Kulesza I Doliński "Jak Pisać Prace Dyplomowe Z Psychologii "

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 68

Jak pisać

Rady

prace
n ie ty lk o .

dyplom ow e
d la p s y c h o lo g ó w

z psychologii
WOJCIECHKULESZA

D A R IU S Z D O L IŃ S K I

Opracowanie 'edakcype M ałgorzata -aworska Koroklu Anna Mackiewicz

I? - Biblioteka s
.iwy Opracowan e graficzne i skłao P t* G eser O kładka i strony tytułowe studio projektowe fc visual

ISBN 978-83-66420-29-8

W ydanie pierwszo

*> > *.*** D o * D ri*a rr*a Azyrm *

Smak Słowa
ul Bohaterów Monte Cass no 6A
81-005 Sopot
te* 507-030-045
Copyn g « C 2020 by W cp a ch K Jesza Danusz D w ftskj ux3 W ydawrcN*) Smak Siew* w w w sm aksłow apl

wszysoae piewa -ii


Ksiazka ani żadna jg część n e n o że być publikowana an p ow M taa w ło rm e ełektronłcznej
oraz mecha-^cznef cez zgody wydawcy
W ydanie książki zostało dofinansowane
ze środków Uniwersytetu SWPS
(W ydzłrfy Psycnołogr w W arszawę i we W odaw u)
Nie sztuka napisać dużo. sztuka napisać mądrze. D a riu sz D o łió ski

Łatwo /est pisać trudno. Trudno /est pisać łatwo. W o jcie ch K ulesza

Książkę dedykuję moim Rodzicom.


Uczyli mnie (nie bez mego oporu) miłości do czytania,
szacunku dla języka i mowy, a wreszcie uważnej
komunikacji. Uzasadnienia (ustne i pisemne) wyroków
mojej Mamy stanowią kanon
uzasadnień sądowych. Mój Tata zaś wielokrotnie
uczył mnie precyzji słowa.
W ojciech Kulesza
S pis tre ś c i

13
W s tę p ......................................................................................................

CZĘŚĆI
Rady ogólne
17
R ozdział 1
Dba*ość o czyteinika (czyli cnw i a refleksji,
19
zam m zacznie się p .s a ć )............................ .............. .......................
Rozdział 2
23
Lejek (czyli od ogółu do szczegółu)................................................
Rozdział 3
Fuga (c z y i łącznik stosow any w ceram ice łazienkowej. 26
a n ie elem ent m uzyki klasycznej) ....................................................
Rozdzia' 4
Zabójcze pytanie .H arvard Business Review"
(czyli czy wiesz, co jest interesującego w Twoim tekście?)........
28
R ozdział 5
„A b a r a nie „ahaaa" (czyli zagajenie przy bufecie)........... .. .
30
R ozdział 6
38
Kam ienie m ilow e (czyli tw orzenie ram y Twoiego te k s tu ).............
R ozdział 7
46
Kam yczki m ilow
e................................................................................. Rozdzia' 8
P sz krótko i na tem at (zasada dom ku z kart czyli prostota 58
A*>ertn E rs le na om z ekonom ka słów R obina Vallach.era) . R
ozdział 9
S tołow a koncepcja akapitu (czyli zasiadanio przy pramu d o
kulinarnej u c z ty )......................................................... ................
60
Rozdział 10
Brak „a h a '" i kam ieni oraz kam yczków m ilowych
62
(błąd tyou .a lfa b e t O ACAB*)............................................................
Rozdział 11
Brak „aha! ’ i kam ieni oraz kam yczków m lowych
65
(błąd typu zbyt a m b tn y przew odnik w m uzeum )........................ R
ozdział 12
68
“ Opisywanie się (czyli nadm ierna m uskulatura)...........................

R ozdzat 13
Jak zacząć pisać? (akapit o tw ie ra ją cy)................................. ............. 69 Rozdział 14
Zokiwanio się w polu kannym (czyli pisanie na głos
Dowiedz zanim napiszesz) ..................................................... .............. 70 R ozdział 15
B rak naukowej kindersztuby
(czyi n^zn a o m o ść standardów edytorskich) . — 71 Rozdział 16
Przeoczone spacje, kropki i p rz e c in k i...................................... ......... 75 Rozdział 17
Czytam tytko ja (czyli brak 9parlngpartnera)..................................... 77 Rozdział 18
(Poranne) pupogodzm y profesora Jana S treaua • - 79
Rozaz-ał 19
le czasu ZBfnuft pisanie7 .................................................................— 60 R ozdział 20
Jak napisać skom plikow ano fragm enty’ . ............. ........................... 82 Rozdział 2 I
Kolejne fragm enty pracy jako nokładające się na siebie przeźrocza... B3 Rozdział 22
Jak nauczyć się dobrze pisać'’ ...........— . ................................. 36 R ozczaf 23
l e stron powinna rrveć praca*’ W ystarczająco m ało ............. 88 R ozdział 24
K opie to podstaw a ........................................................ .......................... 92 Rozdział 25
K opie są zabronione ........... .................................................................... 93

C Z Ę Ś Ć II
R ady d o tyczą ce k o le jn y c h e le m e n tó w p ra cy
Rozdział 26
W jakiej kolejność. p.sać pracę?. .......................................................... 97 Rozdział 27
Jaki tytuł pow.nna m ieć praca?
(Zaga,er'ie p-zy b u fe ce ra2 jeszcze). ................... 99 Rozdział 28
Jak napisać streszczenie'’ ............................................ .............. *02 Rozdział 29
Jak napisać w stęp teoretyczny?.............. .............................. .............. 104
ii

Rozdział 30
ja k opisać m etodę oadawczą? (Książka kucharska) 107 Rozdział 31
Jak opisać w yniki? .............. ....................................................... ........... 111 R ozdział 32
Jak opisać m etodę i wyniki7 (Rada zbo-cza) ................................. 113 RczdZ'3133
Jak napisać dyskusję7 ..... 115 R ozdział 34
Literatura cyłow ana D ibiiograf-a................ ............. .......... .. 120 R ozdzal 35
P rzypisy............................................. ......................................................... 125 Rozdział 36
Z a łączniki........................ 127 R ozcza l 37
N a c c z * . i .w agęrecenzv c *28 -
Wstęp

Pisanie to proces trudny, często bolesny i zawsze


czasochłonny. Natomiast nauka pisania to działanie, którego
me da się zakoń czyć. ponieważ trwa bez końca. Książka którą
oddajemy do rąk czytelnika, ma tę trudną drogę odrobinę
skrócić, sugerując rozwiązania, które - jak nam się wydaje -
mogą ułatwić pisanie prac dyplomowych naszym magistrantom
i doktorantom. Być
może niektóre z rad tu przedstawionych znajdą też zastosowa
nie w szerszym gronie adeptów psychologii i nauk pokrewnych.
Niniejszy skrypt przysporzył nam nie lada kłopotu Jeżeli pi sanie
jest trudne, bolesne i czasochłonne, to pisanie o pisaniu wydaje
się skrajną niemożliwością Jak bowiem opowiedzieć o procesie
twórczymi? Da się opowiedzieć o tym, jak czytać nuty. ba'
nawet o wykorzystaniu instrumentu, a mimo to jedynie nie liczni
dodają to coś co jest doskonałym wykonaniem zapisane go w
partyturze utworu Malarz czy totograł patrzą na świat tak samo
jak tysiące innych lecz tylko oni czasem zauważają coś, co
wyrazi się potem w dziele w nieznany dotąd sposób. Nielicz ne
grono reżyserów potrafi stworzyć dzieło filmowe przy użyciu
takich środków przekazu, które prowadzą do Oscara. Wirtuoz,
malarz, reżyser często me umieją opowiedzieć o boskim ak
cencie czyniącym dzieło. Podobnie jest z pisaniem tekstów na
ukowych Choć trudno nam będzie powiedzieć, co czym tekst
naukowy dobrym (łatwiej byłoby nam chyba określić, co czym
Jak zatem (lepiej) pisaó? Mistrz reportażu Ryszard Kapu
ściński, zapytany jak pisać, zdradzi! swój sekret mówiąc mniej
go złym), postaramy się tu pokazać kilka sposobów zmieniają więcei tyte. że najpierw pisze słowo i patrzy czy ma ono sens.
cych tekst na lepszy
Czy pasuje? Czy oddaje lo, co chciał? Następnie pisze kolej ne mieniu danej rady, wychodzącej poza ogólne stwierdzenie, źe..
słowo i proces myślenia zajmuje nie dwa razy więcej cza su, lecz warto pisać dobrze Jednocześnie mamy świadomość ograni
o wiele więcej gdyż nie dość, że należy odpowiedzieć na czenia tego zabiegu nie każda motalora będzie czytelna w ta
pytania o sens słowa, to jeszcze występuje ono w związku z kim samym stopniu dla wszystkich
drugim i trzeba ponownie ocenić sens i dopasowanie każde go Kilka ważnych zagadnień me znalazło się w tym opracowa niu.
z nich A potem kolejne słowo. I kolejne Az powstaje zdanie, Nie poświęciliśmy zbyt wiele miejsca współpracy z promo torem
które poddaje się ocenie a później akapit z równą starannością i organizacji pracy na seminarium magisterskim, gdyż zarówno
oceniany Zwróćmy uwagę ze nawet Mistrzowi pisanie przycho promotorzy, jak i magistranci się różnią a każde se minarium ma
dzi z trudem i należy do tej trudności przywyknąć, stopniowo ją swój unikatowy charakter Nie zastanawiamy się, czym jest
pokonując (naukowa) prawda, ponieważ musielibyśmy napisać rozprawę
Niektórzy czytelnicy mogą zauważyć, zo być może jedm lu filozoficzną Nie omawiamy formalnych wymogów wo bec prac
dzie - jak wspomniany Mistrz - mają większy dar pisania niz inni dyplomowych z psychologu, które me tylko się różnią między
Nikt jednak nie rodzi się z umiejętnością pisania Każdy z nas ośrodkami, lecz także zmieniają się w czasie Nie wska zujemy
wielokrotnie mierzył się z własnymi ograniczeniami I choć jed co podlega ocenie recenzentów ani jak pracują recen zenci
nym pisanie przychodzi łatwiej, a innym trudniej, wszyscy musi Każdy recenzent przeoeż inaczej analizuje przedkładane mu
my się tego uczyć Ta trudna nauka jest również drogą autorów dzieło Nie napisaliśmy zbyt dużo o funkcji i metodach za
tych słów Obaj szliśmy nią długo i nadal z mozołem maszeruje rządzama przyj)isami Uważamy, że należy ich unikać Być może
my. Mamy nadzieję, ze nasze opracowanie pomoże ową naukę za krótko piszemy o funkcji akapitu -1 tak dalej, i tym podobnie.
przyśpieszyć tym którzy czytają te słowa Pisanie tekstów naukowych to retoryka, marketing i sprze
Pisanie tekstów naukowych z psychologii rządzi się kilkoma daż idei przy c/ym sprzedaż nie oznacza obrotu gotówki, lecz
specyficznymi dla tego nurtu regularni K ilki z nich prezentujemy zaszczepienie w czytelniku wiedzy i zainteresowania. Retoryka
dalej i są one zgrupowane wokół dwóch zagadnień (1) ogólnych zaś me oznacza (jak sądzą niektórzy) manipulacji, ale konstruk
rad oraz (2) szczegółowych wskazówek odpowiednich dla okre cję wypowiedzi Zachęcając do retoryki, marketingu i sprzedaży,
ślonych fragmentów tekstu empirycznego Niezależnie od tego chcielibyśmy wraz z niniejszym ojjiacowamem wyposażyć czy
W ojciech K u lesza. D ariu sz D oliński 15
telników w kilka narzędzi ułatwiających opakowanie idei
tekstem, który przeistoczy ową ideę w pracę dyplomową
o którym z tych dwóch nurtów piszemy, często wykorzystujemy
metafory, obrazy i przykłady Mają one pomóc w dobrym zrozu

Jak pisać
Rady

prace
n ie ty lk o .

dyplom ow e
d la p s y c h o lo g ó w

z psychologii
WOJCIECHKULESZA

D A R IU S Z D O L IŃ S K I

CZĘŚĆ I

R a d y o g ó ln e
Jeżeli trzymasz w ręku tę książkę, to najprawdopodobniej nie tokiem Twojego myślenia będzie się odbywać na wyboistei dro
długo zaczniesz pisać tekst empiryczny, czyli taki. w którym za dze. często pozbawionej drogowskazów i nierzadko wiodąc na
prezentujesz wyniki swoich badań. Zanim to jednak uczynisz, manowce lub w ślepe zaułki
zastanów się. jaka jest podstawowa cecha książek i artykułów Oto kilka rad, które wygładzają wyboje i wskazują drogę, jak
(popularno)naukowych, które wysoko cenisz, do których lubisz uniknąć zagubienia w wywodach W trakcie pracy nad tekstem
wracać i o których rozmawiasz z przyjaciółmi. warto wdrażać te zalecenia po kolei, w pełni realizując dany

Cechą szczególnie dla nas ważną jest narracja Logiczna, etap przed przejściem do następnego.

klarowna, zachęcająca do namysłu i dyskusji, syntetyzująca


wiedzę, prowadząca czytelnika przez tok rozumowania, a jedno
cześnie porywająca, zaskakująca. Owa dobra narracja to wielka 1
zasługa autora często okupiona nie lada wysiłkiem Dzięki za
miarowi i wysiłkowi autora Ty jako czytelnik chłoniesz tekst, po D b a ło ś ć o c z y te ln ik a
tykasz go sprawiając sobie intelektualną ucztę. Tego Ci właśnie (czyli c h w ila re fle k s ji, z a n im z
życzymy: aby czytelnik Twojego tekstu tak się czul. Aby narracja a c z n ie s ię p is a ć )
wychodziła ku odbiorcy, a nie powodowała ze podążanie za
studenta), staranny zamysł prelegenta, który wgryzł się w pro
blem, dzięki czemu umie o nim opowiedzieć prosto, nie bana
lizując jednak zagadnienia, a jednocześnie budząc zaintereso
wanie. Zapewne wykładowca spędza kilka razy więcej czasu

Jak można zadbać o czytelnika i o jego wygodną podróż drogą nad przygotowaniem prelekcji, niz ona trwa (a w każdym razie

wyznaczoną przez autora tekstu? Niestety, twórca musi się so powinien tak robić).

lidnie napracować, gdyż aby coś było łatwe dla odbiorcy, naj Nie inaczej dzieje się w wypadku tekstu Jeśli odbiorca go me
rozumie, to wina leży po stronie autora a me - jak czasem chcą
pierw musi natrudzić się nadawca. Trud zobrazujemy prelekcją
cenionego wykładowcy, którego z przyjemnością się słucha, w twórcy - ograniczeń po stronie czytelnika czy słuchacza Zanim

lot zapamiętując skomplikowane treści. 7auważmy, że takie zaczniesz pisać, zastanów się, |ak zamierzasz przepro wadzić

podziwu godne skutki to zasługa mówiącego (a nie geniuszu przez ten ocean wiedzy zainteresowanego wędrowca.

20 J n k p ilin ' prno® d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii? W ojciaoh K ulesza, D ariu sz D oliński 21


oraz nieumiejętność budowan a narracji uniemożliwią popro

P< p erwsze musisz wylać sporo jxjtu intelektualnego bo me wadzenie tą drogą czytelnika Pospieszne chodzenie na skróty,
można w kilka chwil wymyślić doskonałego tytułu (sami mieli częste ekskursje w boczne uliczki i ślepe zaułki, niepowiązane
śmy me lada kłopot z tytułem tego opracowania i dyskusje nad z głównym wątkiem powodują ze odbiorca poczuje się zagu
mm zajęły nam masę czasu), opracować tekstu streszczenia i biony. Na przykład, jeżeli większość narracji będzie traktować o
Ink dalej lo po prostu niemożliwi) Po drugie potrzebujesz tym ze John był kierowcą wielkiej ciężarówki albo ze wu| Johna

czasu gdyż nawet najbardziej doświadczeni autorzy nie two rzą hodował awokado. to możemy zakładać iż kupiliśmy powieść o

kilku stron doskonałego tekstu naukowego w zaledwie je den ludziach drogi albo o hodowcach awokado. 0 motory/, ic j albo o

dzień. Po trzecie wreszcie musisz prowadzić czytelnika niczym rolnikach A jeśli na końcu lej motoryzacyjno rolniczej opowie ści

przewodnik po przeładowanym eksponatami muzeum wiedzy padną strzały w kierunku jakiejś kobiety, to pojawi się pytanie:

Posłużmy się przykładem ilustrującym te założenia Niech „Ale o co chodzi? Jeżeli takie pytanie się pojawia to znaczy, ze

będzie mm powieść o tragicznie zakończonym romansie Pisząc autor nie zadbał o czytelnika Gdzieś go zagubił lub zaprowadzi

pierwsze zdanie, autor wie, że w ostatniej scenie, odbywającej w inne miejsce mz zamarzał Nie natrudził się wystarczająco, by

się w (pokoju hotelowym zazdrosny John zastrzeli Mary Twór zaplanować konstruki ję i narrację Dlatego właśnie w dalszych
częściach tego poradnika poświęcimy wiele uwagi planowaniu.
ca zdaje sobie sprawę, że najpierw czytelnik musi się dowie
Twoje pierwsze zadanie to wyczulenie na czytelnika na to. cze
dzieć iz bohaterowie kiedyś się poznali i ze było im ze sobą na
go mu potrzeba, aby zrozumieć Twój przekaz Myśl o odbiorcy, a
tyle dobrze, aby zaczęli być parą Musi więc zaplanować
nie o aulorze, czyli o sobie. Tekst jest metodą prowadzenia
pojawienie się p^rwszych oznak niezdrowej zazdrość Johna me
czytelnika drogą myśli, idei. którą masz do przekazania a me
zaszkodzi przy tym ukazanie charakteru Mary, nader skłon nej
celem samym w sobu •
do Mirtów (bezsensowny byłby wybuch zazdrości w ostał mei
scenie gdyby wcześniej me pojawiły się podobne sympto my) Jak zatem myśleć o odbiorcy, a me o sobie jako autorze’

W którymś momencie należy toż wpleść w tok opowieści Przydatna może się okazać wskazówka Zeamego. czternasto
wiecznego aktora japońskiego, który radził, aby me myśleć o
broń wszak John musi mieć czym dokonać zbrodni, trzebu więc
tym. jak coś zagrać na su-nie ale o tym, jak to co się zagra
opowiedzieć o tym. jak poszedł i ją kupił Wszystkie te cza so
odbie rze widz
chłonne przygotowania autora są konieczne, aby w logicznej
konsekwencji nastąpiła tinałowa scena Pośpiech, brak wysiłku Ostatnia rada pomagająca skupić się nu perspektywie od biorcy.
a nie nadawcy to co piszesz, powinno być czytelne i zro zumiałe dziedziny poruszanei w danym tekście Studenta trzebu wyedu
dla adepta psychologii który wprawdzie liznął trochę literatury kować, nie tracąc przy tym |ego zainteresowania To nie może
ze wstępów do licznych kursów, ale na pewno me zna być suchy wykład ex c a th e d r a , lecz żywe seminarium naukowe,
w którym słuchacz zatopi się w narracji prelegenta kib autora. Aby
tak się stało, musi jednak poczuć że ktoś stara się mu wszystko

wytłumaczyć 2

L e je k (czyli o d o g ó łu
d o s z c z e g ó łu )

Bardzo trudny w odbiorze jest tekst bez struktury, czyli bez lo


gicznego wynikania kolejnych treści, które nie prowadzą do żad
nych konkluzji (zob. opisany przed chwilą przykład Johna strze
lającego do Mary - rozdział 1). Jedna z metod wybrnięcia z tego
kłopotu polega na prezentowaniu treści, poczynając od kwestii
ogólnych, poprzez konkretyzację a kończąc na precyzyjnej kon
kluzji i podsumowaniu.
Powróćmy do przykładu Johna N e ma sensu pisać, że za
strzelił Mary, a potem tłumaczyć, iz byt kierowcą ciężarówki wy
chowywanym przez wuja albo że poznał Mary Podobnie jest
z tekstem naukowym. Nie zaczynamy od przedstawienia szcze
gółowego celu pracy, bo czytelnik jeszcze nie wie, na jakim grun
cie będzie się poruszał {na przykład na obszarze psychologii
społecznej). Umieszczenie celu zaraz po ugruntowaniu teoretycz
nym również jest niewłaściwe, gdyż nie ma logicznego przejścia
między ogółem (wstęp) a szczegółem (cel pracy).
Reguła, o której mówimy, me jest jednak sztywna. Na po
czątku można zasygnalizować cel. poświęcając na to jeden czy
dwa akapity, a dopiero potem zastosować strategię lejka Typowa
24 Juk pisać praca dyplomowe z psychologii? ____ dzi rio odkrycia prawdy. W odniesieniu do Johna i Mary wyglą
dałoby to mniej więcej tak: „Gość hotelu, w któiym zatrzymali się
powieść kryminalna czy film tego gatunku zbudowane są tak ze tez Mary John usłyszał strzały zadzwonił na poleję Okazało Się,
mordercę poznajemy na samym k o ta Ale w znakomitym seria ze John popełnił morderstwo. zab<ł swoją zonę John i Mary
lu P o ru c z n ik C o lu m b o widzowie znali mordercę od razu • mogli uchodzili za szczęśliwe małżeństwo Co więc się siało, ze doszło
śledzić, jak oficer policji z wydziału zabójstw stopniowo docho do tragedii? I dopiero wtedy rozpoczynamy od sceny w której
John i Mary się poznali... powrócimy do Johna i Mary. zobrazujmy brak łącznika w zda
W tekście mniącym być pracą magisterską czy doktorską niach wypowiedzianych przez jednego z nas „Wczoraj w War
również możemy na samym początku bardzo ogólnie określić, szawie iiyio ciepło. Zjadłem z dziećmi gofry". Na pierwszy rzut
co badaliśmy i co odkryliśmy ale p»otem musimy juz konse Oka wszystko jest w porządku Dowiedzieliśmy się o lokalizacji
kwentnie stosować regułę lejka autora słów, o tym. jaka była pogoda i co zjadł w towarzystwie
Tak więc niezależnie od tego. czy ten wstępny element się dzieci Zauważmy |ednak brak związku pomiędzy kwestiami.
pojawi, czy nie. proponujemy układanie tekstu kolejno omawia Spoiwem łącznikiem czy tugą może tu być dodatkowa infor
nych treści, zgodnie z kształtem narzędzia, które wykorzystuje macja ze gdy jest ciepło, to przypominają mi się wakacje z
się Jo nalewania soku do butelek: stopniowe przechodzenie od dziećmi, podczas wakacji zawsze jemy gofry i stało się to
ogółu do szczegółu Czytelnik na początku poznaje treści ogólne 20 J u k p i s a ć p r a c e dy p lo m o w e * psychologii?

potem są one konkretyzowane az do momentu, gdy cel pracy


zostaje bardzo szczegółowo określony i wynika on 7 wcześniej naszą rodzinną tradycją* Ta dodatkowa informacja łączy dru

przedstawionych zagadnień. Wspomniane wynika me osiągamy gie zdanie z pierwszym.

