1.

LEKTURY Z ZAJĘĆ

BOGURODZICA
Podział strof:
• cz. archaiczna – 1-2 (data powstania na bazie używanego języka: I poł XIII w.)
• cz. wielkanocna – 3-6 (data powstania: I poł. XIV wieku)
• cz. pasyjna – 7-15 (II poł. XIV w. / I poł XV w.)
Najważniejsze:
- trop do kyrie eleyson
- motyw deesis
- symetryczna kompozycja

KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE
- zbiór kazań na cały rok liturgiczny, ale reszta się nie zachowała
- A. Bruckner
- XIV w.
1. Sensus literalis
2. Sensus spiritualis:
- sensus moralis – jak żyć? = wstań, porzuć życie grzeszne
- sensus alegoricus – w co należy wierzyć? = będzie lepszy świat
- sensus anagogicus – dotyczący zbawienia i życia po śmierci
 Kazanie na dzień św. Katarzyny
Najważniejsze:
- kazanie pokazuje złowrogą moc grzechu, która oddala człowieka od Boga – trzeba jak
Katarzyna wstać i pozostawić grzech
- adresaci = ludzie wykształceni, duchowni
- podział grzeszników na 4: siedzący, leżący, śpiący, umarli (3- liczba boska, 4- liczba
ziemska)
- Katarzyna – konflikt z cesarzem, Maksencjuszem, odrzucenie pogaństwa, uratowana przez
anioły
- struktura kazania:
 Egzemplum ewangeliczne – św. Łukasz
 Żywot Katarzyny (hagiografia)
LEGENDA O ŚW. ALEKSYM
- asceza – dyscyplina duchowa, cielesna to tylko wstęp, radykalna forma medytacji (pusty
umysł) -3 stopnie:
 Wyrzeczenie
 Umartwianie
 Zmiana umysłowa
- ciało = złe, dusza = dobra
- legenda – od łacińskiego „czytać” – coś co warto czytać,
- Bóg wybiera świętych, ich życie to całkowite podporządkowanie Bogu, ich „misja”
- Aleksy – radykalny teocentryzm, wszystko poza Bogiem znika, jako asceta dokonuje
destrukcji własnego „ja”. Wypełnił polecenie Chrystusa z Ewangelii: sprzedaj wszystko co
masz
- hagiografia kształtowanie wzorców
- żona Aleksego – wzór do naśladowania, rozumie, że Aleksy ma powołanie

LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI
- plankt (europejski) – pełni funkcję w obrzędach wielkopiątkowych
- XV w.
- devotio moderna – „nowa pobożność” – postawienie na emocje w aktach wiary
- doleryzm – naśladowanie męki Chrystusa w okresie wielkanocnym poprzez zadawanie sobie
bólu, sposób na współodczuwanie ze zbawicielem
- Maryja prywatna, ludzka strona
- motyw podwójnego cierpienia, stabat mater dolorosa, Maryja ma świadomość
nieodwracalności czasu
- M nie może dotknąć ciała syna – jest ono już w innym wymiarze, uczestniczy w procesie
zbawienia
- przeciwieństwo deesis, Maryja i jej emocje w centrum uwagi
- zawsze to do niej zwracano się o pomoc (Bogurodzica), teraz ona zwraca się do innych
- Maryja traci cechy abstrakcyjne, a zyskuje namacalność
- słowa żalu do zwiastuna radości (Gabriel), pokazuje się tu bezsilność i żal do świata
- bezpośredniość, prostota
POLIKARP
- 1463, tekst polski wzorowany na łacińskim utworze prozaicznym z XIV w., jednak
przewyższa oryginał pod względem artystycznym
- im więcej śmierci wokół tym więcej ludzie o niej myślą  źródło myśli o śmierci to jej
doświadczenie
- ars bene dicendi  ars bene moriendi
- Polikarp mega wykształcony, prawdopodobnie duchowny bo siedzi w kościele po godzinach
ALE nawet uczony zachowuje się przy śmierci jak głupiec (np. proponuje kołacza)  kara za
pychę życia intelektualnego
- opisuje podstawowe idee chrześcijańskiej eschatologii:
 Powszechność śmierci,
 Równość wobec niej
+ satyra społeczna na różne stany
- zalety literackie utworu: komizm postaci, ich wypowiedzi i zachowań, groteska
- danse macabre, związek tekstu ze średniowieczną ikonografią śmierci

