Jak pisać

Rady

prace
n ie ty lk o .

dyplom ow e
d la p s y c h o lo g ó w

z psychologii
WOJCIECHKULESZA

D A R IU S Z D O L IŃ S K I

Opracowanie 'edakcype M ałgorzata -aworska Koroklu Anna Mackiewicz

I? - Biblioteka s
.iwy Opracowan e graficzne i skłao P t* G eser O kładka i strony tytułowe studio projektowe fc visual

ISBN 978-83-66420-29-8

W ydanie pierwszo

*> > *.*** D o * D ri*a rr*a Azyrm *

Smak Słowa
ul Bohaterów Monte Cass no 6A
81-005 Sopot
te* 507-030-045
Copyn g « C 2020 by W cp a ch K Jesza Danusz D w ftskj ux3 W ydawrcN*) Smak Siew* w w w sm aksłow apl

wszysoae piewa -ii

Ksiazka ani żadna jg część n e n o że być publikowana an p ow M taa w ło rm e ełektronłcznej
oraz mecha-^cznef cez zgody wydawcy
W ydanie książki zostało dofinansowane
ze środków Uniwersytetu SWPS
(W ydzłrfy Psycnołogr w W arszawę i we W odaw u)
 Nie sztuka napisać dużo. sztuka napisać mądrze. D a riu sz D o łió ski

Łatwo /est pisać trudno. Trudno /est pisać łatwo. W o jcie ch K ulesza

Książkę dedykuję moim Rodzicom.

Uczyli mnie (nie bez mego oporu) miłości do czytania,
szacunku dla języka i mowy, a wreszcie uważnej
komunikacji. Uzasadnienia (ustne i pisemne) wyroków
mojej Mamy stanowią kanon
uzasadnień sądowych. Mój Tata zaś wielokrotnie
uczył mnie precyzji słowa.
W ojciech Kulesza
S pis tre ś c i

13
W s tę p ......................................................................................................

CZĘŚĆI
Rady ogólne
17
R ozdział 1
Dba*ość o czyteinika (czyli cnw i a refleksji,
19
zam m zacznie się p .s a ć )............................ .............. .......................
Rozdział 2
23
Lejek (czyli od ogółu do szczegółu)................................................
Rozdział 3
Fuga (c z y i łącznik stosow any w ceram ice łazienkowej. 26
a n ie elem ent m uzyki klasycznej) ....................................................
Rozdzia' 4
Zabójcze pytanie .H arvard Business Review"
(czyli czy wiesz, co jest interesującego w Twoim tekście?)........
28
R ozdział 5
„A b a r a nie „ahaaa" (czyli zagajenie przy bufecie)........... .. .
30
R ozdział 6
38
Kam ienie m ilow e (czyli tw orzenie ram y Twoiego te k s tu ).............
 R ozdział 7
46
Kam yczki m ilow
e................................................................................. Rozdzia' 8
P sz krótko i na tem at (zasada dom ku z kart czyli prostota 58
A*>ertn E rs le na om z ekonom ka słów R obina Vallach.era) . R
ozdział 9
S tołow a koncepcja akapitu (czyli zasiadanio przy pramu d o
kulinarnej u c z ty )......................................................... ................
60
Rozdział 10
Brak „a h a '" i kam ieni oraz kam yczków m ilowych
62
(błąd tyou .a lfa b e t O ACAB*)............................................................
Rozdział 11
Brak „aha! ’ i kam ieni oraz kam yczków m lowych
65
(błąd typu zbyt a m b tn y przew odnik w m uzeum )........................ R
ozdział 12
68
“ Opisywanie się (czyli nadm ierna m uskulatura)...........................

R ozdzat 13
Jak zacząć pisać? (akapit o tw ie ra ją cy)................................. ............. 69 Rozdział 14
Zokiwanio się w polu kannym (czyli pisanie na głos
Dowiedz zanim napiszesz) ..................................................... .............. 70 R ozdział 15
B rak naukowej kindersztuby
(czyi n^zn a o m o ść standardów edytorskich) . — 71 Rozdział 16
Przeoczone spacje, kropki i p rz e c in k i...................................... ......... 75 Rozdział 17
Czytam tytko ja (czyli brak 9parlngpartnera)..................................... 77 Rozdział 18
(Poranne) pupogodzm y profesora Jana S treaua • - 79
Rozaz-ał 19
le czasu ZBfnuft pisanie7 .................................................................— 60 R ozdział 20
Jak napisać skom plikow ano fragm enty’ . ............. ........................... 82 Rozdział 2 I
Kolejne fragm enty pracy jako nokładające się na siebie przeźrocza... B3 Rozdział 22
Jak nauczyć się dobrze pisać'’ ...........— . ................................. 36 R ozczaf 23
l e stron powinna rrveć praca*’ W ystarczająco m ało ............. 88 R ozdział 24
K opie to podstaw a ........................................................ .......................... 92 Rozdział 25
K opie są zabronione ........... .................................................................... 93

C Z Ę Ś Ć II
R ady d o tyczą ce k o le jn y c h e le m e n tó w p ra cy
Rozdział 26
W jakiej kolejność. p.sać pracę?. .......................................................... 97 Rozdział 27
Jaki tytuł pow.nna m ieć praca?
(Zaga,er'ie p-zy b u fe ce ra2 jeszcze). ................... 99 Rozdział 28
Jak napisać streszczenie'’ ............................................ .............. *02 Rozdział 29
Jak napisać w stęp teoretyczny?.............. .............................. .............. 104
ii

Rozdział 30
ja k opisać m etodę oadawczą? (Książka kucharska) 107 Rozdział 31
Jak opisać w yniki? .............. ....................................................... ........... 111 R ozdział 32
Jak opisać m etodę i wyniki7 (Rada zbo-cza) ................................. 113 RczdZ'3133
Jak napisać dyskusję7 ..... 115 R ozdział 34
Literatura cyłow ana D ibiiograf-a................ ............. .......... .. 120 R ozdzal 35
P rzypisy............................................. ......................................................... 125 Rozdział 36
Z a łączniki........................ 127 R ozcza l 37
N a c c z * . i .w agęrecenzv c *28 -

go złym), postaramy się tu pokazać kilka sposobów zmieniają
cych tekst na lepszy
Wstęp
Pisanie to proces trudny, często bolesny i zawsze
czasochłonny. Natomiast nauka pisania to działanie, którego
me da się zakoń czyć. ponieważ trwa bez końca. Książka którą
oddajemy do rąk czytelnika, ma tę trudną drogę odrobinę
skrócić, sugerując rozwiązania, które - jak nam się wydaje -
mogą ułatwić pisanie prac dyplomowych naszym magistrantom
i doktorantom. Być
może niektóre z rad tu przedstawionych znajdą też zastosowa
nie w szerszym gronie adeptów psychologii i nauk pokrewnych.
Niniejszy skrypt przysporzył nam nie lada kłopotu Jeżeli pi sanie
jest trudne, bolesne i czasochłonne, to pisanie o pisaniu wydaje
się skrajną niemożliwością Jak bowiem opowiedzieć o procesie
twórczymi? Da się opowiedzieć o tym, jak czytać nuty. ba'
nawet o wykorzystaniu instrumentu, a mimo to jedynie nie liczni
dodają to coś co jest doskonałym wykonaniem zapisane go w
partyturze utworu Malarz czy totograł patrzą na świat tak samo
jak tysiące innych lecz tylko oni czasem zauważają coś, co
wyrazi się potem w dziele w nieznany dotąd sposób. Nielicz ne
grono reżyserów potrafi stworzyć dzieło filmowe przy użyciu
takich środków przekazu, które prowadzą do Oscara. Wirtuoz,
malarz, reżyser często me umieją opowiedzieć o boskim ak
cencie czyniącym dzieło. Podobnie jest z pisaniem tekstów na
ukowych Choć trudno nam będzie powiedzieć, co czym tekst
naukowy dobrym (łatwiej byłoby nam chyba określić, co czym
Jak zatem (lepiej) pisaó? Mistrz reportażu Ryszard Kapu
ściński, zapytany jak pisać, zdradzi! swój sekret mówiąc mniej
więcei tyte. że najpierw pisze słowo i patrzy czy ma ono sens.
Czy pasuje? Czy oddaje lo, co chciał? Następnie pisze kolej ne
słowo i proces myślenia zajmuje nie dwa razy więcej cza su, lecz
o wiele więcej gdyż nie dość, że należy odpowiedzieć na
pytania o sens słowa, to jeszcze występuje ono w związku z
drugim i trzeba ponownie ocenić sens i dopasowanie każde go
z nich A potem kolejne słowo. I kolejne Az powstaje zdanie,
które poddaje się ocenie a później akapit z równą starannością
oceniany Zwróćmy uwagę ze nawet Mistrzowi pisanie przycho
dzi z trudem i należy do tej trudności przywyknąć, stopniowo ją
pokonując
Niektórzy czytelnicy mogą zauważyć, zo być może jedm lu
dzie - jak wspomniany Mistrz - mają większy dar pisania niz inni
Nikt jednak nie rodzi się z umiejętnością pisania Każdy z nas
wielokrotnie mierzył się z własnymi ograniczeniami I choć jed
nym pisanie przychodzi łatwiej, a innym trudniej, wszyscy musi
my się tego uczyć Ta trudna nauka jest również drogą autorów
tych słów Obaj szliśmy nią długo i nadal z mozołem maszeruje
my. Mamy nadzieję, ze nasze opracowanie pomoże ową naukę
przyśpieszyć tym którzy czytają te słowa
Pisanie tekstów naukowych z psychologii rządzi się kilkoma
specyficznymi dla tego nurtu regularni K ilki z nich prezentujemy
dalej i są one zgrupowane wokół dwóch zagadnień (1) ogólnych
rad oraz (2) szczegółowych wskazówek odpowiednich dla okre
ślonych fragmentów tekstu empirycznego Niezależnie od tego
W ojciech K u lesza. D ariu sz D oliński 15
o którym z tych dwóch nurtów piszemy, często wykorzystujemy
metafory, obrazy i przykłady Mają one pomóc w dobrym zrozu
mieniu danej rady, wychodzącej poza ogólne stwierdzenie, źe..
warto pisać dobrze Jednocześnie mamy świadomość ograni
czenia tego zabiegu nie każda motalora będzie czytelna w ta
kim samym stopniu dla wszystkich
Kilka ważnych zagadnień me znalazło się w tym opracowa niu.
Nie poświęciliśmy zbyt wiele miejsca współpracy z promo torem
i organizacji pracy na seminarium magisterskim, gdyż zarówno
promotorzy, jak i magistranci się różnią a każde se minarium ma
swój unikatowy charakter Nie zastanawiamy się, czym jest
(naukowa) prawda, ponieważ musielibyśmy napisać rozprawę
filozoficzną Nie omawiamy formalnych wymogów wo bec prac
dyplomowych z psychologu, które me tylko się różnią między
ośrodkami, lecz także zmieniają się w czasie Nie wska zujemy
co podlega ocenie recenzentów ani jak pracują recen zenci
Każdy recenzent przeoeż inaczej analizuje przedkładane mu
dzieło Nie napisaliśmy zbyt dużo o funkcji i metodach za
rządzama przyj)isami Uważamy, że należy ich unikać Być może
za krótko piszemy o funkcji akapitu -1 tak dalej, i tym podobnie.
Pisanie tekstów naukowych to retoryka, marketing i sprze
daż idei przy c/ym sprzedaż nie oznacza obrotu gotówki, lecz
zaszczepienie w czytelniku wiedzy i zainteresowania. Retoryka
zaś me oznacza (jak sądzą niektórzy) manipulacji, ale konstruk
cję wypowiedzi Zachęcając do retoryki, marketingu i sprzedaży,
chcielibyśmy wraz z niniejszym ojjiacowamem wyposażyć czy
telników w kilka narzędzi ułatwiających opakowanie idei
tekstem, który przeistoczy ową ideę w pracę dyplomową
Jak pisać
Rady
prace
 n ie ty lk o .

dyplom ow e
d la p s y c h o lo g ó w

z psychologii
WOJCIECHKULESZA

D A R IU S Z D O L IŃ S K I

CZĘŚĆ I

R a d y o g ó ln e
Jeżeli trzymasz w ręku tę książkę, to najprawdopodobniej nie
długo zaczniesz pisać tekst empiryczny, czyli taki. w którym za
prezentujesz wyniki swoich badań. Zanim to jednak uczynisz,
zastanów się. jaka jest podstawowa cecha książek i artykułów
(popularno)naukowych, które wysoko cenisz, do których lubisz
wracać i o których rozmawiasz z przyjaciółmi.
Cechą szczególnie dla nas ważną jest narracja Logiczna,
klarowna, zachęcająca do namysłu i dyskusji, syntetyzująca
wiedzę, prowadząca czytelnika przez tok rozumowania, a jedno
cześnie porywająca, zaskakująca. Owa dobra narracja to wielka
zasługa autora często okupiona nie lada wysiłkiem Dzięki za
miarowi i wysiłkowi autora Ty jako czytelnik chłoniesz tekst, po
tykasz go sprawiając sobie intelektualną ucztę. Tego Ci właśnie
życzymy: aby czytelnik Twojego tekstu tak się czul. Aby narracja
wychodziła ku odbiorcy, a nie powodowała ze podążanie za
tokiem Twojego myślenia będzie się odbywać na wyboistei dro
dze. często pozbawionej drogowskazów i nierzadko wiodąc na
manowce lub w ślepe zaułki
Oto kilka rad, które wygładzają wyboje i wskazują drogę, jak
uniknąć zagubienia w wywodach W trakcie pracy nad tekstem
warto wdrażać te zalecenia po kolei, w pełni realizując dany
etap przed przejściem do następnego.
1
D b a ło ś ć o c z y te ln ik a
(czyli c h w ila re fle k s ji, z a n im z
a c z n ie s ię p is a ć )

Jak można zadbać o czytelnika i o jego wygodną podróż drogą
wyznaczoną przez autora tekstu? Niestety, twórca musi się so
lidnie napracować, gdyż aby coś było łatwe dla odbiorcy, naj
pierw musi natrudzić się nadawca. Trud zobrazujemy prelekcją
cenionego wykładowcy, którego z przyjemnością się słucha, w
lot zapamiętując skomplikowane treści. 7auważmy, że takie
podziwu godne skutki to zasługa mówiącego (a nie geniuszu
20 J n k p ilin ' prno® d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii? W ojciaoh K ulesza, D ariu sz D oliński 21
P< p erwsze musisz wylać sporo jxjtu intelektualnego bo me
można w kilka chwil wymyślić doskonałego tytułu (sami mieli
śmy me lada kłopot z tytułem tego opracowania i dyskusje nad
mm zajęły nam masę czasu), opracować tekstu streszczenia i
Ink dalej lo po prostu niemożliwi) Po drugie potrzebujesz
czasu gdyż nawet najbardziej doświadczeni autorzy nie two rzą
kilku stron doskonałego tekstu naukowego w zaledwie je den
dzień. Po trzecie wreszcie musisz prowadzić czytelnika niczym
przewodnik po przeładowanym eksponatami muzeum wiedzy
Posłużmy się przykładem ilustrującym te założenia Niech
będzie mm powieść o tragicznie zakończonym romansie Pisząc
pierwsze zdanie, autor wie, że w ostatniej scenie, odbywającej
się w (pokoju hotelowym zazdrosny John zastrzeli Mary Twór
ca zdaje sobie sprawę, że najpierw czytelnik musi się dowie
dzieć iz bohaterowie kiedyś się poznali i ze było im ze sobą na
tyle dobrze, aby zaczęli być parą Musi więc zaplanować
pojawienie się p^rwszych oznak niezdrowej zazdrość Johna me
zaszkodzi przy tym ukazanie charakteru Mary, nader skłon nej
do Mirtów (bezsensowny byłby wybuch zazdrości w ostał mei
scenie gdyby wcześniej me pojawiły się podobne sympto my)
W którymś momencie należy toż wpleść w tok opowieści
broń wszak John musi mieć czym dokonać zbrodni, trzebu więc
opowiedzieć o tym. jak poszedł i ją kupił Wszystkie te cza so
chłonne przygotowania autora są konieczne, aby w logicznej
konsekwencji nastąpiła tinałowa scena Pośpiech, brak wysiłku
studenta), staranny zamysł prelegenta, który wgryzł się w pro
blem, dzięki czemu umie o nim opowiedzieć prosto, nie bana
lizując jednak zagadnienia, a jednocześnie budząc zaintereso
wanie. Zapewne wykładowca spędza kilka razy więcej czasu
nad przygotowaniem prelekcji, niz ona trwa (a w każdym razie
powinien tak robić).
Nie inaczej dzieje się w wypadku tekstu Jeśli odbiorca go me
rozumie, to wina leży po stronie autora a me - jak czasem chcą
twórcy - ograniczeń po stronie czytelnika czy słuchacza Zanim
zaczniesz pisać, zastanów się, |ak zamierzasz przepro wadzić
przez ten ocean wiedzy zainteresowanego wędrowca.
oraz nieumiejętność budowan a narracji uniemożliwią popro
wadzenie tą drogą czytelnika Pospieszne chodzenie na skróty,
częste ekskursje w boczne uliczki i ślepe zaułki, niepowiązane
z głównym wątkiem powodują ze odbiorca poczuje się zagu
biony. Na przykład, jeżeli większość narracji będzie traktować o
tym ze John był kierowcą wielkiej ciężarówki albo ze wu| Johna
hodował awokado. to możemy zakładać iż kupiliśmy powieść o
ludziach drogi albo o hodowcach awokado. 0 motory/, ic j albo o
rolnikach A jeśli na końcu lej motoryzacyjno rolniczej opowie ści
padną strzały w kierunku jakiejś kobiety, to pojawi się pytanie:
„Ale o co chodzi? Jeżeli takie pytanie się pojawia to znaczy, ze
autor nie zadbał o czytelnika Gdzieś go zagubił lub zaprowadzi
w inne miejsce mz zamarzał Nie natrudził się wystarczająco, by
zaplanować konstruki ję i narrację Dlatego właśnie w dalszych
częściach tego poradnika poświęcimy wiele uwagi planowaniu.
Twoje pierwsze zadanie to wyczulenie na czytelnika na to. cze
go mu potrzeba, aby zrozumieć Twój przekaz Myśl o odbiorcy, a
nie o aulorze, czyli o sobie. Tekst jest metodą prowadzenia
czytelnika drogą myśli, idei. którą masz do przekazania a me
celem samym w sobu •
Jak zatem myśleć o odbiorcy, a me o sobie jako autorze’
Przydatna może się okazać wskazówka Zeamego. czternasto
wiecznego aktora japońskiego, który radził, aby me myśleć o
tym. jak coś zagrać na su-nie ale o tym, jak to co się zagra
odbie rze widz
Ostatnia rada pomagająca skupić się nu perspektywie od biorcy.
 a nie nadawcy to co piszesz, powinno być czytelne i zro zumiałe
dla adepta psychologii który wprawdzie liznął trochę literatury
ze wstępów do licznych kursów, ale na pewno me zna
w którym słuchacz zatopi się w narracji prelegenta kib autora. Aby
tak się stało, musi jednak poczuć że ktoś stara się mu wszystko
wytłumaczyć 2
24 Juk pisać praca dyplomowe z psychologii? ____
powieść kryminalna czy film tego gatunku zbudowane są tak ze
mordercę poznajemy na samym k o ta Ale w znakomitym seria
lu P o ru c z n ik C o lu m b o widzowie znali mordercę od razu • mogli
śledzić, jak oficer policji z wydziału zabójstw stopniowo docho
dziedziny poruszanei w danym tekście Studenta trzebu wyedu
kować, nie tracąc przy tym |ego zainteresowania To nie może
być suchy wykład ex c a th e d r a , lecz żywe seminarium naukowe,
L e je k (czyli o d o g ó łu
d o s z c z e g ó łu )
Bardzo trudny w odbiorze jest tekst bez struktury, czyli bez lo
gicznego wynikania kolejnych treści, które nie prowadzą do żad
nych konkluzji (zob. opisany przed chwilą przykład Johna strze
lającego do Mary - rozdział 1). Jedna z metod wybrnięcia z tego
kłopotu polega na prezentowaniu treści, poczynając od kwestii
ogólnych, poprzez konkretyzację a kończąc na precyzyjnej kon
kluzji i podsumowaniu.
Powróćmy do przykładu Johna N e ma sensu pisać, że za
strzelił Mary, a potem tłumaczyć, iz byt kierowcą ciężarówki wy
chowywanym przez wuja albo że poznał Mary Podobnie jest
z tekstem naukowym. Nie zaczynamy od przedstawienia szcze
gółowego celu pracy, bo czytelnik jeszcze nie wie, na jakim grun
cie będzie się poruszał {na przykład na obszarze psychologii
społecznej). Umieszczenie celu zaraz po ugruntowaniu teoretycz
nym również jest niewłaściwe, gdyż nie ma logicznego przejścia
między ogółem (wstęp) a szczegółem (cel pracy).
Reguła, o której mówimy, me jest jednak sztywna. Na po
czątku można zasygnalizować cel. poświęcając na to jeden czy
dwa akapity, a dopiero potem zastosować strategię lejka Typowa
dzi rio odkrycia prawdy. W odniesieniu do Johna i Mary wyglą
dałoby to mniej więcej tak: „Gość hotelu, w któiym zatrzymali się
tez Mary John usłyszał strzały zadzwonił na poleję Okazało Się,
ze John popełnił morderstwo. zab<ł swoją zonę John i Mary
uchodzili za szczęśliwe małżeństwo Co więc się siało, ze doszło
do tragedii? I dopiero wtedy rozpoczynamy od sceny w której
John i Mary się poznali...
W tekście mniącym być pracą magisterską czy doktorską
również możemy na samym początku bardzo ogólnie określić,
co badaliśmy i co odkryliśmy ale p»otem musimy juz konse
kwentnie stosować regułę lejka
Tak więc niezależnie od tego. czy ten wstępny element się
pojawi, czy nie. proponujemy układanie tekstu kolejno omawia
nych treści, zgodnie z kształtem narzędzia, które wykorzystuje
się Jo nalewania soku do butelek: stopniowe przechodzenie od
ogółu do szczegółu Czytelnik na początku poznaje treści ogólne
powrócimy do Johna i Mary. zobrazujmy brak łącznika w zda
niach wypowiedzianych przez jednego z nas „Wczoraj w War
szawie iiyio ciepło. Zjadłem z dziećmi gofry". Na pierwszy rzut
Oka wszystko jest w porządku Dowiedzieliśmy się o lokalizacji
autora słów, o tym. jaka była pogoda i co zjadł w towarzystwie
dzieci Zauważmy |ednak brak związku pomiędzy kwestiami.
Spoiwem łącznikiem czy tugą może tu być dodatkowa infor
macja ze gdy jest ciepło, to przypominają mi się wakacje z
dziećmi, podczas wakacji zawsze jemy gofry i stało się to
20 J u k p i s a ć p r a c e dy p lo m o w e * psychologii?