me tylko dzięki łojkowi lecz także poprzez stoso wame fug. czyli Podobny zabieg możemy przeprowadzić w historii Johna i
przejść między wątkami Tę technikę omawiamy w następnym dokonanej przez niego zbrodni Przypomnijmy, ze czytelnik może
rozdziale czuć się zagubiony, gdy próbuje łączyć osobę główne go
bohatera z wujem, awokado. ciężarówką Mary, zazdrością i
bronią. A przecież z kolejnych stron powieści mógłby się do
wiedzieć, ze John był wychowywany przez starego wuja. który
był oziębły emocjonalnie Uwagę poświęcał hodowanym przez
3 siebie owocom awokado. a dorastające dziecko coraz bardziej
łaknęło uwagi i akceptacji; źle znosiło odrzucenie przez wuja.
F u g a (czyli łą c z n ik s to s o w a n y Owa samotność i potrzeba akceptacji była podsycana przez
w c e r a m ic e ła z ie n k o w e j, a n ie zawód, jaki John zaczął wykonywać we wczesnej dorosłości.
e le m e n t m u zy k i k la sy c z n e j) Kierował wielotonową ciężarówką, przemierzając bezkresne
trasy Rozwijająca się w późniejszym życiu Johna samotność
prowadziła do lęku przed ludźmi i sprawiła, ze kupił bród. aby
móc odeprzeć ewentualny atak. Podczas jednego z postojów
poznał kelnerkę Mary, pierwszą od lat kobietę, która poświęciła
Częstym błędem jest pisanie kolejnych treści bez ich powiązania mu uwagę - 1 tak dalej.
7 uprzednio poruszonymi wątkami. Tego rodzaju błąd prowadzi Spoiwo kolejnych łragmentów tekstu można zatem porów
do zagubienia czytelnika Na przykład |ak odbiorca powieści ma nać do fugi. którą się kładzie pomiędzy ceramicznymi płytkami
powiązać Johna broń, ciężarówkę i awokado hodowane przez w kuchni czy w łazience. Często jej lunkcja jest wyłącznie de
wuja? koracyjna, bo przecież ługi nie są konieczne pomiędzy wysoko

Mmej doświadczonym autorem wydaje się ze pis inie na jeden umieszczonymi płytkami, gdzie nigdy nie dotrze woda. Ale ich
temat, tworzenie kolejnych akapitów czy rozpisywanie nałożenie poprawia estetykę, zmienia wygląd miejsca, w którym
następujących po sobie rozdziałów jest wystarczającym spo umieszczona jest glazura
iwem łączącym omawiane kwestie Niestety, tak nie jest i zanim W tekście naukowym odpowiednikiem płytek są kolejne
zda nia. akapity i rozdziały Fugą jest myśl. która łączy kolejne nia artykułu zachęcała autora do odpowiedzi na pytanie: „Dla
wąt ki. Fugi powodują, że przejście między treściami jest czego zapracowany menedżer powinien przeczytać ten tekst?"
płynne Sądzimy, że to pytanie jest absolutnie kluczowe i powinno być
__________________________ Wojclooh Kulesza, Dariusz Pollńakl 27 stawiane każdemu autorowi Odpowiedź natomiast powinna być
krótka, zachęcająca do przeczytania i... trafna.
estetyczne, a przede wszystkim logiczne Dzięki fugom czytel nik Tak postawione pytanie zmienia optykę twórcy z tego. co chce
me odnosi wrażenia poszarpanej narracji (lub. co gorsza, jej powiedzieć, na to, co chce. aby czytelnicy zapamiętali Pytanie
braku) nie ram się o osłre boki płytek (tu: kolejnych fragmen tów oddaje bowiem istotę każdego tekstu: przekazanie wie dzy. a nie
tekstu), me jest nieprzyjemnie zaskakiwany zmianą faktury chwalenie się. ze ją mamy .Harvard Business Review' zmuszało
powierzchni. autora do zastanowienia się nad sednem artykułu, nad
Sygnalne zastosowanie fugi można dostrzec w ostatnim wehikułem całej narracji, który będzie jednocześnie spoiwem
zdaniu rozdziału 2 Zapowiada on przedstawienie fugi w kon wszystkich treści. Udzielane odpowiedzi „bo to ciekawe’, „bo
tekście tego, co zostało omówione wcześniej. mało osób o tym wie", -bo to dynamicznie rozwijająca się dzie
Dodatkowo zobrazujemy fugę akapitem zamykającym, który dzina" me są w żadnej mierze wystarczające. Trudno przecież
właśnie czytasz Jest on przejściem łączącym omawiane treści z Kulowa, Dariuoi Doliński 29

kolejnymi. Fuga jest więc odpowiedzialna za płynność narracji.


Zastanówmy s»ę teraz, skąd wziąć płytki czyli treści. Kolejne wyobrazić sobie autora, który twierdziłby ze pisze tekst nudny,
dwa kroki będą przygotowywać autora (pamiętającego o na temat wszystkim doskonale znany, będący .przeżytkiem na
zasadzie ługi) do napisania tekstu. Zapraszają też do uki . którym nikt od dawna się nie zajmuje.
zastanowienia się nad tym, „co ja w zasadzie mam do Na tym wstępnym etapie myślenia o tekście naukowym pro
powiedzenia" i „jak to skleić". ponujemy generować dwie-trzy różne odpowiedzi, ponieważ w
ten sposób przyglądamy się swojej idei z różnych perspektyw,
szukając najbardziej nośnej. Odpowiedź powinna być krótkim i
samodzielnym fragmentem tekstu Musi być napisana klarow
nym językiem który zrozumie redaktor .Harvard Business Re
4 view”. a nie profesor reprezentujący jakąś wąską dziedzinę na
uki, w której ramach powstaje nasz tekst Nie może być jednak
Z a b ó jc z e p y ta n ie trywialna, me może spłycać zagadnienia ani traktować czytelnika
„ H a rv a rd B u s in e s s R e v ie w jak dziecko. Zobaczmy, jak można formułować taką odpowiedź,
” (czyli czy w ie s z , c o J e s t a przykładem mech będzie technika „Aha”.
in te r e s u ją c e g o w T w o im te k ś c ie ? )

5
Kilka lat temu jeden z nas przygotowywał się do opracowania
tekstu dla .Harvard Business Review', pisma przeznaczonego „A ha!”', a n ie „ a h a a a ”
dla wysokiej kadry zarządzającej ówczesna procedura składa (czyli z a g a je n ie p rzy b u fe c ie )
na kort ij)iiterze/telefonie/Lii >lucie, przoc ji. |< I. ić Facebook; i O
i Ikla dającna buk to. na eonie masz siły. zauwazusz. że
naprzeciwko Ciebie siedzi elegancko ut/ana
czterdziestoperołetnia kobieta, która w tym samym czasie

Gdy jeden z nas koóczył pracę nad doktoratem pewien wybitny odkłada gaz**?ę Klika wymienionych zdań pozwala Ci się

uczony, reprezentujący całkowicie odmienną dziedzinę nauki, zorientować, że jest ona bardzo doświad czoną i c< moną

zapytał: „Powiedz ml o czym |est twó| doktorat? Autor pracy nauczycielką geografii, która właśnie wraca do domu z równie
intensywnego kursu dokształcającego Wypytu jesz ją o zajęcia.
iniósl ręce. którii zamierza! wykorzystać do wyjaśnienia złożono
Potem role się zmieniają i ona pyta Ciebie
ści mater Po kilku próbach zakończonych n i- ktiidnym duka
niem doktorant wybrną*, mówiąc ze niemożliwe jest wyjaśnienie - Co pan(i) robil(a) w .. [tu nazwa miasta z którego wyje

zawiłości te) pracy komuś spoza psychologii Słuchający odr.6,' chaliście]^

się do tej odpowiedzi krótko i dosadnie: „Jeżeli w kilku zdaniach - Wracam ze studiów odpowiadasz

me umiesz mi powiedzieć, czym się zajmujesz to jeszcze sam - O. to bardzo ciekawe1 A co pan(i) studiuje? - pyta na
tego n;e w esz* Oczywiście adresat tych stów żywo zaprze c/ył uczycielka
„Jak to nie wiem? Latami prowadziłem badania, policzyłem - Psychologię - odpowiadasz.
dane wyszło nu sporo ciekawych rezultatów Dwa łuta czytałem - Ooo* Bardzo mme interesuje psychologia! A na klórym
literaturę' W punkcie ksero oprawiłem opasły tom opatrzony ty roku pan(i) jest? - pyta nauczycielka
tulem -Praca doktorska- Jak to NIE WIEM?' Lata później ów - Rozpoczął się piąty rok mojej przygody na uniwersytecie j
doktorant zrozumiał, że umieiętność esencjonalnego przedsta powoli trzeba )uż zamykać ten etap w życiu - pada Twoja od
wienia tezy niespocjaliście jest papierkiem lakmusowym tego, powiedź
- A, to pewnie pan(i) pisze pracę magisterską, tak? - pyta
' w odniesieniu do pisania tekstów naukowych ojcem tego nauczycielka.
terminu jest prołesor Anarzei Nowok - Tak - odpowiadasz.
Doiin»M 31
- A jeżeli można wiedzieć, to o czym? - drąży nauczycielka. - 0

czy autor wie co chci.it powiedzieć Nie jest bowiem tuk. ze :1 .2 3 .4 .5 - wypowiadasz do pięciu prostych zdań. po których

napisanie pracy oznacza, iz piszący to wi<• 7 kolei dóbr. i odpo nauczycielka powinna zakrzyknąć: „Aha! To bardzo cie kawę!

wiedź istotnie zwiększa szanse na skuteczne formułowanie ług Proszę mi natychmiast więcej opowiedzieć'!!" Jeżeli od

łączących kolejne treści konkretyzujące różne zagadnienia (zob powiedź będzie brzmiała: „Ahhaaa Nooo taaak... Ciekawe .. Nie

zasadę łojka - rozdział 2) Przetrenująly więc formułowanie od orientuje się pan (i), czy w tym składzie jest WARS? Chyba czas

powiedzi wspomnianemu naukowcowi na herbatkę, prawda? Bo wie pan(i). ja oprócz geografii to lubię
pić dobrą herbatę”, to znaczy, ze chybiłaś lub chybiłeś W
Wyobraź sobie że zmęczona lub zmęczony wracasz z bar dzo
pierwszym przykładzie udało się nie tylko przykuć uwagę, lecz
intensywnego kursu na Twojej uczelni Zajęoa trwały od 8 30 do
21 przez dwa ko le je dr u. odbyło się kilka kolokwiów znako mite także wzbudzić zainteresowanie. Jest on doskonałą odpowie
wykłady zmusiły Cię c lo wytężonej uwagi i wściekliigu noto dzią dła wspomnianego wcześniej naukowca. Drugi przykład

wania Jadziesz teraz cfo domu ostatnim (Dociągiem i czeka Cię natomiast jest chyba zbyt często obecny w pracach początku
długa podróż Twoje znę< zenie jest tan wielkie, ze n»e chce Ci jących autorów.
się nawet czytać książki rozwiązywać krzyżówek i su. i ku grać Oto kolejny przykład Odbywa się niedzielny rodzinny obiad
Będzie na nim seniorka rodu, Twoja babcia. Dawno jej nie widzia
łaś (lub nie widziałeś) i wiesz, ze będzie Cię przepytywać z 34 J a k p is a ć p r a c e d y p lo m o w e i p sychologii?

Twoje go życia kiedy ślub. jak tam na studiach i tym podobnie


Studia to na tę swobodę, dziesiątki lat trenując gamy. Ta swoboda fest
ważny temat Waszych rozmów ponieważ babcia finansuje Twoją niewskazana na początkowych etapach kariery autora tekstów
edukację na uniwersytecie w innym mieście Zasiadasz z babcią naukowych Zaczynai więc od .aha! ", unikaj freestyle'u i bez
do stołu i rozpoczyna się rozmowa względnie ćwicz gamy (czyli po prostu pisz jak najwięcej)

- Co tam u ciebie? - pyta babcia


Dobrze, babciu najukochańsza! Kończę juz pisać pracę B „ A h a !" m u s i b y ć k r ó tk ie .

magisterską - odpowiadasz Maksymalnie cztery do pięciu prostych (a me wielokrotnie zło

- O! A o czym ona jest? - dopytuje się babcia żonych) zdań.

Myślisz o krótkiej treściwej i porywającej odpowiedzi, bo .Aha!" to jak trzydziestosekundowa reklama produktu Musi
chcesz pokazać, że naprawdę warto łożyć na Twoją edukację. podkreślić najważniejszą cechę Tę właśnie, która sprawi, że
Usłyszawszy Twoją odpowiedź, babcia powinna zakrzyknąć: klienci sięgną po ten produkt. Zauważ, że produkty mają wiele
„Aha! To bardzo ciekawe! Jak dobrze jest studiować!" To spra cech. ale twórcy reklam podejmują decyzję co będzie wehiku

wa krytyczna, ponieważ Twoje młodsze rodzeństwo też liczy na lem, czy też kołem zamachowym reklamy. W pewnym okresie
sponsora w osobie babci. Twoja odpowiedź i entuzjastyczny dominacja znanej wszystkim lirmy McDonald została zagrożona
okrzyk babci mogą niejako ufundować ich marzenia o wyższym przez aktywne działania marketingowe innych barów fastfoodo
wykształceniu. Jeżeli natomiast usłyszysz (i siłą rzeczy usłyszy wych McDonald odpowiedział na ten atak reklamą pokazującą
też Twoje rodzeństwo): „Ahaaa.. To ślicznie Brawo Możesz szczęśliwe dzieci pałaszujące hamburgery i frytki oraz hasłem
podać kluseczki do rosołku?', to juz i Ty, i Twoi bracia czy sio mówiącym, ze rodzinna wizyta w barze tej sieci to gwarancja by

stry wiecie, że sponsor wycofa swoje zasoby finansowe i szanse poczuć się dobrym rodzicem Jeden argument! Ale wystar czył w
zostały utopione niczym kluseczki w rosole. zupełności McDonald znów stał się niekwestionowanym
liderem.
To pierwsze „aha!" jest Twoim celem. Właśnie to „aha po
W wypadku pisania taki argument marketingowy musi być
winno być szkieletem konstrukcyjnym Twojego lejka. To ono za
pewni lejkową narrację i sprawi, ze łatwo wypełnisz fugami ko spójny i bardzo zwarty: ..aha" po prostu musi być krótkie
lejno przedstawiane treści
A oto kilka rad, jak projektować .aha1', unikając „ahaaa'. C P o w in n o b y ć c ie k a w e .

Reklama musi przyciągać, intrygować, zachęcać do poznania.

A Nle-freestyle (czyli po co piszemy ..aha!"?). Zdarza się, że Podobnie fest z tekstem Jeżeli Ciebie on nie porywa, to na pew

autorzy zakładają, iz usiądą i napiszą”, ze nastąpi freestyle, no me porwie odbiorców. Pracuj nad „aha!" dotąd, aż poczujesz,

podczas którego uruchomi się proces pisania prowa dzący do że ono Cię porywa.
W ojciech K u te r D a n u s i D oliński 3S
napisania pracy. Z naszego doświadczenia wynika, ze pisanie
bez planu, swoboda twórcza i szaleństwo tworzenia czegoś z
D. N ie je s t s tr e s z c z e n ie m p ra c y .
niczego rzadko bywają sensowne a jeżeli się pojawia ją. to
Podobnie jak w reklamie, która nie referuje całości produktu,
raczej po wielu latach ciężkiej i systematycznej naukowei orki z
lecz jedną, wybraną cechę, streszczenie jest osobną formą w
piórem (czy klawiaturą) w ręku Przykładem są muzyczni
arty kule naukowym lub w pracy dyplomowej. Do tej kwestii oczy
wirtuozi. Potrafią om a d h o c wspaniale zagrać, zaskoczyć nową
wiście jeszcze w lej książce wrócimy bo streszczenie jest nie
interpretacją Ale jest to możliwe dlatego, że ciężko zapracowali
zwykle ważnym elementem zarówno pracy magisterskiej, jak i Amerykanin, szykując się do rewanżu. Tspat. jadt i trenował z
doktorskiej. Pstrowskim Jego zdjęcia były wszędzie!*
W tej ostatniej radzie dotyczącej konstrukcji .aha' chce my
E M u s i m ó w ić o T w o ic h b a d a n ia c h . powiedzieć, ze podobnie jest z dobrym „aha Kiedy |uż je
Zdarza się bowiem wymyślić „aha!". które jest kapitalne, ale., me wybierzesz (z co najmniej dwóch - zob- punkt F) to rozmy śJaj o
ma związku z napisaną pracą albo ów związek jest nader mm. twórz narrację sprawdzaj, czy łatwo je przywołujesz w
wątpliwy. Podobnie jest w reklamie - nie obiecuj czegoś, czego myślach Łatwość bowiem jest dobrym wskaźnikiem tego. czy
Twój produkt nie oleruje (choćby ta cecha była bardzo atrakcyj .aha'" jest intuicyjne i czy dobrze odgrywa swoją rotę. Jeżeli dla
na i z pewnością napędziłaby sprzedaż). Ciebie takie nie jest to na pewno me będzie dla czytelnika M ej
.aha! na kohcu języka z tyłu głowy i na monitorze komputera, na
F G d y ju ż w y m y ś lis z „ a h a !" I s tw ie r d z is z , ż e Jest d o b r e ... z a c którym powstaje Twoja praca (co przyda się przy pisaniu pla nu
z n ij o d p o c z ą t k u . O p r a c u | n a s t ę p n e , z u p e ł n ie in n e pracy do którego przejdziemy już niedługo)
„aha". Spróbujmy poćwiczyć pisanie „aha!' dla jirzykladowego
Nieżyjący juz profesor Zbigniew Pietrasiński podczas prowa tekstu naukowego (który rzeczywiście powstał) Przyjmijmy, ze
dzonego przez siebie kursu na temat twórczości zapytał jed chcieliśmy w mm przedstawić efekt kameleona (czyli taki ze
nego z nas ludzie automatycznie i nieświadomie się naśladują a to naśta
- Dziękuję za tę (pisemną) pracę ale mam pytanie: czy ona down :two przynosi naśladowcy wiele korzyści Interesowało nas
W o jd a ch K u lo n a . D a r io .. D oliński 37
jest dobra?
- Oczywiście1 Najlepsza1 - padła odpowiedź
sprawdzenie czy jeśli ludzie będą w h “dzieli, że są naśladowani,
- A skąd pan wie, że jest najlepsza? _Na|" oznacza coś lep to będą mniej ulegli mz ci, którzy me byli świadomi tej techni ki
szego od czegoś innego, do czego można się odnieść przez po wpływu społecznego Sformułowaliśmy następując, .aha1
równanie. Przedkładana przez pana praca ło która z serii innych „Zapewne Pani nieraz widziała, ze podczas rozmowy ludzie się
stworzonych przez pana skoro pan wie. ze jest „naj*? - naśladują Gdy jedna osoba gestykuluje, druga robi podobnie
Napisałem tylko tę jedną pracę. Ale ona jest najlepsza. gdy pierwsza się nachyla, to druga zaraz s»ę podobnie zachowa
38 J a k p l*«ć p r a c a dyplom ow e * p.yeholo«IIT
Psychologia pokazuje, ze skutkiem naśladowania jest uleganie
naśladowcy oraz lo. ze ulegamy całkowicie nieświadi >mie. me
- Proszę napisać więcej - poradził profesor Pietrasióski
wiemy bowiem, ze byliśmy naśladowani W naszym badaniu
Podobnie jest z .aha!' Nap.sz kilka (co najmniej dwa) zu pełnie
chcemy sprawdzić, co się starve, gdy uprzedzimy o tym ludzi a
różnych .aha!" stawiających na głowie poprzedni kon cep!
potem zaczniemy ich naśladować czy nadal będą ulegli?’
Kolejne aha'" to szukanie nowej narracji, nowego sposo bu
**«
opowiedzenia o swoich badaniach

Podsumujmy .aha!*. Jest ono pomysłem na reklamę albo na


G , Ż y j z „a h a !” . piosenkę Formy te są na tyłe krótkie że można opowiedzieć je d n
Zwr : .żyj z aha'‘ : ocf ocfei z filmu dokumentalnego p! W o jo w ­n ik ' “ ą historię albo przedstawić jedną cechę Jeżeli /byt wiele chi emy
i Wojciech Blawut). w którym przedstawiona jest sylwet ka opowiedzieć lub pokazać, to osiągniemy elekt w po
znakomitego kickboksera Marka Piotrowskiego. W jednej 7
staci pr/ekombinowunych wzorów na ścianach w łazience nie
pierws/ycn scen filmu widzimy amerykahskieg<) sportowca który spójnych kazań wygłaszanych z ambon i .. tekst*, w naukowych
opowiada o utracie pasa mistrzowskiego na rzecz Pola ka
które me wiadomo dokąd prowadź.« ..Aha1 ma być Intelektual n
e ożywcze myślowo atrakcyjne zarówno dla autora jak i dla metoda wydaje się redukować to zagrożenie.
odbiorców
1. Pisanie planu należy rozpocząć od stworzenia „aha!". 2.
Następnie trzeba |e umieścić w widocznym miejscu (przy
klejając na monitorze, zapisując w stopce tekstu i tym
podobnie). Będzie ono punktem odniesienia do każdego
6 punktu, testem, czy dany punki rzeczywiście prowadzi tam,
dokąd planowaliśmy.
K a m ie n ie m ilo w e 3. Myśląc o planie, pamiętajmy o zasadzie lejka (zob roz
(czyli tw o rz e n ie ra m y dziat 2). Najpierw piszemy o kwestiach ogólnych a po