POEZJA MIŁOSNA W ŚREDNIOWIECZU

- kultura – rodzaj rezerwuaru wzorców
- kultura dawna – konsensualna wobec wzorców, aż do przełomu romantycznego
- w średniowieczu buduje się zestaw gestów związanych z relacjami miłosnymi
- skąd się wzięła poezja miłosna w średniowieczu? --> hipoteza feudalizmu
 Krucjaty XI-XIII wiek – odpływ mężczyzn
 Emocjonalna luka, literatura opisuje to, za czym tęsknią ludzie
 Trubadurzy (XII w.) + Truwerzy (XIII w.) – wykonują poezję miłosną na francuskich
dworach
- wzorzec miłości dworskiej
o Kobieta z wyższych sfer niż facet (miłość dworska skierowana „w górę”), osoba
zakochana jest „wasalem” obiektu uczuć
o Miłość = służba, podległość
o Relacja pana i poddanego (idealnie kobieta jest „panem”)
o Miłość- szaleństwo, choroba, zaślepienie
- polska: autorami wierszy miłosnych byli głównie żacy
Przykłady poezji miłosnej:
1.List żaka do Namyleyssey (Namylejsei)
- XV w.
- „w jedności, stałości serca mego”
- oddanie, ukorzenie się przed ukochaną, wyznania miłości
- miłość to całe jego życie, nie może przestać o niej myśleć
- podmiot odczuwa jednak smutek i niepokój, nie jest pewien, czy ukochana
odwzajemnia jego uczucia, zwraca się do niej z prośbą o przyjęcie jego miłości,
zapewnia jej błogosławieństwo
- plot twist – przywołuje Boga, jeśli odrzuci jego miłość to Bóg ma ją potępić
Polska poezja świecka XV wieku:
2. Cantilena Inhonesta (piosenka nieprzystojna)
- „Chcy ja na pannu żałować” – ok. XV w
- prawdopodobnie najstarszy polski erotyk
- skarga chłopca na oporną dziewczynę
- opis zalotów: od niechęci przez igraszki do złamania oporu panny
- nieprzyzwoite aluzje

3. ułamki erotyków – wplecione w dysputy i traktaty religijne (najważniejszą zasadą przy

przepisywaniu było nie marnować pergaminu!); krótkie „westchnienia”: „Ach, miły Boże, toć
boli” i „Ach, miłość, coś mi uczyniła”, przypowieści i zaklęcia „Miłuj, miła, miłuj wiernie”

4. „Dawnom zwiedził cudze strony”

- anonim

- wyznanie miłosne młodzieńca do panny, mówi, że długo szukał miłości aż znalazł

- wyraża żal, że ludzie próbują go poróżnić z ukochaną przez oszczerstwa

WIELKI TESTAMENT -FRANCOIS VILLION

- 1461

- przekład: Tadeusz Boy-Żeleński

- Villion – w czasie pisania testamentu był chory i żył w nędzy = drwina z rzeczywistego
testamentu, w którym ludzie zapisują potomnym majątek

- Z jednej strony można w nim znaleźć wiele dosadnych opisów rozwiązłego, pełnego uciech
(ale i nędzy, upokorzeń) życia paryskiego rzezimieszka, z drugiej – wyznanie win, żal za
grzechy, wiarę w ocalenie duszy i miłosierdzie Boga.
- miał jednak do przekazania myśli i refleksje oraz talent poetycki

