KO E TULUTA ‘A LO’I FOFONGA

HIVA HU KI LOTO 482 V. 1,2.

TALATEU:- Tau fakafeta’i mu’a ki he ‘Eiki ‘i he ‘etau a’usia mai ‘a e ngaahi ‘aho ni ,
pea neongo ko e ‘aho ‘eni ‘o e fanau , kae fakafeta’i he ‘oku tukuloto’i ‘e fa’e ‘i he ‘enau
fakakaukau. Pea neongo ko e ‘aho ‘o e fanau , kae ‘ikai mangalo ‘i hota loto ‘a e fofonga
‘a si’enau fa’e, ‘Isa he loto ni ‘ene ‘auhe , ‘i he loto kolo ‘o Toake, he ko e mavae ‘a
pakeina pe, ‘ota si’i paea ai ‘o ‘auhe pea fielau ‘ene hange ha lupe kai kotone , he ko e
tama tu’u he fa’e. “io ‘o ake hake ai ‘one siu ki hee mo ee , koe’uhi pe ko si’ene pele, he
ne tahi mei hee vai mei hee , ‘Io inu ‘a e kona kae melie pe ‘o ‘ifo leva ki ai ‘a e mate.
(kataki ‘o lau ‘a e tala teu ka e hiva ‘a e himi ‘o hu mai ki loto ka e piano ‘a hono
hiva’i ‘o e himi)

FKMTL:- Fakatapu ki he ‘afio’anga ‘o e ‘Otua, fakatapu ki he sea ‘oku me’a ka e

‘uma’a ‘a e Siasi hono kotoa, pea ‘oku mau kole ke a’u atu homau le’o kiate ko e
husepaniti, pea kiate ko e uaifi, ‘uma’a ‘a e fanau tupu ‘o e fonua, kae ‘ata mo’o
kimautolu ‘a e faingamalie ko ‘eni ke mau fakatata’i ‘a e talanoa mo’o ia ‘o fekau’aki
mo e Tuluta ‘a lo’i fofonga.” Ko e si’i fa’e tonunga ke faka manatu’’aki e ‘aho ‘o e si’i
ngaahi fa’e , ‘io ne langa pea uhu foki ‘a e ngaahi akonaki ‘oku huluni ai ke a’u atu ‘a e
talanoa ni ki Toake ki he hahake lotoloto i he uaifi ko Sina mo hono husepaniti ko
Nasini,na’a na mavae tu’unga ‘ihe lahiange ‘a e meheka mo e ta’e femahino’aki ‘i he
anga ‘o ‘ena nofo mo e fe’ofa’aki na’a na fai. Koia ne lea ange leva ‘a e husepaniti
kihono uaifi.

NASINI:- ‘Ala si’oku uaifi , koe taha ‘eni ha fo’i palopalema faingata’a ki he‘eku mo’ui
ko hono mo’oni neu feinga ki he Tonga moe hahake ha me’a ke lelu ai ‘a e mo’ui ni kae
‘ikai pe, Pea kuou toki ‘ilo’i he ‘aho ni kuo hiki ha’au na ‘ofa ,ko ia ‘oku ou fakakaukau
ke ta takitaha ma’ana ,‘o kumi ‘ene fiefia mo ‘ene tau’ataina , he ‘oku ke tauhi ha ‘Otua
‘e ua ,pea teke ‘ofa ki he taha ka ke situ’a ki he taha ‘o hange ko ia ‘oku hoko he ‘aho ni.

FKMTL:- Ne mo’u tafu’a ‘a e fefine ‘i he‘ene fanongo ki he ngaahi lea kuo to mei he
fofonga ‘a husepaniti , ko ia na’a ne lea ange ki hono husepaniti ‘o pehe.

SINA:- ‘Ala si’oku husepaniti lea mai mu’a pe ko e ha ‘e me’a kuo hoko he ‘oku te’eki
tei ‘ilo ha mele pe fehala’aki ‘i he anga ‘o ‘eta nofo. Pea ko e ‘amanaki e keta tau fonua
‘aki ha’ata sio ki he fua ‘a hota manava kuo ke li’aki mai au keu fua tokotaha si’eta koloa
kuo foaki mai ‘e he ‘Otua. (himi 549 v. 1)