T w o je g o te k s tu ) tem o szczegółowych.
4 Ta metoda pisania nazywana jest metodą kamieni milo
wych. Kamień milowy oznacza tu wprowadzenie nowego
i obszernego zagadnienia osobnej kwestii, nowej jakości
w stosunku do tego, co jest przedstawiane przedtem i po
tem. Przypomina tytuł rozdziału lub tytuł grupy slajdów
Mając „aha!", warto przejść do następnego etapu, którym jest
na prezentacji.
pisanie planu pracy. Plan bowiem pomaga uniknąć treestyle u,
5. Kolejne kamienie milowe układają się w konstrukcję
o którym była mowa wcześniej. Jego konstruowanie proponu
ramę, na której rozepniemy płótno naszego tekstu. Ko
jemy podzielić na dwa etapy:
lejne boki ramy to kolejne kamienie. Szczegółowe tre ści
są najpierw szkicowane na wspomnianym płótnie, a te,
(1 ) tworzenie szkieletu (czyli kamieni milowych2) oraz
które je doprecyzowują, to już nakładanie tarby na
(2) wypełnienie środka szkieletu
ostateczną lormę tekstu rozpiętego na owej teoretycznej
ramie.
Poprzez tę technikę sugerujemy mną metodę pracy nad pla
6. Kamienie milowe nie mogą zawierać zbyt wielu słów i nie
nem niż ta jaką się powszechnie stosuje, na przykład w przy
powinny być skomplikowane. Każdy z nich to krótkie
gotowaniach do matury z języka polskiego. Popularna meto da
i czytelne hasto, które zrozumie student drugiego roku
konstrukcji planu polega na wynotowaniu kolejnych treści,
studiów.
które zamierza się poruszyć. Podejście to ma jedną zasadni
7. Kamienie milowe wreszcie to punkty orientacyjne dla
czą wadę: często powoduje zagubienie centralnej narracji i celu
autora czy omówił wątki kluczowe dla dyskursu prowa
dzonego w pracy, czy zrobi! to w sensownei kolejności,
2 Technikę takego rozpsywania planu eden z nas poznał na warsztatach Łukasza
czy w rzeczowej formie
świerzewskego ówczesnego zastępcy redaktora naczelnego .Har vard Business
Review” .
W ojciech K ulesza, D ariu sz D oliński 39
Spróbujmy zobrazować rozpisywanie planu w postaci ka mieni
milowych opierając się na przywołanym wcześniej przy kładzie
pracy. Opracowując dany punkt, a następnie jego szczegóły,
tekstu na temat (me)świadomości ełektu kameleona.
niedoświadczony autor zagłębia się w detale, tracąc z pola wi
Przypomnijmy, że naszym celem było napisanie pracy o bada
dzenia to, co ogólne, czyli cel i narrację Proponowana przez nas
niach. w których sprawdzaliśmy, czy uświadomienie uczestni
kom eksperymentu wywieranego na nich wpływu spowoduje, iz cowanego przed chwilą. Czas na takie uzupełnienie nadejdzie
efekt kameleona przestanie wywierać wpływ na osoby badane. później Nowy kamień musi wypływać z poprzedniego ale pa
rniętajmy. ze ma to być nowa jakość
A Chcemy postawić pierwszy ogólny kamień milowy Ustanawia Zobrazujmy ten moment przygotowywania planu powrotem do
on grunt dla naszej pracy, będący fundamentem dla wszystkich naszego przykładowego tekstu na temat ełektu kameleona
następnych treści Ma być ogólny ale me może być zbyt ogólny, Przypomnijmy że celem hipotetycznego tekstu jest zaprezento
na przykład: „Psychologia społeczna to ważna dziedzina psy wanie badań nad efektem kameleona i sprawdzenie czy uświa
chologii i nauki w ogóle". Jest to zbyt ogólne podejście, albo domienie wywieranego wpływu wpłynie na osoby poddawane
wiem badacze skupieni pod tym sztandarem zajmują się również 4 2 J a k p is a ć p r a c a dyplom ow a * p sy ch o lo g ii?

wieloma innymi kwestiami 7 drugiej strony me ma sensu rozpo


czynać od referowania szczegółowych badań nad efektem ka tej manipulacji (w literaturze podaje się wiele dowodów na to że

meleona (które należą do grupy badań nad naśladownictwem), ten proces jest nieświadomy i automatyczny).

bo to z kolei zbyt duże uszczegółowienie. Czytelnik jeszcze nie Kuszące wydaje się zapisanie kolejnego punktu jako „Nie
wie czym się zajmujemy. Przyjmijmy że pierwszym punktem świadomość efektu kameleona”. Choć bez wątpienia prowadził
będzie w tym wypadku zreferowanie kilku podstawowych po by nas w kierunku „aha!", zauważmy jednak, ze nie wypływałby
dejść. koncepcji i teorii, w których celem badania jest zjawisko z punktu pierwszego: „Naśladownictwo1. Widoczny jest tutaj za
naśladownictwa. duży przeskok Nie widać natomiast nawiązania, doprecy
Mamy zatem pierwszy kamień milowy w naszym planie zowania (lejek! - zob. rozdział 2 ); nowa jakość |est tak nowa, że

1 . Naśladownictwo - powszechność zactowarl czytelnik mógłby się zagubić (zob rozdział t ). Potrzebujemy
punktu pośredniego, łącznika pomiędzy Naśladownictwem' a

B. Po sformułowaniu pierwszego kamienia me piszemy kolej „Nieświadomością efektu kameleona".

nego. ale patrzymy na aha!' (dlatego umieszczamy kartkę na Wydaje się, że takim przejściem - 1 jednocześnie nową jako

monitorze albo tekst w stopce) upewniamy się czy powsta ły ścią - byłby punkt zatytułowany: 2. Efekt kameleona jako przy
przed chwilą kamień milowy ma wielo wspólnego z naszym kład naśladownictwa. Zauważiny, że wypływa on z poprzedniego
„aha!". Zdarza się bowiem, że nawel gdy opracujemy świotne - sugeruje czytelnikowi, że nowe pojęcie ma związek z naśla
otwarcie wstępu ów start, niestety, odwraca uwagę czytelnika w downictwem Ale jest nowa treść, która uszczegółowia treść
niewłaściwą stronę. Przykładem byłoby tu rozpoczęcie od wcześniejszą, zgodnie z kształtem lejka (zob. rozdział 2 ) lutaj
szczegółowego referowania naśladownictwa zachowań agre będzie miejsce, aby napisać, że efekt kameleona jest nieświa
sywnych: uczenia agresji przez naśladowanie (koncepcja Al domy: badani nie wiedzą, że naśladują, i niewiedzą, ze ulegają,
berta Bandury). Gdy nasz kamień milowy nawiązuje do ..aha1', gdy uprzednio byli naśladowani
to możemy mieć pewność, że prowadzi nas we wcześniej ob
ranym kierunku. D. Zanim pójdziemy dalej i rozpiszemy kolejny (trzeci) kamień
milowy, musimy powtórzyć wcześniejszą procedurę, polegają

C P o upewnieniu się. że zmierzamy w dobrym kierunku (kamień cą na upewnieniu się, czy zmierzamy we właściwym kierunku:
milowy zawiera się w „ahar ). myślimy o kolejnym punkcie na zerkamy do „aha!”.
szego wstępu, kolejnym elemencie będącym podstawą rozpi
nanej przez nas ramy teoretycznej Nowy kamień milowy musi E Teraz musimy się upewnić, czy nowy (trzeci) punkt wypływa
być nową jakością Błędem jest uszczegółowianie punktu oprą z poprzedniego (a nie z jeszcze poprzedniego - wynikanie po
winno dotyczyć sąsiadujących ze sobą punktów).
(2) Elekt kameleona jako przykład naśladownictwa.
W ojoieoh K ulesza, D ariu sz D oliński 43
(3) Korzyści ze stosowania elektu kameleona
(4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona zostanie uświado
F. W trzecim kamieniu milowym możemy chcieć przedstawić
miony - czy przestanie działać?
rozliczne korzyści płynące dla naśladowcy z efektu kameleona
3. Zyski z efektu kameleona. Ten punkt spełnia kryteria lejka,
Wydaje nam się. że każdy kolejny punkt wypływa z „aha!" i
ponieważ zawęża omawiane zagadnienie (Naśladownictwo —
do niego prowadzi. Każdy kolejny punkt wynika z poprzednie go
Efekt kameleona -* Skutki efektu kameleona), a nie je rozszerza
i me ma wrażenia nagiego przejścia Gdyby takie wrażenie się
lub zmienia obszar zainteresowania.
pojawiło i doszlibyśmy do wniosku ze dwa niepowiązane ze
sobą punkty są konieczne, mogłoby to oznaczać (i często tak się
G. Następnie przeprowadzamy oba kroki kontrolne: pierwszy,
zdarza), że wskazany jest kamień milowy (wiążący zagadnienia)
czy ten punkt prowadzi do „aha!' (prowadzi, gdyż chcemy pomiędzy tymi dwoma punktami Należy jednak zwrócić uwa gę,
sprawdzić, czy uświadomienie wpływu - który właśnie czy nie naruszamy wówczas kształtu lejka (zob rozdział 2 ),
omówiliśmy zredu kuje działanie efektu kameleona) oraz powodując nagłe wybrzuszenie narracji.
Podsumujmy więc kwestię kamieni milowych. Zauważmy,
H Drugi: czy wypływa z punktu poprzedniego (odpowiedź: tak, ze przedstawiona technika odchodzi od maturalnego pisania
najpierw powiedzieliśmy, co to jest efekt kameleona, a następnie planu wstęp rozwinięcie, zakończenie Zaproponowana przez
do czego prowadzi)? nas metoda zachęca, aby od razu rozpisywać każde zagadnie
nie. Po pierwszym punkcie zatem od razu wynotowalibyśmy to
I. Kolejnym, czwartym kamieniem milowym może być wspomnia wszystko, co zamierzamy w nim zawrzeć, następnie notujemy
ne wcześniej twierdzenie, że efekt kameleona jest nieświadomy. rozwinięcie i pionownie wszystkie treści, które powinny się tam
Czytelnik już wie, że poruszamy się na gruncie naśladownictwa znaleźć. Tradycyjna metoda niekoniecznie znajduje zastosowa
nie w empirycznych tekstach z psychologu. W tym szczegól nym
i ze szczególnie interesuje nas efekt kameleona oraz jego nie
wypadku konieczne jest wstępne zonentowanie czytelnika w
świadomość (naśladowani uczestnicy badań powszechnie ule
całości materiału, a dopiero potem poprowadzenie go do
gają efektowi kameleona). Widzimy, ze ten punkt 'wynika z po
W o jd a c h K ulesza, D ariu sz D oliński 45
przedniego (drugi krok kontrolny), więc zerkamy, czy prowadzi
on w kierunku „aha (pierwszy krok kontrolny) poziomu detalu - wypełniania treścią rozpiętego płótna. Ten pro
ces możemy nazwać .kamyczkami milowymi’ , które omówimy
J. Ostatnim, czwartym kamieniem milowym, zawężającym wstęp za chwilę (i zauważmy na marginosie, że stosujemy tu zarazem
do celu pracy, może być zatem: 4. Co się stanie ;eże!i efekt ka fugę-zob rozdział 3).
meleona ZQSlanifc.uświadomiony - czy przęstanie_on_dzialać2

Podsumujmy plan ułożony z kamieni mHcwych Wygląda on


następująco.

(1) Naśladownictwo - szerokie ujęcie. K am y czk i m ilo w e


Naśladownictwo - szerokie
ujęcie.
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
Badania Wyrwickiej (2001). Pokazanie, że nowo naro
Kiedy masz plan w postaci kamieni milowych, to juz wiesz, w ja dzone zwierzęta uczą się zacłłowań poprzez obserwację
kim obszarze będziesz się poruszać leraz obszar ten należy i naśladowanie (tu docelowo poiawi się pozycja z litera
wypełnić treścią. Treść powinna być osadzona w przeglądzie tury cytowanej).
literatury i to osadzanie nazwaliśmy kamyczkami milowymi* b. Kamyczek milowy 2 Naśladowanie nie jest obce ludziom,
Wypełniają one treścią duże zagadnienie. Oznacza to, że ka i to od najmłodszych lat. Naśladowanie wśród niemow
myczek jest wskazaniem wiedzy, czy też badań, które chcemy ląt. na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
zacytować z literatury cytowanej)
Rozpisując .kamyczek", warto dodać kilka słów wyjaśnię c. Kamyczek milowy 3. Naśladowanie w dużych grupach
nia, co z cytowanei pracy chcemy umieścić w przygotowywa Pokazanie, że ludzie się naśladują również w dużych
nym tekście. Chodzi o to, aby nie wpaść w pułapkę reterowama grupach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
absolutnie wszystkiego, co w przytaczanej pracy jest napisane punkcie - w parach3. Koncepcja synchronizacji (tu do
Zapiszmy wyłącznie to. co jest nam potrzebne do naszego wy celowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej)
wodu. co zawęża zagadnienie (lejek - zob. rozdział 2). Innymi
słowy, unikajmy lania wody, wynikającego z chęci przedstawienia 3
Zauważmy tutai panowanie fugi.
wszystkiego, co w przywołanym źródle zostało zawarte.
Jak juz wspomnieliśmy kamyczki powinny się układać w le jek 4 8 J a k p is a ń p ra c a d y p lo m o w a » p sychologii?
(zauważmy, ze to zdanie stało się tugą - zob rozdział 3).
Najlepiej, aby pierwszy kamyczek był bardziej ogólny niż drugi
Może też być tak, że pierwszy kamyczek nawiązuje do ostatniej
W ojclsoh K u lesza, D a riu sz D oliński 47
Elekt Kamelwna fJttW .l* naśladownictwa. iqKq j
Kamień .milowy. 3,
myśli wyrażonej w poprzednie) części, w obszarze wyznaczo Korzyści zŁaiose.wapia efektu kameleunu
nym przez poprzedni kamień milowy, tworząc fugę pomiędzy Kamień milowyA
zagadnieniami. Analogicznie ostatni kamyczek również może
stanowić fugę łączącą z kolejnym dużym kamieniem milowym. jeżeli eieKt
W ten sposób zaczynamy kłaść fugi pomiędzy wątkami, osiąga Kameieona-zoslame
jąc ciągłość narracji i zmniejszając ryzyko zagubienia odbiorcy
Rozpisaliśmy zatem pierwszy kamień milowy Zaczyna się
(zob. rozdział 1 ).
on szeroko - zauważeniem, ze naśladownictwo jest niezwykle
Aby zobrazować stosowanie tej techniki, wróćmy do wcze
powszechne w naturze na przykład zwierzęta się naśladują (a).
śniej rozpisanych kamieni milowych i postarajmy się wypełnić je
Następnym punktem zawężamy perspektywę (tak jak nakazuie
kamyczkami.
lejek) i kierujemy się juz w stronę drugiego kamienia milowego
sygnalizujemy, ze ludzie też się naśladują (b). i ten kierunek
Kamień milowy 1. pod trzymujemy w kolejnym kamyczku milowym (c)
Obecny plan ugruntował wiedzę czytelnika Zasugerował przedni.
obszar zainteresowań autora. Teraz musimy rozpisać drugi ka
mień milowy (elekt kameleona), pamiętając, z jakiego obszaru
4 D zęki p anowaniu widzimy, ze możliwe jesi lu la j zastosowan e łu gi Pre
wychodzimy (pierwszy kamień milowy: ogólnie o naśladownic zentując irze o <amień milowy, możemy zauważyć ze o jednym zagadnieniu już
wspom nieliśm y W arto takie tugi sobie zaznaczać w planie, gdyż oołem.
twie) i dokąd zmierzamy (trzeci kamień milowy do czego pro
w trakcie oisan.a larwo nam będzie je rozpisać, jednocześnie dbając c to. aby rie
wadzi elekt kameleona) zagubić odbiorcy 'zoo rozdział 1).
SO J a k p laa ć p ra c a d y p lo m o w a z p sychologii?

Kamień milowy.!* c Kamyczek milowy 3 Eksperyment 3 - badani naśla dują


NaśIadoMiiclwp .-szerokie .ujecie,
gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom
a. Kamyczek milowy 1. Naśladowntclwo wśród zwierząt
empatii Wyjaśnienie że poszczególne eksperymenty
Badania Wyrwickiej. Pokazanie, że nowo narodzone
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
wija poprzedni.
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
d. Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy
literatury cyto wanej).
nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia i
D a rłu ss D oliński 49
bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
uczestników eksperymentu5.
b Kamyczek milowy 2 Naśladowanie nie jest obce ludziom, i
to od najmłodszych lat Naśladowanie wśród niemow ląt, e. Kamyczek milowy 5. Badani nie są świadomi, ze naśla

na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja z dują (eksperyment 1 1 3) oraz ze ulegają wpływowi na

literatury cytowanej). śladowmctwa. kiedy się ich naśladuje (eksperyment 2 )6.

c. Kamyczek milowy 3. Naśladowanie w dużych grupach Kamień nnlowy-3.


Pokazanie, że ludzie się naśladują również w dużych Korzyści ze stosowania
grupach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
efektu Ka<HirJEMifi.
punkcie - w parach Koncepcja synchronizacji (tu do celowo
pojawi się pozycja z literatury cytowanej). Kamień milowy Z Kamień) LfL arna
W ojdach Kalosza, Dariusz Dolihskl 51
Flękt kamęleonajakó przykład naśladownictwa a Kamyczek
milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999) pokazały, że
a. Kamyczek milowy 1 Naśladownictwo wśród zwierząt.
mamy naturalną tendencję do naśladowa nia oraz - przede
Badania Wyrwickiej. I’Okazante, że nowo narodzone
wszystkim - że naśladowanie przynosi korzyści
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
naśladującemu4. Zauważenie, ze jest to jeden z najbardziej
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
dynamicznie rozwijających się nurtów ba dawczych (co
literatury cyto wanej)
powinno wzbudzić zainteresowanie czy telnika, który nie zna
b Kamyczek nulowy 2. Naśladowanie mc jest obce ludziom,
tej dziedziny)
i to od najmłodszych lat Naśladowanie wśród niemow ląt
b Kamyczek milowy 2 Dyskusja eksperymentu 1 - bada ni
na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja z
naśladują określone gesty eksperymentatorów Gdy
literatury cytowanej).
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest a dru gi -
c Kamyczek milowy 3 Naśladowanie w dużych grupach
inny gest. to badam zawsze prezentują zachowa nie
Pokazanie, ze ludzie się naśladują również w dużych
które obserwują, i przestają prezentować gest po
gru pach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim
punk cie - w parach. Koncepcja synchronizacji (tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej).

a. Kamyczek milowy I Badania Chartrand i Bargha (1999)


przynosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lu
Zauważmy, że kamyczek milowy (d) mówi o korzyściach
bienia i bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy
płynących z naśladowania, co prowadzi do trzeciego kamienia
przez uczestników eksperymentu.
milowego Rozpiszmy więc kolejny kamień milowy
e Kamyczek milowy 5 Badani nie są świadomi, ze na
śladują (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo wi
KaniifińmilowyL
naśladownictwa kiedy się ich naśladuje (ekspery ment 2
Naśladownictwo - szerokie ).
ujęcie Kaniio i'i milowy 3

- To zdanie stanowi poręczną ‘ugę łączącą z następnym punktem, w którym


a Kamyczek milowy t . Naśladowanie innych przynosi roz
bęcteemy referować więce; skutków płynących z naśladownictwa 0 Ten
kamyczek iest zarazem przejściem (tugąj do ostatniego kamienia mi maite korzyści, na przyktad w postaci wyższych napiw
lowego. Dzięki rozpisanemu planowi od razu mozomy zauważyć i zaplanować
ków otrzymanych od naśladowanych. Gdy kelnerka po
nawiązania W os:atnim punkcie możemy wskazać, ze jedne zagadnienie Oyk>
juz przedstawiane, i dzięk tem u czylełm k cdnos*e wrażeńe lepszego wtarza zamówienie, otrzymuje potem wyższe napiwki
prowadzenia narracji (zob. rozdział 1)
(tu
pokazały ze mamy naturalną tendencję do naśladowa
na oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej). Kie
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden z dy sprzedawca naśladuje klientów to więcej sprzedaje
najbardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi się po
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czy zycja z literatury cytowanej)
telnika. który nie zna tej dziedziny) b. Kamyczek milowy 2. Naśladowanie innych prowadzi do
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 bada ni otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po
naśladują określone gesty eksperymentatorów Gdy zycja z literatury cytowanej) oraz wyższych datków na
leden eksperymentator prezentuje jeden gest a dru gi cele charytatywne niezależnie od tego czy prosi o nie
inny gest to badani zawsze prezentują zachowa nie naśladowca, czy tez inna osoba
które obserwują i przestają prezentować gest po K ulasz*, D ariusz 53

przedni.
S3 M Zauważmy, że rozpisanie trzeciego kamienia milowego me
zakończyło się fugą łączącą z kolejnym kamieniem milowym,
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśla dują którym jest (nie)świadomość efektu kameleona. Postaramy się
gesty zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom rozwiązać ten problem na początku rozpisywania kamycz
empatii Wyjaśnienie ze poszczególne eksperymenty ków milowych w ramach kolejnego czwartego kamienia mi
referujemy nie po kolei, ponieważ ten eksperyment roz lowego
wija poprzedni
d Kamyczek milowy 4 Eksperyment 2 naśladowanie Kamień milowy. 1,
Naśladownictwo - szerokie poprzedni
d Kamyczek milowy 4. Eksperyment 2 - naśladowanie przy
uiscie. nosi korzyści naśladującym w postaci wzrostu lubienia i
a Kamyczek milowy 1. Naśladownictwo wśród zwierząt
bardziej pozytywnej oceny płynności rozmowy przez
Badama Wyrwtckiej. Pokazanie ze nowo narodzone
uczestników eksperymentu
zwie rzęta uczą się zachowań poprzez obserwację i
e. Kamyczek milowy 5. Badani me są świadomi, ż e na
naślado wanie (tu docelowo pojawi się pozycja z
śladuią (eksperyment 1 i 3) oraz że ulegają wpływo wi
literatury cyto wanej).
naśladownictwa, kiedy się ich naśladuje (ekspery ment 2

b. Kamyczek milowy 2. Naśladowanie nie jest obce ludziom,


).
i to od najmłodszych lat. Naśladowanie wśród niemów
Kam ieóJiutey-Ł
ląt. na przykład płaczu (tu docelowo pojawi się pozycja
z literatury cytowanei).
a Kamyczek milowy 1. Naśladowanie innych przynosi roz
c. Kamyczek milowy 3 Naśladowanie w dużych grupach.
maite korzyści, na przykład w postaci wyższych napiw
Pokazanie ze ludzie się naśladują również w dużych gru ków otrzymanych od naśladowanych. Gdy kelnerka po
pach społecznych, a nie tylko - jak w poprzednim punk wtarza zamówienie, otrzymuje potem wyższe napiwki
ae - w parach Koncepcja synchronizacji (tu docelowo
(tu docelowo pojawi się pozycja z literatury cytowanej)
pojawi się pozycja z literatury cytowanej). W ojciech K u lesza, D ariu sz D oliński 55

Kamień milowy 2.
Kiedy sprzedawca naśladuje klientów, to więcei sprze
EMLkamelęona jako,
daje, a tym samym więcej zarabia (tu docelowo pojawi
przykład naśladowniclwa, się pozycja z literatury cytowanei).

a. Kamyczek milowy 1. Badania Chartrand i Bargha (1999) b Kamyczek milowy 2. Naśladowanie innych prowadzi do
pokazały, ze mamy naturalną tendencję do naśladowania otrzymania od nich pomocy (tu docelowo pojawi się po
oraz - przede wszystkim - że naśladowanie przynosi zycja z literatury cytowanei) oraz wyższych datków na
korzyści naśladującemu Zauważenie, że jest to jeden cele charytatywne niezależnie od tego, czy prosi o me
naśladowca, czy też inna osoba
Kamień milowy 4.
z na|bardziej dynamicznie rozwijających się nurtów ba
dawczych (co powinno wzbudzić zainteresowanie czytel
nika. który nie zna tej dziedziny) a Kamyczek
milowy 1 Teza Chartrand i Bargha (1999)
b. Kamyczek milowy 2. Dyskusja eksperymentu 1 - bada ni
wszystkie korzyści omówione w trzecim kamieniu milo
naśladują określone gesty eksperymentatorów. Gdy
wym są nieświadomie ofiarowywane naśladowcy. Za
jeden eksperymentator prezentuje jeden gest. a dru gi -
uważenie że była o tym mowa w punkcie (e). czyli w ka
inny gest. to badani zawsze prezentują zachowa nie,
myczku milowym 5, rozwijającym kamień milowy 2 .
które obserwują, i przestają prezentować gest po przedni.
b Kamyczek milowy 2. Jak badano nieświadomość eteklu
c Kamyczek milowy 3. Eksperyment 3 badani naśladują gesty
kameleona? F u n n e l ó e b n e ftn g (Chartrand i Bargh, 1996) -
zwłaszcza wtedy, gdy mają wysoki poziom em patii.
opis narzędzia Pytanie do badanych, czy coś zauwa żyli
Wyjaśnienie, że poszczególne eksperymenty refe rujemy
(że naśladują lub że byli naśladowani),
nie po kolei, ponieważ ten eksperyment rozwija
c. Kamyczek milowy 3. Lakin i Chartrand (2003) w dyskusji rzyści Zauważenie, ze żadnej spośród wcześniej zapre
swojej pracy zapytały, co się stanie, gdy osoba badana zentowanych korzyści (trzeci kamień milowy) me będzie
będzie świadoma efektu kameleona Autorki zalozyty, ze juz można uzyskać, gdy naśladowany będzie świadomy
w takim wypadku oddziaływanie efektu kameleona zo stosowanej wobec niego techniki.
stanie zniesione naśladowca nie odniesie żadnych ko
56 J a k p is a ć p r a c a dyplom ow a i p sychologii?
K ulaaxa, D oliński »7
choć nierzadko słusznej, trudno jednak skorzystać. Promotorowi
d. Kamyczek milowy 4. W naszym badaniu postanawiamy zapewne łatwiej byłoby wskazać, ze struktura narracji me zosta
zapełnić tę lukę, ponieważ, |ak dotąd, me przeprowa ła zachowana, że brakuje fug w tekście, że styl narracji jest zły,
dzono badania w którym udzielono by odpowiedzi na to choć maleria właściwa, i tym podobnie.
ważne pytanie.

