkfjd
ifjorZukeqGs izR;sd ?kVukapk oSKkfud n`f"Vdksukrwu vH;kl dj.;kph vko’;drk tk.kow
ykxyh- ifj.kker% uo&uohu oSKkfud 'kks/k ykxysr- vkS|ksfxd ØkarheqGs uohu vkfFkZd
O;oLFkk fuekZ.k >kyh vkf.k QzkUlP;k ØkarheqGs jkts’kkgh u"V gksÅu yksd’kkgh ewY;kaoj
vk/kkjhr uoh jktdh; O;oLFkk vkdkjkl vkyh- ;k loZ xks"VheqGs lektkr ifjorZu ?kMwu
vkys- lektkph uohu lajpuk vLrhRokr vkyh- lkekftd ifjorZukeqGs fofo/k lkekftd
leL;k fuekZ.k >kY;kr- ifj.kker% lektkpk oSKkfud n`"Vdks.kkrwu v/;;u dj.;kl
pkyuk feGkyh- lekt’kkL=kP;k mnÓkrhy lkekftd] vkfFkZd vkf.k jktdh; 'kDrhps
FkksMD;kr fo’ys’k.k iq<hyizek.ks djrk ;sbZy-

1 ¼Economic Forces½ % oSpkfjd izcks/ku] Qzsp

a jkT;Økarh vkf.k
vkS|ksfxd ØkarheqGs ;qjksikrhy tquh ljatke”kkgh O;oLFkk u"V >kyh- la’kks/kdkauh
uo&uohu ;a=kpk 'kks/k ykoyk- ;a=kpk mi;ksx d:u eksBÓk izek.kkr oLrwaps mRiknu dsys
tkÅ ykxys- m|ksxkr v’kk izdkjpk mi;ksx dsY;keqGs dkj[kkuk i)rhpk mn~Ó >kyk-
eksBeksBÓk e’khuhapk mi;ksx dj.;koj fo’ks"k Hkj ns.;kr vkyk- R;keqGs vkS|ksxhdj.k ok<ys-
ifj.kker% HkkaMoynkjkapk uok oxZ mnÓkkl vkyk- vkS|ksxhdj.kkeqGs ikjaikfjd xzkeh.k
vFkZO;oLFkk u"V >kyh- vkS|ksxhdj.kkeqGs ukxjhdj.kkl izksRlkgu feGkys- xzkeh.k Hkkxkrhy
'ksretwj jkstxkjklkBh 'kgjkr ;sÅ ykxys- HkkaMoynkj oxZ etwjkauk vYi etwjh nsÅu
R;kaP;k dMwu tkLrhr tkLr dke ?ksÅ ykxyk- v’kkizdkjs HkkaMoynkj oxZ etwjkaps 'kks"k.k
d: ykxyk- nG.koG.k vkf.k izlkj lk/kukapk fodkl >kyk- R;kpcjkscj R;k dkGkr
vkfFkZd fo"kerk eksBÓk izek.kkr ok<yh- lektkps HkkaMoynkj vkf.k etwj oxZ ;k nksu oxkZr
foHkktu >kys- vkfFkZd fo"kerk vkf.k etwjkaps 'kks"k.k ;keqGs lektkr vkfFkZd vlarqyu
fuekZ.k >kys-
,dhdMs HkkaMoy’kkgh O;oLFkseqGs ;qjksikrhy ns’kkpk vkfFkZd fodkl >kyk- ijarq
R;kpcjkscj HkkaMoy’kkgh vFkZO;oLFkspk lektkoj okbZV ifj.kke iMyk- HkkaMoy’kkghr
etwjkaps izpaM 'kks"k.k gksÅ ykxys- R;keqGs HkkaMoy’kkgh O;oLFkk gh cgql[a ;kad yksdkaP;k
n`"Vhus gkuhdkjd Bjyh HkkaMoy’kkghrwu vusd leL;kaph vkOgkus fopkjoarkleksj mHkh
jkfgyhr- HkkaMoy’kkgh O;oLFksP;k fojks/kkr lektoknh fopkj lj.khpk mn~Ó >kyk- dkyZ
ekDlZ ;kauh HkkaMoy’kkghP;k fojks/kkr Lora= rRoKku ekaMys- ekDlus
¼The Communist Manifesto½ vkf.k ¼Das Capital½ gs xzaFk
fygysr- ekDlZP;k lekt’kkL=h; fl)karke/;s ^oxZ la?k"kZ* fl)kar egRokpk vkgs- ekDlZP;k
ers] " ;kauh