FKMTL:-‘Oku mo’oni ‘a e lea Tonga ‘oku taka, ‘oku ‘ikai ha ‘utu ‘e hakea, ‘oku te ‘ofa
he mo’ui ni kainikavea ko e ‘inasi ‘o e lo’imata ko ‘ete matalupekehea, ko e ola ia ‘o e
femahinoaki ‘i he anga ‘o ‘ena fe’ofa’aki , ‘o lusa ai ‘a e husepaniti ‘o ne fokotu’u ‘ene
mo’oni ka ko hai na’ane ‘amanaki ‘e iku ia ‘ona mavae ai. Koia si’i nofo faingata’a’ia si’i
fefine ni kuo ne fanau’i ha tama pea ne fakahingoa ia ko Popi pea ‘osi ai ha ta’u tolu na’a
ne fai fononga mai mei he kolo tuku’uta ki he kolomu’a ke fekumi ki ha kaha’u mo ha
mo’ui ange si’ena tama(lau kae hiva 603 v 1,3).
SINA(575- ‘alu pea hiva kia Nasini.) – ‘Oiaue ‘a e fononga ni ‘ene taumu’a valea
peheange mai ‘e kita ‘oku malohi hoto nima koe’uhi ko e koloa kuo foaki mai ‘ehe ‘Otua,
na’a ‘ikai lava kiai ‘a hoto fatongia. He ko e mo’ui lotolu ‘a e tangata ‘oku fu’u
mahu’inga. ‘io he ko hoku tauhi pe ‘a Sihova ‘e ‘ikai pe teu masiva.

FAKAMATALA:- Ne ongo’i ‘e he fefine ‘a e faingata’a ko ia na’a ne foli takai ‘a Toake

pea mo e hahake lotoloto ko ha’ane toe fekumi ki hono husepaniti hei’ilo na’ane ma’u
mo’ui mai ai mo si’ene tama, ‘i he faifai pea na fe’iloaki na’a ne fetapa kiate ia ‘o ne
pehe.

SINA:- Tangata’eiki kuo fuoloa ‘a e fepulingaki pea ko ‘eku fekumi mai ‘eni kiate koe
koe’uhi ko e kaha’u mo e mo’ui ‘anga si’eta tama.

NASINI:- Fefine foki ki ho’o tama pea ke ‘alu ‘o e kumi ha taha ke tamai kiai , hei’ilo pe
teu sio koa ki he mata ko ‘ena ‘oku ke lau mai kiai, he ko hono mo’oni ‘oku ‘ikai teu
teitei mahu’inga’ia ai, he taha ko hoku foha. Teu lau ko e mole kapau teu ‘oatu ha paku’i
ma kiate ko e mo ho’o tama he ‘oku ‘ikai ko haku foha ia ‘o’oku.

SINA:- “oku ou fakamalo atu ‘i he ma’u faingamalie pehe, pea ‘oku te fakatauange kihe
‘Eiki ke nofo ‘ia ‘ia ko e mo e vaha’a taimi ‘oku ‘ikai te tau toe fesiofaki ai (hiva ‘o ne
fakatata’i 548 v.3)

HIVA’I “A E HIMI 519 v. 3, 4 – pea ne foki leva.

FAKAMATALA:- Ko e toki ta ‘eni ne ongo ki he mafu tefua ‘o si’i fefine ni he koe

fuatapu ‘o hono manava kuo iku pe ‘o lau noa pea mo’oni ‘a e punake , ne hange ka
mafahiua hono mafu ko e talu si’ene tou’anga mei manava ‘o a’u ki hono fanau’i, ‘Io ka
kuo motu ‘a e kaume’a puli ‘a e ‘ofa’anga ,ka ‘i hoto loto he tautea ‘o ‘ikai si’i ke na’a.
Na’a ne foki kuo ne inu ‘a lo’imata ‘osi mei ai ha ngaahi ‘aho si’i na’a ne fa’a fepaki
moha palopalema ‘i hono fa’a’eke ‘ehe ‘ene tama ‘a e me’a kuo ne fiu ‘a ‘ukuma. Ko
‘ene ngaahi lea, ko ‘ene ngaahi faka’anaua ‘oku fai ki si’ene tamai. Mo’oni fau ‘a e lau ‘a
e poto ne hange tofu pe ha hui kape loto.

POPI:- ‘Ala si’eku fa’e fakamolemole mu’a ka ke fakaha mai si’eku tamai , keu va’inga
holo pe mo faka’anaua ki si’ono hingoa , pea kau ka mate ‘i he fiekaia pea teu ui holo pe
‘a hono hingoa koe’uhi kene tauhi ai ‘o hange foki koe fanau ‘a hotau kaunga’api.