potem są one konkretyzowane az do momentu, gdy cel pracy

zostaje bardzo szczegółowo określony i wynika on 7 wcześniej naszą rodzinną tradycją* Ta dodatkowa informacja łączy dru

przedstawionych zagadnień. Wspomniane wynika me osiągamy gie zdanie z pierwszym.

me tylko dzięki łojkowi lecz także poprzez stoso wame fug. czyli Podobny zabieg możemy przeprowadzić w historii Johna i
przejść między wątkami Tę technikę omawiamy w następnym dokonanej przez niego zbrodni Przypomnijmy, ze czytelnik może
rozdziale czuć się zagubiony, gdy próbuje łączyć osobę główne go
bohatera z wujem, awokado. ciężarówką Mary, zazdrością i
bronią. A przecież z kolejnych stron powieści mógłby się do
wiedzieć, ze John był wychowywany przez starego wuja. który
był oziębły emocjonalnie Uwagę poświęcał hodowanym przez
3 siebie owocom awokado. a dorastające dziecko coraz bardziej
łaknęło uwagi i akceptacji; źle znosiło odrzucenie przez wuja.
F u g a (czyli łą c z n ik s to s o w a n y Owa samotność i potrzeba akceptacji była podsycana przez
w c e r a m ic e ła z ie n k o w e j, a n ie zawód, jaki John zaczął wykonywać we wczesnej dorosłości.
e le m e n t m u zy k i k la sy c z n e j) Kierował wielotonową ciężarówką, przemierzając bezkresne
trasy Rozwijająca się w późniejszym życiu Johna samotność
prowadziła do lęku przed ludźmi i sprawiła, ze kupił bród. aby
móc odeprzeć ewentualny atak. Podczas jednego z postojów
poznał kelnerkę Mary, pierwszą od lat kobietę, która poświęciła
Częstym błędem jest pisanie kolejnych treści bez ich powiązania mu uwagę - 1 tak dalej.
7 uprzednio poruszonymi wątkami. Tego rodzaju błąd prowadzi Spoiwo kolejnych łragmentów tekstu można zatem porów
do zagubienia czytelnika Na przykład |ak odbiorca powieści ma nać do fugi. którą się kładzie pomiędzy ceramicznymi płytkami
powiązać Johna broń, ciężarówkę i awokado hodowane przez w kuchni czy w łazience. Często jej lunkcja jest wyłącznie de
wuja? koracyjna, bo przecież ługi nie są konieczne pomiędzy wysoko

Mmej doświadczonym autorem wydaje się ze pis inie na jeden umieszczonymi płytkami, gdzie nigdy nie dotrze woda. Ale ich
temat, tworzenie kolejnych akapitów czy rozpisywanie nałożenie poprawia estetykę, zmienia wygląd miejsca, w którym
następujących po sobie rozdziałów jest wystarczającym spo umieszczona jest glazura
iwem łączącym omawiane kwestie Niestety, tak nie jest i zanim W tekście naukowym odpowiednikiem płytek są kolejne
zda nia. akapity i rozdziały Fugą jest myśl. która łączy kolejne nia artykułu zachęcała autora do odpowiedzi na pytanie: „Dla
wąt ki. Fugi powodują, że przejście między treściami jest czego zapracowany menedżer powinien przeczytać ten tekst?"
płynne Sądzimy, że to pytanie jest absolutnie kluczowe i powinno być
__________________________ Wojclooh Kulesza, Dariusz Pollńakl 27 stawiane każdemu autorowi Odpowiedź natomiast powinna być
krótka, zachęcająca do przeczytania i... trafna.
estetyczne, a przede wszystkim logiczne Dzięki fugom czytel nik Tak postawione pytanie zmienia optykę twórcy z tego. co chce
me odnosi wrażenia poszarpanej narracji (lub. co gorsza, jej powiedzieć, na to, co chce. aby czytelnicy zapamiętali Pytanie
braku) nie ram się o osłre boki płytek (tu: kolejnych fragmen tów oddaje bowiem istotę każdego tekstu: przekazanie wie dzy. a nie
tekstu), me jest nieprzyjemnie zaskakiwany zmianą faktury chwalenie się. ze ją mamy .Harvard Business Review' zmuszało
powierzchni. autora do zastanowienia się nad sednem artykułu, nad
Sygnalne zastosowanie fugi można dostrzec w ostatnim wehikułem całej narracji, który będzie jednocześnie spoiwem
zdaniu rozdziału 2 Zapowiada on przedstawienie fugi w kon wszystkich treści. Udzielane odpowiedzi „bo to ciekawe’, „bo
tekście tego, co zostało omówione wcześniej. mało osób o tym wie", -bo to dynamicznie rozwijająca się dzie
Dodatkowo zobrazujemy fugę akapitem zamykającym, który dzina" me są w żadnej mierze wystarczające. Trudno przecież
właśnie czytasz Jest on przejściem łączącym omawiane treści z Kulowa, Dariuoi Doliński 29

kolejnymi. Fuga jest więc odpowiedzialna za płynność narracji.

Zastanówmy s»ę teraz, skąd wziąć płytki czyli treści. Kolejne
dwa kroki będą przygotowywać autora (pamiętającego o
zasadzie ługi) do napisania tekstu. Zapraszają też do
zastanowienia się nad tym, „co ja w zasadzie mam do
powiedzenia" i „jak to skleić".
4 view”. a nie profesor reprezentujący jakąś wąską dziedzinę na
Z a b ó jc z e p y ta n ie
„ H a rv a rd B u s in e s s R e v ie w
” (czyli czy w ie s z , c o J e s t
in te r e s u ją c e g o w T w o im te k ś c ie ? )
wyobrazić sobie autora, który twierdziłby ze pisze tekst nudny,
na temat wszystkim doskonale znany, będący .przeżytkiem na
uki . którym nikt od dawna się nie zajmuje.
Na tym wstępnym etapie myślenia o tekście naukowym pro
ponujemy generować dwie-trzy różne odpowiedzi, ponieważ w
ten sposób przyglądamy się swojej idei z różnych perspektyw,
szukając najbardziej nośnej. Odpowiedź powinna być krótkim i
samodzielnym fragmentem tekstu Musi być napisana klarow
nym językiem który zrozumie redaktor .Harvard Business Re
uki, w której ramach powstaje nasz tekst Nie może być jednak
trywialna, me może spłycać zagadnienia ani traktować czytelnika
jak dziecko. Zobaczmy, jak można formułować taką odpowiedź,
a przykładem mech będzie technika „Aha”.

5
Kilka lat temu jeden z nas przygotowywał się do opracowania
tekstu dla .Harvard Business Review', pisma przeznaczonego „A ha!”', a n ie „ a h a a a ”
dla wysokiej kadry zarządzającej ówczesna procedura składa (czyli z a g a je n ie p rzy b u fe c ie )

Gdy jeden z nas koóczył pracę nad doktoratem pewien wybitny
uczony, reprezentujący całkowicie odmienną dziedzinę nauki,
zapytał: „Powiedz ml o czym |est twó| doktorat? Autor pracy
iniósl ręce. którii zamierza! wykorzystać do wyjaśnienia złożono
ści mater Po kilku próbach zakończonych n i- ktiidnym duka
niem doktorant wybrną*, mówiąc ze niemożliwe jest wyjaśnienie
zawiłości te) pracy komuś spoza psychologii Słuchający odr.6,'
się do tej odpowiedzi krótko i dosadnie: „Jeżeli w kilku zdaniach
me umiesz mi powiedzieć, czym się zajmujesz to jeszcze sam
tego n;e w esz* Oczywiście adresat tych stów żywo zaprze c/ył
„Jak to nie wiem? Latami prowadziłem badania, policzyłem
dane wyszło nu sporo ciekawych rezultatów Dwa łuta czytałem
literaturę' W punkcie ksero oprawiłem opasły tom opatrzony ty
tulem -Praca doktorska- Jak to NIE WIEM?' Lata później ów
doktorant zrozumiał, że umieiętność esencjonalnego przedsta
wienia tezy niespocjaliście jest papierkiem lakmusowym tego,
' w odniesieniu do pisania tekstów naukowych ojcem tego
terminu jest prołesor Anarzei Nowok
Doiin»M 31
czy autor wie co chci.it powiedzieć Nie jest bowiem tuk. ze
napisanie pracy oznacza, iz piszący to wi<• 7 kolei dóbr. i odpo
wiedź istotnie zwiększa szanse na skuteczne formułowanie ług
łączących kolejne treści konkretyzujące różne zagadnienia (zob
zasadę łojka - rozdział 2) Przetrenująly więc formułowanie od
powiedzi wspomnianemu naukowcowi
Wyobraź sobie że zmęczona lub zmęczony wracasz z bar dzo
intensywnego kursu na Twojej uczelni Zajęoa trwały od 8 30 do
21 przez dwa ko le je dr u. odbyło się kilka kolokwiów znako mite także wzbudzić zainteresowanie. Jest on doskonałą odpowie
wykłady zmusiły Cię c lo wytężonej uwagi i wściekliigu noto
wania Jadziesz teraz cfo domu ostatnim (Dociągiem i czeka Cię natomiast jest chyba zbyt często obecny w pracach początku
długa podróż Twoje znę< zenie jest tan wielkie, ze n»e chce Ci jących autorów.
się nawet czytać książki rozwiązywać krzyżówek i su. i ku grać
na kort ij)iiterze/telefonie/Lii >lucie, przoc ji. |< I. ić Facebook; i O
i Ikla dającna buk to. na eonie masz siły. zauwazusz. że
naprzeciwko Ciebie siedzi elegancko ut/ana
czterdziestoperołetnia kobieta, która w tym samym czasie
odkłada gaz**?ę Klika wymienionych zdań pozwala Ci się
zorientować, że jest ona bardzo doświad czoną i c< moną
nauczycielką geografii, która właśnie wraca do domu z równie
intensywnego kursu dokształcającego Wypytu jesz ją o zajęcia.
Potem role się zmieniają i ona pyta Ciebie
- Co pan(i) robil(a) w .. [tu nazwa miasta z którego wyje
chaliście]^
- Wracam ze studiów odpowiadasz
- O. to bardzo ciekawe1 A co pan(i) studiuje? - pyta na
uczycielka
- Psychologię - odpowiadasz.
- Ooo* Bardzo mme interesuje psychologia! A na klórym
roku pan(i) jest? - pyta nauczycielka
- Rozpoczął się piąty rok mojej przygody na uniwersytecie j
powoli trzeba )uż zamykać ten etap w życiu - pada Twoja od
powiedź
- A, to pewnie pan(i) pisze pracę magisterską, tak? - pyta
nauczycielka.
- Tak - odpowiadasz.
- A jeżeli można wiedzieć, to o czym? - drąży nauczycielka. - 0
:1 .2 3 .4 .5 - wypowiadasz do pięciu prostych zdań. po których
nauczycielka powinna zakrzyknąć: „Aha! To bardzo cie kawę!
Proszę mi natychmiast więcej opowiedzieć'!!" Jeżeli od
powiedź będzie brzmiała: „Ahhaaa Nooo taaak... Ciekawe .. Nie
orientuje się pan (i), czy w tym składzie jest WARS? Chyba czas
na herbatkę, prawda? Bo wie pan(i). ja oprócz geografii to lubię
pić dobrą herbatę”, to znaczy, ze chybiłaś lub chybiłeś W
pierwszym przykładzie udało się nie tylko przykuć uwagę, lecz
dzią dła wspomnianego wcześniej naukowca. Drugi przykład
Oto kolejny przykład Odbywa się niedzielny rodzinny obiad
Będzie na nim seniorka rodu, Twoja babcia. Dawno jej nie widzia
łaś (lub nie widziałeś) i wiesz, ze będzie Cię przepytywać z 34 J a k p is a ć p r a c e d y p lo m o w e i p sychologii?

Twoje go życia kiedy ślub. jak tam na studiach i tym podobnie

Studia to na tę swobodę, dziesiątki lat trenując gamy. Ta swoboda fest
ważny temat Waszych rozmów ponieważ babcia finansuje Twoją niewskazana na początkowych etapach kariery autora tekstów
edukację na uniwersytecie w innym mieście Zasiadasz z babcią naukowych Zaczynai więc od .aha! ", unikaj freestyle'u i bez
do stołu i rozpoczyna się rozmowa względnie ćwicz gamy (czyli po prostu pisz jak najwięcej)

- Co tam u ciebie? - pyta babcia

Dobrze, babciu najukochańsza! Kończę juz pisać pracę B „ A h a !" m u s i b y ć k r ó tk ie .

magisterską - odpowiadasz Maksymalnie cztery do pięciu prostych (a me wielokrotnie zło

- O! A o czym ona jest? - dopytuje się babcia żonych) zdań.

Myślisz o krótkiej treściwej i porywającej odpowiedzi, bo .Aha!" to jak trzydziestosekundowa reklama produktu Musi
chcesz pokazać, że naprawdę warto łożyć na Twoją edukację. podkreślić najważniejszą cechę Tę właśnie, która sprawi, że
Usłyszawszy Twoją odpowiedź, babcia powinna zakrzyknąć: klienci sięgną po ten produkt. Zauważ, że produkty mają wiele
„Aha! To bardzo ciekawe! Jak dobrze jest studiować!" To spra cech. ale twórcy reklam podejmują decyzję co będzie wehiku

wa krytyczna, ponieważ Twoje młodsze rodzeństwo też liczy na lem, czy też kołem zamachowym reklamy. W pewnym okresie
sponsora w osobie babci. Twoja odpowiedź i entuzjastyczny dominacja znanej wszystkim lirmy McDonald została zagrożona
okrzyk babci mogą niejako ufundować ich marzenia o wyższym przez aktywne działania marketingowe innych barów fastfoodo
wykształceniu. Jeżeli natomiast usłyszysz (i siłą rzeczy usłyszy wych McDonald odpowiedział na ten atak reklamą pokazującą
też Twoje rodzeństwo): „Ahaaa.. To ślicznie Brawo Możesz szczęśliwe dzieci pałaszujące hamburgery i frytki oraz hasłem
podać kluseczki do rosołku?', to juz i Ty, i Twoi bracia czy sio mówiącym, ze rodzinna wizyta w barze tej sieci to gwarancja by

stry wiecie, że sponsor wycofa swoje zasoby finansowe i szanse poczuć się dobrym rodzicem Jeden argument! Ale wystar czył w
zostały utopione niczym kluseczki w rosole. zupełności McDonald znów stał się niekwestionowanym
liderem.
To pierwsze „aha!" jest Twoim celem. Właśnie to „aha po
W wypadku pisania taki argument marketingowy musi być
winno być szkieletem konstrukcyjnym Twojego lejka. To ono za
pewni lejkową narrację i sprawi, ze łatwo wypełnisz fugami ko spójny i bardzo zwarty: ..aha" po prostu musi być krótkie
lejno przedstawiane treści
A oto kilka rad, jak projektować .aha1', unikając „ahaaa'. C P o w in n o b y ć c ie k a w e .

Reklama musi przyciągać, intrygować, zachęcać do poznania.

A Nle-freestyle (czyli po co piszemy ..aha!"?). Zdarza się, że Podobnie fest z tekstem Jeżeli Ciebie on nie porywa, to na pew

autorzy zakładają, iz usiądą i napiszą”, ze nastąpi freestyle, no me porwie odbiorców. Pracuj nad „aha!" dotąd, aż poczujesz,

podczas którego uruchomi się proces pisania prowa dzący do że ono Cię porywa.
W ojciech K u te r D a n u s i D oliński 3S
napisania pracy. Z naszego doświadczenia wynika, ze pisanie
bez planu, swoboda twórcza i szaleństwo tworzenia czegoś z
D. N ie je s t s tr e s z c z e n ie m p ra c y .
niczego rzadko bywają sensowne a jeżeli się pojawia ją. to
Podobnie jak w reklamie, która nie referuje całości produktu,
raczej po wielu latach ciężkiej i systematycznej naukowei orki z
lecz jedną, wybraną cechę, streszczenie jest osobną formą w
piórem (czy klawiaturą) w ręku Przykładem są muzyczni
arty kule naukowym lub w pracy dyplomowej. Do tej kwestii oczy
wirtuozi. Potrafią om a d h o c wspaniale zagrać, zaskoczyć nową
wiście jeszcze w lej książce wrócimy bo streszczenie jest nie
interpretacją Ale jest to możliwe dlatego, że ciężko zapracowali
 zwykle ważnym elementem zarówno pracy magisterskiej, jak i
doktorskiej.
E M u s i m ó w ić o T w o ic h b a d a n ia c h .
Zdarza się bowiem wymyślić „aha!". które jest kapitalne, ale., me wybierzesz (z co najmniej dwóch - zob- punkt F) to rozmy śJaj o
ma związku z napisaną pracą albo ów związek jest nader
wątpliwy. Podobnie jest w reklamie - nie obiecuj czegoś, czego
Twój produkt nie oleruje (choćby ta cecha była bardzo atrakcyj
na i z pewnością napędziłaby sprzedaż).
F G d y ju ż w y m y ś lis z „ a h a !" I s tw ie r d z is z , ż e Jest d o b r e ... z a c
z n ij o d p o c z ą t k u . O p r a c u | n a s t ę p n e , z u p e ł n ie in n e
„aha".
Nieżyjący juz profesor Zbigniew Pietrasiński podczas prowa
dzonego przez siebie kursu na temat twórczości zapytał jed
nego z nas
- Dziękuję za tę (pisemną) pracę ale mam pytanie: czy ona
jest dobra?
- Oczywiście1 Najlepsza1 - padła odpowiedź
- A skąd pan wie, że jest najlepsza? _Na|" oznacza coś lep
szego od czegoś innego, do czego można się odnieść przez po
równanie. Przedkładana przez pana praca ło która z serii innych
stworzonych przez pana skoro pan wie. ze jest „naj*? -
Napisałem tylko tę jedną pracę. Ale ona jest najlepsza.
38 J a k p l*«ć p r a c a dyplom ow e * p.yeholo«IIT
- Proszę napisać więcej - poradził profesor Pietrasióski
Podobnie jest z .aha!' Nap.sz kilka (co najmniej dwa) zu pełnie
różnych .aha!" stawiających na głowie poprzedni kon cep!
Kolejne aha'" to szukanie nowej narracji, nowego sposo bu
opowiedzenia o swoich badaniach
Amerykanin, szykując się do rewanżu. Tspat. jadt i trenował z
Pstrowskim Jego zdjęcia były wszędzie!*
W tej ostatniej radzie dotyczącej konstrukcji .aha' chce my
powiedzieć, ze podobnie jest z dobrym „aha Kiedy |uż je
mm. twórz narrację sprawdzaj, czy łatwo je przywołujesz w
myślach Łatwość bowiem jest dobrym wskaźnikiem tego. czy
.aha'" jest intuicyjne i czy dobrze odgrywa swoją rotę. Jeżeli dla
Ciebie takie nie jest to na pewno me będzie dla czytelnika M ej
.aha! na kohcu języka z tyłu głowy i na monitorze komputera, na
którym powstaje Twoja praca (co przyda się przy pisaniu pla nu
pracy do którego przejdziemy już niedługo)
Spróbujmy poćwiczyć pisanie „aha!' dla jirzykladowego
tekstu naukowego (który rzeczywiście powstał) Przyjmijmy, ze
chcieliśmy w mm przedstawić efekt kameleona (czyli taki ze
ludzie automatycznie i nieświadomie się naśladują a to naśta
down :two przynosi naśladowcy wiele korzyści Interesowało nas
W o jd a ch K u lo n a . D a r io .. D oliński 37
sprawdzenie czy jeśli ludzie będą w h “dzieli, że są naśladowani,
to będą mniej ulegli mz ci, którzy me byli świadomi tej techni ki
wpływu społecznego Sformułowaliśmy następując, .aha1
„Zapewne Pani nieraz widziała, ze podczas rozmowy ludzie się
naśladują Gdy jedna osoba gestykuluje, druga robi podobnie
gdy pierwsza się nachyla, to druga zaraz s»ę podobnie zachowa
Psychologia pokazuje, ze skutkiem naśladowania jest uleganie
naśladowcy oraz lo. ze ulegamy całkowicie nieświadi >mie. me
wiemy bowiem, ze byliśmy naśladowani W naszym badaniu
chcemy sprawdzić, co się starve, gdy uprzedzimy o tym ludzi a
potem zaczniemy ich naśladować czy nadal będą ulegli?’
**«