Rozpisując czwarty kamień milowy stworzyliśmy fugę łączą


cą z poprzednim wątkiem: pomiędzy skutkami efektu kameleona
(a) i nieświadomością efektu kameleona (e). 8
Zamykając kwestię kamieni i kamyczków milowych jako
tech nik porządkujących pisanie, chcielibyśmy, po pierwsze, P isz k ró tk o i n a te m a t
zauwa żyć. że kamienie milowe przypominają tytuty slajdów a ( z a s a d a d o m k u z k a rt,
kamyczki czyli p r o s to ta A lb e rta E in s te in a o
ich treść. Prezentację pisaną tą metodą można zatem
ra z e k o n o m ik a stó w
najpierw przeglądać pod kątem zorientowania się w całej
R o b in a V a lla c h e ra )
strukturze (ty tuły). a dopiero potem zagłębiać się w
szczegółowe zagadnie nia. Wyobraźmy sobie, ze ria początku
ustnej prezentacji bardzo skrótowo przedstawiamy słuchaczom,
o czym będziemy mówić Kamenie są takim zarysem i
zasygnalizowaniem obszaru poza którym me będziemy się
poruszać, kierunkiem, w jakim zmierza my. Kamyczki będące Częstym błędem piszącego pracę dyplomową jest zbyt obszer
treścią danego slajdu, szczegółami wy pełmającymi jego treść, ny zamiar co może wtórnie prowadzić do pisania me na temat.
muszą jednak być tak napisane zęby po ich wyświetleniu Jest na to pewne remedium idąc za radą Alberta Einsteina,
odbiorca |e zrozumiał, zanim jeszcze przed stawimy je na glos. upraszczaj ale me za bardzo (gorąco zachęcamy do mekompli
Inną metaforą może być przeglądanie spisu treści podręcznika kowania). Lepszy jest krótki i merytoryczny fragment mz jakikol
kamienie milowe to tytuły kolejnych rozdzia łów, kamyczki zaś to wiek inny Zasadę tę możemy przedstawić w punktach:
podrozdziały.
Po drugie, stosowanie tych technik, czyli rozpisywanie planu (1) Najlepiej pisać krótko i na temat.
pracy zanim zaczniemy pisać artykuł, pozwa'a uniknąć niepo (2) Jeżeli pisze się za dtugo, ale na temat, to nie jest źle,
rozumień na linii magistrant - promotor Najkrócej można to ująć choć może być lepiej.
lako uwagę kierowaną przez promotora do magistranta „To |est (3) Jeżeli pisze się krótko, ale nie na temat to trudno liczyć
źle napisane. Proszę poprawić i napisać od nowa" Z takiej rady. na tolerancję czytelnika.
(4) Czytanie za długiego tekstu, w dodatku me na temat,
jest dla czytelnika jeszcze bardziej uciążliwe S to ło w a k o n c e p c ja a k a p itu 8
(5) Trudno jest pisać łatwo, a łatwo jest pisać trudno. (czyli z a s ia d a n ie p rzy p ra n iu d
W ojciech Kuloi6xa, Darluea Doliński SB
o k u lin a rn e j u czty )
Jak zatem pisać krótko i na temat? Powróćmy do myśli wyra
żonej przez mistrza reportażu, Ryszarda Kapuścińskiego (o któ
rym wspominaliśmy juz na początku naszego poradnika), który
ważył każde słowo, zdanie i akapit Ale jak ważyć? Jak spraw
Wygodną formą porządkującą tekst jest akapit Dobrze jest, gdy
dzić, czy dany Iragment jest ważny (jak to przy ważeniu bywa) i
kolejne akapity wynikają z poprzednich oraz prowadzą do za
koniecznie powinien pozostać? Proponujemy traktować każde
mierzonej konkluzji {zasada lejka zob. rozdział 2). Akapit jest
słowo, zdanie, akapit czy rozdział jak fragment domku z kart
jednak dość trudną formą, w której łatwo popełnić błędy, które
Mając przed oczami aha'" (to nasz nienaruszalny kamień
za chwilę omówimy.
węgielny), usuwamy rozważany element (słowo, zdanie, akapit).
Jeżeli domek (czyli tekst) nadal stoi i nie straciliśmy „aha!*, to (1) Zdarza się. że akapit sktada się z jednego-dwćch pro
najprawdopodobniej usunięty element nie byl kluczowy, me pro stych zdań. Tak być nie powinno. Jeżeli nie potrafimy
wadzi! w kierunku wyznaczonym przez .aha!' więc z czystym rozbudować danej myśli do osobnego kilkuzdaniowe go
sumieniem możemy go usunąć7. Zachęcamy do eksperymen akapitu, to częstym remedium jest dołączenie tego
towania. do usuwania > przywracania kolejnych elementów krótkiego fragmentu do akapitu poprzedniego albo na
tekstu - dzięki temu możemy z łatwością zważyć dany stępnego
fragment, a cala konstrukcja wywodu może nabrać me tylko (2) Przydatnym zabiegiem jest myślenie o każdym akaoi
przejrzystości, lecz także przypisywanej najlepszym tekstom cie jak o stole. Stół ma blat wspierany przez kilka nóg.
lekkości Podobnie jest z akapitem, w którym odnajdziemy jedną
Inną techniką ważenia jest powtarzana od lat przez jednego centralną myśl (blat) obudowaną wspierającymi, kon
z nas zasada Robina Vallachera. autora dziesiątków artykułów stytuującymi , uzasadniającymi elementami. Podobnie
w prestiżowych czasopismach oraz kilku książek i podręczni
ków e k o n o m ia s tó w Termin ten oznacza zachętę do użycia jak 3 Metafora autorstwa profesora Andrzeja Nowaka
najmniejszej liczby stów. aby wyrazić daną myśl A jeśli można Wojciech Kulei Dariusz Doliński 61

coś wyrazić krócej, zrób to!


jak nie ma stotów złożonych wyłącznie z blatu, tak nie
istnieją dobre jednozdaniowe akapity. Niespotykane są
również stoty, w których widzimy nogi, ale brakuje bla
tu, który by owe nogi spaja! Taka konstrukcja przypo
7 Po usunięciu proponujem y nie naciskać od razu _zap«z lecz zaoisz ul k iako' minałaby kilka mato istotnych zdań, luźno ze sobą po
kolejną wersję, bo czasem się okazuje, że usunięty elem ent jednak byl ważny
wiązanych. Widoczny bytby brak spójnej myśli łączącej
poszczególne elementy.
(3) Błędem jest pisanie kolejnych akapitów bez związku z
wcześniejszymi treściami (brak wynikania i fug - zob.
9
rozdział 3, brak kamieni - rozdział 6: i kamyczków milo widywalną strukturę alfabetu Zrmana kolejności, powtarzanie
wych - rozdział 7; brak lejka rozdział 2). Początkujący niektórych liter w niepowiązanej sekwenqi (na przykład D A, C.
autorzy często ulegają złudzeniu, że na koniec danej A, B) powoduje zagubienie znanej formuły, zamazanie czytelne
myśli wystarczy nacisnąć „enter". Tak jednak nie jest go przewidywalnego i logicznego wynikania W takim wypadku
Aby zachować ciągłość wywodu i spójność myśli, trze odbiorca nie domyśli się, ze ma do czynienia z porządkiem al
ba w następnym akapicie nawiązać do poprzedniego. fabetycznym. Zachowanie struktury planu i kolejności me tylko
Należy zatem przeprowadzić pewien zabieg logiczny, a zapewnia czytelność wywodu, lecz także daje czytelnikowi przy
nie po prostu naciskać klawisz „enter’ chcąc oddzie lić jemne poczucie przewidywalności tekstu intuicyjnego wypty
jeden akapit od drugiego. wania kolejnych treści. Czytelnik me jest zaskakiwany
(4) Kolejne akapity i zdania w nich umieszczane przypo zmianami narracji bez wyraźnego powodu
minają przygotowywanie prania. W jednym praniu me Zobrazujmy to przykładem Czytasz tekst, który rozpoczy
umieszczamy ubrań w różnych kolorach ani też na się od referowania wyników badań pokazujących korzyści
uszytych z materiałów wymagających odmiennego Kulesza, Dariusz Doliński 63

podejścia. Je żeli kolejne zdania w akapicie


przypominają mozaikę kolorów, to niestety nie jest to płynące ze stosowania eloktu kameleona. Autor przechodzi na
obraz, którego oczekuje recenzent idea powinna stępnie do przedstawienia celu pracy, którym jest świadomość
wspólwystępować z podob nymi sobie. Kolejny akapit ulegania efektowi kameleona Dochodzi jednak do wniosku, ze
zaś powinien różnić się od poprzedniego odcieniem, ale warto przytoczyć kolejne badania nad korzyściami płynący mi z
nie dramatyczną zmianą koloru i materiału. efektu kameleona Zmierzając ku końcowi zaś, postana wia
przedstawić podstawowe założenia efektu kameleona trzy
kluczowe eksperymenty, które ukonstytuowały len konstrukt.
Zamykając wstęp, autor opisuje metody badania (me)świado
mości efektu kameleona zauważając, ze w literaturze przedmio
10
tu juz postawiono pytanie o skuteczność omawianej techniki,
gdy poddawana jej osoba jest świadoma wywieranego wpływu
B ra k „ a h a ! ” i k a m ie n i
W konkluzj pojawia się stwierdzenie, ze należy przeprowadzić
o ra z k a m y c z k ó w m ilo w y c h
takie badania uzupełniając w ten sposób ważną lukę w wiedzy
(b tą d ty p u „ a lf a b e t DACAB”) o efekcie kameleona.
Przypomnijmy teraz kamienie milowe Tym razem rozpisze
my jo jako A. B. C. D. a następnie powrócimy do planu tekstu -
i zobaczymy chaos (zanim jeszcze go wywołamy pisząc tekst
Błędem dość powszechnie popełnianym w trakcie pisania du ostateczny)
żych fragmentów tekstu jest nie tylko brak spójnej (wyrokane').
powiązanej (fugi!) wypływającej niczym z lejka (kamenie i ka (1) Naśladownictwo - szerokie ujęcie |nazwijmy to treścią
myczki milowe!) myśli przewodniej, lecz także powtarzanie i za A|. (?) Efekt kameleona jako p rz y k ła d naśia d o w n K ^w a
pęłlanie niektórych kwestii w losowej kolejności Wyobraźmy (treść B) (3) Korzyści ze stosowania efektu kameleona
sobie, że w planowanym tekście chcemy powiedzieć o kilku (treść CJ. (4) Co się stanie, jeżeli efekt kameleona
kwestiach A, B C, D. Układają się one w znaną, czytelną i prze zostanie uświado miony - czy przestanie on działać (treść
DJ? B. C. D:
„(...) tekst, który rozpoczyna się od referowania wyników
Teraz skopiujmy ten plan. wsławiając odnośniki do treści A badań pokazujących korzyści płynące ze stosowania efektu
kameleona (treść C]. Autor przechodzi następnie do przedsta wienia celu pracy, którym jest świadomość ulegania etektowi kameleona [treść D]. Dochodzi |ednak
do wniosku, ze warto przytoczyć kolejne badania nad korzyściami płynącymi z efektu kameleona (treść C) Zmierzając ku kortcowi zaś. postanawia przedstawić
podstawowe założenia efektu kameleona trzy klu c zcie eksperymenty które ukonstytuowały ten konstrukt [treść B). Zamykając wstęp autor opisuje metody badania
(nieświa domości efektu kameleona [treść... ale która?], zauważając, ze w literaturze przedmiotu postawiono pytanie o skuteczność omawianej techniki gdy
poddawana jei osoba |est świadoma wywieranego wpływu [treść... ale która?) W konkluzji pojawia się stwierdzenie ze należy przeprowadzić takie badania, uzu
pełniając w ten sposób ważną lukę w wiedzy o efekcie kamele ona (treść D)".
Po tym zabiegu wyraźnie widać brak spójnego konceptu narracji, przeskakiwanie z jednej treści do drugiej bez związku, bez wynikania, bez ciągłości wywodu.

11

B ra k „ a h a !” i k a m ie n i
o ra z k a m y c z k ó w m ilo w y ch
(b łą d ty p u zb y t a m b itn y
p rz e w o d n ik w m u z e u m )

Każdy kto był w Luwrze, lub cfioćby o mm słyszał, zapewne pa mięta, 7czego słynie to miejsce i co jest w nim najcenniejszego. Tak. oczywiście - M o n a U s a Ate kio
pamięta, z czego styme ten obraz, kto zna historię jego powstania, kto poznał i może wymie nić inne cenne dzielą zawarte w tym skarbcu sztuki? Trudność w
udzieleniu odpowiedzi na te pytania wskazuje na problem na potykany przez czytelników tekstów naukowych z zakresu psy chologu. Jeżeli po lekturze tekstu me
potrafię sot>e przypomnieć jego kluczowych treści, to winowajcą jest przewodnik, czyli autor Jak być dobrym przewodnikiem'? Oto kilka rad:

(1) Przed napisaniem tekstu zadai sotxe pytanie: co chcę aby czytelnik pumiętal'? Nie myśl o tym. co chcesz po wiedzieć.
(2) Zastanów się. czy uda O się zachwycić czytelnika za interesować go. zadziwić, a na koniec podać mu roz wiązanie tego poznawczego napięcia Podobnie działa
przewodnik, zanim wejdzie do Luwry zastanawia się, jak zachwycić, zainteresować, zadziwić i pokazać roz w ija n ie (określone zbiory).
(3) Zanim zabierzesz kogoś do swojego Luwru, powiedz najpierw, czego należy w nim wypatrywać. Tak właśnie zachowałby się przewodnik. Czy pani wie. ze
sztuka to również pasmo kradzieży pomysłów? Kradli od siebie artyści, kradły kolejne epoki Oczywiście wszyscy mówili 0 inspiracji ale zobaczy pani, ze jest je|
stanowczo zbyt dużo. by o niej mówić z wyrozumiałością. To kopie kopii. W tym muzeum przemierzymy drogę tych zbrodni i poka zę bezpośrednie dowody". Po
takich słowach owa pani zapewne będzie zainteresowana. Będzie wiedziała, cze go się spodziewać, co zobaczy, a także jakie zbio-y me będą prezentowane
Zauważmy ze te słowa to .aha1"
(4) Wchodzący do muzeum przewodnik musi być bardzo skupiony na celu wizyty ( aha!') i powstrzymywać się od szarpania zwiedzających za rękaw by im
powiedzieć „Ale skoro |uz tu jesteśmy, to pani pozwoli, ze przy oka zji pokażę jeszcze ciekawą rzeźbę. Co prawda nie ma ona mc wspólnego z naszą wizytą lecz
pani przecież zapłaciła za bilet a w dodatku ja tu jestem więc szko da z tego me skorzystać To zaledwie pięć minut więcej 1 tylko dwie sale dalej".
Szarpanie za rękaw poiawia się w tekście, gdy autor postanawia wyjść poza plan aby popisać się wiedzą (zob. rozdział 12. Nadmierna muskulatura), albo zmie nić
temat, by wprowadzić treści, które me są istotne dla referowanego zagadnienia.
i, D łr iu t i D oliński «7

W obu wypadkach: tekstu i muzeum, szarpanie pro wadzi do zagubienia i zmęczenia odbiorcy. Unikanie szarpania ścisłe trzymanie się kierunku (planu opartego na
kamieniach milowych oraz zasady le|ka) chroni przed tym niebezpiecznym efektem. Podsumowując autor, tak jak wytrawny przewodnik, wie, dokąd się nie zapusz
czać. o czym nie mówić, czego nie poruszać, pomimo ze to coś mogłoby być dodatkową atrakcją. Przez cały czas z tyłu głowy ma cel zwiedzania (czyli
przedkładane go tekstu) To czytelnik jest w centrum zainteresowania, a nie osoba przewodnika (autora), który czasem ulega pokusie zachwytu nad swoją wiedzą i
czuje nieodpar tą potrzebę podzielenia się mmi (zarówno wiedzą jak i zachwytem)

12 13
P o p is y w a n ie s ię J a k z a c z ą ć p is a ć ?
(czyli n a d m ie r n a m u s k u la tu ra ) ( a k a p it o tw ie ra ją c y )

Nierzadkim błędem, wynikającym z poprzedniego (elekt zte go U łfl.. tyle przygotowań Pozostaje jedynie zacząć pisać, praw
przewodnika szarpiącego za rękaw), jest pisanie zbyt dużo i nie da? Teraz to juz z górki1 Jak zauważyliśmy wcześniej, owo .jedy
ria temat. Dzieje się tak najczęściej dlatego ze autor wie coś. co me" bywa dość trudne Jedyność" bowiem się multiplikuje gdy
niekoniecznie pasuje do wywodu ale mówi: „Szkoda pierwsze słowa; wszystkie następne, wypływa
to pominąć (skoro |uż to przeczytałem) Pisząc wszystkim, czymkolwiek się da. by pokazać
l

o nadmiernej muskulaturze, mamy na myśli to wszystko, co znaleźliśmy W takim wypadku


nadmiernie rośnie muskulatura tekstu i
t

że pisanie jest podobne do treningu na przedmch będą juz łatwiejsze. Jak zatem
przykład na siłowni Geszymy się z przyrostu interakcja z nim przestaje być przyjemno ścią A rozpocząć? ułatwieniem może być
mię śni i z poprawienia sylwetki Istnieje jednak ha!' i plan (kamienie i kamyczki milowe) wykorzystanie i rozbudowanie ego wcześniej
pewna granica tego procesu. Jej pozwalają dbać o dobrą sylwetkę tekstu .aha!'. W ten sposób może powstać akapit,
i

przekroczenie może być niezdrowe i zakończony zarysem celu pracy


nieestetycz ne Podobnie jest z pisaniem Nie
l

chodzi bowiem o to. aby tezę tekstu obudować


i

14
Z a k iw a n ie s ię w p o lu k a rn y m
(czyli p is a n ie n a g fo s: p o w ie d z , z
a n im n a p is z e s z ) znęca nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw.
kotowanie) albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej.
Zapewniamy, że sens jest, i poprzemy to zapewnienie
przykładem Wyobraźmy sobie, że jesteśmy rodzicem
dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech lat spotyka się ona z
pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz kają razem. Dobrze
Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych
togo człowieka znamy i nie powiemy o mm złego słowa. Choć
zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
me przyznajemy się sami przed sobą. wyda je się nam idealnym
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
kandydatem na męża: jest wiemy, uczu ciowy, podziela wiele
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
{Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok i
komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho 14
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę mi to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko Z a k iw a n ie s ię w p o lu k a rn y m
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać". Zdarza (czyli p is a n ie n a g fo s: p o w ie d z , z
nam się również konkludować: Jen fragment me brzm i' a n im n a p is z e s z )
Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali fragment,
który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało, pozwala
szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie które
Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.