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sociology B. A. II (III Sem.) 1
 ¼The Division of Labour in Social½ ;k xzaFkkr JefoHkktukP;k lkekftd
ifj.kkekaps fo’ys’k.k dsys vkgs-

2 ¼Political Forces½ % QzkUl ns’kkr 1789 e/;s jkT;Økarh ?kMwu

vkyh- QzkUlP;k jkT;Økarhpk izHkko dsoG QzkUliqjrkp e;kZfnr jkgyk ukgh- ;k
jkT;Økarhpk izHkko laiw.kZ txkoj iMyk- QzkUlP;k jkT;Økarhus Lokra=] lerk vkf.k ca/kqrk
gh ewY;s txkyk fnyhr- QzkUlP;k jkT;ØkarheqGs jkts’kkgh i)rh,soth yksd’kkgh jkT;i)rh
LFkkiu >kyh baXyaMe/khy jktkps vf/kdkj deh gksÅu lalnsps vf/kdkj ok<ys- QzkUlP;k
jkT;ØkarheqGs lkekftd ifjorrZukph izfØ;k xfreku >kyh- Lokra=] lerk vkf.k ca/kqrk gh
ekuoh ewY;s lektkr :tw ykxyh- ;k ewY;koj vk/kkjhr yksd’kkgh jkT;kph fufeZrh gksÅ
ykxyh-
gk dkG jkts’kkghdMwu yksd’kkghdMs tk.kkjk laØe.kkpk dkG gksrk- yksd’kkgh u’V
gksÅu jk"Vªoknkpk fopkj izcG Bjyk- jktdh; {ks=krhy /kekZrhy egRo deh >kys gksrs-
dk;|kps jkT;] lkekftd fu;a=.k] uohu f’k{k.k O;oLFkk bR;knh vusd ckch vfLrRokr
;sÅ ykxY;kr- ifj.kker% iz’kkldh; vkf.k jktdh; la?k"kZ ns[khy fuekZ.k gksÅ ykxys- ;k
la?k’kkZoj mik; 'kks/k.;klkBh fopkjoar fparu d: ykxysr- ;k dkGkrhy fopkjoarkP;k
ckSf)d fparukrwu lekt’kkL=kP;k fodklkdfjrk vko’;d ik’oZHkweh fuekZ.k >kyh-
vkf.k ;kauh ¼Theory of Social Contact½ fl)kar ekaMyk
lj ;kauh ;k xzaFkkr baXyaMe/khy lkekftd O;oLFkk vkf.k
rRdkyhu lkekftd leL;kaps foospu dsys-
QzkUlP;k jkT;Økarhps ifj.kke lektkP;k fofo/k ?kVdkaoj ldkjkRed Lo:ikr
vk<Gwu ;sr gksrs- vls vlys rjh ;k jkT;ØkarheqGs QzkUle/;s lkekftd vjktdrk vkf.k
vO;oLFkk fuekZ.k >kyh- ;k lkekftd voLFkspk fopkjoarkoj fo’ks"k izHkko vkf.k ifj.kke
>kyk- QzkUle/khy fopkjoarkaps y{k ldkjkREkd ifjorZukis{kk udkjkRed ifjorZukdMs
vf/kd vkdf’kZr >kys- QzkUl jkT;Økarhuarj vfLrRokr vkysY;k Lokra=] lerk vkf.k ca/kqrk
;k ewY;kaoj vk/kkjhr uohu lektO;oLFksP;k n`"Vhus fopkjoar fopkj d# ykxys-
QzkaUle/khy lkekftd vO;oLFkspk vkf.k ;kaP;koj fo’ks"k izHkko
IkMyk- R;keqGs ;k nksu fopkjoarkauh O;oLFkk] iqulZa?kVu vkf.k lektkph oSKkfud O;k[;k
dj.;kP;k ,dk uohu lekt foKkukP;k vko’;drsoj Hkj fnyk-