Podsumujmy .aha!*. Jest ono pomysłem na reklamę albo na

G , Ż y j z „a h a !” .
Zwr : .żyj z aha'‘ : ocf ocfei z filmu dokumentalnego p! W o jo w ­n ik ' “
i Wojciech Blawut). w którym przedstawiona jest sylwet ka
znakomitego kickboksera Marka Piotrowskiego. W jednej
pierws/ycn scen filmu widzimy amerykahskieg<) sportowca który
opowiada o utracie pasa mistrzowskiego na rzecz Pola ka
piosenkę Formy te są na tyłe krótkie że można opowiedzieć je d n
ą historię albo przedstawić jedną cechę Jeżeli /byt wiele chi emy
opowiedzieć lub pokazać, to osiągniemy elekt w po
7
staci pr/ekombinowunych wzorów na ścianach w łazience nie
spójnych kazań wygłaszanych z ambon i .. tekst*, w naukowych
które me wiadomo dokąd prowadź.« ..Aha1 ma być Intelektual n
 e ożywcze myślowo atrakcyjne zarówno dla autora jak i dla metoda wydaje się redukować to zagrożenie.
odbiorców
1. Pisanie planu należy rozpocząć od stworzenia „aha!". 2.
Następnie trzeba |e umieścić w widocznym miejscu (przy
klejając na monitorze, zapisując w stopce tekstu i tym
podobnie). Będzie ono punktem odniesienia do każdego
6 punktu, testem, czy dany punki rzeczywiście prowadzi tam,
dokąd planowaliśmy.
K a m ie n ie m ilo w e 3. Myśląc o planie, pamiętajmy o zasadzie lejka (zob roz
(czyli tw o rz e n ie ra m y dziat 2). Najpierw piszemy o kwestiach ogólnych a po

T w o je g o te k s tu ) tem o szczegółowych.
4 Ta metoda pisania nazywana jest metodą kamieni milo
wych. Kamień milowy oznacza tu wprowadzenie nowego
i obszernego zagadnienia osobnej kwestii, nowej jakości
w stosunku do tego, co jest przedstawiane przedtem i po
tem. Przypomina tytuł rozdziału lub tytuł grupy slajdów
Mając „aha!", warto przejść do następnego etapu, którym jest
na prezentacji.
pisanie planu pracy. Plan bowiem pomaga uniknąć treestyle u,
5. Kolejne kamienie milowe układają się w konstrukcję
o którym była mowa wcześniej. Jego konstruowanie proponu
ramę, na której rozepniemy płótno naszego tekstu. Ko
jemy podzielić na dwa etapy:
lejne boki ramy to kolejne kamienie. Szczegółowe tre ści
są najpierw szkicowane na wspomnianym płótnie, a te,
(1 ) tworzenie szkieletu (czyli kamieni milowych2) oraz
które je doprecyzowują, to już nakładanie tarby na
(2) wypełnienie środka szkieletu
ostateczną lormę tekstu rozpiętego na owej teoretycznej
ramie.
Poprzez tę technikę sugerujemy mną metodę pracy nad pla
6. Kamienie milowe nie mogą zawierać zbyt wielu słów i nie
nem niż ta jaką się powszechnie stosuje, na przykład w przy
powinny być skomplikowane. Każdy z nich to krótkie
gotowaniach do matury z języka polskiego. Popularna meto da
i czytelne hasto, które zrozumie student drugiego roku
konstrukcji planu polega na wynotowaniu kolejnych treści,
studiów.
które zamierza się poruszyć. Podejście to ma jedną zasadni
7. Kamienie milowe wreszcie to punkty orientacyjne dla
czą wadę: często powoduje zagubienie centralnej narracji i celu
autora czy omówił wątki kluczowe dla dyskursu prowa
dzonego w pracy, czy zrobi! to w sensownei kolejności,
2 Technikę takego rozpsywania planu eden z nas poznał na warsztatach Łukasza
czy w rzeczowej formie
świerzewskego ówczesnego zastępcy redaktora naczelnego .Har vard Business
Review” .
W ojciech K ulesza, D ariu sz D oliński 39
Spróbujmy zobrazować rozpisywanie planu w postaci ka mieni
milowych opierając się na przywołanym wcześniej przy kładzie
pracy. Opracowując dany punkt, a następnie jego szczegóły,
tekstu na temat (me)świadomości ełektu kameleona.
niedoświadczony autor zagłębia się w detale, tracąc z pola wi
Przypomnijmy, że naszym celem było napisanie pracy o bada
dzenia to, co ogólne, czyli cel i narrację Proponowana przez nas
niach. w których sprawdzaliśmy, czy uświadomienie uczestni
 kom eksperymentu wywieranego na nich wpływu spowoduje, iz
efekt kameleona przestanie wywierać wpływ na osoby badane.
A Chcemy postawić pierwszy ogólny kamień milowy Ustanawia
on grunt dla naszej pracy, będący fundamentem dla wszystkich
następnych treści Ma być ogólny ale me może być zbyt ogólny,
na przykład: „Psychologia społeczna to ważna dziedzina psy
chologii i nauki w ogóle". Jest to zbyt ogólne podejście, albo
wiem badacze skupieni pod tym sztandarem zajmują się również
wieloma innymi kwestiami 7 drugiej strony me ma sensu rozpo
czynać od referowania szczegółowych badań nad efektem ka
meleona (które należą do grupy badań nad naśladownictwem),
bo to z kolei zbyt duże uszczegółowienie. Czytelnik jeszcze nie
wie czym się zajmujemy. Przyjmijmy że pierwszym punktem
będzie w tym wypadku zreferowanie kilku podstawowych po
dejść. koncepcji i teorii, w których celem badania jest zjawisko
naśladownictwa.
Mamy zatem pierwszy kamień milowy w naszym planie
1 . Naśladownictwo - powszechność zactowarl
B. Po sformułowaniu pierwszego kamienia me piszemy kolej
nego. ale patrzymy na aha!' (dlatego umieszczamy kartkę na
monitorze albo tekst w stopce) upewniamy się czy powsta ły
przed chwilą kamień milowy ma wielo wspólnego z naszym
„aha!". Zdarza się bowiem, że nawel gdy opracujemy świotne
otwarcie wstępu ów start, niestety, odwraca uwagę czytelnika w downictwem Ale jest nowa treść, która uszczegółowia treść
niewłaściwą stronę. Przykładem byłoby tu rozpoczęcie od
szczegółowego referowania naśladownictwa zachowań agre
sywnych: uczenia agresji przez naśladowanie (koncepcja Al
berta Bandury). Gdy nasz kamień milowy nawiązuje do ..aha1',
to możemy mieć pewność, że prowadzi nas we wcześniej ob
ranym kierunku.
C P o upewnieniu się. że zmierzamy w dobrym kierunku (kamień
milowy zawiera się w „ahar ). myślimy o kolejnym punkcie na
szego wstępu, kolejnym elemencie będącym podstawą rozpi
nanej przez nas ramy teoretycznej Nowy kamień milowy musi
być nową jakością Błędem jest uszczegółowianie punktu oprą
cowanego przed chwilą. Czas na takie uzupełnienie nadejdzie
później Nowy kamień musi wypływać z poprzedniego ale pa
rniętajmy. ze ma to być nowa jakość
Zobrazujmy ten moment przygotowywania planu powrotem do
naszego przykładowego tekstu na temat ełektu kameleona
Przypomnijmy że celem hipotetycznego tekstu jest zaprezento
wanie badań nad efektem kameleona i sprawdzenie czy uświa
domienie wywieranego wpływu wpłynie na osoby poddawane
4 2 J a k p is a ć p r a c a dyplom ow a * p sy ch o lo g ii?
tej manipulacji (w literaturze podaje się wiele dowodów na to że
ten proces jest nieświadomy i automatyczny).
Kuszące wydaje się zapisanie kolejnego punktu jako „Nie
świadomość efektu kameleona”. Choć bez wątpienia prowadził
by nas w kierunku „aha!", zauważmy jednak, ze nie wypływałby
z punktu pierwszego: „Naśladownictwo1. Widoczny jest tutaj za
duży przeskok Nie widać natomiast nawiązania, doprecy
zowania (lejek! - zob. rozdział 2 ); nowa jakość |est tak nowa, że
czytelnik mógłby się zagubić (zob rozdział t ). Potrzebujemy
punktu pośredniego, łącznika pomiędzy Naśladownictwem' a
„Nieświadomością efektu kameleona".
Wydaje się, że takim przejściem - 1 jednocześnie nową jako
ścią - byłby punkt zatytułowany: 2. Efekt kameleona jako przy
kład naśladownictwa. Zauważiny, że wypływa on z poprzedniego
- sugeruje czytelnikowi, że nowe pojęcie ma związek z naśla
wcześniejszą, zgodnie z kształtem lejka (zob. rozdział 2 ) lutaj
będzie miejsce, aby napisać, że efekt kameleona jest nieświa
domy: badani nie wiedzą, że naśladują, i niewiedzą, ze ulegają,
gdy uprzednio byli naśladowani
D. Zanim pójdziemy dalej i rozpiszemy kolejny (trzeci) kamień
milowy, musimy powtórzyć wcześniejszą procedurę, polegają
cą na upewnieniu się, czy zmierzamy we właściwym kierunku:
zerkamy do „aha!”.
E Teraz musimy się upewnić, czy nowy (trzeci) punkt wypływa
z poprzedniego (a nie z jeszcze poprzedniego - wynikanie po
 winno dotyczyć sąsiadujących ze sobą punktów).
(2) Elekt kameleona jako przykład naśladownictwa.
W ojoieoh K ulesza, D ariu sz D oliński 43
(3) Korzyści ze stosowania elektu kameleona
(4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona zostanie uświado
F. W trzecim kamieniu milowym możemy chcieć przedstawić
miony - czy przestanie działać?
rozliczne korzyści płynące dla naśladowcy z efektu kameleona
3. Zyski z efektu kameleona. Ten punkt spełnia kryteria lejka,
Wydaje nam się. że każdy kolejny punkt wypływa z „aha!" i
ponieważ zawęża omawiane zagadnienie (Naśladownictwo —
do niego prowadzi. Każdy kolejny punkt wynika z poprzednie go
Efekt kameleona -* Skutki efektu kameleona), a nie je rozszerza
i me ma wrażenia nagiego przejścia Gdyby takie wrażenie się
lub zmienia obszar zainteresowania.
pojawiło i doszlibyśmy do wniosku ze dwa niepowiązane ze
sobą punkty są konieczne, mogłoby to oznaczać (i często tak się
G. Następnie przeprowadzamy oba kroki kontrolne: pierwszy,
zdarza), że wskazany jest kamień milowy (wiążący zagadnienia)
czy ten punkt prowadzi do „aha!' (prowadzi, gdyż chcemy pomiędzy tymi dwoma punktami Należy jednak zwrócić uwa gę,
sprawdzić, czy uświadomienie wpływu - który właśnie czy nie naruszamy wówczas kształtu lejka (zob rozdział 2 ),
omówiliśmy zredu kuje działanie efektu kameleona) oraz powodując nagłe wybrzuszenie narracji.
Podsumujmy więc kwestię kamieni milowych. Zauważmy,
H Drugi: czy wypływa z punktu poprzedniego (odpowiedź: tak, ze przedstawiona technika odchodzi od maturalnego pisania
najpierw powiedzieliśmy, co to jest efekt kameleona, a następnie planu wstęp rozwinięcie, zakończenie Zaproponowana przez
do czego prowadzi)? nas metoda zachęca, aby od razu rozpisywać każde zagadnie
nie. Po pierwszym punkcie zatem od razu wynotowalibyśmy to
I. Kolejnym, czwartym kamieniem milowym może być wspomnia wszystko, co zamierzamy w nim zawrzeć, następnie notujemy
ne wcześniej twierdzenie, że efekt kameleona jest nieświadomy. rozwinięcie i pionownie wszystkie treści, które powinny się tam
Czytelnik już wie, że poruszamy się na gruncie naśladownictwa znaleźć. Tradycyjna metoda niekoniecznie znajduje zastosowa
nie w empirycznych tekstach z psychologu. W tym szczegól nym
i ze szczególnie interesuje nas efekt kameleona oraz jego nie
wypadku konieczne jest wstępne zonentowanie czytelnika w
świadomość (naśladowani uczestnicy badań powszechnie ule
całości materiału, a dopiero potem poprowadzenie go do
gają efektowi kameleona). Widzimy, ze ten punkt 'wynika z po
W o jd a c h K ulesza, D ariu sz D oliński 45
przedniego (drugi krok kontrolny), więc zerkamy, czy prowadzi
on w kierunku „aha (pierwszy krok kontrolny) poziomu detalu - wypełniania treścią rozpiętego płótna. Ten pro
ces możemy nazwać .kamyczkami milowymi’ , które omówimy
J. Ostatnim, czwartym kamieniem milowym, zawężającym wstęp za chwilę (i zauważmy na marginosie, że stosujemy tu zarazem
do celu pracy, może być zatem: 4. Co się stanie ;eże!i efekt ka fugę-zob rozdział 3).
meleona ZQSlanifc.uświadomiony - czy przęstanie_on_dzialać2

Podsumujmy plan ułożony z kamieni mHcwych Wygląda on

następująco.

(1) Naśladownictwo - szerokie ujęcie. K am y czk i m ilo w e


Kiedy masz plan w postaci kamieni milowych, to juz wiesz, w ja
kim obszarze będziesz się poruszać leraz obszar ten należy
wypełnić treścią. Treść powinna być osadzona w przeglądzie
literatury i to osadzanie nazwaliśmy kamyczkami milowymi*
Wypełniają one treścią duże zagadnienie. Oznacza to, że ka
myczek jest wskazaniem wiedzy, czy też badań, które chcemy
zacytować
Rozpisując .kamyczek", warto dodać kilka słów wyjaśnię
nia, co z cytowanei pracy chcemy umieścić w przygotowywa
nym tekście. Chodzi o to, aby nie wpaść w pułapkę reterowama
absolutnie wszystkiego, co w przytaczanej pracy jest napisane
Zapiszmy wyłącznie to. co jest nam potrzebne do naszego wy
wodu. co zawęża zagadnienie (lejek - zob. rozdział 2). Innymi
słowy, unikajmy lania wody, wynikającego z chęci przedstawienia
wszystkiego, co w przywołanym źródle zostało zawarte.
Jak juz wspomnieliśmy kamyczki powinny się układać w le jek
(zauważmy, ze to zdanie stało się tugą - zob rozdział 3).
Najlepiej, aby pierwszy kamyczek był bardziej ogólny niż drugi
Może też być tak, że pierwszy kamyczek nawiązuje do ostatniej
W ojclsoh K u lesza, D a riu sz D oliński 47
myśli wyrażonej w poprzednie) części, w obszarze wyznaczo
nym przez poprzedni kamień milowy, tworząc fugę pomiędzy
zagadnieniami. Analogicznie ostatni kamyczek również może
stanowić fugę łączącą z kolejnym dużym kamieniem milowym.
W ten sposób zaczynamy kłaść fugi pomiędzy wątkami, osiąga
jąc ciągłość narracji i zmniejszając ryzyko zagubienia odbiorcy
(zob. rozdział 1 ).
Aby zobrazować stosowanie tej techniki, wróćmy do wcze
śniej rozpisanych kamieni milowych i postarajmy się wypełnić je
kamyczkami.
Kamień milowy 1.
Naśladownictwo - szerokie
ujęcie.
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
Badania Wyrwickiej (2001). Pokazanie, że nowo naro
dzone zwierzęta uczą się zacłłowań poprzez obserwację
i naśladowanie (tu docelowo poiawi się pozycja z litera
tury cytowanej).
b. Kamyczek milowy 2 Naśladowanie nie jest obce ludziom,
i to od najmłodszych lat. Naśladowanie wśród niemow
ląt. na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanej)
c. Kamyczek milowy 3. Naśladowanie w dużych grupach
Pokazanie, że ludzie się naśladują również w dużych
grupach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
punkcie - w parach3. Koncepcja synchronizacji (tu do
celowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej)
3
Zauważmy tutai panowanie fugi.
4 8 J a k p is a ń p ra c a d y p lo m o w a » p sychologii?
Elekt Kamelwna fJttW .l* naśladownictwa. iqKq j
Kamień .milowy. 3,
Korzyści zŁaiose.wapia efektu kameleunu
Kamień milowyA
jeżeli eieKt
Kameieona-zoslame
Rozpisaliśmy zatem pierwszy kamień milowy Zaczyna się
on szeroko - zauważeniem, ze naśladownictwo jest niezwykle
powszechne w naturze na przykład zwierzęta się naśladują (a).
Następnym punktem zawężamy perspektywę (tak jak nakazuie
lejek) i kierujemy się juz w stronę drugiego kamienia milowego
sygnalizujemy, ze ludzie też się naśladują (b). i ten kierunek
pod trzymujemy w kolejnym kamyczku milowym (c)
 Obecny plan ugruntował wiedzę czytelnika Zasugerował
obszar zainteresowań autora. Teraz musimy rozpisać drugi ka
mień milowy (elekt kameleona), pamiętając, z jakiego obszaru
wychodzimy (pierwszy kamień milowy: ogólnie o naśladownic
twie) i dokąd zmierzamy (trzeci kamień milowy do czego pro
wadzi elekt kameleona)
SO J a k p laa ć p ra c a d y p lo m o w a z p sychologii?
przedni.
4 D zęki p anowaniu widzimy, ze możliwe jesi lu la j zastosowan e łu gi Pre
zentując irze o <amień milowy, możemy zauważyć ze o jednym zagadnieniu już
wspom nieliśm y W arto takie tugi sobie zaznaczać w planie, gdyż oołem.
w trakcie oisan.a larwo nam będzie je rozpisać, jednocześnie dbając c to. aby rie
zagubić odbiorcy 'zoo rozdział 1).

Kamień milowy.!* c Kamyczek milowy 3 Eksperyment 3 - badani naśla dują

NaśIadoMiiclwp .-szerokie .ujecie,
gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom
a. Kamyczek milowy 1. Naśladowntclwo wśród zwierząt
empatii Wyjaśnienie że poszczególne eksperymenty
Badania Wyrwickiej. Pokazanie, że nowo narodzone
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
wija poprzedni.
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
d. Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy
literatury cyto wanej).
nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia i
D a rłu ss D oliński 49
bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
uczestników eksperymentu5.
b Kamyczek milowy 2 Naśladowanie nie jest obce ludziom, i
to od najmłodszych lat Naśladowanie wśród niemow ląt, e. Kamyczek milowy 5. Badani nie są świadomi, ze naśla

na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja z dują (eksperyment 1 1 3) oraz ze ulegają wpływowi na

literatury cytowanej). śladowmctwa. kiedy się ich naśladuje (eksperyment 2 )6.

c. Kamyczek milowy 3. Naśladowanie w dużych grupach Kamień nnlowy-3.

