Professional Documents
Culture Documents
Kulesza I Doliński "Jak Pisać Prace Dyplomowe Z Psychologii "
Kulesza I Doliński "Jak Pisać Prace Dyplomowe Z Psychologii "
Rady
prace
n ie ty lk o .
dyplom ow e
d la p s y c h o lo g ó w
z psychologii
WOJCIECHKULESZA
D A R IU S Z D O L IŃ S K I
I? - Biblioteka s
.iwy Opracowan e graficzne i skłao P t* G eser O kładka i strony tytułowe studio projektowe fc visual
ISBN 978-83-66420-29-8
W ydanie pierwszo
Smak Słowa
ul Bohaterów Monte Cass no 6A
81-005 Sopot
te* 507-030-045
Copyn g « C 2020 by W cp a ch K Jesza Danusz D w ftskj ux3 W ydawrcN*) Smak Siew* w w w sm aksłow apl
Łatwo /est pisać trudno. Trudno /est pisać łatwo. W o jcie ch K ulesza
13
W s tę p ......................................................................................................
CZĘŚĆI
Rady ogólne
17
R ozdział 1
Dba*ość o czyteinika (czyli cnw i a refleksji,
19
zam m zacznie się p .s a ć )............................ .............. .......................
Rozdział 2
23
Lejek (czyli od ogółu do szczegółu)................................................
Rozdział 3
Fuga (c z y i łącznik stosow any w ceram ice łazienkowej. 26
a n ie elem ent m uzyki klasycznej) ....................................................
Rozdzia' 4
Zabójcze pytanie .H arvard Business Review"
(czyli czy wiesz, co jest interesującego w Twoim tekście?)........
28
R ozdział 5
„A b a r a nie „ahaaa" (czyli zagajenie przy bufecie)........... .. .
30
R ozdział 6
38
Kam ienie m ilow e (czyli tw orzenie ram y Twoiego te k s tu ).............
R ozdział 7
46
Kam yczki m ilow
e................................................................................. Rozdzia' 8
P sz krótko i na tem at (zasada dom ku z kart czyli prostota 58
A*>ertn E rs le na om z ekonom ka słów R obina Vallach.era) . R
ozdział 9
S tołow a koncepcja akapitu (czyli zasiadanio przy pramu d o
kulinarnej u c z ty )......................................................... ................
60
Rozdział 10
Brak „a h a '" i kam ieni oraz kam yczków m ilowych
62
(błąd tyou .a lfa b e t O ACAB*)............................................................
Rozdział 11
Brak „aha! ’ i kam ieni oraz kam yczków m lowych
65
(błąd typu zbyt a m b tn y przew odnik w m uzeum )........................ R
ozdział 12
68
“ Opisywanie się (czyli nadm ierna m uskulatura)...........................
R ozdzat 13
Jak zacząć pisać? (akapit o tw ie ra ją cy)................................. ............. 69 Rozdział 14
Zokiwanio się w polu kannym (czyli pisanie na głos
Dowiedz zanim napiszesz) ..................................................... .............. 70 R ozdział 15
B rak naukowej kindersztuby
(czyi n^zn a o m o ść standardów edytorskich) . — 71 Rozdział 16
Przeoczone spacje, kropki i p rz e c in k i...................................... ......... 75 Rozdział 17
Czytam tytko ja (czyli brak 9parlngpartnera)..................................... 77 Rozdział 18
(Poranne) pupogodzm y profesora Jana S treaua • - 79
Rozaz-ał 19
le czasu ZBfnuft pisanie7 .................................................................— 60 R ozdział 20
Jak napisać skom plikow ano fragm enty’ . ............. ........................... 82 Rozdział 2 I
Kolejne fragm enty pracy jako nokładające się na siebie przeźrocza... B3 Rozdział 22
Jak nauczyć się dobrze pisać'’ ...........— . ................................. 36 R ozczaf 23
l e stron powinna rrveć praca*’ W ystarczająco m ało ............. 88 R ozdział 24
K opie to podstaw a ........................................................ .......................... 92 Rozdział 25
K opie są zabronione ........... .................................................................... 93
C Z Ę Ś Ć II
R ady d o tyczą ce k o le jn y c h e le m e n tó w p ra cy
Rozdział 26
W jakiej kolejność. p.sać pracę?. .......................................................... 97 Rozdział 27
Jaki tytuł pow.nna m ieć praca?
(Zaga,er'ie p-zy b u fe ce ra2 jeszcze). ................... 99 Rozdział 28
Jak napisać streszczenie'’ ............................................ .............. *02 Rozdział 29
Jak napisać w stęp teoretyczny?.............. .............................. .............. 104
ii
Rozdział 30
ja k opisać m etodę oadawczą? (Książka kucharska) 107 Rozdział 31
Jak opisać w yniki? .............. ....................................................... ........... 111 R ozdział 32
Jak opisać m etodę i wyniki7 (Rada zbo-cza) ................................. 113 RczdZ'3133
Jak napisać dyskusję7 ..... 115 R ozdział 34
Literatura cyłow ana D ibiiograf-a................ ............. .......... .. 120 R ozdzal 35
P rzypisy............................................. ......................................................... 125 Rozdział 36
Z a łączniki........................ 127 R ozcza l 37
N a c c z * . i .w agęrecenzv c *28 -
Wstęp
Jak pisać
Rady
prace
n ie ty lk o .
dyplom ow e
d la p s y c h o lo g ó w
z psychologii
WOJCIECHKULESZA
D A R IU S Z D O L IŃ S K I
CZĘŚĆ I
R a d y o g ó ln e
Jeżeli trzymasz w ręku tę książkę, to najprawdopodobniej nie tokiem Twojego myślenia będzie się odbywać na wyboistei dro
długo zaczniesz pisać tekst empiryczny, czyli taki. w którym za dze. często pozbawionej drogowskazów i nierzadko wiodąc na
prezentujesz wyniki swoich badań. Zanim to jednak uczynisz, manowce lub w ślepe zaułki
zastanów się. jaka jest podstawowa cecha książek i artykułów Oto kilka rad, które wygładzają wyboje i wskazują drogę, jak
(popularno)naukowych, które wysoko cenisz, do których lubisz uniknąć zagubienia w wywodach W trakcie pracy nad tekstem
wracać i o których rozmawiasz z przyjaciółmi. warto wdrażać te zalecenia po kolei, w pełni realizując dany
Cechą szczególnie dla nas ważną jest narracja Logiczna, etap przed przejściem do następnego.
Jak można zadbać o czytelnika i o jego wygodną podróż drogą nad przygotowaniem prelekcji, niz ona trwa (a w każdym razie
wyznaczoną przez autora tekstu? Niestety, twórca musi się so powinien tak robić).
lidnie napracować, gdyż aby coś było łatwe dla odbiorcy, naj Nie inaczej dzieje się w wypadku tekstu Jeśli odbiorca go me
rozumie, to wina leży po stronie autora a me - jak czasem chcą
pierw musi natrudzić się nadawca. Trud zobrazujemy prelekcją
cenionego wykładowcy, którego z przyjemnością się słucha, w twórcy - ograniczeń po stronie czytelnika czy słuchacza Zanim
lot zapamiętując skomplikowane treści. 7auważmy, że takie zaczniesz pisać, zastanów się, |ak zamierzasz przepro wadzić
podziwu godne skutki to zasługa mówiącego (a nie geniuszu przez ten ocean wiedzy zainteresowanego wędrowca.
P< p erwsze musisz wylać sporo jxjtu intelektualnego bo me wadzenie tą drogą czytelnika Pospieszne chodzenie na skróty,
można w kilka chwil wymyślić doskonałego tytułu (sami mieli częste ekskursje w boczne uliczki i ślepe zaułki, niepowiązane
śmy me lada kłopot z tytułem tego opracowania i dyskusje nad z głównym wątkiem powodują ze odbiorca poczuje się zagu
mm zajęły nam masę czasu), opracować tekstu streszczenia i biony. Na przykład, jeżeli większość narracji będzie traktować o
Ink dalej lo po prostu niemożliwi) Po drugie potrzebujesz tym ze John był kierowcą wielkiej ciężarówki albo ze wu| Johna
czasu gdyż nawet najbardziej doświadczeni autorzy nie two rzą hodował awokado. to możemy zakładać iż kupiliśmy powieść o
kilku stron doskonałego tekstu naukowego w zaledwie je den ludziach drogi albo o hodowcach awokado. 0 motory/, ic j albo o
dzień. Po trzecie wreszcie musisz prowadzić czytelnika niczym rolnikach A jeśli na końcu lej motoryzacyjno rolniczej opowie ści
przewodnik po przeładowanym eksponatami muzeum wiedzy padną strzały w kierunku jakiejś kobiety, to pojawi się pytanie:
Posłużmy się przykładem ilustrującym te założenia Niech „Ale o co chodzi? Jeżeli takie pytanie się pojawia to znaczy, ze
będzie mm powieść o tragicznie zakończonym romansie Pisząc autor nie zadbał o czytelnika Gdzieś go zagubił lub zaprowadzi
pierwsze zdanie, autor wie, że w ostatniej scenie, odbywającej w inne miejsce mz zamarzał Nie natrudził się wystarczająco, by
się w (pokoju hotelowym zazdrosny John zastrzeli Mary Twór zaplanować konstruki ję i narrację Dlatego właśnie w dalszych
częściach tego poradnika poświęcimy wiele uwagi planowaniu.