15 Jeżeli pisanie jest trudne, to proste pisanie o skomplikowanych


zagadnieniach jest niezwykle trudne Złożone kwestie często
opisujemy zbyt dużą liczbą słów gm atw anych toksf. Aby tego
B ra k n a u k o w e j k in d e rs z tu b y
uniknąć, zachęcamy do opowiadania na gtos o skomplikowa
(czyli n ie z n a jo m o ś ć s ta n d a r d ó w
nych zagadnieniach. Proponujemy, aby odłożyć tekst na bok i
e d y to rs k ic h )
komuś (realnemu bądź wyobrażonemu) opowiedzieć, o co cho
dzi Często prosimy magistrantów: „Proszę mi to opowiedzieć
własnymi stówami magistranci opisują i pozostaje nam tytko
udzielić im ostatniej rady: J o teraz proszę to napisać". Zdarza
nam się również konkludować: Jen fragment me brzm i'
Autora obowiązuje pisarski s a v o r v rv re . którym w nauce są stan
Prosimy wtedy magistrantów, aby na gtos przeczytali fragment,
dardy edytorskie. Naukowcy umówili się, że podczas pisania
który napisali. Głośno czytanie tego, co się napisało, pozwala
będą stosować pewne formalne zasady konstrukcji tekstu Są
szybko odkryć złą składnię, wadliwą narrację oraz nie które
one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa
Wędy językowe. Radzimy zatem czytać na gtos.
ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana
bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka 15
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi B ra k n a u k o w e j k in d e rs z tu b y
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o (czyli n ie z n a jo m o ś ć s ta n d a r d ó w
e d y to rs k ic h ) Gdzie w tej sytuacji odnajdziemy standardy edytorskie? W
jego zachowaniu i ubraniu Jeśli ten człowiek stosuje się do
standardów, to jest ogolony, ma wyprasowaną koszulę i umył
zęby Brak standardów objawia się jednodniowym zarostem,
pogniecioną koszulą noszącą ślady dwudniowego używania
oraz zapachem pitego od trzech dni alkoholu. Zauważmy że
Autora obowiązuje pisarski s a v o r v rv re . którym w nauce są stan
wygląd i zachowanie kandydata na męża naszej córki nie po
dardy edytorskie. Naukowcy umówili się, że podczas pisania
będą stosować pewne formalne zasady konstrukcji tekstu Są winny mieć znaczenia Ale... mają. Gdy ode mnie wymaga się

one, po pierwsze, fragmentem dobrego naukowego wychowa eleganqi, to on mógłby przestrzegać podobnych zasad1 Od

ma. Duża część recenzentów jest z tyrm zasadami obeznana dając do recenzji tekst (na przykład pracę dyplomową), który nie

bezwzględnie je stosuie i czuje się zaskoczona, gdy nie spotyka spełnia standardów, możemy skłonić recenzenta do namysłu:
się z takim zachowaniem ze strony rozmówcy .Dlaczego mam czytać tekst, którego autorowi nie chciało się
dopracować?"
Nasi studenci czasem się skarżą, ze tak szczegółowe kodyfi
kowanie zachowań pisarskich jest bez sensu i ociera się o Po drugie, standardy edytorskie APA pozwalają łatwiej się od

znęca nie jak podczas zasadniczej służby wojskowej (tzw. najdywać w strukturze tokstu. Precyzują, jak ma wyglądać tekst,

kotowanie) albo na pierwszym roku szkoły aktorskiej. począwszy od strony tytułowej, a kończąc na ostatniej Istnieją

Zapewniamy, że sens jest, i poprzemy to zapewnienie po to, aby czytelnikowi ułatwić nawigację w tekście. Na przykład

przykładem Wyobraźmy sobie, że jesteśmy rodzicem widząc dany tytuł, odbiorca wie. czy jest to .nowa jakość', czy
W o Je* cłi K ulona. D .r iu a i O ollfUki 73
dwudziestopięcioletniej córki. Od czterech lat spotyka się ona z
pewnym mężczyzną, a od dwóch miesz kają razem. Dobrze
wprowadza nowe zagadnienie, czy też jest uszczegółowieniem
togo człowieka znamy i nie powiemy o mm złego słowa. Choć
wcześniej omawianych treści; nie jest zaskakiwany sposobem
me przyznajemy się sami przed sobą. wyda je się nam idealnym
prezentacji wyników, nie męczy się, czytając zbyt drobny tekst
kandydatem na męża: jest wiemy, uczu ciowy, podziela wiele
lub szukając miejsca w którym mógłby umieścić uwagi do czy
{Doglądów córki (i naszych'); wielokrotnie
tanego tekstu. Brak standardów informuje o braku wychowania
autora i choć mankamenty każdemu się zdarzają jednak per
był w naszym domu i zawsze sprawiał miłe wrażenie Pewnego manentne popełnianie fa u x p a s świadczy o braku wykształcenia
popołudnia odbieramy telefon i w słuchawce słyszymy przeję tą w tym ważnym zakresie. Standardy te nie powstały jako spis za
córkę która prosi abyśmy zarezerwowali czas na wieczorne sad oderwanych od rzeczywistości, ponieważ wszystkie zasady
spotkanie i przywdziali najelegantsze ubranie: „Mamy coś służą czytelnikowi Na przykład podwójna interlinia pomaga na
bardzo ważnego do omówienia! “ Spełniamy prośbę córki i nosić uwagi nad tekstem, gdy recenzent lub recenzentka
wieczorem oczekujemy młodych (przeczuwając, źe chodzi o pracuje na wydruku (co jest niezwykle częste!) Zbyt mały
ślub ciążę lub odstęp unie możliwia ten zabieg. Rozmiar czcionki pozwala
jedno i drugie) Gdy przybywa zapowiedziana para. miody dżen sprawdzić, czy dany tekst nie jest za długi. Wyrównanie do
telmen pada na kolana i staropolskim zwyczajem prosi o pobło lewej chroń; wzrok czytającego (a recenzenci czytają naprawdę
gosławienie małżeństwa gdyż nasza córka zgodziła się wyjść za dużo), podczas gdy wyjustowanie. choć wygląda ładnie, męczy
mego za mąz. Powtórzmy znamy tego pana, me ma przesłanek, wzrok zmienia ją się wówczas odstępy pomiędzy wyrazami - i
aby się sprzeciwiać postanowieniu młodych. tak dalej, i tym podobnie.
Zauważmy na koniec ze pisanie tekstów po polsku może przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy
przysporzyć nieco kłopotów w zakresie stosowania standardów chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato
APA, bo nierzadko stoią one w sprzeczności z niektórymi zasa miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść
dami polskiej ortografii Na przykład w Polsce nie używamy zna wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy
ku . a w tytułach tylko pierwsze słowo piszemy dużą literą. do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa nia
Zapisując wynik dziesiętny, stawiamy przecinek (0.05). podczas mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas frazy
gdy standardy APA wymagają innego zapisu (05 - gdy war tość albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/ CMD]
nie przekracza jedności nie zapisujemy na początku zera, a oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra cę
zamiast przecinka stawiamy kropkę) Kolejną różnicą jest pi
wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
sanie w pieiwszej osobie (styl APA: .przeprowadziłem badania")
kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
lub w trzeciej (narracja polska: .przeprowadzono badania").
„ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli nam
74 J a k p is a ć p ra c e d y p lo m o w e * p sy ch o lo g ii? ___________________
wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,
74 J a k p is a ć p ra c e d y p lo m o w e * p sy ch o lo g ii? ___________________
Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,
proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
Trudno znaleźć kompromis w tym zakresie. Jeżeli to możliwe,
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć do
proponujemy jednak jak najwierniejsze stosowanie standardów
najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
APA (które są co pewien czas aktualizowane i warto zerknąć do
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za
najnowszych wytycznych) Dzięki temu uczymy się zasad
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
obowiązujących na (prawie) całym świecie i pisząc tekst do za
mogliby nam wytknąć recenzenci.
chodniego czasopisma, popełnimy znacznie mniej błędów, które
mogliby nam wytknąć recenzenci.

16
16
P rz e o c z o n e s p a c je ,
k ro p k i i p rz e c in k i
P rz e o c z o n e s p a c je ,
k ro p k i i p rz e c in k i

Absolutnie normalnym skutkiem poprawiania tekstu są niewła


ściwie umieszczane znaki interpunkcyjne (na przykład dwie
Absolutnie normalnym skutkiem poprawiania tekstu są niewła
kropki na końcu zdania połączenie kropki z przecinkiem lub
ściwie umieszczane znaki interpunkcyjne (na przykład dwie
średnikiem i tym podobnie) i zbyt liczne spacje (więcej niż jed na
kropki na końcu zdania połączenie kropki z przecinkiem lub
między wyrazami). Poprawiając tekst usuwamy fragmenty
średnikiem i tym podobnie) i zbyt liczne spacje (więcej niż jed na albo znaku (w Microsoft Word: przycisk „control" [CTRL/ CMD]
między wyrazami). Poprawiając tekst usuwamy fragmenty oraz klawisz F, czyli fin d ) , więc scedujmy tę ciężką pra cę
przenosimy je, więc nie sposób uniknąć takich błędów. Ich wy wyszukania błędów na program komputerowy Wciskamy
chwycenie przez autora jest niezwykle trudne. Recenzent nato kombinację klawiszy i nakazujemy znaleźć na przykład: „ ., ",
miast, pierwszy czytelnik, dostrzega je od razu i może odnieść „ ", [wstawiamy dwie spacje] Program podświetli nam
wrażenie niechlujstwa Jak sobie z tym poradzić9 Zaprzęgnijmy wszystkie mie|sca, w których znajdzie zadane polecenie,
do pracy edytor tekstu, Wszystkie programy służące do pisa nia
mają funkcję odszukania w tekście wskazanej przez nas frazy
a my wtedy musimy tylko
I

poświęcić chwilę i zdecydować,


jest poprawna forma wskazanego
fragmentu tekstu (przy

szukiwamu podwójnych spacji od razu można nie wychwytuje wszystkich błędów, które do przyszłego przeciwnika Rolą wy najętego
natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego dobrze przeciwnika me jest jednak pokonanie
zadać na spację pojedynczą)
4 jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który pracodawcy, ale przygotowanie go do walki.
!

17 pomoże nam usunąć słabe strony tekstu. Podobnie powinno być w wypadku tekstu
Sugerujemy, by prosić o pomoc co najmniej Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam
jedną osobę, która krytycznie (acz me mankamenty pracy, zanim to uczyni końcowy
„C zy tam ty lk o j a ”
krytykancko) i wnikliwie (a nie pobieżnie) odbiorca (recenzent).
(czyli b r a k s p a r in g p a r tn e r
przeczyta nasz tekst Taką osobę nazwaliśmy Kogo powoływać do roli sparingpartnera?
a)
„spanngpartnerem". Podstawową ce chą takiej osoby jest
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe
przygotowaniach sportowca do zawodów, na znany z literaturą psychologiczną, ale musi
przykład bokserskich Bokser szy kujący się do mieć doświadczenie w czytaniu różnych
walki trenuje z osobą (zwaną tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co
Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów
spanngpartnerem), która stara się upodobnić
a my wtedy musimy tylko
I

poświęcić chwilę i zdecydować,


jest poprawna forma wskazanego
fragmentu tekstu (przy

szukiwamu podwójnych spacji od razu można a) natychmiast wskaże czytelnik. Dlatego dobrze
jest poprosić „tajemniczego czytelnika , który
zadać na spację pojedynczą)
4 pomoże nam usunąć słabe strony tekstu.
!

17 Sugerujemy, by prosić o pomoc co najmniej


jedną osobę, która krytycznie (acz me
krytykancko) i wnikliwie (a nie pobieżnie)
„C zy tam ty lk o j a ” Pomimo wielokrotnej lektury żaden z autorów
przeczyta nasz tekst Taką osobę nazwaliśmy
(czyli b r a k s p a r in g p a r tn e r nie wychwytuje wszystkich błędów, które
„spanngpartnerem".
Sparingpartner to ktoś. kto uczestniczy w przeciwnika me jest jednak pokonanie Kogo powoływać do roli sparingpartnera?
przygotowaniach sportowca do zawodów, na pracodawcy, ale przygotowanie go do walki. Podstawową ce chą takiej osoby jest
przykład bokserskich Bokser szy kujący się do Podobnie powinno być w wypadku tekstu wnikliwość Człowiek ten nie musi być obe
walki trenuje z osobą (zwaną Zatrudnijmy czytelnika, aby wskazał nam znany z literaturą psychologiczną, ale musi
spanngpartnerem), która stara się upodobnić mankamenty pracy, zanim to uczyni końcowy mieć doświadczenie w czytaniu różnych
do przyszłego przeciwnika Rolą wy najętego odbiorca (recenzent). tekstów oraz - najlepiej - dużo pisać Co

do dziesięciu dziennie Czasem skromniej deklarują kilka stron


dziennie. To bardzo dużo Przy takich odpowiedziach proponu
jemy ostrożniejsze szacowanie
19
Oszacujmy wolumen pracy potrzebnej do opracowania tek
stu na temat już przeprowadzonych badać (a) zebrałem literatu
Ile c z a s u z a jm u je p is a n ie ?
rę. (b) opisatem ją (c) napisałem plan i kilka razy go zmieniłem,
(d) dopracowałem narrację tekstu, (e) umieściłem cytowania i
opracowałem spis literatury cytowanej, (f) policzyłem dane oraz
napisałem rozdział z wynikami, (g) napisałem dyskusję. Jeśli
przyjmiemy średnio jedną stronę gotowego tekstu na dzień przy
Niektórzy z naszych magistrantów rezerwują zbyt mato czasu
kilkugodzinnej pracy dziennie (a nie z doskoku). to znaczy, że na
na pisanie pracy dyplomowej Mówią: .Maturę świetnie napisa
pisanie 40 stron tekstu zajmie nam 40 dni wytężonego i systema
lam ', .Zawsze szybko piszę’ .Mogę napisać nawet kilka stron
tycznego wysiłku. A jeśli odejmiemy dni wolne od pracy oraz te,
dziennie”, i deklarują. że całość napiszą „w miesiąc" Szanując
w których niczego me napiszemy (bo nam się nie będzie chciało
ich samozadowolenie oraz wysoką samoocenę, chcemy jednak
lub pochłoną nas inne obowiązki), to ostrożny szacunek pozwala
zapewnić, że pisanie zabiera masę czasu i trzeba mieć na nie...
przyjąć okres dwóch miesięcy koniecznych na powstanie pracy
rnasę czasu Dlaczego9
dyplomowej Nie powinniśmy jednak popadać w samozadowo
Po pierwsze, myślenie tez zabiera dużo czasu i nie da się
lenie w związku z owymi „zaledwie” dwoma miesiącami, gdyż
go przyśpieszyć. Można się starać dwa razy szybciej chudnąć,
jest to czas konieczny na powstanie pierwszej wersji tekstu. Za
podwoić obciążenia treningowe, spać dwa razy krócej. Niestety,
uważmy bowiem, że dzielą nie przeczyta! promotor i jeszcze nie
podobna kompresja czasu me jest możliwa w wypadku myśle
naniósł poprawek. Przyjmijmy, że zrobi to dwa razy szybciej niz
nia. które możemy porównać do oddychania: na długą metę nie magistrant (w ciągu miesiąca). Przy założeniu, że cykl ten zosta
można przecież oddychać dwa razy szybciej nie powtórzony dwukrotnie, otrzymamy następujące równanie:
Po drugie, pisanie jest procesem twórczym Czasem pisanie dwa miesiące pisania + miesiąc czytania i poprawek = trzy mie
idzie marnie, bo me można wpaść na lo. jak to napisać. Czasem siące Dodajmy do tego dwie kolejne iteracje, a wówczas okaże
doznajemy olśnienia i skuteczność znakomicie wzrasta, choć się że mamy przed sobą dziewięć miesięcy pracy!
zauważmy, że olśnienia to raczej wyjątek niz reguła.
Po trzecie, wystarczy przełożyć twórczość na liczby, aby 20
się przekonać o złożoności pisania. Ile stron gotowego tekstu
potrafię napisać9 Nasi magistranci mówią czasem, że nawet J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n
W oiciech K u le ssa , D ariu sz D oliński 81 e fra g m e n ty ?
Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie
bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob ny

Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż

Igna cego Daszyńskiego głosi, aby: można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
(1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach,
(2 ) powiedzieć to,
prze sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
ostatecznego obra zu nie będzie można odczytać w kształcie
zamierzonym przez au fora. Może się też pojawić gorsza
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
ewentualność, w której odbiorca
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany
fragment może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą 20
fugą będzie zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W
poniższym fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję
J a k n a p i s a ć s k o m p lik o w a n
wokół czte
e fra g m e n ty ?
rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...”. Po zakoń
czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń.
Starożytna zasada Cycerona, Kwintyliana, a także zalecenie

21 Igna cego Daszyńskiego głosi, aby:

K o lejn e fra g m e n ty p ra c y (1 ) powiedzieć, co chce się powiedzieć

ja k o n a k f a d a ją c e s ię (2 ) powiedzieć to,
(3) a na koniec podsumować, co się powiedziało.
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a
Ta struktura znajduje również zastosowanie podczas pisania
szczególnie trudnych fragmentów. Jeżeli wiesz, że dany
fragment może sprawić odbiorcy trudność, to mech pierwszą
fugą będzie zapowiedź, o czym teraz piszesz. Na przykład: „W
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento
poniższym fragmencie ogrom wiedzy z tego zakresu grupuję
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie
wokół czte
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć o rech zagadnień" Albo: „Chcąc przedstawić literaturę przedmiotu
lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego z tego zakresu, najpierw... potem... a na końcu...”. Po zakoń

tekstu są ze sobą zharmonizowane czeniu prezentacji tego fragmentu krótko przypomnij czytelniko
wi co się wydarzyło. Forma powinna być podobna do wstępnej lekturze całości Sprawdźmy, czy kolejne składowe naszego
zapowiedzi, ale krótsza, warto też użyć innych określeń. tekstu są ze sobą zharmonizowane
Co oznacza spójność? To. że wszystkie fragmenty do sie
21 bie pasują - metafora przeźroczy do rzutnika dobrze oddaje to
pasowanie. Wyobraźmy sobie, że dysponujemy rzutnikiem do
K o lejn e fra g m e n ty p ra c y przeźroczy o ogromnej mocy. a każdy kolejny slajd to osob ny
ja k o n a k f a d a ją c e s ię fragment pracy. Przyjmijmy, że rzutnik jest wyjątkowy, gdyż
n a s ie b ie p rz e ź ro c z a można na nim przedstawić wiele przeźroczy naraz i dopiero gdy
wszystkie są umieszczone na ekranie, wyłania się z nich skom
plikowany i życzymy tego - piękny obraz.
Zauważmy, że braki obecne na kolejnych przeźroczach,
prze sunięcia w obrazie zaczynają się kumulować i
Przed oddaniem pracy (czytelnikowi, promotorowi, recenzento ostatecznego obra zu nie będzie można odczytać w kształcie
wi lub do archiwum) proponujemy ją przeczytać, zadając sobie zamierzonym przez au fora. Może się też pojawić gorsza
pytanie: czy jest spójna? czy tworzy całość? Zauważmy, że czę ewentualność, w której odbiorca
sto skupiamy się na pisaniu fragmentów i możemy zapomnieć o
6 4 _ J e k pl« a ć p ra c * d yplom o w e z p sy ch o lo g ii?_________________ W ojciech K ulesza, D ariu sz D oliński 85

otrzyma obraz zupełnie odmienny od założonego przez twórcę. FINISHED FILES ARE THE RE
W najgorszym wypadku obraz będzie całkowicie nieczytelny i SULT OF YEARS OF SCIENTIF
cha otyczny. IC STUDY COMBINED WITH THE
Radząc Ci przeczytać całą pracę raz jeszcze, mamy także EXPERIENCE OF MANY YEARS
pewną sugestię. Aby wyjaśnić, o co nam chodzi, posłużymy się
przykładem zaczerpniętym z książki C z a r n y ta b ę d ź Nassima Ta Ile F znalazłeś? Znów, jeśli jesteś typowym czytelnikiem to
leba. Przeczyta) poniższy tekst: znalazłeś ich mniej, niż powinieneś. Większość ludzi bowiem nie
widzi co najmniej jednego z trzech F. które są w słowach „of", bo
Lepszy wróbel w to takie słowo nie słowo" i się na nim nie koncentrujemy (nad
w garści mieńmy. że tego błędu me popełniają ludzie, którzy w ogóle me
niż gołąb znają angielskiego, bo dla nich .of" to słowo jak każde inne)
na dachu Na podstawie tych dwóch przykładów widzimy więc. że nie
koniecznie czytamy to, co jest naprawdę napisane Popełniamy
Zauważyłeś coś dziwnego? Jeśli jesteś typowym czytelni błędy.
kiem, to pewnie nie Spróbuj więc przeczytać uważnie jeszcze A najtrudniej jest zauważyć w tekście własne błędy. Na przy
raz. A! Teraz tak, no właśnie, litera „w" pojawia się tu niepotrzeb kład me widzimy, że niepotrzebnie napisaliśmy w jakimś zda niu
nie dwa razy. To taki drobny błąd, który trudno zauważyć słowo „nie", co kompletnie zmienia sens tego zdania. Albo.
No dobrze, mamy to z głowy. To teraz popatrz na inny tekst przeciwnie, w jakimś zdaniu nie napisaliśmy słowa „nie", a po
(tym razem jest to przykład psychologa Bruce’a Rinda) i policz winno tam być. Problem polega na tym, że gdy czytamy własny
w mm litery F: tekst widzimy to, co według nas powinno w mm być, a nie to, co
jest naprawdę. Wiedza o tym, o czym myśleliśmy, gdy pisali
śmy jakieś zdanie, nie pozwala nam zobaczyć tego, ze d e fa c to
napisaliśmy coś niezgodnego z tą myślą. Podobnie możemy
nie widzieć, że jakieś zdanie }est kompletnie niezrozumiałe albo
gramatycznie niepoprawne. Znacznie łatwiej zobaczymy własne
błędy wtedy, gdy napisany przez siebie tekst będziemy czytać
dopiero po pewnym czasie: po kilku dniach, a jeszcze lepiej - po
kilku tygodniach.
Dobrym wyjściem z sytuacji jest też namówienie kogoś z ko
leżanek czy kolegów, by zechciał przeczytać Twój tekst. To, co
Tobie wydaje się jasno wytłumaczone i precyzyjnie wyjaśnione,
wcale nie musi takie być. Ty widzisz jasny obraz w nakładają
cych się przeźroczach, a ktoś inny może zobaczyć tylko chaos.
Podsumowując warto poświęcić czas na przeczytanie całości -
zarówno samodzielnie, jak i przez „sparingpartnera”

22

J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ?

Nie ma innej drogi niż pisanie - trzeba pisać systematycznie,


dużo i często ( v id e opisane wcześniej pupogodziny profesora
Strelaua). Zmuszaj się do pisania artykułów, przeglądów, tek
stów popularnonaukowych, recenzji książek, a nawet
wspomnień z wakacji czy błoga. Jeśli to możliwe, przekazuj
swoje prace do recenzji, aby uzyskać informację zwrotną (to
kolejni sparingpart nerzy). I pamiętaj, że pisanie zawsze jest
bolesne. Ból z czasem staje się nieco mniejszy i każdy kolejny
tekst nieco łatwiej pisać Ale tylko nieco. Im więcej tekstów
stworzysz tym więcej będzie owych „nieco" składających się na
poważną warstwę doświad czenia
Zdarza się jednak (i wszyscy ten ból znamy), że czasem po
prostu me idzie. Myśli, które chodzą nam po głowie, nie potra
fimy zgrabnie przełożyć na słowa. Jeśli to tylko epizod, który za
kilka chwil minie to nie ma się czym przejmować. Ale jeśli tw a
dtuzej? Psychologia zna pojęcie torowania (po polsku, ale czę
ściej używa się dziś angielskiego terminu p r im in g ) Jeśli chce się
dobrze pisać, to warto najpierw nauczyć się dobrze czytać Weź
do ręki książkę napisaną znakomitą polszczyzną. Może to być
książka noblistki. która z wykształcenia jest psychologiem.
Wojciech Kołowa, Darius* Doliński 87

ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz,


na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom
browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne,
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają,
a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie
lepiej pisało.

22

J a k n a u c z y ć s ię d o b rz e p is a ć ?