Pokazanie, że ludzie się naśladują również w dużych Korzyści ze stosowania
grupach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
efektu Ka<HirJEMifi.
punkcie - w parach Koncepcja synchronizacji (tu do celowo
pojawi się pozycja z literatury cytowanej). Kamień milowy Z Kamień) LfL arna
W ojdach Kalosza, Dariusz Dolihskl 51
Flękt kamęleonajakó przykład naśladownictwa a Kamyczek
milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999) pokazały, że
a. Kamyczek milowy 1 Naśladownictwo wśród zwierząt.
mamy naturalną tendencję do naśladowa nia oraz - przede
Badania Wyrwickiej. I’Okazante, że nowo narodzone
wszystkim - że naśladowanie przynosi korzyści
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
naśladującemu4. Zauważenie, ze jest to jeden z najbardziej
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
dynamicznie rozwijających się nurtów ba dawczych (co
literatury cyto wanej)
powinno wzbudzić zainteresowanie czy telnika, który nie zna
b Kamyczek nulowy 2. Naśladowanie mc jest obce ludziom,
tej dziedziny)
i to od najmłodszych lat Naśladowanie wśród niemow ląt
b Kamyczek milowy 2 Dyskusja eksperymentu 1 - bada ni
na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja z
naśladują określone gesty eksperymentatorów Gdy
literatury cytowanej).
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest a dru gi -
c Kamyczek milowy 3 Naśladowanie w dużych grupach
inny gest. to badam zawsze prezentują zachowa nie
Pokazanie, ze ludzie się naśladują również w dużych
które obserwują, i przestają prezentować gest po
gru pach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
 punk cie - w parach. Koncepcja synchronizacji (tu
a. Kamyczek milowy I Badania Chartrand i Bargha (1999)
Zauważmy, że kamyczek milowy (d) mówi o korzyściach
płynących z naśladowania, co prowadzi do trzeciego kamienia
milowego Rozpiszmy więc kolejny kamień milowy
e Kamyczek milowy 5 Badani nie są świadomi, ze na
KaniifińmilowyL
Naśladownictwo - szerokie
ujęcie
- To zdanie stanowi poręczną ‘ugę łączącą z następnym punktem, w którym
bęcteemy referować więce; skutków płynących z naśladownictwa 0 Ten
kamyczek iest zarazem przejściem (tugąj do ostatniego kamienia mi
lowego. Dzięki rozpisanemu planowi od razu mozomy zauważyć i zaplanować
nawiązania W os:atnim punkcie możemy wskazać, ze jedne zagadnienie Oyk>
juz przedstawiane, i dzięk tem u czylełm k cdnos*e wrażeńe lepszego
prowadzenia narracji (zob. rozdział 1)
pokazały ze mamy naturalną tendencję do naśladowa
na oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden z
najbardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czy
telnika. który nie zna tej dziedziny)
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 bada ni
naśladują określone gesty eksperymentatorów Gdy
leden eksperymentator prezentuje jeden gest a dru gi
inny gest to badani zawsze prezentują zachowa nie
które obserwują i przestają prezentować gest po
przedni.
S3 M
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśla dują
gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom
empatii Wyjaśnienie ze poszczególne eksperymenty
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz
wija poprzedni
d Kamyczek milowy 4 Eksperyment 2 naśladowanie
docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej).
przynosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lu
bienia i bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy
przez uczestników eksperymentu.
śladują (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo wi
naśladownictwa kiedy się ich naśladuje (ekspery ment 2
).
Kaniio i'i milowy 3
a Kamyczek milowy t . Naśladowanie innych przynosi roz
maite korzyści, na przyktad w postaci wyższych napiw
ków otrzymanych od naśladowanych. Gdy kelnerka po
wtarza zamówienie, otrzymuje potem wyższe napiwki
(tu
docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej). Kie
dy sprzedawca naśladuje klientów to więcej sprzedaje
a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi się po
zycja z literatury cytowanej)
b. Kamyczek milowy 2. Naśladowanie innych prowadzi do
otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po
zycja z literatury cytowanej) oraz wyższych datków na
cele charytatywne niezależnie od tego czy prosi o nie
naśladowca, czy tez inna osoba
K ulasz*, D ariusz 53
Zauważmy, że rozpisanie trzeciego kamienia milowego me
zakończyło się fugą łączącą z kolejnym kamieniem milowym,
którym jest (nie)świadomość efektu kameleona. Postaramy się
rozwiązać ten problem na początku rozpisywania kamycz
ków milowych w ramach kolejnego czwartego kamienia mi
lowego
Kamień milowy. 1,
 Naśladownictwo - szerokie poprzedni
d Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy
uiscie. nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia i
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
Badama Wyrwtckiej. Pokazanie ze nowo narodzone
uczestników eksperymentu
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
e. Kamyczek milowy 5. Badani me są świadomi, ż e na
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
śladuią (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo wi
literatury cyto wanej).
naśladownictwa, kiedy się ich naśladuje (ekspery ment 2

b. Kamyczek milowy 2. Naśladowanie nie jest obce ludziom,

).
i to od najmłodszych lat. Naśladowanie wśród niemów
Kam ieóJiutey-Ł
ląt. na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanei).
a Kamyczek milowy 1. Naśladowanie innych przynosi roz
c. Kamyczek milowy 3 Naśladowanie w dużych grupach.
maite korzyści, na przykład w postaci wyższych napiw
Pokazanie ze ludzie się naśladują również w dużych gru ków otrzymanych od naśladowanych. Gdy kelnerka po
pach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim punk wtarza zamówienie, otrzymuje potem wyższe napiwki
ae - w parach Koncepcja synchronizacji (tu docelowo
(tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej)
pojawi się pozycja z literatury cytowanej). W ojciech K u lesza, D ariu sz D oliński 55

Kamień milowy 2.
Kiedy sprzedawca naśladuje klientów, to więcei sprze
EMLkamelęona jako,
daje, a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi
przykład naśladowniclwa, się pozycja z literatury cytowanei).

a. Kamyczek milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999) b Kamyczek milowy 2. Naśladowanie innych prowadzi do
pokazały, ze mamy naturalną tendencję do naśladowania otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po
oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi zycja z literatury cytowanei) oraz wyższych datków na
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden cele charytatywne niezależnie od tego, czy prosi o me
naśladowca, czy też inna osoba
Kamień milowy 4.
z na|bardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czytel
nika. który nie zna tej dziedziny) a Kamyczek
milowy 1 Teza Chartrand i Bargha (1999)
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 - bada ni
wszystkie korzyści omówione w trzecim kamieniu milo
naśladują określone gesty eksperymentatorów. Gdy
wym są nieświadomie ofiarowywane naśladowcy. Za
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest. a dru gi -
uważenie że była o tym mowa w punkcie (e). czyli w ka
inny gest. to badani zawsze prezentują zachowa nie,
myczku milowym 5, rozwijającym kamień milowy 2 .
które obserwują, i przestają prezentować gest po przedni.
b Kamyczek milowy 2. Jak badano nieświadomość eteklu
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśladują gesty
kameleona? F u n n e l ó e b n e ftn g (Chartrand i Bargh, 1996) -
zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom em patii.
opis narzędzia Pytanie do badanych, czy coś zauwa żyli
Wyjaśnienie, że poszczególne eksperymenty refe rujemy
(że naśladują lub że byli naśladowani),
nie po kolei, ponieważ ten eksperyment rozwija
 c. Kamyczek milowy 3. Lakin i Chartrand (2003) w dyskusji
swojej pracy zapytały, co się stanie, gdy osoba badana
będzie świadoma efektu kameleona Autorki zalozyty, ze
w takim wypadku oddziaływanie efektu kameleona zo
stanie zniesione naśladowca nie odniesie żadnych ko
56 J a k p is a ć p r a c a dyplom ow a i p sychologii?
K ulaaxa, D oliński »7
d. Kamyczek milowy 4. W naszym badaniu postanawiamy
zapełnić tę lukę, ponieważ, |ak dotąd, me przeprowa
dzono badania w którym udzielono by odpowiedzi na to
ważne pytanie.
Rozpisując czwarty kamień milowy stworzyliśmy fugę łączą
cą z poprzednim wątkiem: pomiędzy skutkami efektu kameleona
(a) i nieświadomością efektu kameleona (e).
Zamykając kwestię kamieni i kamyczków milowych jako
tech nik porządkujących pisanie, chcielibyśmy, po pierwsze,
zauwa żyć. że kamienie milowe przypominają tytuty slajdów a
kamyczki
ich treść. Prezentację pisaną tą metodą można zatem
najpierw przeglądać pod kątem zorientowania się w całej
strukturze (ty tuły). a dopiero potem zagłębiać się w
szczegółowe zagadnie nia. Wyobraźmy sobie, ze ria początku
ustnej prezentacji bardzo skrótowo przedstawiamy słuchaczom,
o czym będziemy mówić Kamenie są takim zarysem i
zasygnalizowaniem obszaru poza którym me będziemy się
poruszać, kierunkiem, w jakim zmierza my. Kamyczki będące
treścią danego slajdu, szczegółami wy pełmającymi jego treść,
muszą jednak być tak napisane zęby po ich wyświetleniu
odbiorca |e zrozumiał, zanim jeszcze przed stawimy je na glos.
Inną metaforą może być przeglądanie spisu treści podręcznika
kamienie milowe to tytuły kolejnych rozdzia łów, kamyczki zaś to
podrozdziały.
Po drugie, stosowanie tych technik, czyli rozpisywanie planu
pracy zanim zaczniemy pisać artykuł, pozwa'a uniknąć niepo
rozumień na linii magistrant - promotor Najkrócej można to ująć
lako uwagę kierowaną przez promotora do magistranta „To |est
źle napisane. Proszę poprawić i napisać od nowa" Z takiej rady.
rzyści Zauważenie, ze żadnej spośród wcześniej zapre
zentowanych korzyści (trzeci kamień milowy) me będzie
juz można uzyskać, gdy naśladowany będzie świadomy
stosowanej wobec niego techniki.
choć nierzadko słusznej, trudno jednak skorzystać. Promotorowi
zapewne łatwiej byłoby wskazać, ze struktura narracji me zosta
ła zachowana, że brakuje fug w tekście, że styl narracji jest zły,
choć maleria właściwa, i tym podobnie.
8
P isz k ró tk o i n a te m a t
( z a s a d a d o m k u z k a rt,
czyli p r o s to ta A lb e rta E in s te in a o
ra z e k o n o m ik a stó w
R o b in a V a lla c h e ra )
Częstym błędem piszącego pracę dyplomową jest zbyt obszer
ny zamiar co może wtórnie prowadzić do pisania me na temat.
Jest na to pewne remedium idąc za radą Alberta Einsteina,
upraszczaj ale me za bardzo (gorąco zachęcamy do mekompli
kowania). Lepszy jest krótki i merytoryczny fragment mz jakikol
wiek inny Zasadę tę możemy przedstawić w punktach:
(1) Najlepiej pisać krótko i na temat.
(2) Jeżeli pisze się za dtugo, ale na temat, to nie jest źle,
choć może być lepiej.
(3) Jeżeli pisze się krótko, ale nie na temat to trudno liczyć
na tolerancję czytelnika.
(4) Czytanie za długiego tekstu, w dodatku me na temat,
jest dla czytelnika jeszcze bardziej uciążliwe
(5) Trudno jest pisać łatwo, a łatwo jest pisać trudno.
W ojciech Kuloi6xa, Darluea Doliński SB
Jak zatem pisać krótko i na temat? Powróćmy do myśli wyra
żonej przez mistrza reportażu, Ryszarda Kapuścińskiego (o któ
rym wspominaliśmy juz na początku naszego poradnika), który
ważył każde słowo, zdanie i akapit Ale jak ważyć? Jak spraw
dzić, czy dany Iragment jest ważny (jak to przy ważeniu bywa) i
koniecznie powinien pozostać? Proponujemy traktować każde
słowo, zdanie, akapit czy rozdział jak fragment domku z kart
Mając przed oczami aha'" (to nasz nienaruszalny kamień
węgielny), usuwamy rozważany element (słowo, zdanie, akapit).
Jeżeli domek (czyli tekst) nadal stoi i nie straciliśmy „aha!*, to
najprawdopodobniej usunięty element nie byl kluczowy, me pro
wadzi! w kierunku wyznaczonym przez .aha!' więc z czystym
sumieniem możemy go usunąć7. Zachęcamy do eksperymen
towania. do usuwania > przywracania kolejnych elementów
tekstu - dzięki temu możemy z łatwością zważyć dany
fragment, a cala konstrukcja wywodu może nabrać me tylko
przejrzystości, lecz także przypisywanej najlepszym tekstom
lekkości
Inną techniką ważenia jest powtarzana od lat przez jednego
z nas zasada Robina Vallachera. autora dziesiątków artykułów
w prestiżowych czasopismach oraz kilku książek i podręczni
ków e k o n o m ia s tó w Termin ten oznacza zachętę do użycia jak
najmniejszej liczby stów. aby wyrazić daną myśl A jeśli można
coś wyrazić krócej, zrób to!
7 Po usunięciu proponujem y nie naciskać od razu _zap«z lecz zaoisz ul k iako'
kolejną wersję, bo czasem się okazuje, że usunięty elem ent jednak byl ważny
9
S to ło w a k o n c e p c ja a k a p itu 8
(czyli z a s ia d a n ie p rzy p ra n iu d
o k u lin a rn e j u czty )
Wygodną formą porządkującą tekst jest akapit Dobrze jest, gdy
kolejne akapity wynikają z poprzednich oraz prowadzą do za
mierzonej konkluzji {zasada lejka zob. rozdział 2). Akapit jest
jednak dość trudną formą, w której łatwo popełnić błędy, które
za chwilę omówimy.
(1) Zdarza się. że akapit sktada się z jednego-dwćch pro
stych zdań. Tak być nie powinno. Jeżeli nie potrafimy
rozbudować danej myśli do osobnego kilkuzdaniowe go
akapitu, to częstym remedium jest dołączenie tego
krótkiego fragmentu do akapitu poprzedniego albo na
stępnego
(2) Przydatnym zabiegiem jest myślenie o każdym akaoi
cie jak o stole. Stół ma blat wspierany przez kilka nóg.
Podobnie jest z akapitem, w którym odnajdziemy jedną
centralną myśl (blat) obudowaną wspierającymi, kon
stytuującymi , uzasadniającymi elementami. Podobnie
3 Metafora autorstwa profesora Andrzeja Nowaka
Wojciech Kulei Dariusz Doliński 61
jak nie ma stotów złożonych wyłącznie z blatu, tak nie
istnieją dobre jednozdaniowe akapity. Niespotykane są
również stoty, w których widzimy nogi, ale brakuje bla
tu, który by owe nogi spaja! Taka konstrukcja przypo
minałaby kilka mato istotnych zdań, luźno ze sobą po
wiązanych. Widoczny bytby brak spójnej myśli łączącej
poszczególne elementy.
(3) Błędem jest pisanie kolejnych akapitów bez związku z
wcześniejszymi treściami (brak wynikania i fug - zob.
 rozdział 3, brak kamieni - rozdział 6: i kamyczków milo
wych - rozdział 7; brak lejka rozdział 2). Początkujący
autorzy często ulegają złudzeniu, że na koniec danej
myśli wystarczy nacisnąć „enter". Tak jednak nie jest
Aby zachować ciągłość wywodu i spójność myśli, trze
ba w następnym akapicie nawiązać do poprzedniego.
Należy zatem przeprowadzić pewien zabieg logiczny, a zapewnia czytelność wywodu, lecz także daje czytelnikowi przy
nie po prostu naciskać klawisz „enter’ chcąc oddzie lić
jeden akapit od drugiego.
(4) Kolejne akapity i zdania w nich umieszczane przypo
minają przygotowywanie prania. W jednym praniu me
umieszczamy ubrań w różnych kolorach ani też
uszytych z materiałów wymagających odmiennego
podejścia. Je żeli kolejne zdania w akapicie
przypominają mozaikę kolorów, to niestety nie jest to
obraz, którego oczekuje recenzent idea powinna
wspólwystępować z podob nymi sobie. Kolejny akapit
zaś powinien różnić się od poprzedniego odcieniem, ale
nie dramatyczną zmianą koloru i materiału.
10
B ra k „ a h a ! ” i k a m ie n i
o ra z k a m y c z k ó w m ilo w y c h
(b tą d ty p u „ a lf a b e t DACAB”)
Błędem dość powszechnie popełnianym w trakcie pisania du
żych fragmentów tekstu jest nie tylko brak spójnej (wyrokane').
powiązanej (fugi!) wypływającej niczym z lejka (kamenie i ka
myczki milowe!) myśli przewodniej, lecz także powtarzanie i za
pęłlanie niektórych kwestii w losowej kolejności Wyobraźmy
sobie, że w planowanym tekście chcemy powiedzieć o kilku
kwestiach A, B C, D. Układają się one w znaną, czytelną i prze
widywalną strukturę alfabetu Zrmana kolejności, powtarzanie
niektórych liter w niepowiązanej sekwenqi (na przykład D A, C.
A, B) powoduje zagubienie znanej formuły, zamazanie czytelne
go przewidywalnego i logicznego wynikania W takim wypadku
odbiorca nie domyśli się, ze ma do czynienia z porządkiem al
fabetycznym. Zachowanie struktury planu i kolejności me tylko
jemne poczucie przewidywalności tekstu intuicyjnego wypty
wania kolejnych treści. Czytelnik me jest zaskakiwany
zmianami narracji bez wyraźnego powodu
Zobrazujmy to przykładem Czytasz tekst, który rozpoczy
na się od referowania wyników badań pokazujących korzyści
Kulesza, Dariusz Doliński 63
płynące ze stosowania eloktu kameleona. Autor przechodzi na
stępnie do przedstawienia celu pracy, którym jest świadomość
ulegania efektowi kameleona Dochodzi jednak do wniosku, ze
warto przytoczyć kolejne badania nad korzyściami płynący mi z
efektu kameleona Zmierzając ku końcowi zaś, postana wia
przedstawić podstawowe założenia efektu kameleona trzy
kluczowe eksperymenty, które ukonstytuowały len konstrukt.
Zamykając wstęp, autor opisuje metody badania (me)świado
mości efektu kameleona zauważając, ze w literaturze przedmio
tu juz postawiono pytanie o skuteczność omawianej techniki,
gdy poddawana jej osoba jest świadoma wywieranego wpływu
W konkluzj pojawia się stwierdzenie, ze należy przeprowadzić
takie badania uzupełniając w ten sposób ważną lukę w wiedzy
o efekcie kameleona.
Przypomnijmy teraz kamienie milowe Tym razem rozpisze
my jo jako A. B. C. D. a następnie powrócimy do planu tekstu -
i zobaczymy chaos (zanim jeszcze go wywołamy pisząc tekst
ostateczny)
(1) Naśladownictwo - szerokie ujęcie |nazwijmy to treścią
A|. (?) Efekt kameleona jako p rz y k ła d naśia d o w n K ^w a
(treść B) (3) Korzyści ze stosowania efektu kameleona
(treść CJ. (4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona
zostanie uświado miony - czy przestanie on działać (treść
 DJ? B. C. D:
„(...) tekst, który rozpoczyna się od referowania wyników
Teraz skopiujmy ten plan. wsławiając odnośniki do treści A badań pokazujących korzyści płynące ze stosowania efektu
kameleona (treść C]. Autor przechodzi następnie do przedsta wienia celu pracy, którym jest świadomość ulegania etektowi kameleona [treść D]. Dochodzi |ednak
do wniosku, ze warto przytoczyć kolejne badania nad korzyściami płynącymi z efektu kameleona (treść C) Zmierzając ku kortcowi zaś. postanawia przedstawić
podstawowe założenia efektu kameleona trzy klu c zcie eksperymenty które ukonstytuowały ten konstrukt [treść B). Zamykając wstęp autor opisuje metody badania
(nieświa domości efektu kameleona [treść... ale która?], zauważając, ze w literaturze przedmiotu postawiono pytanie o skuteczność omawianej techniki gdy
poddawana jei osoba |est świadoma wywieranego wpływu [treść... ale która?) W konkluzji pojawia się stwierdzenie ze należy przeprowadzić takie badania, uzu
pełniając w ten sposób ważną lukę w wiedzy o efekcie kamele ona (treść D)".
Po tym zabiegu wyraźnie widać brak spójnego konceptu narracji, przeskakiwanie z jednej treści do drugiej bez związku, bez wynikania, bez ciągłości wywodu.

11

B ra k „ a h a !” i k a m ie n i
o ra z k a m y c z k ó w m ilo w y ch
(b łą d ty p u zb y t a m b itn y
p rz e w o d n ik w m u z e u m )

Każdy kto był w Luwrze, lub cfioćby o mm słyszał, zapewne pa mięta, 7czego słynie to miejsce i co jest w nim najcenniejszego. Tak. oczywiście - M o n a U s a Ate kio
pamięta, z czego styme ten obraz, kto zna historię jego powstania, kto poznał i może wymie nić inne cenne dzielą zawarte w tym skarbcu sztuki? Trudność w
udzieleniu odpowiedzi na te pytania wskazuje na problem na potykany przez czytelników tekstów naukowych z zakresu psy chologu. Jeżeli po lekturze tekstu me
potrafię sot>e przypomnieć jego kluczowych treści, to winowajcą jest przewodnik, czyli autor Jak być dobrym przewodnikiem'? Oto kilka rad:

(1) Przed napisaniem tekstu zadai sotxe pytanie: co chcę aby czytelnik pumiętal'? Nie myśl o tym. co chcesz po wiedzieć.
(2) Zastanów się. czy uda O się zachwycić czytelnika za interesować go. zadziwić, a na koniec podać mu roz wiązanie tego poznawczego napięcia Podobnie działa
przewodnik, zanim wejdzie do Luwry zastanawia się, jak zachwycić, zainteresować, zadziwić i pokazać roz w ija n ie (określone zbiory).
(3) Zanim zabierzesz kogoś do swojego Luwru, powiedz najpierw, czego należy w nim wypatrywać. Tak właśnie zachowałby się przewodnik. Czy pani wie. ze
sztuka to również pasmo kradzieży pomysłów? Kradli od siebie artyści, kradły kolejne epoki Oczywiście wszyscy mówili 0 inspiracji ale zobaczy pani, ze jest je|
stanowczo zbyt dużo. by o niej mówić z wyrozumiałością. To kopie kopii. W tym muzeum przemierzymy drogę tych zbrodni i poka zę bezpośrednie dowody". Po
takich słowach owa pani zapewne będzie zainteresowana. Będzie wiedziała, cze go się spodziewać, co zobaczy, a także jakie zbio-y me będą prezentowane
Zauważmy ze te słowa to .aha1"
(4) Wchodzący do muzeum przewodnik musi być bardzo skupiony na celu wizyty ( aha!') i powstrzymywać się od szarpania zwiedzających za rękaw by im
powiedzieć „Ale skoro |uz tu jesteśmy, to pani pozwoli, ze przy oka zji pokażę jeszcze ciekawą rzeźbę. Co prawda nie ma ona mc wspólnego z naszą wizytą lecz
pani przecież zapłaciła za bilet a w dodatku ja tu jestem więc szko da z tego me skorzystać To zaledwie pięć minut więcej 1 tylko dwie sale dalej".
Szarpanie za rękaw poiawia się w tekście, gdy autor postanawia wyjść poza plan aby popisać się wiedzą (zob. rozdział 12. Nadmierna muskulatura), albo zmie nić
temat, by wprowadzić treści, które me są istotne dla referowanego zagadnienia.
i, D łr iu t i D oliński «7

W obu wypadkach: tekstu i muzeum, szarpanie pro wadzi do zagubienia i zmęczenia odbiorcy. Unikanie szarpania ścisłe trzymanie się kierunku (planu opartego na
kamieniach milowych oraz zasady le|ka) chroni przed tym niebezpiecznym efektem. Podsumowując autor, tak jak wytrawny przewodnik, wie, dokąd się nie zapusz
czać. o czym nie mówić, czego nie poruszać, pomimo ze to coś mogłoby być dodatkową atrakcją. Przez cały czas z tyłu głowy ma cel zwiedzania (czyli
przedkładane go tekstu) To czytelnik jest w centrum zainteresowania, a nie osoba przewodnika (autora), który czasem ulega pokusie zachwytu nad swoją wiedzą i
czuje nieodpar tą potrzebę podzielenia się mmi (zarówno wiedzą jak i zachwytem)

12 13
P o p is y w a n ie s ię J a k z a c z ą ć p is a ć ?
(czyli n a d m ie r n a m u s k u la tu ra ) ( a k a p it o tw ie ra ją c y )

Nierzadkim błędem, wynikającym z poprzedniego (elekt zte go U łfl.. tyle przygotowań Pozostaje jedynie zacząć pisać, praw
przewodnika szarpiącego za rękaw), jest pisanie zbyt dużo i nie da? Teraz to juz z górki1 Jak zauważyliśmy wcześniej, owo .jedy
ria temat. Dzieje się tak najczęściej dlatego ze autor wie coś. co me" bywa dość trudne Jedyność" bowiem się multiplikuje gdy
niekoniecznie pasuje do wywodu ale mówi: „Szkoda pierwsze słowa; wszystkie następne, wypływa
to pominąć (skoro |uż to przeczytałem) Pisząc wszystkim, czymkolwiek się da. by pokazać
l

o nadmiernej muskulaturze, mamy na myśli to wszystko, co znaleźliśmy W takim wypadku

nadmiernie rośnie muskulatura tekstu i
t

że pisanie jest podobne do treningu na przedmch będą juz łatwiejsze. Jak zatem
przykład na siłowni Geszymy się z przyrostu interakcja z nim przestaje być przyjemno ścią A rozpocząć? ułatwieniem może być
mię śni i z poprawienia sylwetki Istnieje jednak ha!' i plan (kamienie i kamyczki milowe) wykorzystanie i rozbudowanie ego wcześniej
pewna granica tego procesu. Jej pozwalają dbać o dobrą sylwetkę tekstu .aha!'. W ten sposób może powstać akapit,
i

przekroczenie może być niezdrowe i zakończony zarysem celu pracy

nieestetycz ne Podobnie jest z pisaniem Nie
l

chodzi bowiem o to. aby tezę tekstu obudować

i

14
Z a k iw a n ie s ię w p o lu k a rn y m
(czyli p is a n ie n a g fo s: p o w ie d z , z
 a n im n a p is z e s z ) znęca nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw.
kotowanie) albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej.
Zapewniamy, że sens jest, i poprzemy to zapewnienie
przykładem Wyobraźmy sobie, że jesteśmy rodzicem
dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech lat spotyka się ona z
pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz kają razem. Dobrze
Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych
togo człowieka znamy i nie powiemy o mm złego słowa. Choć
zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
me przyznajemy się sami przed sobą. wyda je się nam idealnym
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
kandydatem na męża: jest wiemy, uczu ciowy, podziela wiele
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
{Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok i
komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho 14
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę mi to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko Z a k iw a n ie s ię w p o lu k a rn y m
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać". Zdarza (czyli p is a n ie n a g fo s: p o w ie d z , z
nam się również konkludować: Jen fragment me brzm i' a n im n a p is z e s z )
Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali fragment,
który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało, pozwala
szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie które
Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.