ca zdaje sobie sprawę, że najpierw czytelnik musi się dowie
Twoje pierwsze zadanie to wyczulenie na czytelnika na to. cze
dzieć iz bohaterowie kiedyś się poznali i ze było im ze sobą na
go mu potrzeba, aby zrozumieć Twój przekaz Myśl o odbiorcy, a
tyle dobrze, aby zaczęli być parą Musi więc zaplanować
nie o aulorze, czyli o sobie. Tekst jest metodą prowadzenia
pojawienie się p^rwszych oznak niezdrowej zazdrość Johna me
czytelnika drogą myśli, idei. którą masz do przekazania a me
zaszkodzi przy tym ukazanie charakteru Mary, nader skłon nej
celem samym w sobu •
do Mirtów (bezsensowny byłby wybuch zazdrości w ostał mei
scenie gdyby wcześniej me pojawiły się podobne sympto my) Jak zatem myśleć o odbiorcy, a me o sobie jako autorze’
W którymś momencie należy toż wpleść w tok opowieści Przydatna może się okazać wskazówka Zeamego. czternasto
wiecznego aktora japońskiego, który radził, aby me myśleć o
broń wszak John musi mieć czym dokonać zbrodni, trzebu więc
tym. jak coś zagrać na su-nie ale o tym, jak to co się zagra
opowiedzieć o tym. jak poszedł i ją kupił Wszystkie te cza so
odbie rze widz
chłonne przygotowania autora są konieczne, aby w logicznej
konsekwencji nastąpiła tinałowa scena Pośpiech, brak wysiłku Ostatnia rada pomagająca skupić się nu perspektywie od biorcy.
a nie nadawcy to co piszesz, powinno być czytelne i zro zumiałe dziedziny poruszanei w danym tekście Studenta trzebu wyedu
dla adepta psychologii który wprawdzie liznął trochę literatury kować, nie tracąc przy tym |ego zainteresowania To nie może
ze wstępów do licznych kursów, ale na pewno me zna być suchy wykład ex c a th e d r a , lecz żywe seminarium naukowe,
w którym słuchacz zatopi się w narracji prelegenta kib autora. Aby
tak się stało, musi jednak poczuć że ktoś stara się mu wszystko
wytłumaczyć 2
L e je k (czyli o d o g ó łu
d o s z c z e g ó łu )
me tylko dzięki łojkowi lecz także poprzez stoso wame fug. czyli Podobny zabieg możemy przeprowadzić w historii Johna i
przejść między wątkami Tę technikę omawiamy w następnym dokonanej przez niego zbrodni Przypomnijmy, ze czytelnik może
rozdziale czuć się zagubiony, gdy próbuje łączyć osobę główne go
bohatera z wujem, awokado. ciężarówką Mary, zazdrością i
bronią. A przecież z kolejnych stron powieści mógłby się do
wiedzieć, ze John był wychowywany przez starego wuja. który
był oziębły emocjonalnie Uwagę poświęcał hodowanym przez
3 siebie owocom awokado. a dorastające dziecko coraz bardziej
łaknęło uwagi i akceptacji; źle znosiło odrzucenie przez wuja.
F u g a (czyli łą c z n ik s to s o w a n y Owa samotność i potrzeba akceptacji była podsycana przez
w c e r a m ic e ła z ie n k o w e j, a n ie zawód, jaki John zaczął wykonywać we wczesnej dorosłości.
e le m e n t m u zy k i k la sy c z n e j) Kierował wielotonową ciężarówką, przemierzając bezkresne
trasy Rozwijająca się w późniejszym życiu Johna samotność
prowadziła do lęku przed ludźmi i sprawiła, ze kupił bród. aby
móc odeprzeć ewentualny atak. Podczas jednego z postojów
poznał kelnerkę Mary, pierwszą od lat kobietę, która poświęciła
Częstym błędem jest pisanie kolejnych treści bez ich powiązania mu uwagę - 1 tak dalej.
7 uprzednio poruszonymi wątkami. Tego rodzaju błąd prowadzi Spoiwo kolejnych łragmentów tekstu można zatem porów
do zagubienia czytelnika Na przykład |ak odbiorca powieści ma nać do fugi. którą się kładzie pomiędzy ceramicznymi płytkami
powiązać Johna broń, ciężarówkę i awokado hodowane przez w kuchni czy w łazience. Często jej lunkcja jest wyłącznie de
wuja? koracyjna, bo przecież ługi nie są konieczne pomiędzy wysoko
Mmej doświadczonym autorem wydaje się ze pis inie na jeden umieszczonymi płytkami, gdzie nigdy nie dotrze woda. Ale ich
temat, tworzenie kolejnych akapitów czy rozpisywanie nałożenie poprawia estetykę, zmienia wygląd miejsca, w którym
następujących po sobie rozdziałów jest wystarczającym spo umieszczona jest glazura
iwem łączącym omawiane kwestie Niestety, tak nie jest i zanim W tekście naukowym odpowiednikiem płytek są kolejne
zda nia. akapity i rozdziały Fugą jest myśl. która łączy kolejne nia artykułu zachęcała autora do odpowiedzi na pytanie: „Dla
wąt ki. Fugi powodują, że przejście między treściami jest czego zapracowany menedżer powinien przeczytać ten tekst?"
płynne Sądzimy, że to pytanie jest absolutnie kluczowe i powinno być
__________________________ Wojclooh Kulesza, Dariusz Pollńakl 27 stawiane każdemu autorowi Odpowiedź natomiast powinna być
krótka, zachęcająca do przeczytania i... trafna.
estetyczne, a przede wszystkim logiczne Dzięki fugom czytel nik Tak postawione pytanie zmienia optykę twórcy z tego. co chce
me odnosi wrażenia poszarpanej narracji (lub. co gorsza, jej powiedzieć, na to, co chce. aby czytelnicy zapamiętali Pytanie
braku) nie ram się o osłre boki płytek (tu: kolejnych fragmen tów oddaje bowiem istotę każdego tekstu: przekazanie wie dzy. a nie
tekstu), me jest nieprzyjemnie zaskakiwany zmianą faktury chwalenie się. ze ją mamy .Harvard Business Review' zmuszało
powierzchni. autora do zastanowienia się nad sednem artykułu, nad
Sygnalne zastosowanie fugi można dostrzec w ostatnim wehikułem całej narracji, który będzie jednocześnie spoiwem
zdaniu rozdziału 2 Zapowiada on przedstawienie fugi w kon wszystkich treści. Udzielane odpowiedzi „bo to ciekawe’, „bo
tekście tego, co zostało omówione wcześniej. mało osób o tym wie", -bo to dynamicznie rozwijająca się dzie
Dodatkowo zobrazujemy fugę akapitem zamykającym, który dzina" me są w żadnej mierze wystarczające. Trudno przecież
właśnie czytasz Jest on przejściem łączącym omawiane treści z Kulowa, Dariuoi Doliński 29
5
Kilka lat temu jeden z nas przygotowywał się do opracowania
tekstu dla .Harvard Business Review', pisma przeznaczonego „A ha!”', a n ie „ a h a a a ”
dla wysokiej kadry zarządzającej ówczesna procedura składa (czyli z a g a je n ie p rzy b u fe c ie )
na kort ij)iiterze/telefonie/Lii >lucie, przoc ji. |< I. ić Facebook; i O
i Ikla dającna buk to. na eonie masz siły. zauwazusz. że
naprzeciwko Ciebie siedzi elegancko ut/ana
czterdziestoperołetnia kobieta, która w tym samym czasie
Gdy jeden z nas koóczył pracę nad doktoratem pewien wybitny odkłada gaz**?ę Klika wymienionych zdań pozwala Ci się
uczony, reprezentujący całkowicie odmienną dziedzinę nauki, zorientować, że jest ona bardzo doświad czoną i c< moną
zapytał: „Powiedz ml o czym |est twó| doktorat? Autor pracy nauczycielką geografii, która właśnie wraca do domu z równie
intensywnego kursu dokształcającego Wypytu jesz ją o zajęcia.
iniósl ręce. którii zamierza! wykorzystać do wyjaśnienia złożono
Potem role się zmieniają i ona pyta Ciebie
ści mater Po kilku próbach zakończonych n i- ktiidnym duka
niem doktorant wybrną*, mówiąc ze niemożliwe jest wyjaśnienie - Co pan(i) robil(a) w .. [tu nazwa miasta z którego wyje
się do tej odpowiedzi krótko i dosadnie: „Jeżeli w kilku zdaniach - Wracam ze studiów odpowiadasz
me umiesz mi powiedzieć, czym się zajmujesz to jeszcze sam - O. to bardzo ciekawe1 A co pan(i) studiuje? - pyta na
tego n;e w esz* Oczywiście adresat tych stów żywo zaprze c/ył uczycielka
„Jak to nie wiem? Latami prowadziłem badania, policzyłem - Psychologię - odpowiadasz.
dane wyszło nu sporo ciekawych rezultatów Dwa łuta czytałem - Ooo* Bardzo mme interesuje psychologia! A na klórym
literaturę' W punkcie ksero oprawiłem opasły tom opatrzony ty roku pan(i) jest? - pyta nauczycielka
tulem -Praca doktorska- Jak to NIE WIEM?' Lata później ów - Rozpoczął się piąty rok mojej przygody na uniwersytecie j
doktorant zrozumiał, że umieiętność esencjonalnego przedsta powoli trzeba )uż zamykać ten etap w życiu - pada Twoja od
wienia tezy niespocjaliście jest papierkiem lakmusowym tego, powiedź
- A, to pewnie pan(i) pisze pracę magisterską, tak? - pyta
' w odniesieniu do pisania tekstów naukowych ojcem tego nauczycielka.
terminu jest prołesor Anarzei Nowok - Tak - odpowiadasz.
Doiin»M 31
- A jeżeli można wiedzieć, to o czym? - drąży nauczycielka. - 0
czy autor wie co chci.it powiedzieć Nie jest bowiem tuk. ze :1 .2 3 .4 .5 - wypowiadasz do pięciu prostych zdań. po których
napisanie pracy oznacza, iz piszący to wi<• 7 kolei dóbr. i odpo nauczycielka powinna zakrzyknąć: „Aha! To bardzo cie kawę!
wiedź istotnie zwiększa szanse na skuteczne formułowanie ług Proszę mi natychmiast więcej opowiedzieć'!!" Jeżeli od
łączących kolejne treści konkretyzujące różne zagadnienia (zob powiedź będzie brzmiała: „Ahhaaa Nooo taaak... Ciekawe .. Nie
zasadę łojka - rozdział 2) Przetrenująly więc formułowanie od orientuje się pan (i), czy w tym składzie jest WARS? Chyba czas
powiedzi wspomnianemu naukowcowi na herbatkę, prawda? Bo wie pan(i). ja oprócz geografii to lubię
pić dobrą herbatę”, to znaczy, ze chybiłaś lub chybiłeś W
Wyobraź sobie że zmęczona lub zmęczony wracasz z bar dzo
pierwszym przykładzie udało się nie tylko przykuć uwagę, lecz
intensywnego kursu na Twojej uczelni Zajęoa trwały od 8 30 do
21 przez dwa ko le je dr u. odbyło się kilka kolokwiów znako mite także wzbudzić zainteresowanie. Jest on doskonałą odpowie
wykłady zmusiły Cię c lo wytężonej uwagi i wściekliigu noto dzią dła wspomnianego wcześniej naukowca. Drugi przykład
wania Jadziesz teraz cfo domu ostatnim (Dociągiem i czeka Cię natomiast jest chyba zbyt często obecny w pracach początku
długa podróż Twoje znę< zenie jest tan wielkie, ze n»e chce Ci jących autorów.
się nawet czytać książki rozwiązywać krzyżówek i su. i ku grać Oto kolejny przykład Odbywa się niedzielny rodzinny obiad
Będzie na nim seniorka rodu, Twoja babcia. Dawno jej nie widzia
łaś (lub nie widziałeś) i wiesz, ze będzie Cię przepytywać z 34 J a k p is a ć p r a c e d y p lo m o w e i p sychologii?