SINA(ala kia Popi):- ‘Ala si’eku tama ko e me’a ko’ena ‘oku ke vivili kiai kuou fiu au
hono ‘ukuma ‘e ‘ikai lava keu lea atu ‘aki ia kiate koe, ka ‘oku ou fakatauange heni ki he
laumalie ‘o e ‘Otua ke ne fakafiemalie ho loto mo ne tataki ho’o mo’ui hei’ilo na’a ‘iai
ha ‘aho ‘e ‘ikai ngata pe ‘i ho’o faka’anaua ki si’ono fofonga ka ke toe mamata foki kiai.

FAKAMATALA(hiva’i si’i kainga ‘alu he……..) Na’e ‘ikai malava ‘e he loto ‘o e

fefine ni ‘a e mamahi ‘a e faingata’a ‘a e faka’amunoa mo e fa’a faka’anaua ‘oku fa’a fai
kiate ia mo ‘ene tama. Ko ia na’a ne toe ha’u ai ‘one hopo ki hala ‘o ‘ikai tene lau ‘a hono
tuli mo hono kapusi ka toe ‘alu ki hono husepaniti.
FAKAMATALA:- Na’e fu’u ofo ‘aupito ‘a e husepaniti ni he’ene fakatokanga’i mai
‘oku fakafetaulaki mai kiate ia ‘a e fefine ni pea moutafu’ua ‘a hono loto he na’a ne
‘amanaki he’ilo te na toe fesiofaki pea ‘asili ai he ko e fu’u pa’anga ko ia ‘i hono kato
na’a mole ha ki’i seniti ki he fefine ni pea lea atu ‘a e fefine.

SINA:- ‘Ala si’oku husepaniti he’ikai teu fiu pe pahia ‘i hono fakahoha’asi ko e koe’uhi
pe ko si’eta tama, pea ‘oku ‘ikai ko’eku feinga ni koe’uhi ko au ka ko ‘eku hela holo ‘i he
hala ni ko e’uhi ko e kaha’u mo e mou’i’anga si’eta tama, pea taumaia ke ke mahu’inga
‘ia he’eta koloa mo hota tofi’a kuo foaki mai ‘ehe ‘Otua.

NASINI:- Fefine ‘oku fu’u loloa pea fakapiko ‘ena he ‘oku ou femou’ekina au he tanaki
‘eku pa’anga, pea ‘oku toe mole foki hoku taimi ‘i ho’o fakamalohi’i au keu ‘Io atu ko
hoku foha. Kae sai ka ta fakanonunou, pea ke ‘alu ‘o kumi ha taha ke tamai kiai ‘a ho’o
tama he ‘oku ‘ikai teu teitei fie foha atu au kiai he teu ‘alu au ki hoku kaunga me’a he
‘oku nau tali mai mei tu’a.

FAKAMATALA(hiva’i 575 v 1) Na’e toki mahino ki he fa’e ni he’ikai toe fielave ha

me’a hange tofu ha tangi ‘oku fai mei he ate pea mo’oni ‘a e punake , ka kuo motu ‘a e
‘ofa mafana ‘i he loto pea tatau leva ia mo si’oto fakapo, koia na’e tu’u fakalongolongo
‘a e fefine ni ka e hange ha vaifa ‘a hono lo’imata he kuone ‘ilo ko e ‘aho ‘o e vale’ia
tama. Na’e ‘osi fakapapau’i ‘i hono loto tene liukava ‘ene mo’ui ke mole koe’uhi he ‘oku
hange ha tolounua ‘a e malave ma’u pe ‘i hono loto ‘a e ngaahi lea mo e ngaahi
faka’anaua ‘oku fa’a fai ‘ehe ‘ene tama. Ko ia na’a ne fakapapau’i hono loto tene
liukava ‘ene mo’ui ke mole ‘one puna he lilifa ‘one si’i malolo ai. Na’e toki mahino ki
he husepaniti ni ‘a e mo’oni pea mo e totonu ‘a hono uaifi pea toki mo’oni leva ‘a e lea
Tonga ‘oku taka ‘oku toki mahu’inga ‘a e koloa ‘i he ‘ene mole (hiva’i –fili ha hiva
fe’unga mo ia malo…..)