15 Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych

zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
B ra k n a u k o w e j k in d e rs z tu b y
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
(czyli n ie z n a jo m o ś ć s ta n d a r d ó w
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok i
e d y to rs k ic h )
komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę mi to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać". Zdarza
nam się również konkludować: Jen fragment me brzm i'
Autora obowiązuje pisarski s a v o r v rv re . którym w nauce są stan
Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali fragment,
dardy edytorskie. Naukowcy umówili się, że podczas pisania
który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało, pozwala
będą stosować pewne formalne zasady konstrukcji tekstu Są
szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie które
one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa
Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.
ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana
bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka 15
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi B ra k n a u k o w e j k in d e rs z tu b y
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o (czyli n ie z n a jo m o ś ć s ta n d a r d ó w
 e d y to rs k ic h )
Autora obowiązuje pisarski s a v o r v rv re . którym w nauce są stan
dardy edytorskie. Naukowcy umówili się, że podczas pisania
będą stosować pewne formalne zasady konstrukcji tekstu Są
one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa
ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana
bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka spełnia standardów, możemy skłonić recenzenta do namysłu:
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o
znęca nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw.
kotowanie) albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej.
Zapewniamy, że sens jest, i poprzemy to zapewnienie
przykładem Wyobraźmy sobie, że jesteśmy rodzicem
dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech lat spotyka się ona z
pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz kają razem. Dobrze
togo człowieka znamy i nie powiemy o mm złego słowa. Choć
me przyznajemy się sami przed sobą. wyda je się nam idealnym
kandydatem na męża: jest wiemy, uczu ciowy, podziela wiele
{Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
był w naszym domu i zawsze sprawiał miłe wrażenie Pewnego
popołudnia odbieramy telefon i w słuchawce słyszymy przeję tą
córkę która prosi abyśmy zarezerwowali czas na wieczorne
spotkanie i przywdziali najelegantsze ubranie: „Mamy coś
bardzo ważnego do omówienia! “ Spełniamy prośbę córki i
wieczorem oczekujemy młodych (przeczuwając, źe chodzi o
ślub ciążę lub
jedno i drugie) Gdy przybywa zapowiedziana para. miody dżen
telmen pada na kolana i staropolskim zwyczajem prosi o pobło
gosławienie małżeństwa gdyż nasza córka zgodziła się wyjść za
mego za mąz. Powtórzmy znamy tego pana, me ma przesłanek,
aby się sprzeciwiać postanowieniu młodych.
Gdzie w tej sytuacji odnajdziemy standardy edytorskie? W
jego zachowaniu i ubraniu Jeśli ten człowiek stosuje się do
standardów, to jest ogolony, ma wyprasowaną koszulę i umył
zęby Brak standardów objawia się jednodniowym zarostem,
pogniecioną koszulą noszącą ślady dwudniowego używania
oraz zapachem pitego od trzech dni alkoholu. Zauważmy że
wygląd i zachowanie kandydata na męża naszej córki nie po
winny mieć znaczenia Ale... mają. Gdy ode mnie wymaga się
eleganqi, to on mógłby przestrzegać podobnych zasad1 Od
dając do recenzji tekst (na przykład pracę dyplomową), który nie
.Dlaczego mam czytać tekst, którego autorowi nie chciało się
dopracować?"
Po drugie, standardy edytorskie APA pozwalają łatwiej się od
najdywać w strukturze tokstu. Precyzują, jak ma wyglądać tekst,
począwszy od strony tytułowej, a kończąc na ostatniej Istnieją
po to, aby czytelnikowi ułatwić nawigację w tekście. Na przykład
widząc dany tytuł, odbiorca wie. czy jest to .nowa jakość', czy
W o Je* cłi K ulona. D .r iu a i O ollfUki 73
wprowadza nowe zagadnienie, czy też jest uszczegółowieniem
wcześniej omawianych treści; nie jest zaskakiwany sposobem
prezentacji wyników, nie męczy się, czytając zbyt drobny tekst
lub szukając miejsca w którym mógłby umieścić uwagi do czy
tanego tekstu. Brak standardów informuje o braku wychowania
autora i choć mankamenty każdemu się zdarzają jednak per
manentne popełnianie fa u x p a s świadczy o braku wykształcenia
w tym ważnym zakresie. Standardy te nie powstały jako spis za
sad oderwanych od rzeczywistości, ponieważ wszystkie zasady
służą czytelnikowi Na przykład podwójna interlinia pomaga na
nosić uwagi nad tekstem, gdy recenzent lub recenzentka
pracuje na wydruku (co jest niezwykle częste!) Zbyt mały
odstęp unie możliwia ten zabieg. Rozmiar czcionki pozwala
sprawdzić, czy dany tekst nie jest za długi. Wyrównanie do
lewej chroń; wzrok czytającego (a recenzenci czytają naprawdę
dużo), podczas gdy wyjustowanie. choć wygląda ładnie, męczy
wzrok zmienia ją się wówczas odstępy pomiędzy wyrazami - i
tak dalej, i tym podobnie.
 Zauważmy na koniec ze pisanie tekstów po polsku może przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy
przysporzyć nieco kłopotów w zakresie stosowania standardów chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato
APA, bo nierzadko stoią one w sprzeczności z niektórymi zasa miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść
dami polskiej ortografii Na przykład w Polsce nie używamy zna wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy
ku . a w tytułach tylko pierwsze słowo piszemy dużą literą. do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa nia
Zapisując wynik dziesiętny, stawiamy przecinek (0.05). podczas mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas frazy
gdy standardy APA wymagają innego zapisu (05 - gdy war tość albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/ CMD]
nie przekracza jedności nie zapisujemy na początku zera, a oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra cę
zamiast przecinka stawiamy kropkę) Kolejną różnicą jest pi
wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
sanie w pieiwszej osobie (styl APA: .przeprowadziłem badania")
kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
lub w trzeciej (narracja polska: .przeprowadzono badania").
„ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli nam
74 J a k p is a ć p ra c e d y p lo m o w e * p sy ch o lo g ii? ___________________
wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,
74 J a k p is a ć p ra c e d y p lo m o w e * p sy ch o lo g ii? ___________________
Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,
proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć do
proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć do
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za
najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za
mogliby nam wytknąć recenzenci.
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
mogliby nam wytknąć recenzenci.

16
16
P rz e o c z o n e s p a c je ,
k ro p k i i p rz e c in k i
P rz e o c z o n e s p a c je ,
k ro p k i i p rz e c in k i

Absolutnie normalnym skutkiem poprawiania tekstu są niewła

ściwie umieszczane znaki interpunkcyjne (na przykład dwie
Absolutnie normalnym skutkiem poprawiania tekstu są niewła
kropki na końcu zdania połączenie kropki z przecinkiem lub
ściwie umieszczane znaki interpunkcyjne (na przykład dwie
średnikiem i tym podobnie) i zbyt liczne spacje (więcej niż jed na
kropki na końcu zdania połączenie kropki z przecinkiem lub
między wyrazami). Poprawiając tekst usuwamy fragmenty
 średnikiem i tym podobnie) i zbyt liczne spacje (więcej niż jed na
między wyrazami). Poprawiając tekst usuwamy fragmenty
przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy
chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato
miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść
wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy
do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa nia
mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas frazy
a my wtedy musimy tylko
I
albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/ CMD]
oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra cę
wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
„ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli nam
wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,

poświęcić chwilę i zdecydować,

jest poprawna forma wskazanego
fragmentu tekstu (przy

szukiwamu podwójnych spacji od razu można nie wychwytuje wszystkich błędów, które do przyszłego przeciwnika Rolą wy najętego
natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego dobrze przeciwnika me jest jednak pokonanie
zadać na spację pojedynczą)
4 jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który pracodawcy, ale przygotowanie go do walki.
!

17 pomoże nam usunąć słabe strony tekstu. Podobnie powinno być w wypadku tekstu
Sugerujemy, by prosić o pomoc co najmniej Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam
jedną osobę, która krytycznie (acz me mankamenty pracy, zanim to uczyni końcowy
„C zy tam ty lk o j a ”
krytykancko) i wnikliwie (a nie pobieżnie) odbiorca (recenzent).
(czyli b r a k s p a r in g p a r tn e r
przeczyta nasz tekst Taką osobę nazwaliśmy Kogo powoływać do roli sparingpartnera?
a)
„spanngpartnerem". Podstawową ce chą takiej osoby jest
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe
przygotowaniach sportowca do zawodów, na znany z literaturą psychologiczną, ale musi
przykład bokserskich Bokser szy kujący się do mieć doświadczenie w czytaniu różnych
walki trenuje z osobą (zwaną tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co
Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów
spanngpartnerem), która stara się upodobnić
a my wtedy musimy tylko
I

poświęcić chwilę i zdecydować,

jest poprawna forma wskazanego
fragmentu tekstu (przy

szukiwamu podwójnych spacji od razu można a) natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego dobrze
jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który
zadać na spację pojedynczą)
4 pomoże nam usunąć słabe strony tekstu.
!

17 Sugerujemy, by prosić o pomoc co najmniej

„C zy tam ty lk o j a ”
(czyli b r a k s p a r in g p a r tn e r
jedną osobę, która krytycznie (acz me
krytykancko) i wnikliwie (a nie pobieżnie)
Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów
przeczyta nasz tekst Taką osobę nazwaliśmy
nie wychwytuje wszystkich błędów, które
„spanngpartnerem".
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w przeciwnika me jest jednak pokonanie
przygotowaniach sportowca do zawodów, na pracodawcy, ale przygotowanie go do walki.
przykład bokserskich Bokser szy kujący się do Podobnie powinno być w wypadku tekstu
walki trenuje z osobą (zwaną Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam
spanngpartnerem), która stara się upodobnić mankamenty pracy, zanim to uczyni końcowy mieć doświadczenie w czytaniu różnych
do przyszłego przeciwnika Rolą wy najętego odbiorca (recenzent).
19
Ile c z a s u z a jm u je p is a n ie ?
Niektórzy z naszych magistrantów rezerwują zbyt mato czasu
na pisanie pracy dyplomowej Mówią: .Maturę świetnie napisa
lam ', .Zawsze szybko piszę’ .Mogę napisać nawet kilka stron
dziennie”, i deklarują. że całość napiszą „w miesiąc" Szanując
ich samozadowolenie oraz wysoką samoocenę, chcemy jednak
zapewnić, że pisanie zabiera masę czasu i trzeba mieć na nie...
rnasę czasu Dlaczego9
Po pierwsze, myślenie tez zabiera dużo czasu i nie da się
go przyśpieszyć. Można się starać dwa razy szybciej chudnąć,
podwoić obciążenia treningowe, spać dwa razy krócej. Niestety,
podobna kompresja czasu me jest możliwa w wypadku myśle
nia. które możemy porównać do oddychania: na długą metę nie
można przecież oddychać dwa razy szybciej
Po drugie, pisanie jest procesem twórczym Czasem pisanie
idzie marnie, bo me można wpaść na lo. jak to napisać. Czasem
doznajemy olśnienia i skuteczność znakomicie wzrasta, choć
zauważmy, że olśnienia to raczej wyjątek niz reguła.
Po trzecie, wystarczy przełożyć twórczość na liczby, aby
się przekonać o złożoności pisania. Ile stron gotowego tekstu
potrafię napisać9 Nasi magistranci mówią czasem, że nawet
W oiciech K u le ssa , D ariu sz D oliński 81
Kogo powoływać do roli sparingpartnera?
Podstawową ce chą takiej osoby jest
wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe
znany z literaturą psychologiczną, ale musi
tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co
do dziesięciu dziennie Czasem skromniej deklarują kilka stron
dziennie. To bardzo dużo Przy takich odpowiedziach proponu
jemy ostrożniejsze szacowanie
Oszacujmy wolumen pracy potrzebnej do opracowania tek
stu na temat już przeprowadzonych badać (a) zebrałem literatu
rę. (b) opisatem ją (c) napisałem plan i kilka razy go zmieniłem,
(d) dopracowałem narrację tekstu, (e) umieściłem cytowania i
opracowałem spis literatury cytowanej, (f) policzyłem dane oraz
napisałem rozdział z wynikami, (g) napisałem dyskusję. Jeśli
przyjmiemy średnio jedną stronę gotowego tekstu na dzień przy
kilkugodzinnej pracy dziennie (a nie z doskoku). to znaczy, że na
pisanie 40 stron tekstu zajmie nam 40 dni wytężonego i systema
tycznego wysiłku. A jeśli odejmiemy dni wolne od pracy oraz te,
w których niczego me napiszemy (bo nam się nie będzie chciało
lub pochłoną nas inne obowiązki), to ostrożny szacunek pozwala
przyjąć okres dwóch miesięcy koniecznych na powstanie pracy
dyplomowej Nie powinniśmy jednak popadać w samozadowo
lenie w związku z owymi „zaledwie” dwoma miesiącami, gdyż
jest to czas konieczny na powstanie pierwszej wersji tekstu. Za
uważmy bowiem, że dzielą nie przeczyta! promotor i jeszcze nie
naniósł poprawek. Przyjmijmy, że zrobi to dwa razy szybciej niz
magistrant (w ciągu miesiąca). Przy założeniu, że cykl ten zosta
nie powtórzony dwukrotnie, otrzymamy następujące równanie:
dwa miesiące pisania + miesiąc czytania i poprawek = trzy mie
siące Dodajmy do tego dwie kolejne iteracje, a wówczas okaże
się że mamy przed sobą dziewięć miesięcy pracy!
20
J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n
e fra g m e n ty ?
 Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie
bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob ny

Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż

Igna cego Daszyńskiego głosi, aby: można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
(1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach,
(2 ) powiedzieć to,
prze sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
ostatecznego obra zu nie będzie można odczytać w kształcie
zamierzonym przez au fora. Może się też pojawić gorsza
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
ewentualność, w której odbiorca
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany
fragment może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą 20
fugą będzie zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W
poniższym fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję
J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n
wokół czte
e fra g m e n ty ?
rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...”. Po zakoń
czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń.
Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie

21 Igna cego Daszyńskiego głosi, aby:

K o lejn e fra g m e n ty p ra c y (1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć

ja k o n a k f a d a ją c e s ię (2 ) powiedzieć to,
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany
fragment może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą
fugą będzie zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento
poniższym fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie
wokół czte
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć o rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...”. Po zakoń

tekstu są ze sobą zharmonizowane czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko
 wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń.
21
K o lejn e fra g m e n ty p ra c y
ja k o n a k f a d a ją c e s ię
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć o
6 4 _ J e k pl« a ć p ra c * d yplom o w e z p sy ch o lo g ii?_________________ W ojciech K ulesza, D ariu sz D oliński 85
otrzyma obraz zupełnie odmienny od założonego przez twórcę.
W najgorszym wypadku obraz będzie całkowicie nieczytelny i
cha otyczny.
Radząc Ci przeczytać całą pracę raz jeszcze, mamy także
pewną sugestię. Aby wyjaśnić, o co nam chodzi, posłużymy się
przykładem zaczerpniętym z książki C z a r n y ta b ę d ź Nassima Ta
leba. Przeczyta) poniższy tekst:
Lepszy wróbel w
w garści
niż gołąb
na dachu
Zauważyłeś coś dziwnego? Jeśli jesteś typowym czytelni
kiem, to pewnie nie Spróbuj więc przeczytać uważnie jeszcze
raz. A! Teraz tak, no właśnie, litera „w" pojawia się tu niepotrzeb
nie dwa razy. To taki drobny błąd, który trudno zauważyć
No dobrze, mamy to z głowy. To teraz popatrz na inny tekst
(tym razem jest to przykład psychologa Bruce’a Rinda) i policz
w mm litery F:
lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego
tekstu są ze sobą zharmonizowane
Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie
bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob ny
fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż
można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach,
prze sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i
ostatecznego obra zu nie będzie można odczytać w kształcie
zamierzonym przez au fora. Może się też pojawić gorsza
ewentualność, w której odbiorca
FINISHED FILES ARE THE RE
SULT OF YEARS OF SCIENTIF
IC STUDY COMBINED WITH THE
EXPERIENCE OF MANY YEARS
Ile F znalazłeś? Znów, jeśli jesteś typowym czytelnikiem to
znalazłeś ich mniej, niż powinieneś. Większość ludzi bowiem nie
widzi co najmniej jednego z trzech F. które są w słowach „of", bo
to takie słowo nie słowo" i się na nim nie koncentrujemy (nad
mieńmy. że tego błędu me popełniają ludzie, którzy w ogóle me
znają angielskiego, bo dla nich .of" to słowo jak każde inne)
Na podstawie tych dwóch przykładów widzimy więc. że nie
koniecznie czytamy to, co jest naprawdę napisane Popełniamy
błędy.
A najtrudniej jest zauważyć w tekście własne błędy. Na przy
kład me widzimy, że niepotrzebnie napisaliśmy w jakimś zda niu
słowo „nie", co kompletnie zmienia sens tego zdania. Albo.
przeciwnie, w jakimś zdaniu nie napisaliśmy słowa „nie", a po
winno tam być. Problem polega na tym, że gdy czytamy własny
tekst widzimy to, co według nas powinno w mm być, a nie to, co
jest naprawdę. Wiedza o tym, o czym myśleliśmy, gdy pisali
śmy jakieś zdanie, nie pozwala nam zobaczyć tego, ze d e fa c to
napisaliśmy coś niezgodnego z tą myślą. Podobnie możemy
nie widzieć, że jakieś zdanie }est kompletnie niezrozumiałe albo
gramatycznie niepoprawne. Znacznie łatwiej zobaczymy własne
błędy wtedy, gdy napisany przez siebie tekst będziemy czytać
dopiero po pewnym czasie: po kilku dniach, a jeszcze lepiej - po
kilku tygodniach.
Dobrym wyjściem z sytuacji jest też namówienie kogoś z ko
leżanek czy kolegów, by zechciał przeczytać Twój tekst. To, co
Tobie wydaje się jasno wytłumaczone i precyzyjnie wyjaśnione,
wcale nie musi takie być. Ty widzisz jasny obraz w nakładają
cych się przeźroczach, a ktoś inny może zobaczyć tylko chaos.
Podsumowując warto poświęcić czas na przeczytanie całości -
zarówno samodzielnie, jak i przez „sparingpartnera”

22

J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ?