Myślisz o krótkiej treściwej i porywającej odpowiedzi, bo .Aha!" to jak trzydziestosekundowa reklama produktu Musi
chcesz pokazać, że naprawdę warto łożyć na Twoją edukację. podkreślić najważniejszą cechę Tę właśnie, która sprawi, że
Usłyszawszy Twoją odpowiedź, babcia powinna zakrzyknąć: klienci sięgną po ten produkt. Zauważ, że produkty mają wiele
„Aha! To bardzo ciekawe! Jak dobrze jest studiować!" To spra cech. ale twórcy reklam podejmują decyzję co będzie wehiku
wa krytyczna, ponieważ Twoje młodsze rodzeństwo też liczy na lem, czy też kołem zamachowym reklamy. W pewnym okresie
sponsora w osobie babci. Twoja odpowiedź i entuzjastyczny dominacja znanej wszystkim lirmy McDonald została zagrożona
okrzyk babci mogą niejako ufundować ich marzenia o wyższym przez aktywne działania marketingowe innych barów fastfoodo
wykształceniu. Jeżeli natomiast usłyszysz (i siłą rzeczy usłyszy wych McDonald odpowiedział na ten atak reklamą pokazującą
też Twoje rodzeństwo): „Ahaaa.. To ślicznie Brawo Możesz szczęśliwe dzieci pałaszujące hamburgery i frytki oraz hasłem
podać kluseczki do rosołku?', to juz i Ty, i Twoi bracia czy sio mówiącym, ze rodzinna wizyta w barze tej sieci to gwarancja by
stry wiecie, że sponsor wycofa swoje zasoby finansowe i szanse poczuć się dobrym rodzicem Jeden argument! Ale wystar czył w
zostały utopione niczym kluseczki w rosole. zupełności McDonald znów stał się niekwestionowanym
liderem.
To pierwsze „aha!" jest Twoim celem. Właśnie to „aha po
W wypadku pisania taki argument marketingowy musi być
winno być szkieletem konstrukcyjnym Twojego lejka. To ono za
pewni lejkową narrację i sprawi, ze łatwo wypełnisz fugami ko spójny i bardzo zwarty: ..aha" po prostu musi być krótkie
lejno przedstawiane treści
A oto kilka rad, jak projektować .aha1', unikając „ahaaa'. C P o w in n o b y ć c ie k a w e .
A Nle-freestyle (czyli po co piszemy ..aha!"?). Zdarza się, że Podobnie fest z tekstem Jeżeli Ciebie on nie porywa, to na pew
autorzy zakładają, iz usiądą i napiszą”, ze nastąpi freestyle, no me porwie odbiorców. Pracuj nad „aha!" dotąd, aż poczujesz,
podczas którego uruchomi się proces pisania prowa dzący do że ono Cię porywa.
W ojciech K u te r D a n u s i D oliński 3S
napisania pracy. Z naszego doświadczenia wynika, ze pisanie
bez planu, swoboda twórcza i szaleństwo tworzenia czegoś z
D. N ie je s t s tr e s z c z e n ie m p ra c y .
niczego rzadko bywają sensowne a jeżeli się pojawia ją. to
Podobnie jak w reklamie, która nie referuje całości produktu,
raczej po wielu latach ciężkiej i systematycznej naukowei orki z
lecz jedną, wybraną cechę, streszczenie jest osobną formą w
piórem (czy klawiaturą) w ręku Przykładem są muzyczni
arty kule naukowym lub w pracy dyplomowej. Do tej kwestii oczy
wirtuozi. Potrafią om a d h o c wspaniale zagrać, zaskoczyć nową
wiście jeszcze w lej książce wrócimy bo streszczenie jest nie
interpretacją Ale jest to możliwe dlatego, że ciężko zapracowali
zwykle ważnym elementem zarówno pracy magisterskiej, jak i Amerykanin, szykując się do rewanżu. Tspat. jadt i trenował z
doktorskiej. Pstrowskim Jego zdjęcia były wszędzie!*
W tej ostatniej radzie dotyczącej konstrukcji .aha' chce my
E M u s i m ó w ić o T w o ic h b a d a n ia c h . powiedzieć, ze podobnie jest z dobrym „aha Kiedy |uż je
Zdarza się bowiem wymyślić „aha!". które jest kapitalne, ale., me wybierzesz (z co najmniej dwóch - zob- punkt F) to rozmy śJaj o
ma związku z napisaną pracą albo ów związek jest nader mm. twórz narrację sprawdzaj, czy łatwo je przywołujesz w
wątpliwy. Podobnie jest w reklamie - nie obiecuj czegoś, czego myślach Łatwość bowiem jest dobrym wskaźnikiem tego. czy
Twój produkt nie oleruje (choćby ta cecha była bardzo atrakcyj .aha'" jest intuicyjne i czy dobrze odgrywa swoją rotę. Jeżeli dla
na i z pewnością napędziłaby sprzedaż). Ciebie takie nie jest to na pewno me będzie dla czytelnika M ej
.aha! na kohcu języka z tyłu głowy i na monitorze komputera, na
F G d y ju ż w y m y ś lis z „ a h a !" I s tw ie r d z is z , ż e Jest d o b r e ... z a c którym powstaje Twoja praca (co przyda się przy pisaniu pla nu
z n ij o d p o c z ą t k u . O p r a c u | n a s t ę p n e , z u p e ł n ie in n e pracy do którego przejdziemy już niedługo)
„aha". Spróbujmy poćwiczyć pisanie „aha!' dla jirzykladowego
Nieżyjący juz profesor Zbigniew Pietrasiński podczas prowa tekstu naukowego (który rzeczywiście powstał) Przyjmijmy, ze
dzonego przez siebie kursu na temat twórczości zapytał jed chcieliśmy w mm przedstawić efekt kameleona (czyli taki ze
nego z nas ludzie automatycznie i nieświadomie się naśladują a to naśta
- Dziękuję za tę (pisemną) pracę ale mam pytanie: czy ona down :two przynosi naśladowcy wiele korzyści Interesowało nas
W o jd a ch K u lo n a . D a r io .. D oliński 37
jest dobra?
- Oczywiście1 Najlepsza1 - padła odpowiedź
sprawdzenie czy jeśli ludzie będą w h “dzieli, że są naśladowani,
- A skąd pan wie, że jest najlepsza? _Na|" oznacza coś lep to będą mniej ulegli mz ci, którzy me byli świadomi tej techni ki
szego od czegoś innego, do czego można się odnieść przez po wpływu społecznego Sformułowaliśmy następując, .aha1
równanie. Przedkładana przez pana praca ło która z serii innych „Zapewne Pani nieraz widziała, ze podczas rozmowy ludzie się
stworzonych przez pana skoro pan wie. ze jest „naj*? - naśladują Gdy jedna osoba gestykuluje, druga robi podobnie
Napisałem tylko tę jedną pracę. Ale ona jest najlepsza. gdy pierwsza się nachyla, to druga zaraz s»ę podobnie zachowa
38 J a k p l*«ć p r a c a dyplom ow e * p.yeholo«IIT
Psychologia pokazuje, ze skutkiem naśladowania jest uleganie
naśladowcy oraz lo. ze ulegamy całkowicie nieświadi >mie. me
- Proszę napisać więcej - poradził profesor Pietrasióski
wiemy bowiem, ze byliśmy naśladowani W naszym badaniu
Podobnie jest z .aha!' Nap.sz kilka (co najmniej dwa) zu pełnie
chcemy sprawdzić, co się starve, gdy uprzedzimy o tym ludzi a
różnych .aha!" stawiających na głowie poprzedni kon cep!
potem zaczniemy ich naśladować czy nadal będą ulegli?’
Kolejne aha'" to szukanie nowej narracji, nowego sposo bu
**«
opowiedzenia o swoich badaniach
T w o je g o te k s tu ) tem o szczegółowych.
4 Ta metoda pisania nazywana jest metodą kamieni milo
wych. Kamień milowy oznacza tu wprowadzenie nowego
i obszernego zagadnienia osobnej kwestii, nowej jakości
w stosunku do tego, co jest przedstawiane przedtem i po
tem. Przypomina tytuł rozdziału lub tytuł grupy slajdów
Mając „aha!", warto przejść do następnego etapu, którym jest
na prezentacji.
pisanie planu pracy. Plan bowiem pomaga uniknąć treestyle u,
5. Kolejne kamienie milowe układają się w konstrukcję
o którym była mowa wcześniej. Jego konstruowanie proponu
ramę, na której rozepniemy płótno naszego tekstu. Ko
jemy podzielić na dwa etapy:
lejne boki ramy to kolejne kamienie. Szczegółowe tre ści
są najpierw szkicowane na wspomnianym płótnie, a te,
(1 ) tworzenie szkieletu (czyli kamieni milowych2) oraz
które je doprecyzowują, to już nakładanie tarby na
(2) wypełnienie środka szkieletu
ostateczną lormę tekstu rozpiętego na owej teoretycznej
ramie.