3 ¼Social Forces½ % ;qjksikrhy izcks/ku] QzkUlph jkT;Økarh vkf.k

vkS|ksfxd ØkarheqGs izpaM vkfFkZd vkf.k jktdh; ufjorZu gksÅ ykxys- R;kpk ijh.kke
lektkoj iM.ks lkgftdp gksrs- vkS|ksfxd ØkarheqGs ;qjksikrhy ljatke’kkgh] jkts’kkgh u’V
gksÅu HkkaMoy’kkgh O;oLFkk mn;kl vkyh- lektkr vkfFkZd vk/kkjkoj ufou oxZ O;oLFkk
fuekZ.k >kyh- iwohZ ;qjksikr ?kekZpk izpaM izHkko gksrk- ijarq izcks/kukeqGs /kekZps egRo deh
>kys- QzkUl jkT;Økarhus Lokra«;] lerk] ca/kqrk gh uohu ewY;s lektkleksj Bsoyhr-
cnyysY;k vkfFkZd vkf.k jktdh; ifjfLFkrheqGs uohu leL;k fuekZ.k >kY;kr-
vkS|ksfxdj.kkeqGs xzkeh.k vFkZO;oLFkk eksMdMhl vkyh- xzkeh.k Hkkxkrhy yksd
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sociology B. A. II (III Sem.) 2
jkstxkjkdjhrk 'kgjkr ;sÅ ykxys- ukxjhdj.kkP;k izfØ;scjkscjp >ksiMiêÓk] csjkstxkjh]
xqUgsxkjh bR;knh leL;k fuekZ.k >kY;kr- O;fDrLokra«;kl egRo izkIr gksÅu R;krwu
dkSVqafcd fo?kVu ?kMwu ;sÅ ykxys- cnyysY;k jktdh; vkf.k vkfFkZd O;oLFkseqGs lkekftd
O;oLFksr ns[khy ifjorZu gksÅ ykxys gk dkG lkekftd O;oLFksP;k laØe.kkpk dkG gksrk-
R;keqGs yksdkauk lkekftd vfLFkjrk izd’kkZus tk.kow ykxyh- ;k loZ ifjfLFkrheqGs
fopkjoarkleksj vusd vkOgkus fuekZ.k >kyhr- fuekZ.k >kysY;k fofo/k lkekftd leL;k
lksMfo.;klkBh vkn’kZ lekt O;oLFksP;k n`"Vhus fopkjoarkaps fparu lq: >kys-

4 ¼Emergence of Sociology½ % ;qjksikr 13] 14 vkf.k 15 O;k

'krdkr izcks/ku ?kMwu vkys- ;qjksikr izpaM ckSf)d ¼oSpkfjd½ ifjorZu >kkys- yksdkaP;k
/kkfeZd :<h] ijaijk vkf.k J)k ;kojhy fo’okl deh >kyk- yksd oLrqfu"B i)rhus fopkj
d: ykxys- uouohu Hkwizns’kkP;k ’kks/k yko.;kr vkyk yksd oSKkfud i)rhus fopkj d:
ykxys- R;keqGs ;qjksikrhy oSKkfudkauh vusd “kks/k ykoys- ra=KkU;kP;k {ks=kr fo’ks"k izxrh
>kyh- vusd uohu ;a= r;kj dj.;kr vkfyr- oSKkfudkauh dsyY;k la’kks/kukP;k mi;ksx
ekuokP;k dY;k.kklkBh dj.;kr ;sÅ ykxyk- vesfjdu Økarh] Qsp Økarh vkf.k vk|ksfxd
Økarh ;keqGs txkrhy fo’ks"kr% ;qjksikrhy jktdh;] vkfFkZd vkf.k lektO;oLFksr Qkj
eksBÓk izek.kkr ifjorZu ?kMwu vkys- ;qjksikr HkkaMoy’kkgh vkf.k lkezkT;oknkpk mn; >kyk
HkkaMoy’kkghpk lektkoj iMysyk izfrdwy izHkko y{kkr ?ksÅu lektokn vkf.k
yksd’kkghP;k fopkjkapk iqjLdkj dj.;kr vkyk- egkfo|ky;s vkf.k fo|kihBkrwu yksd
f’k{k.k ?ksÅ ykxys- oSKkfud la’kks/kukps egRo yksdkauk dGys] R;keqGs oSKkfud Kkukpk
loZ= izlkj vkf.k izpkj dj.;kr vkyk- vkrk yksd izR;sd fo"k;kpk oSKkfud n`"Vhdksukrwu
vH;kl d: ykxys- gh lekt’kkL=kP;k mn;kph ik’oZHkweh vkgs- ;k ik’oZHkweheqGs lektkpk
vH;kl dj.kkÚ;k fopkjoarkauk lkekftd ?kVdkps v/;;u oSKkfud i)rhus dj.;kph izsj.kk
feGkyh-
19 O;k 'krdkr us lektkps v/;u oSKkfud i)rhus d:u ;k
v/;;ukl foKkukpk ntkZ izkIr d:u fnyk- uarj
bR;knh
lekt’kkL=Kkauh lektkps oSKkfu n`"Vhdksukrwu v/;;u d:u vusd lekt’kkL=h; fopkj
vkf.k fl)kar ekaMys- ;k lekt’kkL=Kkauh ekaMysY;k fopkj vkf.k fl)karkeqGs
lekt’kkL=kpk fodkl ?kMwu vkyk- ;k lekt’kkL=Kkaiow hZ vusd fopkjoarkauh lektkP;k
lanHkkZr fopkj ekaMys gksrs- ijarq R;kaP;k ;k fopkjkauk oSKkfud vk/kkj uOgrk-
;ko:u gs Li’V gksr dh] lekt’kkL=kP;k mn;kph ,d fof’k"V ik’oZHkweh vkgs-
;qjksikr izcks/ku ?kMwu vkys ulrs- oSKkfud i)rhus fopkj dj.;kph n`"Vh R;kauk feGkyh
ulrh rj dnkfpr 19 O;k 'krdkr lekt’kkL=kpk mn; >kyk ulrk- ,d fof’k"V
ik’oZHkwehoj ykHkY;keqGs ;qjksikrp lekt’kkL=kpk mn; >kyk- Hkkjrlkj[;k ns’kkr izcks/ku
vkf.k oSKkfud fopkjkaph ik’oZHkweh ykHkyh ulY;keqGs rsFks lekt’kkL=kpk mn; gksÅ
'kdyk ukgh- gh ckc y{kkr ?ks.;klkj[kh vkgs-