Nie ma innej drogi niż pisanie - trzeba pisać systematycznie,

dużo i często ( v id e opisane wcześniej pupogodziny profesora
Strelaua). Zmuszaj się do pisania artykułów, przeglądów, tek
stów popularnonaukowych, recenzji książek, a nawet
wspomnień z wakacji czy błoga. Jeśli to możliwe, przekazuj
swoje prace do recenzji, aby uzyskać informację zwrotną (to
kolejni sparingpart nerzy). I pamiętaj, że pisanie zawsze jest
bolesne. Ból z czasem staje się nieco mniejszy i każdy kolejny
tekst nieco łatwiej pisać Ale tylko nieco. Im więcej tekstów
stworzysz tym więcej będzie owych „nieco" składających się na
poważną warstwę doświad czenia
Zdarza się jednak (i wszyscy ten ból znamy), że czasem po
prostu me idzie. Myśli, które chodzą nam po głowie, nie potra
fimy zgrabnie przełożyć na słowa. Jeśli to tylko epizod, który za
kilka chwil minie to nie ma się czym przejmować. Ale jeśli tw a
dtuzej? Psychologia zna pojęcie torowania (po polsku, ale czę
ściej używa się dziś angielskiego terminu p r im in g ) Jeśli chce się
dobrze pisać, to warto najpierw nauczyć się dobrze czytać Weź
do ręki książkę napisaną znakomitą polszczyzną. Może to być
książka noblistki. która z wykształcenia jest psychologiem.
Wojciech Kołowa, Darius* Doliński 87

ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz,

na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom
browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne,
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają,
a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie
lepiej pisało.

22

J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ?

Nie ma innej drogi niż pisanie - trzeba pisać systematycznie,

dużo i często ( v id e opisane wcześniej pupogodziny profesora
Strelaua). Zmuszaj się do pisania artykułów, przeglądów, tek
stów popularnonaukowych, recenzji książek, a nawet
wspomnień z wakacji czy błoga. Jeśli to możliwe, przekazuj
swoje prace do recenzji, aby uzyskać informację zwrotną (to
kolejni sparingpart nerzy). I pamiętaj, że pisanie zawsze jest
bolesne. Ból z czasem staje się nieco mniejszy i każdy kolejny
tekst nieco łatwiej pisać Ale tylko nieco. Im więcej tekstów
stworzysz tym więcej będzie owych „nieco" składających się na
poważną warstwę doświad czenia
Zdarza się jednak (i wszyscy ten ból znamy), że czasem po
prostu me idzie. Myśli, które chodzą nam po głowie, nie potra
fimy zgrabnie przełożyć na słowa. Jeśli to tylko epizod, który za
kilka chwil minie to nie ma się czym przejmować. Ale jeśli tw a
dtuzej? Psychologia zna pojęcie torowania (po polsku, ale czę
ściej używa się dziś angielskiego terminu p r im in g ) Jeśli chce się
dobrze pisać, to warto najpierw nauczyć się dobrze czytać Weź
do ręki książkę napisaną znakomitą polszczyzną. Może to być
książka noblistki. która z wykształcenia jest psychologiem.
Wojciech Kołowa, Darius* Doliński 87
ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz,
na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom
browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne,
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają,
a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie
lepiej pisało.
23
Ile s tr o n p o w in n a m ie ć p r a c a ?
W y s ta rc z a ją c o m a to
Jeden z autorów tej książki mieszka we Wrocławiu, ale z powo
du różnych obowiązków często jeździ pociągiem do Warszawy.
Choć trochę wstyd się do tego przyznać, zdarza mu się pod
słuchiwać podróżnych, a nadstawia ucha szczególnie gorliwie,
gdy rozmowa dotyczy studiów Jedna z takich podsłuchanych
rozmów kolepwych toczyła się między studentami dwóch róż
nych uczelni, którzy pisali właśnie prace magisterskie. Jeden z
nich pochwalił się że swoją pracę już napisał, a drugi zapytał go
o objętość dzieła.
Jakieś sześćdziesiąt stron - brzmiała odpowiedź To ty
chyba na jakiejś badziewiastej uczelni studiujesz. Sześćdziesiąt
stron! U nas by to me przeszło praca musi mieć co najmniej
dwieściel
Najwyraźniej ten drugi student uważał, ze jakość pracy ma
gisterskiej zależy od jej długości od liczby kartek, na których
tekst jest wydrukowany. Może się bowiem wydawać, że im wię
cej, tym lepiej, a już na pewno mądrzej. I w drugą stronę krótko
to pewnie byłe jak i niezbyt mądrze
Jako promotorzy licznych prac dyplomowych spotykamy się
często z pytaniem studentów: „Czy praca nie jest za krótka?"
D ariu sz DoliAski 89
Bardzo, bardzo sporadycznie pytanie brzmi: „Czy nie jest za dłu
ga?" Ze szkoły podstawowej i średniej wynieśliśmy błędne prze
konanie, że o wartości pracy decyduje jej długość. Tymczasem
w 1986 roku Józet Babiński - francuski lekarz polskiego pocho
dzenia, uznawany za jednego z ojców współczesnej neurologii -
opisał patologiczny odruch stopy świadczący o uszkodzeniu
ośrodkowego ułdadu nerwowego u osób dorosłych (u niemowląt
taki odruch jest normalny) Praca ta miała objętość... niecałej
strony maszynopisu! Rok wcześniej Wilhelm Conrad Roentgen
odkrył promienie X za co w 1901 roku otrzymał Nagrodę Nobla.
Opisanie odkrycia zajęło mu jeszcze mniej niż Babińskiemu..
Przykłady błędnej tendencji im więcej tym lepiej" można
mnożyć Podobno Mark Twain jeden ze swoich listów do przy
jaciela zaczął od frazy .Piszę do Ciebie długi list. bo nie mam
czasu na krótki". Wielka jest mądrość w tej frazie. Pisać trzeba
tak. aby w tekście były |edynie rzeczy istotne z perspektywy prze
kazu. a to wymaga czasu, wykreślania fragmentów nieistotnych,
 rezygnacji z powtórzeń, zmiany kolejności pewnych elementów.
Nie sztuka napisać dużo, sztuka napisać mądrze Napisanie
relatywnie krótkiego tekstu zabiera (a w każdym razie powinno
zabrać) więcej czasu niż napisanie dłuższego
Radę dotyczącą tego, ile pisać, możemy zaczerpnąć od wy
bitnego mówcy Ignacego Daszyńskiego, który zachęcał aby po
wiedzieć, co się powie, następnie
9 0 J a k P »»«* p m o « d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii? ____ W ojciech K u lesze, D erluez DolliSskl BI
tak prosto, jak to możliwe. Ale nie prościej’ ; i Robin Valiacher:
do wyrażenia pojedynczej myśli Przypomnijmy, że najlepszym
w wypadku czasopism chodzi właśnie o dyscyplinowanie
rozwiązaniem |©st pisanie krótko i na temat. Najgorszym dłu
go i nie na temat
Czasem magistranci błędnie uważają, że należy pochwa
lić się całą posiadaną wiedzą, która łączy się z tematem pra cy
{ v id e muskulatura, muzeum i szarpanie za rękaw) W ten
sposób wstęp staie się nadmiernie rozdęty. Nadmiar ten jest
szczególnie widoczny w zestawieniu ze skąpą dyskusją (nie
umiejętność odniesienia muskulatury ze wstępu do muskułów
wyhodowanych z własnych wyników) Czasem pracę otwiera
dwudziestostromcowy wstęp, a zamyka ją ledwie pięciostroni
cowa dyskusja (co me musi być niepoprawne, ale dość często
wskazuje na brak umiejętności osadzenia otrzymanych
wyników w literaturze przedmiotu)
Innymi słowy, wcale nie jest tak. że im więcej tekstu, tym
lepiej. Jeżeli myśl przewodnia jest ważna z perspektywy teorii
dobrze udokumentowana i osadzona w literaturze przedmiotu,
metody badawcze i statystyczne są poprawne i wystarczające
dla pracy dyplomowej, dyskusja me jest ptytka. to dlaczego
powściągliwa liczba stron me miałaby być wystarczająca?
Podsumowując: me ma precyzyjnej miary właściwej objęto ści.
Kiedy wiele lat temu powstawało nowe czasopismo „Social
Influence . które miało być poświęcone jednemu z najważniej
szych obszarów psychologii społecznej, jeden z nas otrzymał
zaproszenie do zespołu redakcyjnego, który miał decydować o
polityce wydawniczej czasopisma, akceptować poszczególne
SKOŃCZYĆ9
Wielokrotnie p-saliśmy o mimmaiizmie - o tym by używać jak
najmniejszej liczby słów koniecznych do wyrażenia danej myśli
(wc/e Albert Einstein: „Każda idea powinna być przedstawiona
D ziękujm y Maikowi Kuleszy za wskazanie tej rady.
to powiedzieć i..
ekonomia słów). Zasady te stosujmy do całej pracy, a me tyłko
i
S
razu Anthony ego Pratkanisa. redaktora naczelnego o to.
będzie górny lim it objętości nadsyłanych tekstów Górny!
teksty do druku i tak dalej. Dziękując za ten zaszczyt, zapytał
i od
torów, żeby nie pisali lekstów przesadnie długich Odpowiedź
Pratkanisa była następująca W ogóle nie wyznaczamy
żadnych limitów1 Długość każdego artykułu powinna być
optymalna' Cza sem to będzie sześć stron a innym razem
sześćdziesiąt' To bardzo mądra odpowiedź i bardzo dobra
strategia, którą przy jęło to czasopismo. Artykuł (również Twoja
praca magisterska czy doktorska) powinien być syntetyczny,
ale nie możesz w mm pominąć rzeczy, które są naprawdę
ważne dla .aha"
Dodaimy na koniec, że czasem jakieś wewnętrzne reguła
cje uniwersyteckie określają wymogi dotyczące długości pracy
(i wtedy lepiej za nimi podążać niż podpierać się naszym oprą
cowaniem).
24
K opie to p o d s ta w a
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy
automa tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8).
Gorąco zachę camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w
nazwie kolejne numery lub daty zapisu), gdyż czasem o kazu j
się, że zmienio ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja
Jeżeli po zmia
24
nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy
K opie to p o d s ta w a
jakąś część pracy, którą potem możemy uznać za
wartościową i god ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych
kopii pozwala odzyskać poprzednie wersje tekstu.
Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy
Utrata pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko
automa tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8).
przewyższa koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu
Gorąco zachę camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w
autorzy muszą od nowa tworzyć dzieto
nazwie kolejne numery lub daty zapisu), gdyż czasem o kazu j
25 się, że zmienio ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja
Jeżeli po zmia
K opie s ą z a b ro n io n e nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy
jakąś część pracy, którą potem możemy uznać za
wartościową i god ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych
kopii pozwala odzyskać poprzednie wersje tekstu.
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła, w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska Utrata pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo przewyższa koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy, autorzy muszą od nowa tworzyć dzieto
jak poważne są konsekwencje takiego postępowania:
odrzucenie pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed
25
komisją dyscy
K opie s ą z a b ro n io n e
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej. Jak ustrzec
się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę musimy
jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu, a
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła,
w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska
wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo
odniesieniu do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda ,
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy,
co za dużo, to niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami
jak poważne są konsekwencje takiego postępowania:
zaczyna być spisem cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych
odrzucenie pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed
autorów, a nie autorską pracą dyplomową czy artykułem
komisją dyscy
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej. Jak ustrzec
się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę musimy
jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu, a
w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło
wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w
odniesieniu do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda ,
co za dużo, to niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami
zaczyna być spisem cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych
autorów, a nie autorską pracą dyplomową czy artykułem
CZĘŚĆ II
R a d y d o ty c z ą c
e k o le jn y c h
e le m e n t ó w p r a c y
Ta część powstała aa bazie pytać zadawanych przez naszych
magistrantów, którzy chcieli się dowiedzieć A jak napisać część
XYZ?‘ Przedstawiamy więc te pytania oraz odpowiedzi
26
W ja k ie j k o le jn o ś c i
p is a ć p r a c ę ?

Wydaje się, że najrozsądniejsza odpowiedź powinna brzmieć:

po kolei (wstęp, metoda, wyniki, dyskusja) Taki zamysł jest oczy
wiście chwalebny i ze wszech miar zasadny, ale... czasem, przy
wsparciu promotora, dobrze jest zmienić kolejność. Skorzystaj
my z rady Kurta Lewina, który proponował najpierw wpaść na
pomysł, a dopiero potem wertować literaturę, sprawdzając, czy
przypadkiem nie podążamy drogą odkrytą przez innego na
ukowca. W ten sposób Lewin podkreślał, ze jakkolwiek czytanie
literatury przynosi nieocenione korzyści poznawcze (stajemy się
ekspertami w danej dziedzinie), to wtłacza czyteimka w istniejące
schematy, wytyczone przez innych koleiny myślenia. Zaczynamy
myśleć tak. jak inni autorzy, co może nas oddalać od nowego
ujęcia problemu, dostrzeżenia kwestii od lat przeoczanej przez
innych odkrywców
Proponujemy następującą kolejność

(1) Zacznijmy od pomysłu. Coś nas zaskakuje? Mamy cie

kawą próbę badawczą? Widzimy coś. o czym me sły
szeliśmy na zajęciach?
88 J a k p łs a ti pra c e dy p lo m o w a * p sy ch o lo g ii?__________________________ podstaw teoretycznych i metodologicznych motywują
cych zasadność naszej propozycji.
(2) Następnie sprawdźmy czy ktoś już to odkrył. Rola pro
(4) Następnie napiszmy zarys metody badawczej. Pozwoli
motora jest tutaj nieoceniona, bo dyskusja z ekspertem
ona zorientować się w tym, czy wiemy, jak przeprowa
znacznie skraca proces weryfikacji novum
dzić badanie
(3) Jeżeli mamy potwierdzenie, że warto zająć się intere
(5) Przeprowadzamy badanie i w kolejnym kroku opisujemy
sującym nas zagadnieniem, to stwórzmy zarys narracji wyniki (zob. rozdział 31).
(wywodu teoretycznego), będący podstawą naszej pra
(6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
cy Na razie nie musimy go rozpisywać szczegółowo
dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników
Chodzi jedynie o to. aby zminimalizować ryzyko prze
(zob rozdział 32).
prowadzenia badań, których potem nie będziemy umieli
(7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
osadzić w literaturze przedmiotu, me zdołamy wskazać
 i uzupełniamy pierwszą część dyskusji. treści. Kiedy przez kilka semestrów (zob. rozdział 19)
88 J a k p łs a ti pra c e dy p lo m o w a * p sy ch o lo g ii?__________________________
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz
czenia.
(2) Następnie sprawdźmy czy ktoś już to odkrył. Rola pro
motora jest tutaj nieoceniona, bo dyskusja z ekspertem
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój
znacznie skraca proces weryfikacji novum
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
(3) Jeżeli mamy potwierdzenie, że warto zająć się intere
streszczenie wstęp i tak dalej).
sującym nas zagadnieniem, to stwórzmy zarys narracji
(wywodu teoretycznego), będący podstawą naszej pra
cy Na razie nie musimy go rozpisywać szczegółowo
Chodzi jedynie o to. aby zminimalizować ryzyko prze
27 prowadzenia badań, których potem nie będziemy umieli
osadzić w literaturze przedmiotu, me zdołamy wskazać
J a k i ty tu ł p o w in n a m ie ć p r a c a ? podstaw teoretycznych i metodologicznych motywują
(Z a g a je n ie przy b u fe c ie cych zasadność naszej propozycji.

ra z je s z c z e ) (4) Następnie napiszmy zarys metody badawczej. Pozwoli

ona zorientować się w tym, czy wiemy, jak przeprowa
dzić badanie
(5) Przeprowadzamy badanie i w kolejnym kroku opisujemy
wyniki (zob. rozdział 31).

Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt (6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
Chmie lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników

polskiei encyklo pedii nadal tytuł następujący Nowe A te n y a lb o A k (zob rozdział 32).
a d e m ia w s z e l k ie i s c y e n c y i p e łn a , n a r ó ż n e ty tu ły , ja k n a c la s s e s p o d (7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
z ie lo n a .
i uzupełniamy pierwszą część dyskusji.
m ą d r y m d la m e m o ry a tu , id io to m cHa n a u k i, p o lity k o m d la p ra k ty k i m e la n
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz
c h o lik o m d ia ro z ry w k i e r ig o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla dem.
czenia.
gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy dla
niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój
mamy dla Ciebie kHka innych rad:
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
streszczenie wstęp i tak dalej).
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie
w tekście
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie. (3)
Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze
śniej .aha!" (zob rozdział 5). 27
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować na
końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać J a k i ty tu ł p o w in n a m ie ć p r a c a ?
 (Z a g a je n ie przy b u fe c ie (6) Istnieją dwa podejścia do pisania artykułów
ra z je s z c z e ) a. Podejście konserwatywne (często stosowane w
Pol sce): tekst musi być trudny, naszpikowany
termino logią i na|lepej długi Jest ono bliskie
budowania muskulatury i tęzyzny którą autor
czy autorka się chwali.
Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt b Podejście liberalne (często spotykane w pismach
Chmie lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej anglojęzycznych) zbłiza tekst do felietonu - musi
polskiei encyklo pedii nadal tytuł następujący Nowe A te n y a lb o A k być ciekawy i poruszający napisany wartkim i
a d e m ia w s z e l k ie i s c y e n c y i p e łn a , n a r ó ż n e ty tu ły , ja k n a c la s s e s p o d poto czystym lęzykiem (nierzadko potocznym).
z ie lo n a . Zaleca się w nim silną interakcję z
m ą d r y m d la m e m o ry a tu , id io to m cHa n a u k i, p o lity k o m d la p ra k ty k i m e la n
czytelnikiem, aby go zasko czyć. rozśmieszyć
c h o lik o m d ia ro z ry w k i e r ig o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla dem.
poruszyć, .zagaić przy bufecie' i dopiero potem
gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy dla informować
niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
mamy dla Ciebie kHka innych rad: Naszym zdaniem warto unikać skrajności. Nie nałoży prze
sadzać z unaukowieniem, ale trzeba jednocześnie stronić
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie od trywiaiizowania czy infantylizowania nauki Przykładem
w tekście może być tytuł czołowego artykułu na temat efektu
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie. (3) kameleona The cha meleon effect: the perception-behavior
Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze link and social interac tion Pierwsza część (efekt
śniej .aha!" (zob rozdział 5). kameleona) zaciekawia, podpowiada
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować na W ojelooh K u lo w a , D ariu sz D oliński 101

końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać

treści. Kiedy przez kilka semestrów (zob. rozdział 19) o czym będzie mowa (pewnie o czymś z zakresu
100 J « k p ik a ć p r a c a dyplom ow a i p s y c h o lo g ia upodabniania się), a druga skrótowo ujmuje teoretyczny
grunt omawianego w tekście zagadnienia Artykuł ten
piszemy pracę magisterską, nasz początkowy wprowadza do literatury po jęcie efektu kameleona
zamysł ewoluuje, uzyskane przez nas wyniki podając jednocześnie obszar badania interakcje
zmieniają narrację, w tym czasie kłoś inny może społeczne
opublikować artykuł mody fikujący naszą Doświadczenie z zakresu metodyki pisania tytułów
perspektywę i tak dalej można zdobyć, spacerując pod wydziałową tablicą, na
(5) Niedobry tytuł łatwo rozpoznać gdy student której umiesz czane są ogłoszenia o publicznych obronach
trzeciego roku psychologii, który ten tytuł słyszy, prac doktorskich Dzięki temu można przyjrzeć się tytułom
mo jest w stanie powiedzieć, co w danej pracy jest rozpraw Przy analizie ich treści proponujemy następujące
prezentowane, albo wskazuje inny cel pacy niz ćwiczenie czy potrafisz wskazać obszar zainteresowali
ten. który formułował autor to znaczy, ze tytuł badawczych autora i przewi dzieć, czego dotyczy jogo
trzeba sformułować na nowo praca? Jeżeli tak. to został osiągnięty podstawowy cel
 (mlormacyjny - zob punki [1)) A jeśli dany tytuł wzbudził dowiedzieć się więcej, to autor osiągną! leż drugi cel (budo
Twoje zainteresowanie i chcesz się wybrać na obronę, by wanie zainteresowania - zob punkt (2 )).

28

J a k n a p is a ć s tr e s z c z e n ie ?

Kiedyś wspominany już Jan Słreiau. przygotowując się do wypro

wadzki związanei z osiągnięciem przezeń wieku emerytalnego
porządkował swój pokój na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i poprosi! swojego studenta, aby posortował znaj
dujące się tam prace według kilku osiowych zagadnień Wyobraź sobie, ze właśnie ly masz przejrzeć owych 350 prac magister
skich Spośród nich musisz wyłuskać te. które są warte dokład
niejszej lektury. Jak sprawnie i z rozsądnym nakładem czasu oraz wysiłku przekopać się przez laki ogrom materiału? Leklura stresz
czeń będzie dobrym początkiem Rzut oka na tę ważną część pracy dyplomowej pozwoli szybko zdecydować, czy warto czy
tać całą pracę, czy me. Można to zrobić pod jednym warunkiem
że owe streszczenia są dobrze napisane, że autorowi chciało się esencjonalnie uiąć ceł pracy metodologię oraz wyniki Jeżeli
streszczenie będzie zagmatwano, nieczytelne, mylące, to niestety trzeba będzie poświęcić dużo więcej czasu i przeczytać całość
Mamy nadzieję, ze Tobie będzie się chciało napisać dobre stresz
czeme A dzięki Twoiemu wysiłkowi odniosą korzyść czytelnicy.
Streszczenie, podobnie jak tytuł, pełni funkcję przede wszyst
kim informacyjną Powinno zawierać w y łą c z n ie kluczowe informa
cje i n ie m o ż e w mm być informacji nieistotnych, zaciemniającym

i
W ojciech K ulesza. D ariu sz D oliński 103

sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob. rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział
5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty jako odbiorca nie wiesz, który to
akapit więc czytasz wszystkie. Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez 350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 sIćnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze
wiedzy, w jakim mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me wiadomo i
dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują
wyniki od powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli limit słów nie zo stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również dodatkowe (ale nadal
kluczowe) wyniki Czasem streszczenie kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka
prezen towanego badania)

28

J a k n a p is a ć s tr e s z c z e n ie ?