Poprzez tę technikę sugerujemy mną metodę pracy nad pla
6. Kamienie milowe nie mogą zawierać zbyt wielu słów i nie
nem niż ta jaką się powszechnie stosuje, na przykład w przy
powinny być skomplikowane. Każdy z nich to krótkie
gotowaniach do matury z języka polskiego. Popularna meto da
i czytelne hasto, które zrozumie student drugiego roku
konstrukcji planu polega na wynotowaniu kolejnych treści,
studiów.
które zamierza się poruszyć. Podejście to ma jedną zasadni
7. Kamienie milowe wreszcie to punkty orientacyjne dla
czą wadę: często powoduje zagubienie centralnej narracji i celu
autora czy omówił wątki kluczowe dla dyskursu prowa
dzonego w pracy, czy zrobi! to w sensownei kolejności,
2 Technikę takego rozpsywania planu eden z nas poznał na warsztatach Łukasza
czy w rzeczowej formie
świerzewskego ówczesnego zastępcy redaktora naczelnego .Har vard Business
Review” .
W ojciech K ulesza, D ariu sz D oliński 39
Spróbujmy zobrazować rozpisywanie planu w postaci ka mieni
milowych opierając się na przywołanym wcześniej przy kładzie
pracy. Opracowując dany punkt, a następnie jego szczegóły,
tekstu na temat (me)świadomości ełektu kameleona.
niedoświadczony autor zagłębia się w detale, tracąc z pola wi
Przypomnijmy, że naszym celem było napisanie pracy o bada
dzenia to, co ogólne, czyli cel i narrację Proponowana przez nas
niach. w których sprawdzaliśmy, czy uświadomienie uczestni
kom eksperymentu wywieranego na nich wpływu spowoduje, iz cowanego przed chwilą. Czas na takie uzupełnienie nadejdzie
efekt kameleona przestanie wywierać wpływ na osoby badane. później Nowy kamień musi wypływać z poprzedniego ale pa
rniętajmy. ze ma to być nowa jakość
A Chcemy postawić pierwszy ogólny kamień milowy Ustanawia Zobrazujmy ten moment przygotowywania planu powrotem do
on grunt dla naszej pracy, będący fundamentem dla wszystkich naszego przykładowego tekstu na temat ełektu kameleona
następnych treści Ma być ogólny ale me może być zbyt ogólny, Przypomnijmy że celem hipotetycznego tekstu jest zaprezento
na przykład: „Psychologia społeczna to ważna dziedzina psy wanie badań nad efektem kameleona i sprawdzenie czy uświa
chologii i nauki w ogóle". Jest to zbyt ogólne podejście, albo domienie wywieranego wpływu wpłynie na osoby poddawane
wiem badacze skupieni pod tym sztandarem zajmują się również 4 2 J a k p is a ć p r a c a dyplom ow a * p sy ch o lo g ii?
meleona (które należą do grupy badań nad naśladownictwem), ten proces jest nieświadomy i automatyczny).
bo to z kolei zbyt duże uszczegółowienie. Czytelnik jeszcze nie Kuszące wydaje się zapisanie kolejnego punktu jako „Nie
wie czym się zajmujemy. Przyjmijmy że pierwszym punktem świadomość efektu kameleona”. Choć bez wątpienia prowadził
będzie w tym wypadku zreferowanie kilku podstawowych po by nas w kierunku „aha!", zauważmy jednak, ze nie wypływałby
dejść. koncepcji i teorii, w których celem badania jest zjawisko z punktu pierwszego: „Naśladownictwo1. Widoczny jest tutaj za
naśladownictwa. duży przeskok Nie widać natomiast nawiązania, doprecy
Mamy zatem pierwszy kamień milowy w naszym planie zowania (lejek! - zob. rozdział 2 ); nowa jakość |est tak nowa, że
1 . Naśladownictwo - powszechność zactowarl czytelnik mógłby się zagubić (zob rozdział t ). Potrzebujemy
punktu pośredniego, łącznika pomiędzy Naśladownictwem' a
nego. ale patrzymy na aha!' (dlatego umieszczamy kartkę na Wydaje się, że takim przejściem - 1 jednocześnie nową jako
monitorze albo tekst w stopce) upewniamy się czy powsta ły ścią - byłby punkt zatytułowany: 2. Efekt kameleona jako przy
przed chwilą kamień milowy ma wielo wspólnego z naszym kład naśladownictwa. Zauważiny, że wypływa on z poprzedniego
„aha!". Zdarza się bowiem, że nawel gdy opracujemy świotne - sugeruje czytelnikowi, że nowe pojęcie ma związek z naśla
otwarcie wstępu ów start, niestety, odwraca uwagę czytelnika w downictwem Ale jest nowa treść, która uszczegółowia treść
niewłaściwą stronę. Przykładem byłoby tu rozpoczęcie od wcześniejszą, zgodnie z kształtem lejka (zob. rozdział 2 ) lutaj
szczegółowego referowania naśladownictwa zachowań agre będzie miejsce, aby napisać, że efekt kameleona jest nieświa
sywnych: uczenia agresji przez naśladowanie (koncepcja Al domy: badani nie wiedzą, że naśladują, i niewiedzą, ze ulegają,
berta Bandury). Gdy nasz kamień milowy nawiązuje do ..aha1', gdy uprzednio byli naśladowani
to możemy mieć pewność, że prowadzi nas we wcześniej ob
ranym kierunku. D. Zanim pójdziemy dalej i rozpiszemy kolejny (trzeci) kamień
milowy, musimy powtórzyć wcześniejszą procedurę, polegają
C P o upewnieniu się. że zmierzamy w dobrym kierunku (kamień cą na upewnieniu się, czy zmierzamy we właściwym kierunku:
milowy zawiera się w „ahar ). myślimy o kolejnym punkcie na zerkamy do „aha!”.
szego wstępu, kolejnym elemencie będącym podstawą rozpi
nanej przez nas ramy teoretycznej Nowy kamień milowy musi E Teraz musimy się upewnić, czy nowy (trzeci) punkt wypływa
być nową jakością Błędem jest uszczegółowianie punktu oprą z poprzedniego (a nie z jeszcze poprzedniego - wynikanie po
winno dotyczyć sąsiadujących ze sobą punktów).
(2) Elekt kameleona jako przykład naśladownictwa.
W ojoieoh K ulesza, D ariu sz D oliński 43
(3) Korzyści ze stosowania elektu kameleona
(4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona zostanie uświado
F. W trzecim kamieniu milowym możemy chcieć przedstawić
miony - czy przestanie działać?
rozliczne korzyści płynące dla naśladowcy z efektu kameleona
3. Zyski z efektu kameleona. Ten punkt spełnia kryteria lejka,
Wydaje nam się. że każdy kolejny punkt wypływa z „aha!" i
ponieważ zawęża omawiane zagadnienie (Naśladownictwo —
do niego prowadzi. Każdy kolejny punkt wynika z poprzednie go
Efekt kameleona -* Skutki efektu kameleona), a nie je rozszerza
i me ma wrażenia nagiego przejścia Gdyby takie wrażenie się
lub zmienia obszar zainteresowania.
pojawiło i doszlibyśmy do wniosku ze dwa niepowiązane ze
sobą punkty są konieczne, mogłoby to oznaczać (i często tak się
G. Następnie przeprowadzamy oba kroki kontrolne: pierwszy,
zdarza), że wskazany jest kamień milowy (wiążący zagadnienia)
czy ten punkt prowadzi do „aha!' (prowadzi, gdyż chcemy pomiędzy tymi dwoma punktami Należy jednak zwrócić uwa gę,
sprawdzić, czy uświadomienie wpływu - który właśnie czy nie naruszamy wówczas kształtu lejka (zob rozdział 2 ),
omówiliśmy zredu kuje działanie efektu kameleona) oraz powodując nagłe wybrzuszenie narracji.
Podsumujmy więc kwestię kamieni milowych. Zauważmy,
H Drugi: czy wypływa z punktu poprzedniego (odpowiedź: tak, ze przedstawiona technika odchodzi od maturalnego pisania
najpierw powiedzieliśmy, co to jest efekt kameleona, a następnie planu wstęp rozwinięcie, zakończenie Zaproponowana przez
do czego prowadzi)? nas metoda zachęca, aby od razu rozpisywać każde zagadnie
nie. Po pierwszym punkcie zatem od razu wynotowalibyśmy to
I. Kolejnym, czwartym kamieniem milowym może być wspomnia wszystko, co zamierzamy w nim zawrzeć, następnie notujemy
ne wcześniej twierdzenie, że efekt kameleona jest nieświadomy. rozwinięcie i pionownie wszystkie treści, które powinny się tam
Czytelnik już wie, że poruszamy się na gruncie naśladownictwa znaleźć. Tradycyjna metoda niekoniecznie znajduje zastosowa
nie w empirycznych tekstach z psychologu. W tym szczegól nym
i ze szczególnie interesuje nas efekt kameleona oraz jego nie
wypadku konieczne jest wstępne zonentowanie czytelnika w
świadomość (naśladowani uczestnicy badań powszechnie ule
całości materiału, a dopiero potem poprowadzenie go do
gają efektowi kameleona). Widzimy, ze ten punkt 'wynika z po
W o jd a c h K ulesza, D ariu sz D oliński 45
przedniego (drugi krok kontrolny), więc zerkamy, czy prowadzi
on w kierunku „aha (pierwszy krok kontrolny) poziomu detalu - wypełniania treścią rozpiętego płótna. Ten pro
ces możemy nazwać .kamyczkami milowymi’ , które omówimy
J. Ostatnim, czwartym kamieniem milowym, zawężającym wstęp za chwilę (i zauważmy na marginosie, że stosujemy tu zarazem
do celu pracy, może być zatem: 4. Co się stanie ;eże!i efekt ka fugę-zob rozdział 3).
meleona ZQSlanifc.uświadomiony - czy przęstanie_on_dzialać2
na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja z dują (eksperyment 1 1 3) oraz ze ulegają wpływowi na
przedni.