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sociology B. A. II (III Sem.) 3
 Ó )

ekuoh esna wpk okij d:u thoukps Li"Vhdj.k nsrk ;s.ks 'kD; vkgs- rdZ o
dk;Zdkj.kHkokpk mi;ksx dj.ks Eg.kts foosdokn- ;kpk mi;ksx d:u lekt Lor%pk
leL;k lksMow 'kdrks- ekuo gk rkfdZd o foosdh izk.kh vkgs vkf.k R;kP;kr fopkj’kDrh
vkgs- foosdokn foKkukP;k vf.kd toG vkgs- vkf.k Eg.kwu /kekZP;k laosnukiklwu o
va/kJ)kiklwu nwj vkgs- oSKkfud dk;Zdkj.kHkkokpk mi;ksx d:u lkekftd o O;fDrxr
leL;kaph lksMo.kwd dj.ks 'kD; vkgs-

okLrfodrsps Lo:Ik o vFkkZfo"k;h lkekU; vfHko`rh iz;ksxokn fdaok vuqHkookn fdaok

vuqHkookn] foKkukpk mi;ksx d:u okLrfodrsyk vf/kd letwu ?ksrk ;srs o ekuoh thou
lqanj cufork ;srs- iz;ksxokn gk vuysd foKkukpk ik;k vkgs- izR;sd xks"V vuqHkokus fdaok
iz;ksxkus fdaok izek.kkauh fl) >kyh ikfgts- MkfoZu us vkiY;k fl)karkar vuwHkoknkP;k
vuw’kaxkus HkkSrhd izek.kkapk fufj{k.kkP;k ek/;ekrwu mi;ksx dsykl vkgs-

xjhc] nqcZG] Egkrkjs] leL;kxzLr yksdkaizrh lkekftd tkf.ko Eg.kts ekuorkokn-

vf[ky ekuo tkfrP;k dY;k.;klkBh dkgh rjh dsys ikfgts v’kh Hkkouk- ekuokizfr v’;k
drZO;kP;k] v’;k HkkousPkk mnÓ ;k iwohZ >kyk uOgRkk- R;kewGs lektlsok dj.kkÚ;k la?kVuk]
vukFkky;] ckylaja{k.k dk;nk] b- fuekZ.k >kkys- ekuoh leL;kauk lksMowu ekuoh ftou
laqnj dj.;kph gkd ,sdw ;sow ykxyh- dkyZ ekDlZ o nwf[kZe ;kaps v/;;u v’;kp
ekuorkokus izsfjr vkgs-

,[kk|k xks"VhlanHkkZrhy ;ksX; fopkjp izHkko’kkyh >kkys ikfgtsr- vkn’kZoknkf’kok;

;qx Eg.kts dkghrjh d; pkaxY;k txklkBh nk[kfo.;kP;k bPNsf’kok;] LoIukaf’kok; vlysys
;qx- vkn’kZoknkps nksu izdkj vkgsr ,d ijaijkoknh o nksu mnkjoknh- ijaijkoknh izkew[;kus
ifjfLFkrhyk letwu ?ks.;kr :ph ?ksrkr rj mnkjeroknh ifjfLFkrhyk cny.;kr :ph
?ksrkr- ^vkn’kZ lekt* gh ladYiuk tUe ?ksr gksrh-

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sociology B. A. II (III Sem.) 4