–> parodia, która wywraca porządek prawny (prawo to tylko konwencja, w życiu po śmierci
nie ma znaczenia)- Villon funkcjonował w świecie przestępczym, gdzie zaciera się granica
między legalem i nielegalem, inne postrzeganie prawa

+ po raz pierwszy pakt autobiograficzny między poetą a czytelnikiem, autor kreuje

postać, żeby zostać zapamiętanym

Villon – przestępca, rzezimieszek, należał do Muszelników – gangu, który obrabiał

pielgrzymów i skarbce katedralne

Ballady:

1. Ballada o paniach minionego czasu – przywołane znane kobiety, słynące niegdyś ze

swojej urody – pytanie gdzie są teraz? --> vanitas – myśl późnego średniowiecza,
zwłaszcza przemijalność urody kobiet jest dla autora dowodem, że nic nie trwa
wiecznie  Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi! (motyw „ubi sunt”)

2. Żale pięknej płatnerki dobrze iuż sięgniętey przez starość – typiara opowiada
historię życia, żali się, że nie jest już piękna i młoda  pojmowanie starości jako coś
odrzucającego

3. Ballada, iaką Wilon napisał na prośbę swey Matki, aby ubłagać łaski
Nayświętszey Panny + Ballada o Wilonie y grubey Małgośce – teksty kontrastowe,
jeden religijny, drugi opowiadający o stosunkach z prostytutką

- motyw właściwy dla testamentu – rozdzielanie swoich dyspozycji. Jest to jednak parodia
więc Villon czyni zapisy z jadowitym sarkazmem ciężko doświadczonego tułacza i więźnia.
Villon wspomina tu zarówno swoich kompanów, pijaków i złodziei, jak i swoich dręczycieli,
możnych panów, z których rozkazu był więziony, głodzony, torturowany.

- Filozoficzny ładunek utworu, dowodzący kruchości życia

- poetyka brzydoty

- utwór łączy kulturę niską i wysoką -- > ma charakter ludyczny, zabawowy

+ pokazuje przekrój społeczeństwa, margines do którego nie miały dostępu wyższe

warstwy  zyskujemy obraz średniowiecznej debaty społecznej

LITERATURA BŁAZEŃSKA

o Wywodzi się ze średniowiecznej błazenady, karnawałowego przedstawiania świata na

opak
o Postaci pisane prozą, daleką od wysokiego stylu, często zaś po prostu lakoniczną
o Kultura śmiechu, poetyka karnawału
 o Błazeńska drwina, niechętna wszelkim konwenansom, często za przedmiot zabawy
bierze językowe stereotypy
o Cechy bohatera (Ezop, Marchołt, Sowizdrzał):
- niskie pochodzenie
- wrodzona mądrość
- drwina na przekór autorytetom

ROZMOWY, KTÓRE MIAŁ KRÓL SALOMON MĄDRY Z MARCHOŁTEM GRUBYM A

SPROŚNYM

- 1521

- Jan z Koszyczek (tłumacz)

- Salomon – tradycyjna mądrość biblijna vs Marchołt – aforyzmy, potoczne przysłowia

- Marchołt

 jakby mędrzec-władca, tyle że błazeński, opisany jako bardzo brzydki.

 Używa języka nie literackiego, a potocznego, jednak formułuje swoje żarty w sposób
soczysty i pomysłowy
 Rozwiązuje zagadki, kpi z mądrego króla i wyprowadza go w pole

Streszczonko: Utwór rozpoczyna się od objęcia przez Salomona tronu po swoim ojcu Dawidzie.
Widzi wtedy Marchołta, niezwykle brzydkiego i grubego, ale którego król uważa za mądrego.
Salomon proponuje mu dyskusję, w której król zadawałby pytania, a Marchołt miałby odpowiadać na
nie. Za trafne riposty na Marchołta miały czekać bogactwa i wysokie stanowisko państwowe.
Okazuje się, że Marchołt jedynie w zabawny sposób zmienia poważne wypowiedzi Salomona.