S3 M Zauważmy, że rozpisanie trzeciego kamienia milowego me
zakończyło się fugą łączącą z kolejnym kamieniem milowym,
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśla dują którym jest (nie)świadomość efektu kameleona. Postaramy się
gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom rozwiązać ten problem na początku rozpisywania kamycz
empatii Wyjaśnienie ze poszczególne eksperymenty ków milowych w ramach kolejnego czwartego kamienia mi
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz lowego
wija poprzedni
d Kamyczek milowy 4 Eksperyment 2 naśladowanie Kamień milowy. 1,
Naśladownictwo - szerokie poprzedni
d Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy
uiscie. nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia i
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
Badama Wyrwtckiej. Pokazanie ze nowo narodzone
uczestników eksperymentu
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
e. Kamyczek milowy 5. Badani me są świadomi, ż e na
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
śladuią (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo wi
literatury cyto wanej).
naśladownictwa, kiedy się ich naśladuje (ekspery ment 2
Kamień milowy 2.
Kiedy sprzedawca naśladuje klientów, to więcei sprze
EMLkamelęona jako,
daje, a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi
przykład naśladowniclwa, się pozycja z literatury cytowanei).
a. Kamyczek milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999) b Kamyczek milowy 2. Naśladowanie innych prowadzi do
pokazały, ze mamy naturalną tendencję do naśladowania otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po
oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi zycja z literatury cytowanei) oraz wyższych datków na
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden cele charytatywne niezależnie od tego, czy prosi o me
naśladowca, czy też inna osoba
Kamień milowy 4.
z na|bardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czytel
nika. który nie zna tej dziedziny) a Kamyczek
milowy 1 Teza Chartrand i Bargha (1999)
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 - bada ni
wszystkie korzyści omówione w trzecim kamieniu milo
naśladują określone gesty eksperymentatorów. Gdy
wym są nieświadomie ofiarowywane naśladowcy. Za
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest. a dru gi -
uważenie że była o tym mowa w punkcie (e). czyli w ka
inny gest. to badani zawsze prezentują zachowa nie,
myczku milowym 5, rozwijającym kamień milowy 2 .
które obserwują, i przestają prezentować gest po przedni.
b Kamyczek milowy 2. Jak badano nieświadomość eteklu
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśladują gesty
kameleona? F u n n e l ó e b n e ftn g (Chartrand i Bargh, 1996) -
zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom em patii.
opis narzędzia Pytanie do badanych, czy coś zauwa żyli
Wyjaśnienie, że poszczególne eksperymenty refe rujemy
(że naśladują lub że byli naśladowani),
nie po kolei, ponieważ ten eksperyment rozwija
c. Kamyczek milowy 3. Lakin i Chartrand (2003) w dyskusji rzyści Zauważenie, ze żadnej spośród wcześniej zapre
swojej pracy zapytały, co się stanie, gdy osoba badana zentowanych korzyści (trzeci kamień milowy) me będzie
będzie świadoma efektu kameleona Autorki zalozyty, ze juz można uzyskać, gdy naśladowany będzie świadomy
w takim wypadku oddziaływanie efektu kameleona zo stosowanej wobec niego techniki.
stanie zniesione naśladowca nie odniesie żadnych ko
56 J a k p is a ć p r a c a dyplom ow a i p sychologii?
K ulaaxa, D oliński »7
choć nierzadko słusznej, trudno jednak skorzystać. Promotorowi
d. Kamyczek milowy 4. W naszym badaniu postanawiamy zapewne łatwiej byłoby wskazać, ze struktura narracji me zosta
zapełnić tę lukę, ponieważ, |ak dotąd, me przeprowa ła zachowana, że brakuje fug w tekście, że styl narracji jest zły,
dzono badania w którym udzielono by odpowiedzi na to choć maleria właściwa, i tym podobnie.
ważne pytanie.
11
B ra k „ a h a !” i k a m ie n i
o ra z k a m y c z k ó w m ilo w y ch
(b łą d ty p u zb y t a m b itn y
p rz e w o d n ik w m u z e u m )
Każdy kto był w Luwrze, lub cfioćby o mm słyszał, zapewne pa mięta, 7czego słynie to miejsce i co jest w nim najcenniejszego. Tak. oczywiście - M o n a U s a Ate kio
pamięta, z czego styme ten obraz, kto zna historię jego powstania, kto poznał i może wymie nić inne cenne dzielą zawarte w tym skarbcu sztuki? Trudność w
udzieleniu odpowiedzi na te pytania wskazuje na problem na potykany przez czytelników tekstów naukowych z zakresu psy chologu. Jeżeli po lekturze tekstu me
potrafię sot>e przypomnieć jego kluczowych treści, to winowajcą jest przewodnik, czyli autor Jak być dobrym przewodnikiem'? Oto kilka rad:
(1) Przed napisaniem tekstu zadai sotxe pytanie: co chcę aby czytelnik pumiętal'? Nie myśl o tym. co chcesz po wiedzieć.
(2) Zastanów się. czy uda O się zachwycić czytelnika za interesować go. zadziwić, a na koniec podać mu roz wiązanie tego poznawczego napięcia Podobnie działa
przewodnik, zanim wejdzie do Luwry zastanawia się, jak zachwycić, zainteresować, zadziwić i pokazać roz w ija n ie (określone zbiory).
(3) Zanim zabierzesz kogoś do swojego Luwru, powiedz najpierw, czego należy w nim wypatrywać. Tak właśnie zachowałby się przewodnik. Czy pani wie. ze
sztuka to również pasmo kradzieży pomysłów? Kradli od siebie artyści, kradły kolejne epoki Oczywiście wszyscy mówili 0 inspiracji ale zobaczy pani, ze jest je|
stanowczo zbyt dużo. by o niej mówić z wyrozumiałością. To kopie kopii. W tym muzeum przemierzymy drogę tych zbrodni i poka zę bezpośrednie dowody". Po
takich słowach owa pani zapewne będzie zainteresowana. Będzie wiedziała, cze go się spodziewać, co zobaczy, a także jakie zbio-y me będą prezentowane
Zauważmy ze te słowa to .aha1"
(4) Wchodzący do muzeum przewodnik musi być bardzo skupiony na celu wizyty ( aha!') i powstrzymywać się od szarpania zwiedzających za rękaw by im
powiedzieć „Ale skoro |uz tu jesteśmy, to pani pozwoli, ze przy oka zji pokażę jeszcze ciekawą rzeźbę. Co prawda nie ma ona mc wspólnego z naszą wizytą lecz
pani przecież zapłaciła za bilet a w dodatku ja tu jestem więc szko da z tego me skorzystać To zaledwie pięć minut więcej 1 tylko dwie sale dalej".
Szarpanie za rękaw poiawia się w tekście, gdy autor postanawia wyjść poza plan aby popisać się wiedzą (zob. rozdział 12. Nadmierna muskulatura), albo zmie nić
temat, by wprowadzić treści, które me są istotne dla referowanego zagadnienia.
i, D łr iu t i D oliński «7
W obu wypadkach: tekstu i muzeum, szarpanie pro wadzi do zagubienia i zmęczenia odbiorcy. Unikanie szarpania ścisłe trzymanie się kierunku (planu opartego na
kamieniach milowych oraz zasady le|ka) chroni przed tym niebezpiecznym efektem. Podsumowując autor, tak jak wytrawny przewodnik, wie, dokąd się nie zapusz
czać. o czym nie mówić, czego nie poruszać, pomimo ze to coś mogłoby być dodatkową atrakcją. Przez cały czas z tyłu głowy ma cel zwiedzania (czyli
przedkładane go tekstu) To czytelnik jest w centrum zainteresowania, a nie osoba przewodnika (autora), który czasem ulega pokusie zachwytu nad swoją wiedzą i
czuje nieodpar tą potrzebę podzielenia się mmi (zarówno wiedzą jak i zachwytem)
12 13
P o p is y w a n ie s ię J a k z a c z ą ć p is a ć ?
(czyli n a d m ie r n a m u s k u la tu ra ) ( a k a p it o tw ie ra ją c y )
Nierzadkim błędem, wynikającym z poprzedniego (elekt zte go U łfl.. tyle przygotowań Pozostaje jedynie zacząć pisać, praw
przewodnika szarpiącego za rękaw), jest pisanie zbyt dużo i nie da? Teraz to juz z górki1 Jak zauważyliśmy wcześniej, owo .jedy
ria temat. Dzieje się tak najczęściej dlatego ze autor wie coś. co me" bywa dość trudne Jedyność" bowiem się multiplikuje gdy
niekoniecznie pasuje do wywodu ale mówi: „Szkoda pierwsze słowa; wszystkie następne, wypływa
to pominąć (skoro |uż to przeczytałem) Pisząc wszystkim, czymkolwiek się da. by pokazać
l
że pisanie jest podobne do treningu na przedmch będą juz łatwiejsze. Jak zatem
przykład na siłowni Geszymy się z przyrostu interakcja z nim przestaje być przyjemno ścią A rozpocząć? ułatwieniem może być
mię śni i z poprawienia sylwetki Istnieje jednak ha!' i plan (kamienie i kamyczki milowe) wykorzystanie i rozbudowanie ego wcześniej
pewna granica tego procesu. Jej pozwalają dbać o dobrą sylwetkę tekstu .aha!'. W ten sposób może powstać akapit,
i
14
Z a k iw a n ie s ię w p o lu k a rn y m
(czyli p is a n ie n a g fo s: p o w ie d z , z
a n im n a p is z e s z ) znęca nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw.
kotowanie) albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej.
Zapewniamy, że sens jest, i poprzemy to zapewnienie
przykładem Wyobraźmy sobie, że jesteśmy rodzicem
dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech lat spotyka się ona z
pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz kają razem. Dobrze
Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych
togo człowieka znamy i nie powiemy o mm złego słowa. Choć
zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
me przyznajemy się sami przed sobą. wyda je się nam idealnym
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
kandydatem na męża: jest wiemy, uczu ciowy, podziela wiele
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
{Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok i
komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho 14
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę mi to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko Z a k iw a n ie s ię w p o lu k a rn y m
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać". Zdarza (czyli p is a n ie n a g fo s: p o w ie d z , z
nam się również konkludować: Jen fragment me brzm i' a n im n a p is z e s z )
Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali fragment,
który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało, pozwala
szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie które
Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.
one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa eleganqi, to on mógłby przestrzegać podobnych zasad1 Od
ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana dając do recenzji tekst (na przykład pracę dyplomową), który nie
bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka spełnia standardów, możemy skłonić recenzenta do namysłu:
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy .Dlaczego mam czytać tekst, którego autorowi nie chciało się
dopracować?"