Kiedyś wspominany już Jan Słreiau. przygotowując się do wypro

wadzki związanei z osiągnięciem przezeń wieku emerytalnego
porządkował swój pokój na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i poprosi! swojego studenta, aby posortował znaj
dujące się tam prace według kilku osiowych zagadnień Wyobraź sobie, ze właśnie ly masz przejrzeć owych 350 prac magister
skich Spośród nich musisz wyłuskać te. które są warte dokład
niejszej lektury. Jak sprawnie i z rozsądnym nakładem czasu oraz wysiłku przekopać się przez laki ogrom materiału? Leklura stresz
czeń będzie dobrym początkiem Rzut oka na tę ważną część pracy dyplomowej pozwoli szybko zdecydować, czy warto czy
tać całą pracę, czy me. Można to zrobić pod jednym warunkiem
że owe streszczenia są dobrze napisane, że autorowi chciało się esencjonalnie uiąć ceł pracy metodologię oraz wyniki Jeżeli
streszczenie będzie zagmatwano, nieczytelne, mylące, to niestety trzeba będzie poświęcić dużo więcej czasu i przeczytać całość
Mamy nadzieję, ze Tobie będzie się chciało napisać dobre stresz
czeme A dzięki Twoiemu wysiłkowi odniosą korzyść czytelnicy.
Streszczenie, podobnie jak tytuł, pełni funkcję przede wszyst
kim informacyjną Powinno zawierać w y łą c z n ie kluczowe informa
cje i n ie m o ż e w mm być informacji nieistotnych, zaciemniającym

i
W ojciech K ulesza. D ariu sz D oliński 103
sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob. rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział
5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty jako odbiorca nie wiesz, który to
akapit więc czytasz wszystkie. Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez 350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 sIćnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze
wiedzy, w jakim mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me wiadomo i
dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują
wyniki od powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli limit słów nie zo stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również dodatkowe (ale nadal
kluczowe) wyniki Czasem streszczenie kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka
prezen towanego badania)
kladana praca jest interesująca, ważna i godna lektury
Oznacza to, ze czytelnik dowiaduje się nie tylko o
istniejącej wiedzy, lecz także o tym, co i jak wykazano A
to budzi w nim ciekawość, jak zamierzamy testować
29 postawione hipotezy lub odpowiedzieć na pytania.
Zastanuwia się, jaką metodą zamierzamy osiągnąć cel
J a k n a p is a ć w s tę p te o re ty c z n y ? badawczy
Z naszych promotorskich doświadczeń wynika że
studen tom często się zdarza traktować część
teoretyczną i hipotezy
W ojcw ch D a riu ii O olińakl 105
Wstęp teoretyczny |est bardzo trudnym fragmentem
pracy mię dzy innymi dlatego. Ze towarzyszy mu pytanie: czy pytania badawcze, które znajdują się na jej końcu jako
.Jak zacząć?' Najtrudniej chyba napisać pierwsze zdanie, dwa całkowicie odrębne byty. To bardzo poważne
z którego wypłynie cala praca Zauważmy bowiem, ze uchybienie. Hipo tezy lub pytania badawcze muszą po
pod koniec wstępu czytelnik powinien umeć wskazać prostu muszą togrcnie wynikać z tego. co w tekście
hipotezy czy pytama badawcze, zanim jeszcze zostało napisane
przedstawi je autor. Poruszane zagadnienia powinny ł\xtobme się przedstawiają dwa kolejne rozdziały, gdyż
sugerować ważny, meodkryty i - jeśli to możliwe - wy nikają one ze wstępu (i ze stormułowanych hipotez czy
ciekawy ob szar badawczy, więc osoba zapoznająca się z pytań badawczych) Czytelnik powinien rozumieć i - jeśli
tekstem powinna inflacyjnie wiedzieć, co jest to możliwe - czekać z ciekawością na rozdział
przedmiotem badania zamm autor precyzyjnie go określi prezentujący wyniki (rozdział trzeci) oraz na ich
Następny rozdział opisujący metodę, również wynika ze omówienie (rozdział czwarty). Złe rozegranie wstępu w
wstępu. We wstępie przedstawiamy dziedzinę wiedzy i na zasadzie uniemoztrwia napisanie dyskusji a w szcze
tej podstawie opieramy wyjaśnienie, dlaczego przed gólności Irugmentu, w którym powinniśmy przedstuwić
swoje dokonania w świetle istniejącej wiedzy
Jak zatem rozpocząć wstęp? Niektóre techniki
opisaliśmy już wcześniej Dodatkową stosują autorzy
piszący do anglojęzycz nych czasopism (na marginesie jej
niestosowanie pozwala się domyślać, że autor me
osiągnął biegłości w ptsamu po angielsku i zapewne
pochodzi z Europy Środkowo-Wschodniei). Według tej
techniki pierwszy akapit powinien zainteresować, stworzyć
podstawę i piostawić problem Mogłoby się (błędnie)
wydawać, że tego typu akapit otwierający jest
streszczeniem tymczasem jest on jedynie .zagajeniem
przy bufecie" (zob rozdział 27) i me releruje całości
Stanowi ciekawy (i zaciekawiający) punkt wyj ścia,
przedsionek czy śluzę prowadzącą do prezentowanej
dalej wiedzy, rmtym apentilem poprzedzającym główne
danie.
Poszukajmy przykładu. w którym wdrożono tę regułę
Wspo mniany już artykuł The chameleon effect który
ukazał się w jed nym z na|bard7»e| prestiżowych
czasopism z zakresu psycholo gii społecznej. Journal ol
Personality and Social Psychology"
otwiera następujący akapit

.Powiedzenie -Małpa widzi - małpa robi- pokazuje, zo

na czelne - włączając w nie ludzi - są św»etne w
naśladowaniu* Potem następuje referowanie, w jakich
teoriach to naśla dowanie się opisuje i autorzy odwołują
się do znanego filmu .W filmie Zelig Woody Allen wciela
się w ludzkiego kame leona który nie może zapobiec
przejmowaniu zachowań, oso bowości i wartości każdego
napotkanego człowieka Tak jak kameleon zmienia kolor,
aby dostosować się do otoczenia. Zełig dostosowuje się
do norm i wartości gnjpy. do której aktualnie należy
Pomimo że film Allena ukazuje ton fenomen w krzywym
zwierciadło komedii jest to obraz mezwy We
powszechnego do świadczenia - przejmowania akcentu,
sposobu mówienia i za chowań osób, z którymi się
rozmawia*.
Lektura tego fragmentu sygnalizuje bardzo długi i
zfozony (jak na JPSP przystało) tekst Pozwala się
zorientować w obsza rze zainteresowań autorów Co
prawda me poznaliśmy jeszcze celu pracy, ale na pewno
większość nas intuicyjnie juz wie. ze będzie nim zjawisko
naśladownictwa
Odchodząc od rad dotyczących pisania pierwszych
słów. zdań i akapitów, chcemy podpowiedzieć że wstęp
jest miej scem na prężenie nteiektualnej muskulatury
pokazujemy w mm. że znamy literaturę umiemy
operować prowadzącym do celu pracy wywodem
powstałym na bazie przeczytanej literatury To n ie je s t
miejsce na to, by pisać, co nam się wydaje obszernie się
rozwodzić o własnych doświadczeniach, omawiać
obejrzane filmy lo wątki należy skierować (jeżeli w ogóle
mają pozostać) do dyskusji.
30
J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K sią ż k a k u c h a rs k a )
Ten fragment musi przypominać przepis z książki
kucharskiej, a czytelnik me może mieć wrażenia Kubusia
Puchatka, który mawiał, ze ,.z pszczołami to nigdy mc me
wiadomo" Czytelnik musi przecież sobie wyobrazić jak
przebiegało badanie, czym manipulowano, jakie
narzędzia są konieczne do przeprowadze
nia replikacji. Dlaczego nawiązujemy do książki
kucharskiej? Dlatego, ze gdyby książka kucharska
została napisana w spo sób uniemożliwiający
powtórzenie wypieku czy innego dania na podstawie
przepisu, to bylibyśmy przekonani ze autor musiał
popełnić jakiś błąd Zauważmy, że w książce kucharskiej
jest opis potrzebnych narzędzi i produktów do
przyrządzenia po trawy Potem następuje opis procedury,
kolejnych czynności, które mają doprowadzić do
uzyskania opisywanej pyszności kiedy, co i w jakich
proporcjach mamy dodawać mieszać piec i tym podobnie
Tak samo ma wyglądać opis metody Musi być jasne, co
jest konieczne do przeprowadzenia badania i jak na leży
je przeprowadzić. Częstym błędem początkujących auto
rów jest pisanie tego fragmentu w laki sposób, że
czytelnik rne znający dziedziny me rozumie procedury
badania co później
 .Powiedzenie -Małpa widzi - małpa robi- pokazuje, zo
na czelne - włączając w nie ludzi - są św»etne w
naśladowaniu* Potem następuje referowanie, w jakich
teoriach to naśla dowanie się opisuje i autorzy odwołują
się do znanego filmu .W filmie Zelig Woody Allen wciela
się w ludzkiego kame leona który nie może zapobiec
przejmowaniu zachowań, oso bowości i wartości każdego
napotkanego człowieka Tak jak kameleon zmienia kolor,
aby dostosować się do otoczenia. Zełig dostosowuje się
do norm i wartości gnjpy. do której aktualnie należy
 Pomimo że film Allena ukazuje ton fenomen w krzywym
zwierciadło komedii jest to obraz mezwy We
powszechnego do świadczenia - przejmowania akcentu,
sposobu mówienia i za chowań osób, z którymi się
rozmawia*.
Lektura tego fragmentu sygnalizuje bardzo długi i
zfozony (jak na JPSP przystało) tekst Pozwala się
zorientować w obsza rze zainteresowań autorów Co
prawda me poznaliśmy jeszcze celu pracy, ale na pewno
większość nas intuicyjnie juz wie. ze będzie nim zjawisko
naśladownictwa
Odchodząc od rad dotyczących pisania pierwszych
słów. zdań i akapitów, chcemy podpowiedzieć że wstęp
jest miej scem na prężenie nteiektualnej muskulatury
pokazujemy w mm. że znamy literaturę umiemy
operować prowadzącym do celu pracy wywodem
powstałym na bazie przeczytanej literatury To n ie je s t
miejsce na to, by pisać, co nam się wydaje obszernie się
rozwodzić o własnych doświadczeniach, omawiać
obejrzane filmy lo wątki należy skierować (jeżeli w ogóle
mają pozostać) do dyskusji.
30
J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K sią ż k a k u c h a rs k a )
Ten fragment musi przypominać przepis z książki
108 J a k p la a ć p ra c e dyplom ow a . p sychologii?
zostanie pogłębione przez niezrozumienie wyników oraz ich dy9kus|i
Skorzystamy z przykładu, który kiedyś opracowaliśmy dla naszych magistrantów Mówimy, zęby wyobrazili sobie, iż tworzą przepis smażenia
jaieeznicy Zadanie wydaje się dziwne, ale bar dzo proste Załóżmy jednak, ze nasz przepis wejdzie do książki pod tytułem Książka kucharska dla
ekswegan. czyli jak nauczyć się gotowania na nowo Oznacza to. że czytelnicy, którzy nigdy nie używali w kuchni produktów zwierzęcych, mogą
kucharskiej, a czytelnik me może mieć wrażenia Kubusia
Puchatka, który mawiał, ze ,.z pszczołami to nigdy mc me
wiadomo" Czytelnik musi przecież sobie wyobrazić jak
przebiegało badanie, czym manipulowano, jakie
narzędzia są konieczne do przeprowadze
nia replikacji. Dlaczego nawiązujemy do książki
kucharskiej? Dlatego, ze gdyby książka kucharska
została napisana w spo sób uniemożliwiający
powtórzenie wypieku czy innego dania na podstawie
przepisu, to bylibyśmy przekonani ze autor musiał
popełnić jakiś błąd Zauważmy, że w książce kucharskiej
jest opis potrzebnych narzędzi i produktów do
przyrządzenia po trawy Potem następuje opis procedury,
kolejnych czynności, które mają doprowadzić do
uzyskania opisywanej pyszności kiedy, co i w jakich
proporcjach mamy dodawać mieszać piec i tym podobnie
Tak samo ma wyglądać opis metody Musi być jasne, co
jest konieczne do przeprowadzenia badania i jak na leży
je przeprowadzić. Częstym błędem początkujących auto
rów jest pisanie tego fragmentu w laki sposób, że
czytelnik rne znający dziedziny me rozumie procedury
badania co później
naprawdę nie wiedzieć, jak zrobić jajecznicę
No, to zaczynamy, pisząc: „Na patelnię należy dać tłuszcz, następnie wbić |ajka, smażyć, az się zetną, i podać na talerzu. Smacznego'" Wydaje się.
że opis jest bardzo dobry, prawda? Otóż me Został on stworzony przez osobę, która dobrze wie, jak się smaży jajecznicę, i nie zastanawia się nad
rym, jak ten przepis będzie odczytany przez osobę memającą doświadczenia w tej dziedzinie.
Po pierwsze zauważmy, że me został opisany obszar in strumentarium narzędzi i produktów koniecznych do przyrzą dzema potrawy Z przepisu
wiemy, ze potrzebny iest tłuszcz ale me wiemy, jaki am ile ma go być Nie wiemy tez ile mamy wbić łajek i czy porcja tłuszczu ma znaczenie w
stosunku do objętości dama Czytelnik będzie się również drapał po głowie, myśląc jak dużą wziąć patelnię Nie wie czy przypadkiem jajecznica me
wyrośnie, bo wtedy patelnia musiałaby mieć wysoki brzeg czy powinna być płaska, jak do naleśników, czy też głęboka |ak w kuchni azjatyckiej
Po drugie, me napisaliśmy ze tłuszcz musi być rozgrzany - nie ma o tym ani słowa! Co więcej, przydałaby się informacja.
jak sprawdzić, czy temperatura tłuszczu jest właściwa (na przy kład: „Na rozgrzany tłuszcz wiej kroplę wody - jeżeli będzie gło śno skwierczeć, to
znaczy, ze temperatura jest odpowiednia'). Osoba bez doświadczenia może wbić jajka do zimnego tlusz czu co niekorzystnie wpfyme na smak
potrawy
Po trzecie, popełniliśmy błąd eksperckiego chodzenia na skróty, zapominając, ze śladem naszego myślenia podąża laik Nie napisaliśmy, że
rozbijane jajka należy je oddzielić od sko rupek Nieszczęsny czytelnik będzie mieszał na patelni jajka wraz z twardymi i niesmacznymi przedez
skorupkami Ależ się zdziwi ze to nadzwyczaj popularne danie jest aż tak niedobre
Po czwarte, używamy słów, które dla niedoświadczonej oso by są niezrozumiałe. Zauważmy, iz nie wyjaśniliśmy, co to zna czy. że .jajka się zetną"
(na przykład: .smażysz dopóki płynna masa jajeczna me zamieni się w stałą, ale me dłużej, zęby ne słała się zbyt sucha") Nie napisaliśmy również,
że te jajka trze ba jakoś na patelni (albo wcześniej) rozbeltać. tak aby zmieniły swoią konsystencję. Dla nas było to oczywiste bo często robimy
jajecznicę Czytelnik zaś wbrew swoim intencjom, przyrządziłby
ja|ka sadzone
Metoda badania musi być opisana z podobną precyzją Za czynamy od przedstawienia osób badanych: ich liczby (również w podziale nu płeć, jeżeli
mo mamy grupy homogenicznej pod tym względem) i wieku (notujmy obie kwestie w trakcie bada nia!) Następme opisujemy zmienne niezależne
(czym manipulo waliśmy) i zrmenne zalezne (co mierzyliśmy), ewentualne media tory i moderatory, po czym następuje opis procedury i narzędzi
użytych do badania (nieznaczne zmiany kolejności opisu poda nych tu elementów oczywiście rnogą się zdarzać)
 Dyskutując metodę, zauważymy ze niektóre kwestie
się po wtarzają Na przykład opisując zmienne niezależne
ponownie je przedstawimy. zapoznaj czytelnika z
procedurą badania (w tym wypadku czym
manipulowaliśmy). Lepiej jednak dopu ścić się grzechu
powtórzenia niZ dużo gorszego - zaniedbania Zauważmy
bowiem ze jeśli czytelnik nie zrozumie, czym man. pulowi
*,my to w konsekwenqi nie tylko nie będzie mógł sobie
wyobrazić badania, lecz także nie zrozumie wyników
Będzie wiedział ze .coś" wyszło, ale me odpowie na
pytanie skąd się owo .coś' wzięło (i ocena d/eta spadnie
mczym Kubuś Pucha tek po prz*-strzeleniu balonów przez
Krzysi«)

31

J a k o p is a ć w y n ik i?

Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw

przed staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają
na najwaz nejszo pytania badawcze lub testują
najistotniejszą hipotezę Które są najważniejsze? Te. które
zawierają się w .aha'’ (zob rozdział 5) pojawią się w tytule
(zob rozdział ?7. użyliśmy lormy
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną
po stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu
pracy nad dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28)
Kwestie mmej waż ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w
dalszei kolejności a na koń cu omów iczulłaty o
marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I >< i drui |Ki, prężeniu] wyniki w kolejności
postawionych wcze śniej hijxMcz lub pytań badawczych
Jeżeli kolejność nie od powiada strukturze łejka to ją zm*ń
aby tok wywodu przybrał właściwy kształt
ftj trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy
testującej daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań*
badawcze warto poprzedzić tę prezentację krótkim
przypomnieniem jej brzmię n»a (czytełmk mógł juz
zapomnieć czego dotyczył, t na przykład trzecia hipoteza)
Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego)
dokonaliśmy obliczeń Gdy wyniki są bardziej Dyskutując metodę, zauważymy ze niektóre kwestie
skomplikowane się po wtarzają Na przykład opisując zmienne niezależne
ponownie je przedstawimy. zapoznaj czytelnika z
procedurą badania (w tym wypadku czym
manipulowaliśmy). Lepiej jednak dopu ścić się grzechu
powtórzenia niZ dużo gorszego - zaniedbania Zauważmy
bowiem ze jeśli czytelnik nie zrozumie, czym man. pulowi dokonaliśmy obliczeń Gdy wyniki są bardziej
*,my to w konsekwenqi nie tylko nie będzie mógł sobie skomplikowane
wyobrazić badania, lecz także nie zrozumie wyników n a _ J « k p is a ć prace d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii?

Będzie wiedział ze .coś" wyszło, ale me odpowie na

pytanie skąd się owo .coś' wzięło (i ocena d/eta spadnie (na przykład wyniki porównań parami interakcji i tak dalej),

mczym Kubuś Pucha tek po prz*-strzeleniu balonów przez warto napisać, po co to robimy, i wyjaśnić dlaczego takie, a me
Krzysi«) inne narzędzia zastosowaliśmy (na przykład przy analizach post
h o c - którą poprawkę stosujemy w swoich obliczeniach).
Wykazuje my się wtedy nie tylko znajomością statystyki, lecz
31 także dbało ścią o czytelnika (zob rozdział 1). Po prezentacji
wyniku formułu jemy wniosek przyjmujemy łub odrzucamy
J a k o p is a ć w y n ik i? hipotezę (odpowiedź twierdząca lub przecząca: „cieszymy się"
lub „martwimy'). Podsu mowując, zachęcamy do objaśnień,
ponieważ bez nich odbiorca ma kontakt z suchym raportem
badawczym z liczbami i wykre sami, ale nie wie co one znaczą i
co myśli o nich autor. Narracja objaśniająca zaś pozwoli nam
Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw płynnie przejść do dyskusji pracy.
przed staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają
na najwaz nejszo pytania badawcze lub testują
najistotniejszą hipotezę Które są najważniejsze? Te. które
zawierają się w .aha'’ (zob rozdział 5) pojawią się w tytule
(zob rozdział ?7. użyliśmy lormy 32
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną
po stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu J a k o p is a ć m e to d ę
pracy nad dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28) i w y n ik i?
Kwestie mmej waż ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w
(R a d a z b io rc z a )
dalszei kolejności a na koń cu omów iczulłaty o
marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I >< i drui |Ki, prężeniu] wyniki w kolejności
postawionych wcze śniej hijxMcz lub pytań badawczych
Jeżeli kolejność nie od powiada strukturze łejka to ją zm*ń
Pisanie tych dwóch fragmentów pracy jest trochę jak jedzenie
aby tok wywodu przybrał właściwy kształt
nożem i widelcem Są pewne konwenanse frazy i zabiegi, które
ftj trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy
powinny się tu znaleźć Niestosowanie ich może budzić zdziwie
testującej daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań*
badawcze warto poprzedzić tę prezentację krótkim nie i wskazywać na brak doświadczenia autora. Proponujemy,

przypomnieniem jej brzmię n»a (czytełmk mógł juz aby w poszukiwaniu owego doświadczenia sięgnąć do artyku

zapomnieć czego dotyczył, t na przykład trzecia hipoteza) łów empirycznych, które opisują podobne badania (ekspery
Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego) mentalne. korelacyjne kwestionariuszowe i tym podobne - nie
 muszą być z tej samej dziedziny), i zobaczyć, jak to się robi
Najprostszym rozwiązaniem jest sięgnięcie do solidnego
polskiego czasopisma „Psychologia Społeczna" (wszystkie nu
mery - oprócz najnowszych - są bezpłatnie dostępne o n - lin e ) .
Proponujemy zatem ściągniąć 10 podobnych artykułów zrobić
114 J a k pl— ó pm oo d y p lo m ó w * psychologii?
ekstrakcję Iraz. kolejności prezentacji metody czy wyników i na
pisać w podobny sposób Taki zabieg zbliża nas do naukowych
konwenansów, które oczywiście są trudne dla początkujących
badaczy, ale warto się do nich stosować, ponieważ jest to ogól
nie przyjęte w świecie nauki. To tak, jakbyśmy wybrali się na

bankiet - nawet gdy nie znamy do końca zasad kulturalnego

zachowania, zamiast zachowywać się byle jak. dyskretnie ob
serwujemy sąsiadów i po prostu robimy to, co om
33 J a k n a p i s a ć d y s k u s ję ?