Nie ma innej drogi niż pisanie - trzeba pisać systematycznie,


dużo i często ( v id e opisane wcześniej pupogodziny profesora du różnych obowiązków często jeździ pociągiem do Warszawy.
Strelaua). Zmuszaj się do pisania artykułów, przeglądów, tek Choć trochę wstyd się do tego przyznać, zdarza mu się pod
stów popularnonaukowych, recenzji książek, a nawet słuchiwać podróżnych, a nadstawia ucha szczególnie gorliwie,
wspomnień z wakacji czy błoga. Jeśli to możliwe, przekazuj gdy rozmowa dotyczy studiów Jedna z takich podsłuchanych
swoje prace do recenzji, aby uzyskać informację zwrotną (to rozmów kolepwych toczyła się między studentami dwóch róż
kolejni sparingpart nerzy). I pamiętaj, że pisanie zawsze jest nych uczelni, którzy pisali właśnie prace magisterskie. Jeden z
bolesne. Ból z czasem staje się nieco mniejszy i każdy kolejny nich pochwalił się że swoją pracę już napisał, a drugi zapytał go
tekst nieco łatwiej pisać Ale tylko nieco. Im więcej tekstów o objętość dzieła.
stworzysz tym więcej będzie owych „nieco" składających się na Jakieś sześćdziesiąt stron - brzmiała odpowiedź To ty
poważną warstwę doświad czenia chyba na jakiejś badziewiastej uczelni studiujesz. Sześćdziesiąt
Zdarza się jednak (i wszyscy ten ból znamy), że czasem po stron! U nas by to me przeszło praca musi mieć co najmniej
prostu me idzie. Myśli, które chodzą nam po głowie, nie potra dwieściel
fimy zgrabnie przełożyć na słowa. Jeśli to tylko epizod, który za Najwyraźniej ten drugi student uważał, ze jakość pracy ma
kilka chwil minie to nie ma się czym przejmować. Ale jeśli tw a gisterskiej zależy od jej długości od liczby kartek, na których
dtuzej? Psychologia zna pojęcie torowania (po polsku, ale czę tekst jest wydrukowany. Może się bowiem wydawać, że im wię
ściej używa się dziś angielskiego terminu p r im in g ) Jeśli chce się cej, tym lepiej, a już na pewno mądrzej. I w drugą stronę krótko
dobrze pisać, to warto najpierw nauczyć się dobrze czytać Weź to pewnie byłe jak i niezbyt mądrze
do ręki książkę napisaną znakomitą polszczyzną. Może to być
Jako promotorzy licznych prac dyplomowych spotykamy się
książka noblistki. która z wykształcenia jest psychologiem. często z pytaniem studentów: „Czy praca nie jest za krótka?"
Wojciech Kołowa, Darius* Doliński 87
D ariu sz DoliAski 89

ale oczywiście niekoniecznie. Może to być inny świetny pisarz, Bardzo, bardzo sporadycznie pytanie brzmi: „Czy nie jest za dłu
na przykład alchemik słowa" Jan Parandowskl, Witold Gom ga?" Ze szkoły podstawowej i średniej wynieśliśmy błędne prze
browicz czy Szczepan Twardoch. Jest bardzo prawdopodobne, konanie, że o wartości pracy decyduje jej długość. Tymczasem
że po godzinnej lekturze książki, w której zdania me zgrzytają, w 1986 roku Józet Babiński - francuski lekarz polskiego pocho
a słowa są zawsze na swoim miejscu, będzie Ci się znacznie dzenia, uznawany za jednego z ojców współczesnej neurologii -
lepiej pisało. opisał patologiczny odruch stopy świadczący o uszkodzeniu
ośrodkowego ułdadu nerwowego u osób dorosłych (u niemowląt
taki odruch jest normalny) Praca ta miała objętość... niecałej
strony maszynopisu! Rok wcześniej Wilhelm Conrad Roentgen
23 odkrył promienie X za co w 1901 roku otrzymał Nagrodę Nobla.
Opisanie odkrycia zajęło mu jeszcze mniej niż Babińskiemu..
Ile s tr o n p o w in n a m ie ć p r a c a ? Przykłady błędnej tendencji im więcej tym lepiej" można
W y s ta rc z a ją c o m a to mnożyć Podobno Mark Twain jeden ze swoich listów do przy
jaciela zaczął od frazy .Piszę do Ciebie długi list. bo nie mam
czasu na krótki". Wielka jest mądrość w tej frazie. Pisać trzeba
tak. aby w tekście były |edynie rzeczy istotne z perspektywy prze
kazu. a to wymaga czasu, wykreślania fragmentów nieistotnych,
Jeden z autorów tej książki mieszka we Wrocławiu, ale z powo
rezygnacji z powtórzeń, zmiany kolejności pewnych elementów. SKOŃCZYĆ9
Nie sztuka napisać dużo, sztuka napisać mądrze Napisanie Wielokrotnie p-saliśmy o mimmaiizmie - o tym by używać jak
relatywnie krótkiego tekstu zabiera (a w każdym razie powinno najmniejszej liczby słów koniecznych do wyrażenia danej myśli
zabrać) więcej czasu niż napisanie dłuższego (wc/e Albert Einstein: „Każda idea powinna być przedstawiona
Radę dotyczącą tego, ile pisać, możemy zaczerpnąć od wy
bitnego mówcy Ignacego Daszyńskiego, który zachęcał aby po D ziękujm y Maikowi Kuleszy za wskazanie tej rady.
wiedzieć, co się powie, następnie to powiedzieć i..
9 0 J a k P »»«* p m o « d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii? ____ W ojciech K u lesze, D erluez DolliSskl BI
ekonomia słów). Zasady te stosujmy do całej pracy, a me tyłko
i
S

tak prosto, jak to możliwe. Ale nie prościej’ ; i Robin Valiacher: razu Anthony ego Pratkanisa. redaktora naczelnego o to.
będzie górny lim it objętości nadsyłanych tekstów Górny!
do wyrażenia pojedynczej myśli Przypomnijmy, że najlepszym teksty do druku i tak dalej. Dziękując za ten zaszczyt, zapytał
w wypadku czasopism chodzi właśnie o dyscyplinowanie i od
rozwiązaniem |©st pisanie krótko i na temat. Najgorszym dłu torów, żeby nie pisali lekstów przesadnie długich Odpowiedź
go i nie na temat Pratkanisa była następująca W ogóle nie wyznaczamy
Czasem magistranci błędnie uważają, że należy pochwa żadnych limitów1 Długość każdego artykułu powinna być
lić się całą posiadaną wiedzą, która łączy się z tematem pra cy optymalna' Cza sem to będzie sześć stron a innym razem
{ v id e muskulatura, muzeum i szarpanie za rękaw) W ten sześćdziesiąt' To bardzo mądra odpowiedź i bardzo dobra
sposób wstęp staie się nadmiernie rozdęty. Nadmiar ten jest strategia, którą przy jęło to czasopismo. Artykuł (również Twoja
szczególnie widoczny w zestawieniu ze skąpą dyskusją (nie praca magisterska czy doktorska) powinien być syntetyczny,
umiejętność odniesienia muskulatury ze wstępu do muskułów ale nie możesz w mm pominąć rzeczy, które są naprawdę
wyhodowanych z własnych wyników) Czasem pracę otwiera ważne dla .aha"
dwudziestostromcowy wstęp, a zamyka ją ledwie pięciostroni Dodaimy na koniec, że czasem jakieś wewnętrzne reguła
cowa dyskusja (co me musi być niepoprawne, ale dość często cje uniwersyteckie określają wymogi dotyczące długości pracy
wskazuje na brak umiejętności osadzenia otrzymanych (i wtedy lepiej za nimi podążać niż podpierać się naszym oprą
wyników w literaturze przedmiotu) cowaniem).
Innymi słowy, wcale nie jest tak. że im więcej tekstu, tym 24
lepiej. Jeżeli myśl przewodnia jest ważna z perspektywy teorii
dobrze udokumentowana i osadzona w literaturze przedmiotu,
K opie to p o d s ta w a
metody badawcze i statystyczne są poprawne i wystarczające
dla pracy dyplomowej, dyskusja me jest ptytka. to dlaczego
powściągliwa liczba stron me miałaby być wystarczająca?
Podsumowując: me ma precyzyjnej miary właściwej objęto ści.
Kiedy wiele lat temu powstawało nowe czasopismo „Social
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy
Influence . które miało być poświęcone jednemu z najważniej
automa tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8).
szych obszarów psychologii społecznej, jeden z nas otrzymał
Gorąco zachę camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w
zaproszenie do zespołu redakcyjnego, który miał decydować o
nazwie kolejne numery lub daty zapisu), gdyż czasem o kazu j
polityce wydawniczej czasopisma, akceptować poszczególne
się, że zmienio ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja
Jeżeli po zmia
24
nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy
K opie to p o d s ta w a
jakąś część pracy, którą potem możemy uznać za
wartościową i god ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych
kopii pozwala odzyskać poprzednie wersje tekstu.
Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera
Pisząc pracę dyplomową, me należy nadużywać komendy
Utrata pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko
automa tycznie zapisującei plik (zob. również rozdział 8).
przewyższa koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu
Gorąco zachę camy do tworzenia kolejnych plików (dodając w
autorzy muszą od nowa tworzyć dzieto
nazwie kolejne numery lub daty zapisu), gdyż czasem o kazu j
25 się, że zmienio ny fragment jest gorszy niż poprzednia wersja
Jeżeli po zmia
K opie s ą z a b ro n io n e nie nacisnęliśmy zapisz' to niestety od nowa musimy napisać
dany fragment Podobny kłopot napotkamy, gdy usuniemy
jakąś część pracy, którą potem możemy uznać za
wartościową i god ną przywrócenia Zapisywanie kolejnych
kopii pozwala odzyskać poprzednie wersje tekstu.
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla Koleiną kwestią związaną z kopiami jest zainwestowanie
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła, w software i hardware tworzące kopie dysku z komputera
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska Utrata pracy bywa bolesna, a koszt odtworzenia nierzadko
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo przewyższa koszt takiej inwestycji W czarnym scenariuszu
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy, autorzy muszą od nowa tworzyć dzieto
jak poważne są konsekwencje takiego postępowania:
odrzucenie pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed
25
komisją dyscy
K opie s ą z a b ro n io n e
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej. Jak ustrzec
się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę musimy
jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier
Na koniec tej części poradnika chcemy przestrzec przed pla
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu, a
giatem Przepisanie fragmentu dzielą bez wskazania źródła,
w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło
nieopatrzenie fragmentu cudzysłowem (choć iego nazwa wska
wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w
żuje, że obejmuje on cudze słowa) jest plagiatem, który z łatwo
odniesieniu do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda ,
ścią można wykryć. Studenci często me zdają sobie sprawy,
co za dużo, to niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami
jak poważne są konsekwencje takiego postępowania:
zaczyna być spisem cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych
odrzucenie pracy procedowanie wykrytego plagiatu przed
autorów, a nie autorską pracą dyplomową czy artykułem
komisją dyscy w odsyłaczu do źródta podajemy numer strony, na którei te sło
płmarną wykreślenie z listy studentów i tak dalej. Jak ustrzec wa w oryginale się znalazły. Pamiętajmy jednak że w
się plagiatu? Kiedy referujemy czyjąś pracę musimy odniesieniu do cytatów doskonale się sprawdza stara prawda ,
jednoznacznie wskazać źródło, z którego korzystamy co za dużo, to niezdrowo. Dzieło przeładowane cytatami
Wystrzegamy się przy tym kopiowania czy przepisywania Oczy zaczyna być spisem cytatów, zbiorem osiągnięć i myśli innych
wiście. nie ma niczego ztego w cytowaniu czyjejś myśli, twier autorów, a nie autorską pracą dyplomową czy artykułem
dzenia czy definicji Wówczas używamy właśnie cudzysłowu, a

CZĘŚĆ II

R a d y d o ty c z ą c
e k o le jn y c h
e le m e n t ó w p r a c y
Ta część powstała aa bazie pytać zadawanych przez naszych
magistrantów, którzy chcieli się dowiedzieć A jak napisać część
XYZ?‘ Przedstawiamy więc te pytania oraz odpowiedzi
26
W ja k ie j k o le jn o ś c i
p is a ć p r a c ę ?

Wydaje się, że najrozsądniejsza odpowiedź powinna brzmieć:


po kolei (wstęp, metoda, wyniki, dyskusja) Taki zamysł jest oczy
wiście chwalebny i ze wszech miar zasadny, ale... czasem, przy
wsparciu promotora, dobrze jest zmienić kolejność. Skorzystaj
my z rady Kurta Lewina, który proponował najpierw wpaść na
pomysł, a dopiero potem wertować literaturę, sprawdzając, czy
przypadkiem nie podążamy drogą odkrytą przez innego na
ukowca. W ten sposób Lewin podkreślał, ze jakkolwiek czytanie
literatury przynosi nieocenione korzyści poznawcze (stajemy się
ekspertami w danej dziedzinie), to wtłacza czyteimka w istniejące
schematy, wytyczone przez innych koleiny myślenia. Zaczynamy
myśleć tak. jak inni autorzy, co może nas oddalać od nowego
ujęcia problemu, dostrzeżenia kwestii od lat przeoczanej przez
innych odkrywców
Proponujemy następującą kolejność

(1) Zacznijmy od pomysłu. Coś nas zaskakuje? Mamy cie


kawą próbę badawczą? Widzimy coś. o czym me sły
szeliśmy na zajęciach?
88 J a k p łs a ti pra c e dy p lo m o w a * p sy ch o lo g ii?__________________________ podstaw teoretycznych i metodologicznych motywują
cych zasadność naszej propozycji.
(2) Następnie sprawdźmy czy ktoś już to odkrył. Rola pro
(4) Następnie napiszmy zarys metody badawczej. Pozwoli
motora jest tutaj nieoceniona, bo dyskusja z ekspertem
ona zorientować się w tym, czy wiemy, jak przeprowa
znacznie skraca proces weryfikacji novum
dzić badanie
(3) Jeżeli mamy potwierdzenie, że warto zająć się intere
(5) Przeprowadzamy badanie i w kolejnym kroku opisujemy
sującym nas zagadnieniem, to stwórzmy zarys narracji wyniki (zob. rozdział 31).
(wywodu teoretycznego), będący podstawą naszej pra
(6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
cy Na razie nie musimy go rozpisywać szczegółowo
dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników
Chodzi jedynie o to. aby zminimalizować ryzyko prze
(zob rozdział 32).
prowadzenia badań, których potem nie będziemy umieli
(7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
osadzić w literaturze przedmiotu, me zdołamy wskazać
i uzupełniamy pierwszą część dyskusji. treści. Kiedy przez kilka semestrów (zob. rozdział 19)
88 J a k p łs a ti pra c e dy p lo m o w a * p sy ch o lo g ii?__________________________
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz
czenia.
(2) Następnie sprawdźmy czy ktoś już to odkrył. Rola pro
motora jest tutaj nieoceniona, bo dyskusja z ekspertem
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój
znacznie skraca proces weryfikacji novum
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
(3) Jeżeli mamy potwierdzenie, że warto zająć się intere
streszczenie wstęp i tak dalej).
sującym nas zagadnieniem, to stwórzmy zarys narracji
(wywodu teoretycznego), będący podstawą naszej pra
cy Na razie nie musimy go rozpisywać szczegółowo
Chodzi jedynie o to. aby zminimalizować ryzyko prze
27 prowadzenia badań, których potem nie będziemy umieli
osadzić w literaturze przedmiotu, me zdołamy wskazać
J a k i ty tu ł p o w in n a m ie ć p r a c a ? podstaw teoretycznych i metodologicznych motywują
(Z a g a je n ie przy b u fe c ie cych zasadność naszej propozycji.

ra z je s z c z e ) (4) Następnie napiszmy zarys metody badawczej. Pozwoli


ona zorientować się w tym, czy wiemy, jak przeprowa
dzić badanie
(5) Przeprowadzamy badanie i w kolejnym kroku opisujemy
wyniki (zob. rozdział 31).

Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt (6) Mając na świeżo w pamięci uzyskane rezultaty i meto
Chmie lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej dę badania, warto od razu przejść do dyskusji wyników

polskiei encyklo pedii nadal tytuł następujący Nowe A te n y a lb o A k (zob rozdział 32).
a d e m ia w s z e l k ie i s c y e n c y i p e łn a , n a r ó ż n e ty tu ły , ja k n a c la s s e s p o d (7) Następnie wracamy do napisania wstępu teoretycznego
z ie lo n a .
i uzupełniamy pierwszą część dyskusji.
m ą d r y m d la m e m o ry a tu , id io to m cHa n a u k i, p o lity k o m d la p ra k ty k i m e la n
(8) Zamykającym etapem jest sformułowanie tytułu i stresz
c h o lik o m d ia ro z ry w k i e r ig o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla dem.
czenia.
gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy dla
niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
Dzięki takiej kolejności minimalizujemy ryzyko braku spój
mamy dla Ciebie kHka innych rad:
ności następujących po sobie kolejnych elementów pracy (tytuł,
streszczenie wstęp i tak dalej).
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie
w tekście
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie. (3)
Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze
śniej .aha!" (zob rozdział 5). 27
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować na
końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać J a k i ty tu ł p o w in n a m ie ć p r a c a ?
(Z a g a je n ie przy b u fe c ie (6) Istnieją dwa podejścia do pisania artykułów
ra z je s z c z e ) a. Podejście konserwatywne (często stosowane w
Pol sce): tekst musi być trudny, naszpikowany
termino logią i na|lepej długi Jest ono bliskie
budowania muskulatury i tęzyzny którą autor
czy autorka się chwali.
Sztukę pisania tytułu po mistrzowsku opanował Benedykt b Podejście liberalne (często spotykane w pismach
Chmie lowski. osiemnastowieczny autor, który pierwszej anglojęzycznych) zbłiza tekst do felietonu - musi
polskiei encyklo pedii nadal tytuł następujący Nowe A te n y a lb o A k być ciekawy i poruszający napisany wartkim i
a d e m ia w s z e l k ie i s c y e n c y i p e łn a , n a r ó ż n e ty tu ły , ja k n a c la s s e s p o d poto czystym lęzykiem (nierzadko potocznym).
z ie lo n a . Zaleca się w nim silną interakcję z
m ą d r y m d la m e m o ry a tu , id io to m cHa n a u k i, p o lity k o m d la p ra k ty k i m e la n
czytelnikiem, aby go zasko czyć. rozśmieszyć
c h o lik o m d ia ro z ry w k i e r ig o w a n a Nie radzimy Ci iść tym śla dem.
poruszyć, .zagaić przy bufecie' i dopiero potem
gdyż tytuł, choć ciekawy, jest za długi, być może obrażliwy dla informować
niektórych czytelników i niekoniecznie informacyjny W zamian
mamy dla Ciebie kHka innych rad: Naszym zdaniem warto unikać skrajności. Nie nałoży prze
sadzać z unaukowieniem, ale trzeba jednocześnie stronić
(1) Tytuł powinien informować o tym. co odbiorca znajdzie od trywiaiizowania czy infantylizowania nauki Przykładem
w tekście może być tytuł czołowego artykułu na temat efektu
(2) Dobrze, by jednocześnie wzbudzał zaciekawienie. (3) kameleona The cha meleon effect: the perception-behavior
Oba te cele można osiągnąć dzięki stworzonemu wcze link and social interac tion Pierwsza część (efekt
śniej .aha!" (zob rozdział 5). kameleona) zaciekawia, podpowiada
(4) Tytuł jest esencją pracy, więc dobrze go formatować na W ojelooh K u lo w a , D ariu sz D oliński 101

końcu. Dlaczego? Dlatego, że tytuł ma odpowiadać


treści. Kiedy przez kilka semestrów (zob. rozdział 19) o czym będzie mowa (pewnie o czymś z zakresu
100 J « k p ik a ć p r a c a dyplom ow a i p s y c h o lo g ia upodabniania się), a druga skrótowo ujmuje teoretyczny
grunt omawianego w tekście zagadnienia Artykuł ten
piszemy pracę magisterską, nasz początkowy wprowadza do literatury po jęcie efektu kameleona
zamysł ewoluuje, uzyskane przez nas wyniki podając jednocześnie obszar badania interakcje
zmieniają narrację, w tym czasie kłoś inny może społeczne
opublikować artykuł mody fikujący naszą Doświadczenie z zakresu metodyki pisania tytułów
perspektywę i tak dalej można zdobyć, spacerując pod wydziałową tablicą, na
(5) Niedobry tytuł łatwo rozpoznać gdy student której umiesz czane są ogłoszenia o publicznych obronach
trzeciego roku psychologii, który ten tytuł słyszy, prac doktorskich Dzięki temu można przyjrzeć się tytułom
mo jest w stanie powiedzieć, co w danej pracy jest rozpraw Przy analizie ich treści proponujemy następujące
prezentowane, albo wskazuje inny cel pacy niz ćwiczenie czy potrafisz wskazać obszar zainteresowali
ten. który formułował autor to znaczy, ze tytuł badawczych autora i przewi dzieć, czego dotyczy jogo
trzeba sformułować na nowo praca? Jeżeli tak. to został osiągnięty podstawowy cel
(mlormacyjny - zob punki [1)) A jeśli dany tytuł wzbudził dowiedzieć się więcej, to autor osiągną! leż drugi cel (budo
Twoje zainteresowanie i chcesz się wybrać na obronę, by wanie zainteresowania - zob punkt (2 )).

28

J a k n a p is a ć s tr e s z c z e n ie ?

Kiedyś wspominany już Jan Słreiau. przygotowując się do wypro


wadzki związanei z osiągnięciem przezeń wieku emerytalnego
porządkował swój pokój na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i poprosi! swojego studenta, aby posortował znaj
dujące się tam prace według kilku osiowych zagadnień Wyobraź sobie, ze właśnie ly masz przejrzeć owych 350 prac magister
skich Spośród nich musisz wyłuskać te. które są warte dokład
niejszej lektury. Jak sprawnie i z rozsądnym nakładem czasu oraz wysiłku przekopać się przez laki ogrom materiału? Leklura stresz
czeń będzie dobrym początkiem Rzut oka na tę ważną część pracy dyplomowej pozwoli szybko zdecydować, czy warto czy
tać całą pracę, czy me. Można to zrobić pod jednym warunkiem
że owe streszczenia są dobrze napisane, że autorowi chciało się esencjonalnie uiąć ceł pracy metodologię oraz wyniki Jeżeli
streszczenie będzie zagmatwano, nieczytelne, mylące, to niestety trzeba będzie poświęcić dużo więcej czasu i przeczytać całość
Mamy nadzieję, ze Tobie będzie się chciało napisać dobre stresz
czeme A dzięki Twoiemu wysiłkowi odniosą korzyść czytelnicy.
Streszczenie, podobnie jak tytuł, pełni funkcję przede wszyst
kim informacyjną Powinno zawierać w y łą c z n ie kluczowe informa
cje i n ie m o ż e w mm być informacji nieistotnych, zaciemniającym

i
W ojciech K ulesza. D ariu sz D oliński 103

sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob. rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział
5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty jako odbiorca nie wiesz, który to
akapit więc czytasz wszystkie. Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez 350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 sIćnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze
wiedzy, w jakim mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me wiadomo i
dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują
wyniki od powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli limit słów nie zo stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również dodatkowe (ale nadal
kluczowe) wyniki Czasem streszczenie kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka
prezen towanego badania)

28

J a k n a p is a ć s tr e s z c z e n ie ?