Dalsza część utworu opowiada o życiu Marchołta i składa się z luźno zestawionych ze sobą epizodów.
Mówią one w większości o żartach ośmieszających króla. W pewnym momencie Salomon nie
wytrzymuje ciągłych kpin podwładnego i skazuje go na śmierć przez powieszenie. Jednak Marchołt
prosi o to, aby mógł sobie wybrać odpowiednie drzewo, a że żadne mu nie pasuje – uchodzi z życiem.

- Istota utworu: utrzymanie stanu równowagi między wulgarnością a wzniosłością, mądrością

sakralną a mądrością profana

UTOPIA

- Tomasz Morus – 1516 r.

- część 1 – przedstawienie społeczeństwa XVI wiecznej Anglii, szare, ponure, smutne

państwo

- część 2 – prezentacja utopii, wszystko super zorganizowane, państwo a la Marks i Engels –

brak własności prywatnej, są publiczne magazyny żywności, nie istnieją pieniądze, każdy
pracuje i ma czas na odpoczynek, jest wyliczona ilość ludzi w mieście, każdy ma rodzinę,
niewolnicy to jeńcy wojenni itp. Ogólnie wszystko idealnie

- 54 miasta, w każdym 100 000 rodzin, każda rodzina po 40 osób

- wizja utopii = sprzeciw wobec absolutnej, kapitalistycznej władzy

- autor zdawał sobie sprawę, że to nierealistyczne

MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI

1. Napis na statuę albo na obraz śmierci – przedstawia śmierć jako postać okrutną,
wszystko co się urodziło i co żyje ona „jako kosarz ziele/ ostrą kosą ściele”

2. Erotyki – Do Anusie/Do Kasie

Do Anusie -ziom jest na jej weselu i to wzmogło w nim zazdrość, mówi jak bardzo by
ją całował

Do Kasie- Kasia zamężna

Inspo – Petrarka, Owidiusz, Horacy

Styl – bogaty, przesadzony, wiele środków poetyckich

3. Rytmy albo wiersze polskie

- religijność, teocentryzm, lęk przed przemijaniem  vanitas

- konceptyzm, przerzutnie

KSIĘGA ŻALÓW – KLEMENS JANICKI

- renesans

Elegia VII

-ma charakter autobiograficzny

- antropocentryzm renesansowy

- żegna się z życiem

- biografia w porządku chronologicznym + refleksje o swoim życiu, opisuje to jaką osobą był

- MITOTWÓRSTWO – przez czas przeszły ukazuje siebie jako kogoś zmarłego, tworzy w
elegii własną legendę, żeby zostać dobrze zapamiętanym

- tradycja chrześcijańska współistnieje z mitologią

- problem przemijania – przedwczesna śmierć Janickiego

KRONIKA POLSKA

1. Gall – najprawdopodobniej benedyktyński mnich pochodzący z Francji, który przybył

do Polski z Węgier na początku XII wieku.

2. Chociaż Kronika została napisana w języku łacińskim, ze względu na silne

powiązanie z historią Polski i jej wartość źródłową uważana jest za pierwsze znaczące

dzieło polskiego piśmiennictwa (dziejopisarstwa)

3. Powstała prawdopodobnie na konkretne zamówienie, w latach 1112-1116.

4. W trzech księgach Anonim przedstawił dzieje Polski od czasów legendarnych

do roku 1113.

5. Każdą z nich poprzedził dedykacją w formie listu i wierszowanym

epilogiem (skrótem)

 Po pierwszej wojnie światowej toczyła się ożywiona dyskusja wokół problemu,

czy dzieło Galla można właściwie określać mianem kroniki.

Aleksander Brückner twierdził, że słuszniej byłoby nazywać Kronikę

panegirykiem, biografią (Bolesława Krzywoustego), bądź powieścią

historyczną.