Niektórzy czytelnicy rozpoczynają poznawanie pracy od. . dys

kusji. od razu sięgając do c r d m e d e la c r & m e badania Dlatego
wskazane jest. gdy ten fragment pracy jest gotowy do konsump
cji bez wcześniejszych przystawek w postaci rozdziałów wstęp,
metoda wyniki. Oto kilka podstawowych rad dotyczących kon
strukcji tego ważnego rozdziału.
Warto rozpocząć od krótkiego, jedno- lub dwuakapitowego
przypomnienia obszaru, na którym się poruszamy (dlatego tę
część warto tworzyć po napisaniu wstępu teoretycznego) - opo
wiadamy o tym, co wiadomo. Następnie na przestrzeni kolejnych
dwóch akapitów przypominamy swoje novum (a więc rozbudo
wane .aha!’ ), czyli to, co tylko my dostrzegliśmy, i ponownie wyją
śniamy, dlaczego ta Kwestia jest tak ważna i dlaczego warto się jej
przyjrzeć. Mając tak zbudowaną podstawę, w kolejnym fragmen
cie przedstawiamy wyniki (stosując lejek - zob. rozdział 2), pamię
tając jednak, aby nie prezentować średnich, sit elektów ani innych
statystyk. Skoncentrujmy się na prezentacji uzyskanych wyników.

- Co oznacza dany 'wynik, czy odpowiedział on na nasze

pytanie9
114 J a k pl—ó pm oo d y p lo m ó w * psychologii?

bankiet - nawet gdy nie znamy do końca zasad kulturalnego

zachowania, zamiast zachowywać się byle jak. dyskretnie ob
serwujemy sąsiadów i po prostu robimy to, co om
33 J a k n a p i s a ć d y s k u s ję ?
l i t Jmk p is a ć p ra c a d y p lo m o w a a p sy ch o lo g ii?
- Jaki jest wynik testowania kluczowej hipotezy? - A przede
wszystkim co to oznacza w świetle teorii? Co wnosimy do
literatury przedmiotu?
- Jeżeli obaliliśmy jakieś twierdzenie, to jakie są skutki
owego obalenia Czy potwierdziliśmy przypuszczenia? -
Czego naukowcy z naszej dziedziny powinni się dowie dzieć
i co zapamiętać z naszych badah?
W swoiej narracji musimy być bardzo precyzyjni i trzymać się
naukowych faktów Chcemy tu zwrócić uwagę szczególnie na
Niektórzy czytelnicy rozpoczynają poznawanie pracy od. . dys
kusji. od razu sięgając do c r d m e d e la c r & m e badania Dlatego
wskazane jest. gdy ten fragment pracy jest gotowy do konsump
cji bez wcześniejszych przystawek w postaci rozdziałów wstęp,
metoda wyniki. Oto kilka podstawowych rad dotyczących kon
strukcji tego ważnego rozdziału.
Warto rozpocząć od krótkiego, jedno- lub dwuakapitowego
przypomnienia obszaru, na którym się poruszamy (dlatego tę
część warto tworzyć po napisaniu wstępu teoretycznego) - opo
wiadamy o tym, co wiadomo. Następnie na przestrzeni kolejnych
dwóch akapitów przypominamy swoje novum (a więc rozbudo
wane .aha!’ ), czyli to, co tylko my dostrzegliśmy, i ponownie wyją
śniamy, dlaczego ta Kwestia jest tak ważna i dlaczego warto się jej
przyjrzeć. Mając tak zbudowaną podstawę, w kolejnym fragmen
cie przedstawiamy wyniki (stosując lejek - zob. rozdział 2), pamię
tając jednak, aby nie prezentować średnich, sit elektów ani innych
statystyk. Skoncentrujmy się na prezentacji uzyskanych wyników.
- Co oznacza dany 'wynik, czy odpowiedział on na nasze
pytanie9
jedną kwestię Współczesna psychologia w bardzo dużym stopniu
opiera się na badaniu ludzkich predyspozycji (najczę ściej
mierzonych kwestionariuszami), przekonań i sądów Jest więc
dość prawdopodobne, ze w swo|e| pracy zajmiesz się na
przykład altruizmem i w badaniu przedstawisz jego uczestni kom
jakąś historyjkę, pytając ich, czy pomogliby jej bohaterowi Albo
też zajmiesz się agresją i w związku z tym zapytasz ludzi, jak
często w ostatnim miesiącu reagował' agresją werbalną
Najpoważniejszym, a jakże częstym błędem, który jest zarazem
„poważnym przestępstwem metodologicznym", jest dyskutowa
nie tych wyników w taki sposób, |akbyś bada! lub badała rze
czywisto. a nie tytko deklarowane zachowania ludzi Nie wolno Ci
 zatem napisać .Osoby badane w grupie eksperymentalne! byty na wąskim wycinku
bardziei ałtruistyczne niż te z grupy kontrolnej" Podoonie nie
możesz twierdzić ze na przykład introwersja okazała się sko
relowana z agresją werbalną W obu wypadkach musisz używać
zupełnie innego języka Twoi badani „deklarowali' coś, albo tez
coś .stwierdzali". W dyskusji należy to podkreślić Być może
warto to wskazać jako słabość Twojego badania, a może warto

też wspomnieć, że badanie realnego zachowania to pomysł na

kolejne eksperymenty? Tak czy inaczej, słabości i ograniczenia
Twojego badania oraz perspektywy dalszych badań to kolejne
ważne części dyskusji
Zacznijmy od pierwszej z tych kwestii Powinniśmy opisać
słabości i ograniczenia naszego badania Pamiętajmy jednak, że
to nie jest samobczowame' W tej części mamy wykazać się sa
moświadomością ułomności przeprowadzonych badań. Nie ma
bowiem idealnych badań, czyli takich, którym nic nie można za
rzucić, niczego w nich poprawić Wykazujemy się więc znajomo
śaą metodologu, statystyki oraz dojrzafośaą badacza Wskazując
daną słabość, warto ją obudować sugestią jak przyszłe badania
mogłyby len brak wyeliminować Weż pod uwagę wuzną rzecz:
jeśli sam czy sama piszesz o wadach swojego badania, to dla
recenzenta jest to znak ze o tym wiesz Wykazujesz się kompe
tencją i wiedzą metodologiczną' fo przemawia na Twoą korzyść
Jeśli zaś o nich nie wspominasz, to dla recenzenta znak. że
chyba nie zdajesz sobie sprawy z ograniczeń, jakie mają Twoje
wyniki A to slawia pod znakiem zapytania Twoje kompetencje
Nie mu simy juz chyba dodawać jak Twoja praca zostanie
oceniona...
Kolejny element dyskusji może zawiorać pomysły dotyczące
przyszłych badań - pomysły wynikające rzecz jasna z nasze go
eksperymentu Błędem jest wypisywanie wszystkich pomy słów
które przychodzą nam do głowy Należy zaproponować takie, Ćwiczeniem ułatwiającym generowanie pomysłów jest wy
które rozwijają nasz oryginalny pomysł Nie chodzi bowiem o obrażanie sobie, że będziemy kontynuować edukację na pozio
przedstawienie badań z całej naszej dziedziny locz jodynie tych. mie doktoratu, który stanie się przedłużeniem pracy magister
które wypływają z naszei Pracy N«e piszemy przecież książ ki skie) Podstawą tej kontynuacji będą eksperymenty, które w te)
dokonującej przeglądu ale pracę empiryczną, koncentrującą się części opisujemy Fragment ten pokazuje refleksyjność autora,
rozumiejącego, że badania me udzielają definitywnych odpowie
dzi na wszystkie pytania, me weryfikują wszystkich możliwych i
ciekawych hipotez. Pokazuje ze autor jest świadomy, iż ba danie
otworzyło jakieś drzwi, ale po ich otwarciu widzimy kilka
kolejnych, co najmniej równie interesujących. W tej części - zwanei literaturą cytowaną, a nie bibliografią - za
Przejdźmy teraz do prezentacji wniosków adresowanych do pisujemy wyfączme te źródła które wykorzystaliśmy (zacyto
praktyków Pomysfy mają płynąć wyłącznie z naszych badań, a waliśmy lub przywołaliśmy) w swoiej pracy - w tym miejscu me
me z lektury innych opracowań. Jeżeli na przykład zajmowa może się pojawić mc ponad to Nie może się |ednak zdarzyć
liśmy się badaniem wpływu atrakcyjności sprzedawcy na chęć taka sytuacja, w której na coś się powołujemy w tekście, a tutaj
zakupu to me piszmy, iż technika stopy w drzwiach może być me podamy źródła
skuteczną techniką sprzedaży (choć to prawda), chyba że chce
Dlaczego powinniśmy opracować tę część? Wyobraźmy
my zachęcić przyszłych badaczy do porównania skuteczności
sobie, źe jesteśmy czytelnikami i zainteresowała nas kwestia o
tej techniki w połączeniu z atrakcyjnością osoby, która jej używa.
której pisze autor 7ałózmy. ze napisał, iz mężczyźni są bardziej
W tym fragmencie autor pokazuje, że nie tylko umie się poru
kochliwi niż kobiety, a w nawiasie podał źródło, na którego pod
szać w świecie teorii i istniejącej wiedzy naukowej, lecz potrafi
stawie to stwierdził To źródło może nas zainteresować (chcemy
także spojrzeć na badane zagadnienia z perspektywy praktyki
na przykład podjąć dyskusję z takim poglądem albo wykorzystać
życia codziennego czyli z punktu widzenia osoby, która może
je w przygotowywanym przez nas tekście) - bez odwołania się
skorzystać z lektury.
do źródła bylibyśmy zagubieni
Aby napisać fragment adresowany do praktyków, wyobraź
Pracując nad własnym tekstem, me powinniśmy przypisy wać
sobie, że Twój przełożony zaprasza Cię na spotkanie i pyta o stu
sobie autorstwa tez. które zostały wcześmei sformułowane
dia Dowiaduje się, ze właśnie je kończysz i piszesz pracę dyplo
przez kogoś innego. Oznacza lo, że jeśli po jakimś twierdzeniu
mową. Pyta o temat i dodaje że interesuje go następująca kwe
me podajemy źródła to jednocześnie wskazujemy iż jesteśmy
stia „Pcv*edz mi. gdzie mogę zastosować te wyniki (w swojej pra
jego autorami (.oglądanie scen pełnych przemocy i fascynacja
cy. w firmie, w środowisku)?' Pomocne jest przy tym
grami komputerowymi nasyconymi bronią prowadzi do wzrostu
wyobrażenie
K u to u a . D a rte aa Dollrtmki 121
O arlua* D oliński 119

ryzyka prezentowania zachowań przemocowych ). Jeżeli

sobie bardzo szerokiego spektrum możliwych miejsc aplikacji
|ednak okaże się że ktoś juz wcześniej je sformułował (a tak
wyników. Załóżmy, że środowiskiem pracy może być firma, lecz
jest w przy toczonym tu przykładzie), to w oczach
także szpital, grupa terapeutów, klub sportowy, seminarium du
kompetentnego, oczy
chowne, hospicjum, komisja rekrutująca ochotników do wojska i
tanego w literaturze przedmiotu odbiorcy jawimy się w niezbyt
tak dalej, i tym podobnie
dobrym świetle, ponieważ zna on źródło naszego twierdzenia
W lakim wypadku możemy spotkać się z zarzutem recenzenta,
iż me znamy literatury przedmiotu
Oczywiście bardzo często się zdarza że jakaś teza była juz
wcześniej formułowana przez wielu autorów czy też jakaś pra
34
widłowość empiryczna była wielokrotnie weryfikowana w bada
niach Trudno oczekiwać od autora pracy magisterskiej, ze po
L ite ra tu ra c y to w a n a , b ib lio g ra fia
woła się na wszystkie źródła W takiej sytuacji wystarczy jednak
wykorzystać znany wszystkim skrót .np ' i podać kilka najważ
niejszych pozycji, które zna|dą się w spisie literatury cytowanej
Sytuacja, w której autor nie podaje źródła przywoływane go
twierdzenia, zazwyczaj me wynika z chęci przypisania sobie
prawa do odkrycia danego zagadnienia lecz z braku wiedzy ze
w ten sposób ów defekt jest odczytywany Mimo to zachęcamy
naszych magistrantów żeby unikali tego typu nieporozumień i
podawali źródła poszczególnych twierdzeń Pomocą często
służy promotor - jako ekspert w dziedzinie, w której prowadzo
ne są badania
Zachęcamy tez. by docierać do oryginału, zamiast cytować
podręczniki (o czym napiszemy więcej za chwilę) Praktycznie
wszystkie współczesne uniwersytety oferują swoim studentom
bezpłatny dostęp do baz danych (który zasadniczo jest płatny)
zawierających artykuły oraz książki, i lam możemy odszukać
inte resujące nas opracowania Jeżeh ich me znajdziemy lo
możemy bezpośrednio się zwrócić do autora z prośbą o
udostępnienie

122 J a k p is a ć p ra c * dypl

poszukiwanej przez nas pracy. W poszukiwaniach zaś możemy

skorzystać z bezpłatnych portali naukowych (google scholar.
academia.edu. researchgate.net), w których prawdopodobnie
znajdziemy interesujące nas źródła. Co więcej, w bazach tych
możemy natknąć się na pozycje, o których nie mieliśmy pojęcia,
a które mogą się okazać bardzo przydatne. Są to na przykład
niepublikowane raporty z badań, czy też artykuły które autor
dopiero przygotowuje do druku A co zrobić, gdy me uda nam
się dotrzeć do oryginalnego opracowania, lecz jedynie do innej
pracy w której interesująca nas kwestia została opisana? W ta
kim wypadku wskazujemy, w jakiej pracy znaleźliśmy wzmiankę
o innej pracy Taki zapis informuje, że nie udało nam się dotrzeć
do oryginalnej pracy, i me jest to zabieg niedopuszczalny, o ile
nie stosujemy go nagminnie (jeśli na przykład nie cytujemy per
rrianentme podręczników - o czym za chwilę)
Praca dyplomowa nie powinna bazować na cytowaniu pod
ręczników. Podręczniki należy wykorzystywać na kursach a pi
sząc pracę empiryczną, musimy umieć dotrzeć do źródeł i je
opracować Podręcznik raczej nie jest źródłem, lecz inne źródła
referuje, choć trzeba podkreślić, ze często bywa doskonałym
punktem wyjścia do poszukiwań
Na rynku są dostępne programy, które stworzą za nas kom
pletny spis literatury cytowanej Korzystanie z nich polega na
tym że za pomocą programu autor wstawia cytowania w swojej
pracy Potem program automatycznie generuje listę literatury cy
towanej i w stu procentach odzwierciedla ona wszystkie cytowa
nia które pojawiły się w tekście Niektóre z tych programów są
bezpłatne i trzeba przyznać, że bardzo dobrze spełniają swoją
funkcję (na przykład Zotero). toteż gorąco zachęcamy do ich
W ojolech K u le sz a , D a riu sz D oliński 123
stosowania Oszczędzają czas autora, sprawiają, że tekst jest
lepiej dopracowany, i usuwają ewentualne błędy w tym zakresie
Z doświadczenia wiemy jednak, ze warto na koniec się
przyjrzeć, czy program nie połknął przypadkiem jakiegoś
fragmentu (na przykład stron, na których artykuł się ukazał w
danym czasopi śmie), czy nazwa czasopisma jest poprawnie
zapisana (dużymi literami) i tym podobnie.
Przejdźmy do różnicy pomiędzy literaturą cytowaną a biblio brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
grafią Bibliografia to zestawienie wszystkich opracowań, w któ w dziekanacie A co począć w sytuacji, gdy nie zakończyliśmy
rych można odnaleźć dane zagadnienie i z których autor ko badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
rzystał Spis literatury cytowanej zaś odnosi się do źródeł, na
któro się powoływał i Które przytaczał w swoim tekście
Poprzyjmy to rozróżnienie następującym przykładem. Załóżmy,
że pisze my tekst o roli psychologu społecznej w rozumieniu
zachowań społecznych takich jak agresja Literatura cytowana
obejmuje wszystkie badania książki, artykuły, strony www i tym
podobne, które wykorzystaliśmy podczas pisania pracy
Bibliografia nato miast wskazuje prace dodatkowe, które co
prawda nie byty cy towane w tekście, ale można do nich
sięgnąć, chcąc pogłębić rozumienie niektórych zagadnień.
Zachęcamy także, aby nie wpadać w pułapkę
doczytywania. Często bowiem, zaczynając własne badania (i
pisanie pracy na nich opartej), dokładnie studiujemy literaturę.
Niektórzy badacze tak dogłębnie wertują literaturę przedmiotu,
że albo nie dochodzą do badań własnych (bo cały czas
znajdują coś co warto przeczy
tać i zacytować (uwaga na nadmierną muskulaturę' - zob roz
dział 1 2 J). albo nie mogą skończyć pisać swoiej pracy (z tego
samego powodu). Proponujemy swego rodzaju grubą kreskę,
linię demarkacyjną oddzielającą procesy pracy koncepcyjnej od
wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz
wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da
lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo tor
czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć ale
lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz
doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty
wama).
Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe jest
nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam pisanie
pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać, że
niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo
śoą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy
empirycznej jest tak ważne
35
Przy p isy
Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię
ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu rą i
tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy
jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem
prezentacji
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia
nie się, czy
(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak.
to warto to zrobić.
wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz
wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da
lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo tor
czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć ale
lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz
doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty
wama).
Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe jest
nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam pisanie
pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać, że
niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
w dziekanacie A co począć w sytuacji, gdy nie zakończyliśmy
badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo
śoą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy
empirycznej jest tak ważne
35
Przypisy
Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię
ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu rą i
tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy
jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za
 pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem

prezentacji
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia
nie się, czy

(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak.

to warto to zrobić.
(b) treść przypisu na pewno (es? tak kluczowa, jak nam się
początkowo wydawało - jeżeli rwe to proponujemy trwałe
usunięcie przypisu (sięgając do metody .domku z kart' -z o
b rozdział 8).

36

Z a łą c z n ik i
 skich)
A w ogóle to recenzenci są jak inni ludzie. Tytko bardziej...
Na końcu warto umieścić wszystkie załączniki, które są kluczowe
(podkreślamy: kluczowe! zdjęcie ławki, na której prowadzono
rozmowy, nie musi mieć znaczenia dla pracy) dla przeprowa
dzenia badania i pomogą czytelnikowi lepiej się zorientować w
jego przebiegu Dzięki nim możemy zaoszczędzić nieco miej sca w
tekście, gdyż referując niektóre aspekty metody badaw czej.
możemy robić to skrótowo, odsyłając jednocześnie czytel nika do
załączników umieszczonych na końcu pracy.
37
N a c o z w r a c a ją u w a g ę
r e c e n z e n c i?
Krótka i precyzyjna odpowiedź na lo pytanie nie jest możliwa
Tak jak róznmy się w odbiorze i ocenie tego samego filmu,
książki czy fotografii, tak różnią się recenzenci oceniający tekst
Podczas gdy jednego dane zagadnienie zainteresuje, drugi
ten sam fragment może skrytykować. Chcąc jednak
pozostawić jakiś cień wskazów
ki napiszemy, ze recenzent może zwracać uwagę na
(a) merytoryczne uzasadnienie prowadzonych badań (czy
wstęp teoretyczny uzasadnia konieczność przeprowa
dzenia badać? czy wstępie zaprezentowano zarów no
kanon wiedzy, jak i nowe doniesienia krajowe i zagra
nieme?);
(b) poprawność metody badań oraz narzędzi statystycz
nych;
(c) styl narracji oraz spełnienie wymagań formalnych (na
przykład lokalnych uwarunkowań, standardów edytor
I w ten sposób dobrnęliśmy do końca naszej próby opowiedze
ma o czymś, co strasznie trudno opisać Ba! Postaraliśmy się
.coś napisać choć proces pisana jest mozolny, niewdzięczny i
w zasadzie nigdy się me kończy Nie wiemy czy udało nam się
osiągnąć cel zarysowany na wstępie Ocenę pozostawiamy w
ręku (oku?) Czytelnika, czyli Twoim.
Wiemy iż część czytelników może być rozczarowana, /e
me są to jeszcze bardziej precyzyjne porady typu ..przepis na
bu dyń'. gdzie w jednoznaczny sposób podaje się. co trzeba
zro bić, by osiągnąć sukces a przestrzeganie tych rad sukces
w po staci pysznego budyn u gwarantuje W wypadku pisania
pracy dyplomowej z psychologu (i pewnie każdej mnej) taki
.przepis na budyń" jest po prostu niemożliwy Absolutnie
kluczowy |csl lu bowiem Twój pomysł. Twoje badania
empiryczne, a także Twoja wiedza, zarówno metodologiczna
jak i psychologiczna Niemoż liwy do uchwycenia jest proces
twórczy i przebieg współpracy z promotorem Twojej pracy'
Mamy jednak nadzieję, że dzięki naszym radom Twój pomysł.
Twoje badania i Twoja wiedza zo staną możliwie najlepiej
przedstawione w pracy dyplomowej I tego właśnie serdecznie
Ci życzymy'