Kiedyś wspominany już Jan Słreiau. przygotowując się do wypro


wadzki związanei z osiągnięciem przezeń wieku emerytalnego
porządkował swój pokój na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i poprosi! swojego studenta, aby posortował znaj
dujące się tam prace według kilku osiowych zagadnień Wyobraź sobie, ze właśnie ly masz przejrzeć owych 350 prac magister
skich Spośród nich musisz wyłuskać te. które są warte dokład
niejszej lektury. Jak sprawnie i z rozsądnym nakładem czasu oraz wysiłku przekopać się przez laki ogrom materiału? Leklura stresz
czeń będzie dobrym początkiem Rzut oka na tę ważną część pracy dyplomowej pozwoli szybko zdecydować, czy warto czy
tać całą pracę, czy me. Można to zrobić pod jednym warunkiem
że owe streszczenia są dobrze napisane, że autorowi chciało się esencjonalnie uiąć ceł pracy metodologię oraz wyniki Jeżeli
streszczenie będzie zagmatwano, nieczytelne, mylące, to niestety trzeba będzie poświęcić dużo więcej czasu i przeczytać całość
Mamy nadzieję, ze Tobie będzie się chciało napisać dobre stresz
czeme A dzięki Twoiemu wysiłkowi odniosą korzyść czytelnicy.
Streszczenie, podobnie jak tytuł, pełni funkcję przede wszyst
kim informacyjną Powinno zawierać w y łą c z n ie kluczowe informa
cje i n ie m o ż e w mm być informacji nieistotnych, zaciemniającym

i
W ojciech K ulesza. D ariu sz D oliński 103
sedno zagadnienia. (Jak uniknąć w streszczeniu treści niepo trzebnych? Proponujemy stosowanie zasady domku z kar! (zob. rozdział 7) oraz .aha!" (zob rozdział
5J) Wyobraź sobie na przy
kład, że w każdym streszczeniu znajduje się jeden mało potrzebny akapit o długości około 100 słów. Problem polega na tym źe Ty jako odbiorca nie wiesz, który to
akapit więc czytasz wszystkie. Zauważ że wspomnianą liczbę 100 słów trzeba pomnożyć przez 350 streszczeń, co oznacza, że musisz niepotrzebnie przeczytać
35 000 sIćnv więcej (co jest odpowiednikiem kilku pełnowymiaro
wych artykułów empirycznych publikowanych na liście X R lub jednej czwartej tej książeczki).
W streszczeniu lepiej budować zdania proste, a me wielo krotnie Złożone Warto przy tym się oprzeć na następującym porządku, pierwsze zdanie mówi o obszarze
wiedzy, w jakim mieści się dane badanie (zarys przeglądu). Drugie zdanie przed stawia główny problem pracy czego w tym obszarze jeszcze me wiadomo i
dlaczego autor sądzi, ze poszukiwunie odpowiedzi jest ważne Kolejne zdania (jedno lub dwa) prezentują metodę badania Następne (znów jedno lub dwa) rełerują
wyniki od powiedź na najważniejsze zagadnienie. Jeżeli limit słów nie zo stał jeszcze przekroczony to możemy zaprezentować również dodatkowe (ale nadal
kluczowe) wyniki Czasem streszczenie kończy się ogólną konkluzją lub zapowiedzią treści poruszanych w dyskusji (na przykład dalsze plany badawcze, krytyka
prezen towanego badania)
kladana praca jest interesująca, ważna i godna lektury
Oznacza to, ze czytelnik dowiaduje się nie tylko o
istniejącej wiedzy, lecz także o tym, co i jak wykazano A
to budzi w nim ciekawość, jak zamierzamy testować
29 postawione hipotezy lub odpowiedzieć na pytania.
Zastanuwia się, jaką metodą zamierzamy osiągnąć cel
J a k n a p is a ć w s tę p te o re ty c z n y ? badawczy
Z naszych promotorskich doświadczeń wynika że
studen tom często się zdarza traktować część
teoretyczną i hipotezy
W ojcw ch D a riu ii O olińakl 105
Wstęp teoretyczny |est bardzo trudnym fragmentem
pracy mię dzy innymi dlatego. Ze towarzyszy mu pytanie: czy pytania badawcze, które znajdują się na jej końcu jako
.Jak zacząć?' Najtrudniej chyba napisać pierwsze zdanie, dwa całkowicie odrębne byty. To bardzo poważne
z którego wypłynie cala praca Zauważmy bowiem, ze uchybienie. Hipo tezy lub pytania badawcze muszą po
pod koniec wstępu czytelnik powinien umeć wskazać prostu muszą togrcnie wynikać z tego. co w tekście
hipotezy czy pytama badawcze, zanim jeszcze zostało napisane
przedstawi je autor. Poruszane zagadnienia powinny ł\xtobme się przedstawiają dwa kolejne rozdziały, gdyż
sugerować ważny, meodkryty i - jeśli to możliwe - wy nikają one ze wstępu (i ze stormułowanych hipotez czy
ciekawy ob szar badawczy, więc osoba zapoznająca się z pytań badawczych) Czytelnik powinien rozumieć i - jeśli
tekstem powinna inflacyjnie wiedzieć, co jest to możliwe - czekać z ciekawością na rozdział
przedmiotem badania zamm autor precyzyjnie go określi prezentujący wyniki (rozdział trzeci) oraz na ich
Następny rozdział opisujący metodę, również wynika ze omówienie (rozdział czwarty). Złe rozegranie wstępu w
wstępu. We wstępie przedstawiamy dziedzinę wiedzy i na zasadzie uniemoztrwia napisanie dyskusji a w szcze
tej podstawie opieramy wyjaśnienie, dlaczego przed gólności Irugmentu, w którym powinniśmy przedstuwić
swoje dokonania w świetle istniejącej wiedzy
Jak zatem rozpocząć wstęp? Niektóre techniki
opisaliśmy już wcześniej Dodatkową stosują autorzy
piszący do anglojęzycz nych czasopism (na marginesie jej
niestosowanie pozwala się domyślać, że autor me
osiągnął biegłości w ptsamu po angielsku i zapewne
pochodzi z Europy Środkowo-Wschodniei). Według tej
techniki pierwszy akapit powinien zainteresować, stworzyć
podstawę i piostawić problem Mogłoby się (błędnie)
wydawać, że tego typu akapit otwierający jest
streszczeniem tymczasem jest on jedynie .zagajeniem
przy bufecie" (zob rozdział 27) i me releruje całości
Stanowi ciekawy (i zaciekawiający) punkt wyj ścia,
przedsionek czy śluzę prowadzącą do prezentowanej
dalej wiedzy, rmtym apentilem poprzedzającym główne
danie.
Poszukajmy przykładu. w którym wdrożono tę regułę
Wspo mniany już artykuł The chameleon effect który
ukazał się w jed nym z na|bard7»e| prestiżowych
czasopism z zakresu psycholo gii społecznej. Journal ol
Personality and Social Psychology"
otwiera następujący akapit

.Powiedzenie -Małpa widzi - małpa robi- pokazuje, zo


na czelne - włączając w nie ludzi - są św»etne w
naśladowaniu* Potem następuje referowanie, w jakich
teoriach to naśla dowanie się opisuje i autorzy odwołują
się do znanego filmu .W filmie Zelig Woody Allen wciela
się w ludzkiego kame leona który nie może zapobiec Puchatka, który mawiał, ze ,.z pszczołami to nigdy mc me
przejmowaniu zachowań, oso bowości i wartości każdego wiadomo" Czytelnik musi przecież sobie wyobrazić jak
napotkanego człowieka Tak jak kameleon zmienia kolor, przebiegało badanie, czym manipulowano, jakie
aby dostosować się do otoczenia. Zełig dostosowuje się narzędzia są konieczne do przeprowadze
do norm i wartości gnjpy. do której aktualnie należy nia replikacji. Dlaczego nawiązujemy do książki
Pomimo że film Allena ukazuje ton fenomen w krzywym kucharskiej? Dlatego, ze gdyby książka kucharska
zwierciadło komedii jest to obraz mezwy We została napisana w spo sób uniemożliwiający
powszechnego do świadczenia - przejmowania akcentu, powtórzenie wypieku czy innego dania na podstawie
sposobu mówienia i za chowań osób, z którymi się przepisu, to bylibyśmy przekonani ze autor musiał
rozmawia*. popełnić jakiś błąd Zauważmy, że w książce kucharskiej
Lektura tego fragmentu sygnalizuje bardzo długi i jest opis potrzebnych narzędzi i produktów do
zfozony (jak na JPSP przystało) tekst Pozwala się przyrządzenia po trawy Potem następuje opis procedury,
zorientować w obsza rze zainteresowań autorów Co kolejnych czynności, które mają doprowadzić do
prawda me poznaliśmy jeszcze celu pracy, ale na pewno uzyskania opisywanej pyszności kiedy, co i w jakich
większość nas intuicyjnie juz wie. ze będzie nim zjawisko proporcjach mamy dodawać mieszać piec i tym podobnie
naśladownictwa Tak samo ma wyglądać opis metody Musi być jasne, co
Odchodząc od rad dotyczących pisania pierwszych jest konieczne do przeprowadzenia badania i jak na leży
słów. zdań i akapitów, chcemy podpowiedzieć że wstęp je przeprowadzić. Częstym błędem początkujących auto
jest miej scem na prężenie nteiektualnej muskulatury rów jest pisanie tego fragmentu w laki sposób, że
pokazujemy w mm. że znamy literaturę umiemy czytelnik rne znający dziedziny me rozumie procedury
operować prowadzącym do celu pracy wywodem badania co później
powstałym na bazie przeczytanej literatury To n ie je s t
miejsce na to, by pisać, co nam się wydaje obszernie się
rozwodzić o własnych doświadczeniach, omawiać
obejrzane filmy lo wątki należy skierować (jeżeli w ogóle
mają pozostać) do dyskusji.

30

J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K sią ż k a k u c h a rs k a )

Ten fragment musi przypominać przepis z książki


kucharskiej, a czytelnik me może mieć wrażenia Kubusia
.Powiedzenie -Małpa widzi - małpa robi- pokazuje, zo się w ludzkiego kame leona który nie może zapobiec
na czelne - włączając w nie ludzi - są św»etne w przejmowaniu zachowań, oso bowości i wartości każdego
naśladowaniu* Potem następuje referowanie, w jakich napotkanego człowieka Tak jak kameleon zmienia kolor,
teoriach to naśla dowanie się opisuje i autorzy odwołują aby dostosować się do otoczenia. Zełig dostosowuje się
się do znanego filmu .W filmie Zelig Woody Allen wciela do norm i wartości gnjpy. do której aktualnie należy
Pomimo że film Allena ukazuje ton fenomen w krzywym kucharskiej, a czytelnik me może mieć wrażenia Kubusia
zwierciadło komedii jest to obraz mezwy We Puchatka, który mawiał, ze ,.z pszczołami to nigdy mc me
powszechnego do świadczenia - przejmowania akcentu, wiadomo" Czytelnik musi przecież sobie wyobrazić jak
sposobu mówienia i za chowań osób, z którymi się przebiegało badanie, czym manipulowano, jakie
rozmawia*. narzędzia są konieczne do przeprowadze
Lektura tego fragmentu sygnalizuje bardzo długi i nia replikacji. Dlaczego nawiązujemy do książki
zfozony (jak na JPSP przystało) tekst Pozwala się kucharskiej? Dlatego, ze gdyby książka kucharska
zorientować w obsza rze zainteresowań autorów Co została napisana w spo sób uniemożliwiający
prawda me poznaliśmy jeszcze celu pracy, ale na pewno powtórzenie wypieku czy innego dania na podstawie
większość nas intuicyjnie juz wie. ze będzie nim zjawisko przepisu, to bylibyśmy przekonani ze autor musiał
naśladownictwa popełnić jakiś błąd Zauważmy, że w książce kucharskiej
Odchodząc od rad dotyczących pisania pierwszych jest opis potrzebnych narzędzi i produktów do
słów. zdań i akapitów, chcemy podpowiedzieć że wstęp przyrządzenia po trawy Potem następuje opis procedury,
jest miej scem na prężenie nteiektualnej muskulatury kolejnych czynności, które mają doprowadzić do
pokazujemy w mm. że znamy literaturę umiemy uzyskania opisywanej pyszności kiedy, co i w jakich
operować prowadzącym do celu pracy wywodem proporcjach mamy dodawać mieszać piec i tym podobnie
powstałym na bazie przeczytanej literatury To n ie je s t Tak samo ma wyglądać opis metody Musi być jasne, co
miejsce na to, by pisać, co nam się wydaje obszernie się jest konieczne do przeprowadzenia badania i jak na leży
rozwodzić o własnych doświadczeniach, omawiać je przeprowadzić. Częstym błędem początkujących auto
obejrzane filmy lo wątki należy skierować (jeżeli w ogóle rów jest pisanie tego fragmentu w laki sposób, że
mają pozostać) do dyskusji. czytelnik rne znający dziedziny me rozumie procedury
badania co później

30

J a k o p is a ć m e to d ę b a d a w c z ą ?
(K sią ż k a k u c h a rs k a )

Ten fragment musi przypominać przepis z książki


108 J a k p la a ć p ra c e dyplom ow a . p sychologii?

zostanie pogłębione przez niezrozumienie wyników oraz ich dy9kus|i


Skorzystamy z przykładu, który kiedyś opracowaliśmy dla naszych magistrantów Mówimy, zęby wyobrazili sobie, iż tworzą przepis smażenia
jaieeznicy Zadanie wydaje się dziwne, ale bar dzo proste Załóżmy jednak, ze nasz przepis wejdzie do książki pod tytułem Książka kucharska dla
ekswegan. czyli jak nauczyć się gotowania na nowo Oznacza to. że czytelnicy, którzy nigdy nie używali w kuchni produktów zwierzęcych, mogą
naprawdę nie wiedzieć, jak zrobić jajecznicę
No, to zaczynamy, pisząc: „Na patelnię należy dać tłuszcz, następnie wbić |ajka, smażyć, az się zetną, i podać na talerzu. Smacznego'" Wydaje się.
że opis jest bardzo dobry, prawda? Otóż me Został on stworzony przez osobę, która dobrze wie, jak się smaży jajecznicę, i nie zastanawia się nad
rym, jak ten przepis będzie odczytany przez osobę memającą doświadczenia w tej dziedzinie.
Po pierwsze zauważmy, że me został opisany obszar in strumentarium narzędzi i produktów koniecznych do przyrzą dzema potrawy Z przepisu
wiemy, ze potrzebny iest tłuszcz ale me wiemy, jaki am ile ma go być Nie wiemy tez ile mamy wbić łajek i czy porcja tłuszczu ma znaczenie w
stosunku do objętości dama Czytelnik będzie się również drapał po głowie, myśląc jak dużą wziąć patelnię Nie wie czy przypadkiem jajecznica me
wyrośnie, bo wtedy patelnia musiałaby mieć wysoki brzeg czy powinna być płaska, jak do naleśników, czy też głęboka |ak w kuchni azjatyckiej
Po drugie, me napisaliśmy ze tłuszcz musi być rozgrzany - nie ma o tym ani słowa! Co więcej, przydałaby się informacja.
jak sprawdzić, czy temperatura tłuszczu jest właściwa (na przy kład: „Na rozgrzany tłuszcz wiej kroplę wody - jeżeli będzie gło śno skwierczeć, to
znaczy, ze temperatura jest odpowiednia'). Osoba bez doświadczenia może wbić jajka do zimnego tlusz czu co niekorzystnie wpfyme na smak
potrawy
Po trzecie, popełniliśmy błąd eksperckiego chodzenia na skróty, zapominając, ze śladem naszego myślenia podąża laik Nie napisaliśmy, że
rozbijane jajka należy je oddzielić od sko rupek Nieszczęsny czytelnik będzie mieszał na patelni jajka wraz z twardymi i niesmacznymi przedez
skorupkami Ależ się zdziwi ze to nadzwyczaj popularne danie jest aż tak niedobre
Po czwarte, używamy słów, które dla niedoświadczonej oso by są niezrozumiałe. Zauważmy, iz nie wyjaśniliśmy, co to zna czy. że .jajka się zetną"
(na przykład: .smażysz dopóki płynna masa jajeczna me zamieni się w stałą, ale me dłużej, zęby ne słała się zbyt sucha") Nie napisaliśmy również,
że te jajka trze ba jakoś na patelni (albo wcześniej) rozbeltać. tak aby zmieniły swoią konsystencję. Dla nas było to oczywiste bo często robimy
jajecznicę Czytelnik zaś wbrew swoim intencjom, przyrządziłby
ja|ka sadzone
Metoda badania musi być opisana z podobną precyzją Za czynamy od przedstawienia osób badanych: ich liczby (również w podziale nu płeć, jeżeli
mo mamy grupy homogenicznej pod tym względem) i wieku (notujmy obie kwestie w trakcie bada nia!) Następme opisujemy zmienne niezależne
(czym manipulo waliśmy) i zrmenne zalezne (co mierzyliśmy), ewentualne media tory i moderatory, po czym następuje opis procedury i narzędzi
użytych do badania (nieznaczne zmiany kolejności opisu poda nych tu elementów oczywiście rnogą się zdarzać)
Dyskutując metodę, zauważymy ze niektóre kwestie bowiem ze jeśli czytelnik nie zrozumie, czym man. pulowi
się po wtarzają Na przykład opisując zmienne niezależne *,my to w konsekwenqi nie tylko nie będzie mógł sobie
ponownie je przedstawimy. zapoznaj czytelnika z wyobrazić badania, lecz także nie zrozumie wyników
procedurą badania (w tym wypadku czym Będzie wiedział ze .coś" wyszło, ale me odpowie na
manipulowaliśmy). Lepiej jednak dopu ścić się grzechu pytanie skąd się owo .coś' wzięło (i ocena d/eta spadnie
powtórzenia niZ dużo gorszego - zaniedbania Zauważmy mczym Kubuś Pucha tek po prz*-strzeleniu balonów przez
Krzysi«)

31

J a k o p is a ć w y n ik i?

Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw


przed staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają
na najwaz nejszo pytania badawcze lub testują
najistotniejszą hipotezę Które są najważniejsze? Te. które
zawierają się w .aha'’ (zob rozdział 5) pojawią się w tytule
(zob rozdział ?7. użyliśmy lormy
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną
po stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu
pracy nad dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28)
Kwestie mmej waż ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w
dalszei kolejności a na koń cu omów iczulłaty o
marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I >< i drui |Ki, prężeniu] wyniki w kolejności
postawionych wcze śniej hijxMcz lub pytań badawczych
Jeżeli kolejność nie od powiada strukturze łejka to ją zm*ń
aby tok wywodu przybrał właściwy kształt
ftj trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy
testującej daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań*
badawcze warto poprzedzić tę prezentację krótkim
przypomnieniem jej brzmię n»a (czytełmk mógł juz
zapomnieć czego dotyczył, t na przykład trzecia hipoteza)
Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego)
dokonaliśmy obliczeń Gdy wyniki są bardziej Dyskutując metodę, zauważymy ze niektóre kwestie
skomplikowane się po wtarzają Na przykład opisując zmienne niezależne
ponownie je przedstawimy. zapoznaj czytelnika z
procedurą badania (w tym wypadku czym
manipulowaliśmy). Lepiej jednak dopu ścić się grzechu
powtórzenia niZ dużo gorszego - zaniedbania Zauważmy
bowiem ze jeśli czytelnik nie zrozumie, czym man. pulowi dokonaliśmy obliczeń Gdy wyniki są bardziej
*,my to w konsekwenqi nie tylko nie będzie mógł sobie skomplikowane
wyobrazić badania, lecz także nie zrozumie wyników n a _ J « k p is a ć prace d y p lo m o w e z p sy ch o lo g ii?

Będzie wiedział ze .coś" wyszło, ale me odpowie na


pytanie skąd się owo .coś' wzięło (i ocena d/eta spadnie (na przykład wyniki porównań parami interakcji i tak dalej),

mczym Kubuś Pucha tek po prz*-strzeleniu balonów przez warto napisać, po co to robimy, i wyjaśnić dlaczego takie, a me
Krzysi«) inne narzędzia zastosowaliśmy (na przykład przy analizach post
h o c - którą poprawkę stosujemy w swoich obliczeniach).
Wykazuje my się wtedy nie tylko znajomością statystyki, lecz
31 także dbało ścią o czytelnika (zob rozdział 1). Po prezentacji
wyniku formułu jemy wniosek przyjmujemy łub odrzucamy
J a k o p is a ć w y n ik i? hipotezę (odpowiedź twierdząca lub przecząca: „cieszymy się"
lub „martwimy'). Podsu mowując, zachęcamy do objaśnień,
ponieważ bez nich odbiorca ma kontakt z suchym raportem
badawczym z liczbami i wykre sami, ale nie wie co one znaczą i
co myśli o nich autor. Narracja objaśniająca zaś pozwoli nam
Po p*fWsze. zastosuj lejek (zob rozdział 2). czyli na«nerw płynnie przejść do dyskusji pracy.
przed staw kluczowe wyniki, a więc te. które odpowiadają
na najwaz nejszo pytania badawcze lub testują
najistotniejszą hipotezę Które są najważniejsze? Te. które
zawierają się w .aha'’ (zob rozdział 5) pojawią się w tytule
(zob rozdział ?7. użyliśmy lormy 32
czasu przyszłego .pojawią’ gdyż według nas ostateczną
po stać tytułu dobrze jest sformułować po zakoóczemu J a k o p is a ć m e to d ę
pracy nad dziełem) i w streszczeniu (zob rozdział 28) i w y n ik i?
Kwestie mmej waż ne me t.ik kluczowe, zaprezentuj w
(R a d a z b io rc z a )
dalszei kolejności a na koń cu omów iczulłaty o
marginesowym znaczeniu dl. i celu pracy
I >< i drui |Ki, prężeniu] wyniki w kolejności
postawionych wcze śniej hijxMcz lub pytań badawczych
Jeżeli kolejność nie od powiada strukturze łejka to ją zm*ń
Pisanie tych dwóch fragmentów pracy jest trochę jak jedzenie
aby tok wywodu przybrał właściwy kształt
nożem i widelcem Są pewne konwenanse frazy i zabiegi, które
ftj trzecie, prezentując dany wynik, rezultat analizy
powinny się tu znaleźć Niestosowanie ich może budzić zdziwie
testującej daną lujiotezę lub odpowiadającej na pytań*
badawcze warto poprzedzić tę prezentację krótkim nie i wskazywać na brak doświadczenia autora. Proponujemy,

przypomnieniem jej brzmię n»a (czytełmk mógł juz aby w poszukiwaniu owego doświadczenia sięgnąć do artyku

zapomnieć czego dotyczył, t na przykład trzecia hipoteza) łów empirycznych, które opisują podobne badania (ekspery
Następnie informujemy, jak (przy użyciu czego) mentalne. korelacyjne kwestionariuszowe i tym podobne - nie
muszą być z tej samej dziedziny), i zobaczyć, jak to się robi ekstrakcję Iraz. kolejności prezentacji metody czy wyników i na
Najprostszym rozwiązaniem jest sięgnięcie do solidnego pisać w podobny sposób Taki zabieg zbliża nas do naukowych
polskiego czasopisma „Psychologia Społeczna" (wszystkie nu konwenansów, które oczywiście są trudne dla początkujących
mery - oprócz najnowszych - są bezpłatnie dostępne o n - lin e ) . badaczy, ale warto się do nich stosować, ponieważ jest to ogól
Proponujemy zatem ściągniąć 10 podobnych artykułów zrobić nie przyjęte w świecie nauki. To tak, jakbyśmy wybrali się na
114 J a k pl— ó pm oo d y p lo m ó w * psychologii?

bankiet - nawet gdy nie znamy do końca zasad kulturalnego


zachowania, zamiast zachowywać się byle jak. dyskretnie ob
serwujemy sąsiadów i po prostu robimy to, co om
33 J a k n a p i s a ć d y s k u s ję ?