 Kronika (z gr. chronika → od chronos, czyli czas) – typ

historycznego dzieła, gdzie nacisk spoczywa na czasowej (chronologicznej) kolejności

wydarzeń, a zwłaszcza na uwydatnieniu ich współczesności (synchronizmów).

W średniowieczu najpopularniejsza była kronika św. Hieronima (opracowanie

dzieła greckiego Euzebiusza z Cezarei)

 Ciężko stwierdzić by dzieło Galla Anonima było kroniką (zaburzenie zasady

uwzględniania następujących po sobie dat – w tekście ani razu nie występuje data!).
Może jednak je tak nazywać z uwzględnieniem, że w czasach jej powstania

kronika obejmowała znacznie szerszą definicję (każde dzieło historyczne) oraz, że

termin ten utarł się już w literaturze.

 Dzieje (gesta) – opis czynów, dokonań wielkich, podziwu godnych. Dzieje

najobszerniej opisują zazwyczaj czasy bliskie tworzącemu, pomijają daty dla niego

nieistotne.

KOMPOZYCJA ARTYSTYCZNA

Księga I – genealogia rodu Bolesława Krzywoustego, aż do momentu jego

cudownych narodzin (podobnie jak Mieszko I, jego poczęcie jest cudem wybłaganym

u Boga).

Księga II – młodość Krzywoustego, GRA O TRON z niegodziwym bratem;

kończy się całkowitym przejęciem władzy przez Krzywoustego.

Każdą z ksiąg poprzedza epilogus (skrót) w formie wierszowanej. W Księdze II

epilogus jest jedynie przedłużeniem wstępnego listu (sprzed Księgi I)

Każdemu skrótowi odpowiada krótki utwór wierszowany: Księga I – tren

żałobny na śmierć Bolesława Chrobrego; Księga II – pieśń śpiewana przez rycerstwo

polskie pod Kołobrzegiem;

Dodatkowo w każdej części występują mowy władców: Księga I – mowa

Chrobrego przed walką z Rusinami i druga na łożu jego śmierci; Księga II – wiele

mów, głównie przed bitwami...

W Kronice istotna jest jej epizodyczność – autor nie lubi konstruować

rozbudowanych, dokładnie przeanalizowanych charakterystyk osób i wydarzeń;

opowiadanie składa się z luźnych, postawionych obok siebie epizodów;

Stosuje liczne „utarte” frazy: „lecz dość już o tym...”, „tymczasem przejdźmy

do...” by podtrzymać tok wypowiedzi.

Autor często ujawnia się w roli narratora, lecz niechętnie wyraża swoją

opinię na temat opisywanych wydarzeń. Często posługuje się opiniami innych,

szanowanych osób („mądrzy Polacy wiedzą...”, „szlachetni i rozumni mężowie...”).

Opinię wyraża jedynie w sposób pośredni!

Widoczne jest oczytanie Galla – forma tekstu pisanego łaciną, zawiera w sobie

małe elementy inspirowane Wulgatą św. Hieronima (list wstępny, nie są

to jednak inspiracji rzucające się w oczy).

Kronika Galla należy do przykładów zastosowania techniki dyktowania

(treści historycznej) – dyktowanie listów, tekstów.

Rytm prozy Galla: nasycenie elementami rytmu i rymu, niekiedy proza

samoistnie przechodzi w wiersz regularny (dwuzgłoskowiec); niektóre

fragmenty dzieła można nawet uznać za zrytmizowaną prozę

PODSUMOWANIE - WNIOSKI

Docenienie artystycznej strony Kroniki pozwala wniknąć w niej charakterystykę i

umożliwia ustalenie historycznej wartości przekazów.

Forma artystyczna: bardzo bogata

Funkcje dzieła: panegiryk – najlepsze przedstawienie władcy i Polaków, ale

też zapis wydarzeń historycznych, utrwalenie historii Polski.