NASINI:- ‘Ala si’oku uaifi kuo mole ho’o mo’ui ‘i he funga ho’o feinga ke fakaha’ai
ho’o mo’oni ko e me’a kotoa pe na’a ke vivili kiai ‘e hoko ia ko e ako mo e tuhulu ki he
toenga ‘o ‘eku mo’ui , fakatauange keke toka ‘i he nonga mo e fiemalie (himi 549 v 1,5)

FAKAMATALAhiva 591 kae ‘alu ‘a Nasini pea lau pe ‘a e fakamatala……) Na’e iku
‘o mole ‘a e moui ‘a e si’i fa’e ni ka ko e taha foki ‘eni ha palopalema faingata’a ne
fepaki mo e tamai ko ‘eni ‘ene feinga ke fekumi ki hono foha hili koia ‘oku ‘ikai te ne
‘ilo pe ‘oku anga fefe hono fotunga ‘a hono foha ke faingofua ‘ene fekumi kiai. Na’e
‘ausia mo’oni ‘a e sino ‘o e paea mo e tukuhausia, he na’e mohe he hala, ‘o ‘ikai ke toe
ha toenga me’akai ‘a e fanau ‘oku ‘ofa kia kinautolu ‘enau ngaahi tamai. Kainga mou
faka’utaange a ki he taufa kuo to ‘o ne holoki ‘a e mo’ui lotolu, ‘Io ko e sino,
‘atamai,laumalie foki

FAKAMATALA:- (hiva ..mou ‘alu pe ki tua’a…..lau ‘a e fakamatala) Na’e he fano holo

‘a Popi ‘i he funga ‘o e fonua ‘o fekumi ki ha tokoni fakaefa’e, kae pango he kuo
vaetu’ua kinaua ‘i he pule faka’atamai, he na’e ta’e’amanekina kene ‘ausia ha mo’ui
paea pehe. Na’a ne he holo ‘i he kolo ‘o kumi mo‘ui holo si’ene fa’e, faifai si’ene
fononga na’a ne a’u atu ki ha ‘api, pea ne hu ki he fale ko e ‘ene fiema’u ha tokoni, kae
uoke ko e ‘imisi ‘ena si’ene fa’e ‘oku fotu mai
POPI:-(‘oho ‘o ala ki he ‘imisi ‘o ‘ene fa’e ):- ‘Ala si’eku fa’e, anga’ofa tatali mai si’eku
ui ‘oku fai, fonu ‘i he loto mamahi, tauange mo e pule ‘a langi, ke ne taki au ki ‘api.

(laulau ‘e Popi ‘a e fo’i hiva pea hiva’i le’osi’i)

Fakamolemole si’i fa’e
Kau mui mui atu pe
Hoku kolosi e kuo ‘omi
Teu fua ko e fakamo’oni
He ko Sisu tene ‘ofi
‘Ofi ko hoku taukapo’i

‘AKONAKI :- (hiva’i piano ‘a e 603 ka e lau ‘a e akonaki)….. Hou’eiki mo hotau

Siasi, Si’i ngaahi fa’e mo e ngaahi tamai,’oua mu’a na’a hoko ‘a e palopalema ni ko ha
me’a ke vaetu’ua ai ha nofo fe’ofo’ofani, he koe to’onga ia ‘o e ta’efetaulaki. Pea
taumaia na’e lava ke taloni ‘i loto ‘aho tau fakamo’ui ke ulo mo kapusi ‘a e olo ‘a e fili ‘i
hotau ‘atakai. Io he ko ia ‘a e maama ‘o mamani pea taumaia ne ‘ikai lomekina ai ha
mo’ui ne nofo ‘i he tailiili, ka ko ‘atonai tene tataki kitaua ki he matavai ‘o e mo’ui, si’i
fanga tuofafine mo e fanga tokoua, ‘akitaua ko e falala’anga ki he kaha’u, ta foua mu’a
‘a e hala ki hotau mo’ui’anga, he ‘oku hange ha mama’o ‘a hikihikisila ‘i ha mo’ui ‘oku
fonu ‘i he angahala’ia, pea hei’ilo na’a holoitounga kiai ‘a e to’utupu ‘o e fonua, ka ko
hono founga ke te kapasa’aki ‘a e folofola, pea ta kataki ‘a e mama mo e hopohopokia ka
ta lusia pe ki taulanga ‘o taufonua ki hota mo’ui’anga. ‘Amusia mu’a kitaua ‘oku ta tupu
hake ‘i hota kuonga ‘oku ‘alaisia mo Kolonga, ‘Io ‘oku fakatouanga mo fakatoukatea ‘i
ha tapa pe ‘o e mo’ui, he ko e Tuluta ‘a lo’i fofonga ko ia ‘a e hake’anga ‘o e
fakatomala ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e liukava ‘o e mo’ui kia kitaua ‘oku ta lata ‘i he angahala,
‘o ake ai ‘a e ‘ofa he koia pe hota fakalelei’anga ‘i he lolotonga ni pea a’u ki he kaha’u ‘o
‘eta mo’ui.