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o Po drugie, standardy edytorskie APA pozwalają łatwiej się od
znęca nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw. najdywać w strukturze tokstu. Precyzują, jak ma wyglądać tekst,
kotowanie) albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej. począwszy od strony tytułowej, a kończąc na ostatniej Istnieją
Zapewniamy, że sens jest, i poprzemy to zapewnienie po to, aby czytelnikowi ułatwić nawigację w tekście. Na przykład
przykładem Wyobraźmy sobie, że jesteśmy rodzicem widząc dany tytuł, odbiorca wie. czy jest to .nowa jakość', czy
W o Je* cłi K ulona. D .r iu a i O ollfUki 73
dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech lat spotyka się ona z
pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz kają razem. Dobrze
wprowadza nowe zagadnienie, czy też jest uszczegółowieniem
togo człowieka znamy i nie powiemy o mm złego słowa. Choć
wcześniej omawianych treści; nie jest zaskakiwany sposobem
me przyznajemy się sami przed sobą. wyda je się nam idealnym
prezentacji wyników, nie męczy się, czytając zbyt drobny tekst
kandydatem na męża: jest wiemy, uczu ciowy, podziela wiele
lub szukając miejsca w którym mógłby umieścić uwagi do czy
{Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
tanego tekstu. Brak standardów informuje o braku wychowania
autora i choć mankamenty każdemu się zdarzają jednak per
był w naszym domu i zawsze sprawiał miłe wrażenie Pewnego manentne popełnianie fa u x p a s świadczy o braku wykształcenia
popołudnia odbieramy telefon i w słuchawce słyszymy przeję tą w tym ważnym zakresie. Standardy te nie powstały jako spis za
córkę która prosi abyśmy zarezerwowali czas na wieczorne sad oderwanych od rzeczywistości, ponieważ wszystkie zasady
spotkanie i przywdziali najelegantsze ubranie: „Mamy coś służą czytelnikowi Na przykład podwójna interlinia pomaga na
bardzo ważnego do omówienia! “ Spełniamy prośbę córki i nosić uwagi nad tekstem, gdy recenzent lub recenzentka
wieczorem oczekujemy młodych (przeczuwając, źe chodzi o pracuje na wydruku (co jest niezwykle częste!) Zbyt mały
ślub ciążę lub odstęp unie możliwia ten zabieg. Rozmiar czcionki pozwala
jedno i drugie) Gdy przybywa zapowiedziana para. miody dżen sprawdzić, czy dany tekst nie jest za długi. Wyrównanie do
telmen pada na kolana i staropolskim zwyczajem prosi o pobło lewej chroń; wzrok czytającego (a recenzenci czytają naprawdę
gosławienie małżeństwa gdyż nasza córka zgodziła się wyjść za dużo), podczas gdy wyjustowanie. choć wygląda ładnie, męczy
mego za mąz. Powtórzmy znamy tego pana, me ma przesłanek, wzrok zmienia ją się wówczas odstępy pomiędzy wyrazami - i
aby się sprzeciwiać postanowieniu młodych. tak dalej, i tym podobnie.
Zauważmy na koniec ze pisanie tekstów po polsku może przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy
przysporzyć nieco kłopotów w zakresie stosowania standardów chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato
APA, bo nierzadko stoią one w sprzeczności z niektórymi zasa miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść
dami polskiej ortografii Na przykład w Polsce nie używamy zna wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy
ku . a w tytułach tylko pierwsze słowo piszemy dużą literą. do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa nia
Zapisując wynik dziesiętny, stawiamy przecinek (0.05). podczas mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas frazy
gdy standardy APA wymagają innego zapisu (05 - gdy war tość albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/ CMD]
nie przekracza jedności nie zapisujemy na początku zera, a oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra cę
zamiast przecinka stawiamy kropkę) Kolejną różnicą jest pi
wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
sanie w pieiwszej osobie (styl APA: .przeprowadziłem badania")
kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
lub w trzeciej (narracja polska: .przeprowadzono badania").
„ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli nam
74 J a k p is a ć p ra c e d y p lo m o w e * p sy ch o lo g ii? ___________________
wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,
74 J a k p is a ć p ra c e d y p lo m o w e * p sy ch o lo g ii? ___________________
Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,
proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć do
proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć do
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za
najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za
mogliby nam wytknąć recenzenci.
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
mogliby nam wytknąć recenzenci.
16
16
P rz e o c z o n e s p a c je ,
k ro p k i i p rz e c in k i
P rz e o c z o n e s p a c je ,
k ro p k i i p rz e c in k i
szukiwamu podwójnych spacji od razu można nie wychwytuje wszystkich błędów, które do przyszłego przeciwnika Rolą wy najętego
natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego dobrze przeciwnika me jest jednak pokonanie
zadać na spację pojedynczą)
4 jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który pracodawcy, ale przygotowanie go do walki.
!
17 pomoże nam usunąć słabe strony tekstu. Podobnie powinno być w wypadku tekstu
Sugerujemy, by prosić o pomoc co najmniej Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam
jedną osobę, która krytycznie (acz me mankamenty pracy, zanim to uczyni końcowy
„C zy tam ty lk o j a ”
krytykancko) i wnikliwie (a nie pobieżnie) odbiorca (recenzent).
(czyli b r a k s p a r in g p a r tn e r
przeczyta nasz tekst Taką osobę nazwaliśmy Kogo powoływać do roli sparingpartnera?
a)
„spanngpartnerem". Podstawową ce chą takiej osoby jest
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe
przygotowaniach sportowca do zawodów, na znany z literaturą psychologiczną, ale musi
przykład bokserskich Bokser szy kujący się do mieć doświadczenie w czytaniu różnych
walki trenuje z osobą (zwaną tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co
Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów
spanngpartnerem), która stara się upodobnić
a my wtedy musimy tylko
I
szukiwamu podwójnych spacji od razu można a) natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego dobrze
jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który
zadać na spację pojedynczą)
4 pomoże nam usunąć słabe strony tekstu.
!
Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż
Igna cego Daszyńskiego głosi, aby: można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
(1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach,
(2 ) powiedzieć to,
prze sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
ostatecznego obra zu nie będzie można odczytać w kształcie
zamierzonym przez au fora. Może się też pojawić gorsza
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
ewentualność, w której odbiorca
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany
fragment może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą 20
fugą będzie zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W
poniższym fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję
J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n
wokół czte
e fra g m e n ty ?
rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...”. Po zakoń
czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń.
Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie
ja k o n a k f a d a ją c e s ię (2 ) powiedzieć to,
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany
fragment może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą
fugą będzie zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento
poniższym fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie
wokół czte
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć o rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...”. Po zakoń
tekstu są ze sobą zharmonizowane czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń. tekstu są ze sobą zharmonizowane
Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie
21 bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
K o lejn e fra g m e n ty p ra c y przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob ny
ja k o n a k f a d a ją c e s ię fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach,
prze sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento ostatecznego obra zu nie będzie można odczytać w kształcie
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie zamierzonym przez au fora. Może się też pojawić gorsza
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę ewentualność, w której odbiorca
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć o
6 4 _ J e k pl« a ć p ra c * d yplom o w e z p sy ch o lo g ii?_________________ W ojciech K ulesza, D ariu sz D oliński 85
otrzyma obraz zupełnie odmienny od założonego przez twórcę. FINISHED FILES ARE THE RE
W najgorszym wypadku obraz będzie całkowicie nieczytelny i SULT OF YEARS OF SCIENTIF
cha otyczny. IC STUDY COMBINED WITH THE
Radząc Ci przeczytać całą pracę raz jeszcze, mamy także EXPERIENCE OF MANY YEARS
pewną sugestię. Aby wyjaśnić, o co nam chodzi, posłużymy się
przykładem zaczerpniętym z książki C z a r n y ta b ę d ź Nassima Ta Ile F znalazłeś? Znów, jeśli jesteś typowym czytelnikiem to
leba. Przeczyta) poniższy tekst: znalazłeś ich mniej, niż powinieneś. Większość ludzi bowiem nie
widzi co najmniej jednego z trzech F. które są w słowach „of", bo
Lepszy wróbel w to takie słowo nie słowo" i się na nim nie koncentrujemy (nad
w garści mieńmy. że tego błędu me popełniają ludzie, którzy w ogóle me
niż gołąb znają angielskiego, bo dla nich .of" to słowo jak każde inne)
na dachu Na podstawie tych dwóch przykładów widzimy więc. że nie
koniecznie czytamy to, co jest naprawdę napisane Popełniamy
Zauważyłeś coś dziwnego? Jeśli jesteś typowym czytelni błędy.
kiem, to pewnie nie Spróbuj więc przeczytać uważnie jeszcze A najtrudniej jest zauważyć w tekście własne błędy. Na przy
raz. A! Teraz tak, no właśnie, litera „w" pojawia się tu niepotrzeb kład me widzimy, że niepotrzebnie napisaliśmy w jakimś zda niu
nie dwa razy. To taki drobny błąd, który trudno zauważyć słowo „nie", co kompletnie zmienia sens tego zdania. Albo.
No dobrze, mamy to z głowy. To teraz popatrz na inny tekst przeciwnie, w jakimś zdaniu nie napisaliśmy słowa „nie", a po
(tym razem jest to przykład psychologa Bruce’a Rinda) i policz winno tam być. Problem polega na tym, że gdy czytamy własny
w mm litery F: tekst widzimy to, co według nas powinno w mm być, a nie to, co
jest naprawdę. Wiedza o tym, o czym myśleliśmy, gdy pisali
śmy jakieś zdanie, nie pozwala nam zobaczyć tego, ze d e fa c to
napisaliśmy coś niezgodnego z tą myślą. Podobnie możemy
nie widzieć, że jakieś zdanie }est kompletnie niezrozumiałe albo
gramatycznie niepoprawne. Znacznie łatwiej zobaczymy własne
błędy wtedy, gdy napisany przez siebie tekst będziemy czytać
dopiero po pewnym czasie: po kilku dniach, a jeszcze lepiej - po
kilku tygodniach.