Niektórzy czytelnicy rozpoczynają poznawanie pracy od. . dys


kusji. od razu sięgając do c r d m e d e la c r & m e badania Dlatego
wskazane jest. gdy ten fragment pracy jest gotowy do konsump
cji bez wcześniejszych przystawek w postaci rozdziałów wstęp,
metoda wyniki. Oto kilka podstawowych rad dotyczących kon
strukcji tego ważnego rozdziału.
Warto rozpocząć od krótkiego, jedno- lub dwuakapitowego
przypomnienia obszaru, na którym się poruszamy (dlatego tę
część warto tworzyć po napisaniu wstępu teoretycznego) - opo
wiadamy o tym, co wiadomo. Następnie na przestrzeni kolejnych
dwóch akapitów przypominamy swoje novum (a więc rozbudo
wane .aha!’ ), czyli to, co tylko my dostrzegliśmy, i ponownie wyją
śniamy, dlaczego ta Kwestia jest tak ważna i dlaczego warto się jej
przyjrzeć. Mając tak zbudowaną podstawę, w kolejnym fragmen
cie przedstawiamy wyniki (stosując lejek - zob. rozdział 2), pamię
tając jednak, aby nie prezentować średnich, sit elektów ani innych
statystyk. Skoncentrujmy się na prezentacji uzyskanych wyników.

- Co oznacza dany 'wynik, czy odpowiedział on na nasze


pytanie9
114 J a k pl—ó pm oo d y p lo m ó w * psychologii?

bankiet - nawet gdy nie znamy do końca zasad kulturalnego


zachowania, zamiast zachowywać się byle jak. dyskretnie ob
serwujemy sąsiadów i po prostu robimy to, co om
33 J a k n a p i s a ć d y s k u s ję ?

Niektórzy czytelnicy rozpoczynają poznawanie pracy od. . dys


kusji. od razu sięgając do c r d m e d e la c r & m e badania Dlatego
wskazane jest. gdy ten fragment pracy jest gotowy do konsump
cji bez wcześniejszych przystawek w postaci rozdziałów wstęp,
metoda wyniki. Oto kilka podstawowych rad dotyczących kon
strukcji tego ważnego rozdziału.
Warto rozpocząć od krótkiego, jedno- lub dwuakapitowego
przypomnienia obszaru, na którym się poruszamy (dlatego tę
część warto tworzyć po napisaniu wstępu teoretycznego) - opo
wiadamy o tym, co wiadomo. Następnie na przestrzeni kolejnych
dwóch akapitów przypominamy swoje novum (a więc rozbudo
wane .aha!’ ), czyli to, co tylko my dostrzegliśmy, i ponownie wyją
śniamy, dlaczego ta Kwestia jest tak ważna i dlaczego warto się jej
przyjrzeć. Mając tak zbudowaną podstawę, w kolejnym fragmen
cie przedstawiamy wyniki (stosując lejek - zob. rozdział 2), pamię
tając jednak, aby nie prezentować średnich, sit elektów ani innych
statystyk. Skoncentrujmy się na prezentacji uzyskanych wyników.

- Co oznacza dany 'wynik, czy odpowiedział on na nasze


pytanie9
l i t Jmk p is a ć p ra c a d y p lo m o w a a p sy ch o lo g ii? jedną kwestię Współczesna psychologia w bardzo dużym stopniu
opiera się na badaniu ludzkich predyspozycji (najczę ściej
- Jaki jest wynik testowania kluczowej hipotezy? - A przede mierzonych kwestionariuszami), przekonań i sądów Jest więc
wszystkim co to oznacza w świetle teorii? Co wnosimy do dość prawdopodobne, ze w swo|e| pracy zajmiesz się na
literatury przedmiotu? przykład altruizmem i w badaniu przedstawisz jego uczestni kom
- Jeżeli obaliliśmy jakieś twierdzenie, to jakie są skutki jakąś historyjkę, pytając ich, czy pomogliby jej bohaterowi Albo
owego obalenia Czy potwierdziliśmy przypuszczenia? - też zajmiesz się agresją i w związku z tym zapytasz ludzi, jak
Czego naukowcy z naszej dziedziny powinni się dowie dzieć często w ostatnim miesiącu reagował' agresją werbalną
i co zapamiętać z naszych badah? Najpoważniejszym, a jakże częstym błędem, który jest zarazem
„poważnym przestępstwem metodologicznym", jest dyskutowa
W swoiej narracji musimy być bardzo precyzyjni i trzymać się nie tych wyników w taki sposób, |akbyś bada! lub badała rze
naukowych faktów Chcemy tu zwrócić uwagę szczególnie na czywisto. a nie tytko deklarowane zachowania ludzi Nie wolno Ci
zatem napisać .Osoby badane w grupie eksperymentalne! byty na wąskim wycinku
bardziei ałtruistyczne niż te z grupy kontrolnej" Podoonie nie
możesz twierdzić ze na przykład introwersja okazała się sko
relowana z agresją werbalną W obu wypadkach musisz używać
zupełnie innego języka Twoi badani „deklarowali' coś, albo tez
coś .stwierdzali". W dyskusji należy to podkreślić Być może
warto to wskazać jako słabość Twojego badania, a może warto

też wspomnieć, że badanie realnego zachowania to pomysł na


kolejne eksperymenty? Tak czy inaczej, słabości i ograniczenia
Twojego badania oraz perspektywy dalszych badań to kolejne
ważne części dyskusji
Zacznijmy od pierwszej z tych kwestii Powinniśmy opisać
słabości i ograniczenia naszego badania Pamiętajmy jednak, że
to nie jest samobczowame' W tej części mamy wykazać się sa
moświadomością ułomności przeprowadzonych badań. Nie ma
bowiem idealnych badań, czyli takich, którym nic nie można za
rzucić, niczego w nich poprawić Wykazujemy się więc znajomo
śaą metodologu, statystyki oraz dojrzafośaą badacza Wskazując
daną słabość, warto ją obudować sugestią jak przyszłe badania
mogłyby len brak wyeliminować Weż pod uwagę wuzną rzecz:
jeśli sam czy sama piszesz o wadach swojego badania, to dla
recenzenta jest to znak ze o tym wiesz Wykazujesz się kompe
tencją i wiedzą metodologiczną' fo przemawia na Twoą korzyść
Jeśli zaś o nich nie wspominasz, to dla recenzenta znak. że
chyba nie zdajesz sobie sprawy z ograniczeń, jakie mają Twoje
wyniki A to slawia pod znakiem zapytania Twoje kompetencje
Nie mu simy juz chyba dodawać jak Twoja praca zostanie
oceniona...
Kolejny element dyskusji może zawiorać pomysły dotyczące
przyszłych badań - pomysły wynikające rzecz jasna z nasze go
eksperymentu Błędem jest wypisywanie wszystkich pomy słów
które przychodzą nam do głowy Należy zaproponować takie, Ćwiczeniem ułatwiającym generowanie pomysłów jest wy
które rozwijają nasz oryginalny pomysł Nie chodzi bowiem o obrażanie sobie, że będziemy kontynuować edukację na pozio
przedstawienie badań z całej naszej dziedziny locz jodynie tych. mie doktoratu, który stanie się przedłużeniem pracy magister
które wypływają z naszei Pracy N«e piszemy przecież książ ki skie) Podstawą tej kontynuacji będą eksperymenty, które w te)
dokonującej przeglądu ale pracę empiryczną, koncentrującą się części opisujemy Fragment ten pokazuje refleksyjność autora,
rozumiejącego, że badania me udzielają definitywnych odpowie
dzi na wszystkie pytania, me weryfikują wszystkich możliwych i
ciekawych hipotez. Pokazuje ze autor jest świadomy, iż ba danie
otworzyło jakieś drzwi, ale po ich otwarciu widzimy kilka
kolejnych, co najmniej równie interesujących. W tej części - zwanei literaturą cytowaną, a nie bibliografią - za
Przejdźmy teraz do prezentacji wniosków adresowanych do pisujemy wyfączme te źródła które wykorzystaliśmy (zacyto
praktyków Pomysfy mają płynąć wyłącznie z naszych badań, a waliśmy lub przywołaliśmy) w swoiej pracy - w tym miejscu me
me z lektury innych opracowań. Jeżeli na przykład zajmowa może się pojawić mc ponad to Nie może się |ednak zdarzyć
liśmy się badaniem wpływu atrakcyjności sprzedawcy na chęć taka sytuacja, w której na coś się powołujemy w tekście, a tutaj
zakupu to me piszmy, iż technika stopy w drzwiach może być me podamy źródła
skuteczną techniką sprzedaży (choć to prawda), chyba że chce
Dlaczego powinniśmy opracować tę część? Wyobraźmy
my zachęcić przyszłych badaczy do porównania skuteczności
sobie, źe jesteśmy czytelnikami i zainteresowała nas kwestia o
tej techniki w połączeniu z atrakcyjnością osoby, która jej używa.
której pisze autor 7ałózmy. ze napisał, iz mężczyźni są bardziej
W tym fragmencie autor pokazuje, że nie tylko umie się poru
kochliwi niż kobiety, a w nawiasie podał źródło, na którego pod
szać w świecie teorii i istniejącej wiedzy naukowej, lecz potrafi
stawie to stwierdził To źródło może nas zainteresować (chcemy
także spojrzeć na badane zagadnienia z perspektywy praktyki
na przykład podjąć dyskusję z takim poglądem albo wykorzystać
życia codziennego czyli z punktu widzenia osoby, która może
je w przygotowywanym przez nas tekście) - bez odwołania się
skorzystać z lektury.
do źródła bylibyśmy zagubieni
Aby napisać fragment adresowany do praktyków, wyobraź
Pracując nad własnym tekstem, me powinniśmy przypisy wać
sobie, że Twój przełożony zaprasza Cię na spotkanie i pyta o stu
sobie autorstwa tez. które zostały wcześmei sformułowane
dia Dowiaduje się, ze właśnie je kończysz i piszesz pracę dyplo
przez kogoś innego. Oznacza lo, że jeśli po jakimś twierdzeniu
mową. Pyta o temat i dodaje że interesuje go następująca kwe
me podajemy źródła to jednocześnie wskazujemy iż jesteśmy
stia „Pcv*edz mi. gdzie mogę zastosować te wyniki (w swojej pra
jego autorami (.oglądanie scen pełnych przemocy i fascynacja
cy. w firmie, w środowisku)?' Pomocne jest przy tym
grami komputerowymi nasyconymi bronią prowadzi do wzrostu
wyobrażenie
K u to u a . D a rte aa Dollrtmki 121
O arlua* D oliński 119

ryzyka prezentowania zachowań przemocowych ). Jeżeli


sobie bardzo szerokiego spektrum możliwych miejsc aplikacji
|ednak okaże się że ktoś juz wcześniej je sformułował (a tak
wyników. Załóżmy, że środowiskiem pracy może być firma, lecz
jest w przy toczonym tu przykładzie), to w oczach
także szpital, grupa terapeutów, klub sportowy, seminarium du
kompetentnego, oczy
chowne, hospicjum, komisja rekrutująca ochotników do wojska i
tanego w literaturze przedmiotu odbiorcy jawimy się w niezbyt
tak dalej, i tym podobnie
dobrym świetle, ponieważ zna on źródło naszego twierdzenia
W lakim wypadku możemy spotkać się z zarzutem recenzenta,
iż me znamy literatury przedmiotu
Oczywiście bardzo często się zdarza że jakaś teza była juz
wcześniej formułowana przez wielu autorów czy też jakaś pra
34
widłowość empiryczna była wielokrotnie weryfikowana w bada
niach Trudno oczekiwać od autora pracy magisterskiej, ze po
L ite ra tu ra c y to w a n a , b ib lio g ra fia
woła się na wszystkie źródła W takiej sytuacji wystarczy jednak
wykorzystać znany wszystkim skrót .np ' i podać kilka najważ
niejszych pozycji, które zna|dą się w spisie literatury cytowanej
Sytuacja, w której autor nie podaje źródła przywoływane go
twierdzenia, zazwyczaj me wynika z chęci przypisania sobie
prawa do odkrycia danego zagadnienia lecz z braku wiedzy ze
w ten sposób ów defekt jest odczytywany Mimo to zachęcamy
naszych magistrantów żeby unikali tego typu nieporozumień i
podawali źródła poszczególnych twierdzeń Pomocą często
służy promotor - jako ekspert w dziedzinie, w której prowadzo
ne są badania
Zachęcamy tez. by docierać do oryginału, zamiast cytować
podręczniki (o czym napiszemy więcej za chwilę) Praktycznie
wszystkie współczesne uniwersytety oferują swoim studentom
bezpłatny dostęp do baz danych (który zasadniczo jest płatny)
zawierających artykuły oraz książki, i lam możemy odszukać
inte resujące nas opracowania Jeżeh ich me znajdziemy lo
możemy bezpośrednio się zwrócić do autora z prośbą o
udostępnienie

122 J a k p is a ć p ra c * dypl

poszukiwanej przez nas pracy. W poszukiwaniach zaś możemy


skorzystać z bezpłatnych portali naukowych (google scholar.
academia.edu. researchgate.net), w których prawdopodobnie
znajdziemy interesujące nas źródła. Co więcej, w bazach tych rzystał Spis literatury cytowanej zaś odnosi się do źródeł, na
możemy natknąć się na pozycje, o których nie mieliśmy pojęcia, któro się powoływał i Które przytaczał w swoim tekście
a które mogą się okazać bardzo przydatne. Są to na przykład Poprzyjmy to rozróżnienie następującym przykładem. Załóżmy,
niepublikowane raporty z badań, czy też artykuły które autor że pisze my tekst o roli psychologu społecznej w rozumieniu
dopiero przygotowuje do druku A co zrobić, gdy me uda nam zachowań społecznych takich jak agresja Literatura cytowana
się dotrzeć do oryginalnego opracowania, lecz jedynie do innej obejmuje wszystkie badania książki, artykuły, strony www i tym
pracy w której interesująca nas kwestia została opisana? W ta podobne, które wykorzystaliśmy podczas pisania pracy
kim wypadku wskazujemy, w jakiej pracy znaleźliśmy wzmiankę Bibliografia nato miast wskazuje prace dodatkowe, które co
o innej pracy Taki zapis informuje, że nie udało nam się dotrzeć prawda nie byty cy towane w tekście, ale można do nich
do oryginalnej pracy, i me jest to zabieg niedopuszczalny, o ile sięgnąć, chcąc pogłębić rozumienie niektórych zagadnień.
nie stosujemy go nagminnie (jeśli na przykład nie cytujemy per Zachęcamy także, aby nie wpadać w pułapkę
rrianentme podręczników - o czym za chwilę) doczytywania. Często bowiem, zaczynając własne badania (i
Praca dyplomowa nie powinna bazować na cytowaniu pod pisanie pracy na nich opartej), dokładnie studiujemy literaturę.
ręczników. Podręczniki należy wykorzystywać na kursach a pi Niektórzy badacze tak dogłębnie wertują literaturę przedmiotu,
sząc pracę empiryczną, musimy umieć dotrzeć do źródeł i je że albo nie dochodzą do badań własnych (bo cały czas
opracować Podręcznik raczej nie jest źródłem, lecz inne źródła znajdują coś co warto przeczy
referuje, choć trzeba podkreślić, ze często bywa doskonałym tać i zacytować (uwaga na nadmierną muskulaturę' - zob roz
punktem wyjścia do poszukiwań dział 1 2 J). albo nie mogą skończyć pisać swoiej pracy (z tego
Na rynku są dostępne programy, które stworzą za nas kom samego powodu). Proponujemy swego rodzaju grubą kreskę,
pletny spis literatury cytowanej Korzystanie z nich polega na linię demarkacyjną oddzielającą procesy pracy koncepcyjnej od
tym że za pomocą programu autor wstawia cytowania w swojej wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz
pracy Potem program automatycznie generuje listę literatury cy wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da
towanej i w stu procentach odzwierciedla ona wszystkie cytowa lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo tor
nia które pojawiły się w tekście Niektóre z tych programów są czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć ale
bezpłatne i trzeba przyznać, że bardzo dobrze spełniają swoją lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz
funkcję (na przykład Zotero). toteż gorąco zachęcamy do ich doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
W ojolech K u le sz a , D a riu sz D oliński 123
że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty
wama).
stosowania Oszczędzają czas autora, sprawiają, że tekst jest
Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe jest
lepiej dopracowany, i usuwają ewentualne błędy w tym zakresie
nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam pisanie
Z doświadczenia wiemy jednak, ze warto na koniec się
przyjrzeć, czy program nie połknął przypadkiem jakiegoś pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać, że

fragmentu (na przykład stron, na których artykuł się ukazał w niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo

danym czasopi śmie), czy nazwa czasopisma jest poprawnie czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
zapisana (dużymi literami) i tym podobnie. będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
Przejdźmy do różnicy pomiędzy literaturą cytowaną a biblio brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
grafią Bibliografia to zestawienie wszystkich opracowań, w któ w dziekanacie A co począć w sytuacji, gdy nie zakończyliśmy
rych można odnaleźć dane zagadnienie i z których autor ko badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo doczytywać różne (cudze) teksty w nieskończoność, ryzykując,
śoą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są że nasz tekst nigdy nie powstanie (właśnie z powodu doczyty
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy wama).
empirycznej jest tak ważne Ta rada ma jeszcze mny ważny aspekt praktyczny ?yoe jest
nieprzewidywalne Mozę się zdarzyć coś. co utrudni nam pisanie
pracy Jeśli zakończyliśmy badania to możemy uznać, że
35 niestety ale brakuje nam już czasu, chęci warunków (albo
czegokolwiek innego) do cyzelowania pracy Godzimy się. że me
Przy p isy będzie perfekcyjna, że nie dostaniemy za mą oceny bardzo do
brej lecz na przykład dobrą Finalizujemy iq zatem i rejestrujemy
w dziekanacie A co począć w sytuacji, gdy nie zakończyliśmy
badań’ No cóż. wtedy me możemy sobie powiedzieć: .Nie musi
być perfekcyjnie' Z badaniami jest bowiem tak. jak ze świeżo
śoą jajek - częściowo nieświeżych me ma JeśJi badania me są
Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię
skończone, to ich po prostu me ma Dlatego ukończenie lazy
ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu rą i
empirycznej jest tak ważne
tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy
35
jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
Przypisy
a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem

prezentacji Nie róbmy zbyt wielu przypisów Są one pokusą dla autora (dzię
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia ki nim można się wykazać wspominaną wcześniej muskulatu rą i
nie się, czy tęzyzną intelektualną), ale gdy pojawiają się zbyt często,
zniechęcają czytelnika Odrywanie się od głównej narracji, aby
(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak. zgłębiać jakiś wątek poboczny zawarty w przypisie zakłóca
to warto to zrobić. lekturę i rozprasza Przypis przypomina sytuację gdy nasz przy
wykonania. W którymś momencie trzeba przyiąć. że „wiemy juz jaciel puszcza nam ulubioną muzykę i co chwila wciska pauzę,
wszystko ’ (a przynajmniej wystarczająco dużo), więc idziemy da aby wyjaśnić, co właśnie usłyszeliśmy (lub co zaraz usłyszymy),
lej Jest czas poszukiwań czas badań i czas konstatacji Promo tor a także podzielić się swoimi emocjami i przemyśleniami Częste
czy recenzent zawsze może wskazać źródło które warto ująć ale komentarze na pewno budzą szacunek dla głębokich przezyć
lepiej odebrać taką lekcję od promotora czy recenzenta mz wewnętrznych mówiącego, ale sprawiają źe odbiorca słabo za
pamięta prezentowany utwór, który jest przecież sednom i celem

prezentacji
Metodą unikania zbyt częstych przypisów jest zastanawia
nie się, czy

(a) treść przypisu da się włączyć w główny tekst - jeżeli tak.


to warto to zrobić.
(b) treść przypisu na pewno (es? tak kluczowa, jak nam się
początkowo wydawało - jeżeli rwe to proponujemy trwałe
usunięcie przypisu (sięgając do metody .domku z kart' -z o
b rozdział 8).

36

Z a łą c z n ik i
skich)

A w ogóle to recenzenci są jak inni ludzie. Tytko bardziej...


I w ten sposób dobrnęliśmy do końca naszej próby opowiedze
Na końcu warto umieścić wszystkie załączniki, które są kluczowe ma o czymś, co strasznie trudno opisać Ba! Postaraliśmy się
(podkreślamy: kluczowe! zdjęcie ławki, na której prowadzono .coś napisać choć proces pisana jest mozolny, niewdzięczny i
rozmowy, nie musi mieć znaczenia dla pracy) dla przeprowa w zasadzie nigdy się me kończy Nie wiemy czy udało nam się
dzenia badania i pomogą czytelnikowi lepiej się zorientować w osiągnąć cel zarysowany na wstępie Ocenę pozostawiamy w
jego przebiegu Dzięki nim możemy zaoszczędzić nieco miej sca w ręku (oku?) Czytelnika, czyli Twoim.
tekście, gdyż referując niektóre aspekty metody badaw czej. Wiemy iż część czytelników może być rozczarowana, /e
możemy robić to skrótowo, odsyłając jednocześnie czytel nika do me są to jeszcze bardziej precyzyjne porady typu ..przepis na
załączników umieszczonych na końcu pracy. bu dyń'. gdzie w jednoznaczny sposób podaje się. co trzeba
37 zro bić, by osiągnąć sukces a przestrzeganie tych rad sukces
w po staci pysznego budyn u gwarantuje W wypadku pisania
N a c o z w r a c a ją u w a g ę pracy dyplomowej z psychologu (i pewnie każdej mnej) taki
r e c e n z e n c i? .przepis na budyń" jest po prostu niemożliwy Absolutnie
kluczowy |csl lu bowiem Twój pomysł. Twoje badania
empiryczne, a także Twoja wiedza, zarówno metodologiczna
jak i psychologiczna Niemoż liwy do uchwycenia jest proces
twórczy i przebieg współpracy z promotorem Twojej pracy'
Krótka i precyzyjna odpowiedź na lo pytanie nie jest możliwa Mamy jednak nadzieję, że dzięki naszym radom Twój pomysł.
Tak jak róznmy się w odbiorze i ocenie tego samego filmu, Twoje badania i Twoja wiedza zo staną możliwie najlepiej
książki czy fotografii, tak różnią się recenzenci oceniający tekst przedstawione w pracy dyplomowej I tego właśnie serdecznie
Podczas gdy jednego dane zagadnienie zainteresuje, drugi Ci życzymy'
ten sam fragment może skrytykować. Chcąc jednak
pozostawić jakiś cień wskazów
ki napiszemy, ze recenzent może zwracać uwagę na

(a) merytoryczne uzasadnienie prowadzonych badań (czy


wstęp teoretyczny uzasadnia konieczność przeprowa
dzenia badać? czy wstępie zaprezentowano zarów no
kanon wiedzy, jak i nowe doniesienia krajowe i zagra
nieme?);
(b) poprawność metody badań oraz narzędzi statystycz
nych;
(c) styl narracji oraz spełnienie wymagań formalnych (na
przykład lokalnych uwarunkowań, standardów edytor

You might also like