Dobrym wyjściem z sytuacji jest też namówienie kogoś z ko
leżanek czy kolegów, by zechciał przeczytać Twój tekst. To, co
Tobie wydaje się jasno wytłumaczone i precyzyjnie wyjaśnione,
wcale nie musi takie być. Ty widzisz jasny obraz w nakładają
cych się przeźroczach, a ktoś inny może zobaczyć tylko chaos.
Podsumowując warto poświęcić czas na przeczytanie całości -
zarówno samodzielnie, jak i przez „sparingpartnera”
22
J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ?
22
J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ?
ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz, Bardzo, bardzo sporadycznie pytanie brzmi: „Czy nie jest za dłu
na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom ga?" Ze szkoły podstawowej i średniej wynieśliśmy błędne prze
browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne, konanie, że o wartości pracy decyduje jej długość. Tymczasem
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają, w 1986 roku Józet Babiński - francuski lekarz polskiego pocho
a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie dzenia, uznawany za jednego z ojców współczesnej neurologii -
lepiej pisało. opisał patologiczny odruch stopy świadczący o uszkodzeniu
ośrodkowego ułdadu nerwowego u osób dorosłych (u niemowląt
taki odruch jest normalny) Praca ta miała objętość... niecałej
strony maszynopisu! Rok wcześniej Wilhelm Conrad Roentgen
23 odkrył promienie X za co w 1901 roku otrzymał Nagrodę Nobla.
Opisanie odkrycia zajęło mu jeszcze mniej niż Babińskiemu..
Ile s tr o n p o w in n a m ie ć p r a c a ? Przykłady błędnej tendencji im więcej tym lepiej" można
W y s ta rc z a ją c o m a to mnożyć Podobno Mark Twain jeden ze swoich listów do przy
jaciela zaczął od frazy .Piszę do Ciebie długi list. bo nie mam
czasu na krótki". Wielka jest mądrość w tej frazie. Pisać trzeba
tak. aby w tekście były |edynie rzeczy istotne z perspektywy prze
kazu. a to wymaga czasu, wykreślania fragmentów nieistotnych,
Jeden z autorów tej książki mieszka we Wrocławiu, ale z powo
rezygnacji z powtórzeń, zmiany kolejności pewnych elementów. SKOŃCZYĆ9
Nie sztuka napisać dużo, sztuka napisać mądrze Napisanie Wielokrotnie p-saliśmy o mimmaiizmie - o tym by używać jak
relatywnie krótkiego tekstu zabiera (a w każdym razie powinno najmniejszej liczby słów koniecznych do wyrażenia danej myśli
zabrać) więcej czasu niż napisanie dłuższego (wc/e Albert Einstein: „Każda idea powinna być przedstawiona
Radę dotyczącą tego, ile pisać, możemy zaczerpnąć od wy
bitnego mówcy Ignacego Daszyńskiego, który zachęcał aby po D ziękujm y Maikowi Kuleszy za wskazanie tej rady.
wiedzieć, co się powie, następnie to powiedzieć i..
9 0 J a k P »»«* p m o « d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii? ____ W ojciech K u lesze, D erluez DolliSskl BI
ekonomia słów). Zasady te stosujmy do całej pracy, a me tyłko
i
S
tak prosto, jak to możliwe. Ale nie prościej’ ; i Robin Valiacher: razu Anthony ego Pratkanisa. redaktora naczelnego o to.
będzie górny lim it objętości nadsyłanych tekstów Górny!
do wyrażenia pojedynczej myśli Przypomnijmy, że najlepszym teksty do druku i tak dalej. Dziękując za ten zaszczyt, zapytał
w wypadku czasopism chodzi właśnie o dyscyplinowanie i od
rozwiązaniem |©st pisanie krótko i na temat. Najgorszym dłu torów, żeby nie pisali lekstów przesadnie długich Odpowiedź
go i nie na temat Pratkanisa była następująca W ogóle nie wyznaczamy
Czasem magistranci błędnie uważają, że należy pochwa żadnych limitów1 Długość każdego artykułu powinna być
lić się całą posiadaną wiedzą, która łączy się z tematem pra cy optymalna' Cza sem to będzie sześć stron a innym razem
{ v id e muskulatura, muzeum i szarpanie za rękaw) W ten sześćdziesiąt' To bardzo mądra odpowiedź i bardzo dobra
sposób wstęp staie się nadmiernie rozdęty. Nadmiar ten jest strategia, którą przy jęło to czasopismo. Artykuł (również Twoja
szczególnie widoczny w zestawieniu ze skąpą dyskusją (nie praca magisterska czy doktorska) powinien być syntetyczny,
umiejętność odniesienia muskulatury ze wstępu do muskułów ale nie możesz w mm pominąć rzeczy, które są naprawdę
wyhodowanych z własnych wyników) Czasem pracę otwiera ważne dla .aha"
dwudziestostromcowy wstęp, a zamyka ją ledwie pięciostroni Dodaimy na koniec, że czasem jakieś wewnętrzne reguła
cowa dyskusja (co me musi być niepoprawne, ale dość często cje uniwersyteckie określają wymogi dotyczące długości pracy
wskazuje na brak umiejętności osadzenia otrzymanych (i wtedy lepiej za nimi podążać niż podpierać się naszym oprą
wyników w literaturze przedmiotu) cowaniem).
Innymi słowy, wcale nie jest tak. że im więcej tekstu, tym 24
lepiej. Jeżeli myśl przewodnia jest ważna z perspektywy teorii
dobrze udokumentowana i osadzona w literaturze przedmiotu,
K opie to p o d s ta w a
metody badawcze i statystyczne są poprawne i wystarczające
dla pracy dyplomowej, dyskusja me jest ptytka. to dlaczego
powściągliwa liczba stron me miałaby być wystarczająca?
Podsumowując: me ma precyzyjnej miary właściwej objęto ści.
Kiedy wiele lat temu powstawało nowe czasopismo „Social
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy
Influence . które miało być poświęcone jednemu z najważniej
automa tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8).
szych obszarów psychologii społecznej, jeden z nas otrzymał
Gorąco zachę camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w
zaproszenie do zespołu redakcyjnego, który miał decydować o
nazwie kolejne numery lub daty zapisu), gdyż czasem o kazu j
polityce wydawniczej czasopisma, akceptować poszczególne
się, że zmienio ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja
Jeżeli po zmia
24
nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy
K opie to p o d s ta w a
jakąś część pracy, którą potem możemy uznać za
wartościową i god ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych
kopii pozwala odzyskać poprzednie wersje tekstu.
Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy
Utrata pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko
automa tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8).
przewyższa koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu
Gorąco zachę camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w
autorzy muszą od nowa tworzyć dzieto
nazwie kolejne numery lub daty zapisu), gdyż czasem o kazu j
25 się, że zmienio ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja
Jeżeli po zmia
K opie s ą z a b ro n io n e nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy
jakąś część pracy, którą potem możemy uznać za
wartościową i god ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych
kopii pozwala odzyskać poprzednie wersje tekstu.
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła, w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska Utrata pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo przewyższa koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy, autorzy muszą od nowa tworzyć dzieto
jak poważne są konsekwencje takiego postępowania:
odrzucenie pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed
25
komisją dyscy
K opie s ą z a b ro n io n e
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej. Jak ustrzec
się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę musimy
jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu, a
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła,
w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska
wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo
odniesieniu do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda ,
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy,
co za dużo, to niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami
jak poważne są konsekwencje takiego postępowania:
zaczyna być spisem cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych
odrzucenie pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed
autorów, a nie autorską pracą dyplomową czy artykułem
komisją dyscy w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej. Jak ustrzec wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w
się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę musimy odniesieniu do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda ,
jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy co za dużo, to niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy zaczyna być spisem cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier autorów, a nie autorską pracą dyplomową czy artykułem
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu, a
CZĘŚĆ II
R a d y d o ty c z ą c
e k o le jn y c h
e le m e n t ó w p r a c y
Ta część powstała aa bazie pytać zadawanych przez naszych
magistrantów, którzy chcieli się dowiedzieć A jak napisać część
XYZ?‘ Przedstawiamy więc te pytania oraz odpowiedzi
26
W ja k ie j k o le jn o ś c i
p is a ć p r a c ę ?
Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt (6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
Chmie lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników
polskiei encyklo pedii nadal tytuł następujący Nowe A te n y a lb o A k (zob rozdział 32).
a d e m ia w s z e l k ie i s c y e n c y i p e łn a , n a r ó ż n e ty tu ły , ja k n a c la s s e s p o d (7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
z ie lo n a .
i uzupełniamy pierwszą część dyskusji.
m ą d r y m d la m e m o ry a tu , id io to m cHa n a u k i, p o lity k o m d la p ra k ty k i m e la n
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz
c h o lik o m d ia ro z ry w k i e r ig o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla dem.
czenia.
gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy dla
niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój
mamy dla Ciebie kHka innych rad:
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
streszczenie wstęp i tak dalej).
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie
w tekście
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie. (3)
Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze
śniej .aha!" (zob rozdział 5). 27
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować na
końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać J a k i ty tu ł p o w in n a m ie ć p r a c a ?
(Z a g a je n ie przy b u fe c ie (6) Istnieją dwa podejścia do pisania artykułów
ra z je s z c z e ) a. Podejście konserwatywne (często stosowane w
Pol sce): tekst musi być trudny, naszpikowany
termino logią i na|lepej długi Jest ono bliskie
budowania muskulatury i tęzyzny którą autor
czy autorka się chwali.
Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt b Podejście liberalne (często spotykane w pismach
Chmie lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej anglojęzycznych) zbłiza tekst do felietonu - musi
polskiei encyklo pedii nadal tytuł następujący Nowe A te n y a lb o A k być ciekawy i poruszający napisany wartkim i
a d e m ia w s z e l k ie i s c y e n c y i p e łn a , n a r ó ż n e ty tu ły , ja k n a c la s s e s p o d poto czystym lęzykiem (nierzadko potocznym).
z ie lo n a . Zaleca się w nim silną interakcję z
m ą d r y m d la m e m o ry a tu , id io to m cHa n a u k i, p o lity k o m d la p ra k ty k i m e la n
czytelnikiem, aby go zasko czyć. rozśmieszyć
c h o lik o m d ia ro z ry w k i e r ig o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla dem.
poruszyć, .zagaić przy bufecie' i dopiero potem
gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy dla informować
niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
mamy dla Ciebie kHka innych rad: Naszym zdaniem warto unikać skrajności. Nie nałoży prze
sadzać z unaukowieniem, ale trzeba jednocześnie stronić
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie od trywiaiizowania czy infantylizowania nauki Przykładem
w tekście może być tytuł czołowego artykułu na temat efektu
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie. (3) kameleona The cha meleon effect: the perception-behavior
Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze link and social interac tion Pierwsza część (efekt
śniej .aha!" (zob rozdział 5). kameleona) zaciekawia, podpowiada
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować na W ojelooh K u lo w a , D ariu sz D oliński 101
28
J a k n a p is a ć s tr e s z c z e n ie ?
i
W ojciech K ulesza. D ariu sz D oliński 103
sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob. rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział
5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty jako odbiorca nie wiesz, który to
akapit więc czytasz wszystkie. Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez 350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 sIćnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze
wiedzy, w jakim mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me wiadomo i
dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują
wyniki od powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli limit słów nie zo stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również dodatkowe (ale nadal
kluczowe) wyniki Czasem streszczenie kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka
prezen towanego badania)
28
J a k n a p is a ć s tr e s z c z e n ie ?
i
W ojciech K ulesza. D ariu sz D oliński 103
sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob. rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział
5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty jako odbiorca nie wiesz, który to
akapit więc czytasz wszystkie. Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez 350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 sIćnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze
wiedzy, w jakim mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me wiadomo i
dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują
wyniki od powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli limit słów nie zo stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również dodatkowe (ale nadal
kluczowe) wyniki Czasem streszczenie kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka
prezen towanego badania)
kladana praca jest interesująca, ważna i godna lektury
Oznacza to, ze czytelnik dowiaduje się nie tylko o
istniejącej wiedzy, lecz także o tym, co i jak wykazano A
to budzi w nim ciekawość, jak zamierzamy testować
29 postawione hipotezy lub odpowiedzieć na pytania.
Zastanuwia się, jaką metodą zamierzamy osiągnąć cel
J a k n a p is a ć w s tę p te o re ty c z n y ? badawczy
Z naszych promotorskich doświadczeń wynika że
studen tom często się zdarza traktować część
teoretyczną i hipotezy
W ojcw ch D a riu ii O olińakl 105
Wstęp teoretyczny |est bardzo trudnym fragmentem
pracy mię dzy innymi dlatego. Ze towarzyszy mu pytanie: czy pytania badawcze, które znajdują się na jej końcu jako
.Jak zacząć?' Najtrudniej chyba napisać pierwsze zdanie, dwa całkowicie odrębne byty. To bardzo poważne
z którego wypłynie cala praca Zauważmy bowiem, ze uchybienie. Hipo tezy lub pytania badawcze muszą po
pod koniec wstępu czytelnik powinien umeć wskazać prostu muszą togrcnie wynikać z tego. co w tekście
hipotezy czy pytama badawcze, zanim jeszcze zostało napisane
przedstawi je autor. Poruszane zagadnienia powinny ł\xtobme się przedstawiają dwa kolejne rozdziały, gdyż
sugerować ważny, meodkryty i - jeśli to możliwe - wy nikają one ze wstępu (i ze stormułowanych hipotez czy
ciekawy ob szar badawczy, więc osoba zapoznająca się z pytań badawczych) Czytelnik powinien rozumieć i - jeśli
tekstem powinna inflacyjnie wiedzieć, co jest to możliwe - czekać z ciekawością na rozdział
przedmiotem badania zamm autor precyzyjnie go określi prezentujący wyniki (rozdział trzeci) oraz na ich
Następny rozdział opisujący metodę, również wynika ze omówienie (rozdział czwarty). Złe rozegranie wstępu w
wstępu. We wstępie przedstawiamy dziedzinę wiedzy i na zasadzie uniemoztrwia napisanie dyskusji a w szcze
tej podstawie opieramy wyjaśnienie, dlaczego przed gólności Irugmentu, w którym powinniśmy przedstuwić
swoje dokonania w świetle istniejącej wiedzy
Jak zatem rozpocząć wstęp? Niektóre techniki
opisaliśmy już wcześniej Dodatkową stosują autorzy
piszący do anglojęzycz nych czasopism (na marginesie jej
niestosowanie pozwala się domyślać, że autor me
osiągnął biegłości w ptsamu po angielsku i zapewne
pochodzi z Europy Środkowo-Wschodniei). Według tej
techniki pierwszy akapit powinien zainteresować, stworzyć
podstawę i piostawić problem Mogłoby się (błędnie)
wydawać, że tego typu akapit otwierający jest
streszczeniem tymczasem jest on jedynie .zagajeniem
przy bufecie" (zob rozdział 27) i me releruje całości
Stanowi ciekawy (i zaciekawiający) punkt wyj ścia,
przedsionek czy śluzę prowadzącą do prezentowanej
dalej wiedzy, rmtym apentilem poprzedzającym główne
danie.
Poszukajmy przykładu. w którym wdrożono tę regułę
Wspo mniany już artykuł The chameleon effect który
ukazał się w jed nym z na|bard7»e| prestiżowych
czasopism z zakresu psycholo gii społecznej. Journal ol
Personality and Social Psychology"
otwiera następujący akapit
30
J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K sią ż k a k u c h a rs k a )
30
J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K sią ż k a k u c h a rs k a )
31
J a k o p is a ć w y n ik i?
mczym Kubuś Pucha tek po prz*-strzeleniu balonów przez warto napisać, po co to robimy, i wyjaśnić dlaczego takie, a me
Krzysi«) inne narzędzia zastosowaliśmy (na przykład przy analizach post
h o c - którą poprawkę stosujemy w swoich obliczeniach).
Wykazuje my się wtedy nie tylko znajomością statystyki, lecz
31 także dbało ścią o czytelnika (zob rozdział 1). Po prezentacji
wyniku formułu jemy wniosek przyjmujemy łub odrzucamy
J a k o p is a ć w y n ik i? hipotezę (odpowiedź twierdząca lub przecząca: „cieszymy się"
lub „martwimy'). Podsu mowując, zachęcamy do objaśnień,
ponieważ bez nich odbiorca ma kontakt z suchym raportem
badawczym z liczbami i wykre sami, ale nie wie co one znaczą i
co myśli o nich autor. Narracja objaśniająca zaś pozwoli nam
Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw płynnie przejść do dyskusji pracy.
przed staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają
na najwaz nejszo pytania badawcze lub testują
najistotniejszą hipotezę Które są najważniejsze? Te. które
zawierają się w .aha'’ (zob rozdział 5) pojawią się w tytule
(zob rozdział ?7. użyliśmy lormy 32
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną
po stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu J a k o p is a ć m e to d ę
pracy nad dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28) i w y n ik i?
Kwestie mmej waż ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w
(R a d a z b io rc z a )
dalszei kolejności a na koń cu omów iczulłaty o
marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I >< i drui |Ki, prężeniu] wyniki w kolejności
postawionych wcze śniej hijxMcz lub pytań badawczych
Jeżeli kolejność nie od powiada strukturze łejka to ją zm*ń
Pisanie tych dwóch fragmentów pracy jest trochę jak jedzenie
aby tok wywodu przybrał właściwy kształt
nożem i widelcem Są pewne konwenanse frazy i zabiegi, które
ftj trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy
powinny się tu znaleźć Niestosowanie ich może budzić zdziwie
testującej daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań*
badawcze warto poprzedzić tę prezentację krótkim nie i wskazywać na brak doświadczenia autora. Proponujemy,
przypomnieniem jej brzmię n»a (czytełmk mógł juz aby w poszukiwaniu owego doświadczenia sięgnąć do artyku
zapomnieć czego dotyczył, t na przykład trzecia hipoteza) łów empirycznych, które opisują podobne badania (ekspery
Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego) mentalne. korelacyjne kwestionariuszowe i tym podobne - nie
muszą być z tej samej dziedziny), i zobaczyć, jak to się robi ekstrakcję Iraz. kolejności prezentacji metody czy wyników i na
Najprostszym rozwiązaniem jest sięgnięcie do solidnego pisać w podobny sposób Taki zabieg zbliża nas do naukowych
polskiego czasopisma „Psychologia Społeczna" (wszystkie nu konwenansów, które oczywiście są trudne dla początkujących
mery - oprócz najnowszych - są bezpłatnie dostępne o n - lin e ) . badaczy, ale warto się do nich stosować, ponieważ jest to ogól
Proponujemy zatem ściągniąć 10 podobnych artykułów zrobić nie przyjęte w świecie nauki. To tak, jakbyśmy wybrali się na
114 J a k pl— ó pm oo d y p lo m ó w * psychologii?
122 J a k p is a ć p ra c * dypl
fragmentu (na przykład stron, na których artykuł się ukazał w niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
danym czasopi śmie), czy nazwa czasopisma jest poprawnie czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
zapisana (dużymi literami) i tym podobnie. będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
Przejdźmy do różnicy pomiędzy literaturą cytowaną a biblio brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
grafią Bibliografia to zestawienie wszystkich opracowań, w któ w dziekanacie A co począć w sytuacji, gdy nie zakończyliśmy
rych można odnaleźć dane zagadnienie i z których autor ko badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
śoą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy wama).
empirycznej jest tak ważne Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe jest
nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam pisanie
pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać, że
35 niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
Przy p isy będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
w dziekanacie A co począć w sytuacji, gdy nie zakończyliśmy
badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo
śoą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są
Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy
ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu rą i
empirycznej jest tak ważne
tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy
35
jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
Przypisy
a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem
prezentacji Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu rą i
nie się, czy tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak. zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
to warto to zrobić. lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy
wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo tor a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć ale komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem
prezentacji
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia
nie się, czy
36
Z a łą c z n ik i
skich)