WCH 3 4 2009

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU Z LIGANDAMI

N-, O-DONOROWYMI W POLIMERYZACJI
I SYNTEZIE ENANCJOSELEKTYWNEJ
TITANIUM AND ZIRCONIUM COMPLEXES
WITH N-, O-DONOR LIGANDS
FOR POLYMERIZATION AND ENANTIOSELECTIVE
Katarzyna Krauzy-Dziedzic, Jolanta Ejfler

Wydzia³ Chemii, Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. F. Joliot-Curie 14, 50-383 Wroc³aw
Abstract
Wstêp
1. Kompleksy metali przejciowych IV grupy z ligandami aryloksanowymi
1.1. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami aryloksanowymi
1.1.1. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami monoaryloksanowymi
1.1.2. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi
1.1.3. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami trisaryloksanowymi
1.2. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami imino-aryloksanowymi
1.2.1. Budowa i synteza ligandów
1.2.2. Budowa i synteza kompleksów
1.3. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami amino-aryloksanowymi
1.3.1. Budowa i synteza ligandów
1.3.2. Budowa i synteza kompleksów
2. Zastosowanie kompleksów metali przejciowych IV grupy w katalizie
2.1. Budowa i aktywnoæ katalityczna aryloksanowych kompleksów tytanu i cyrkonu
w polimeryzacji cyklicznych estrów
2.2. Budowa i aktywnoæ katalityczna aryloksanowych kompleksów tytanu i cyrkonu
w polimeryzacji a-olefin
2.3. Kataliza enancjoselektywna
2.3.1. Kompleksy tytanu i cyrkonu jako katalizatory reakcji addycji acetylenu do
aldehydu
2.3.2. Kompleksy tytanu i cyrkonu jako katalizatory reakcji addycji trimetylosililo-
cyjanku do benzaldehydu
2.3.3. Kompleksy tytanu i cyrkonu jako katalizatory reakcji aldolowych
Pimiennictwo cytowane
Krauzy_folie.p65 163 2009-12-15, 10:56

164 K. KRAUZY-DZIEDZIC, J. EJFLER
Mgr Katarzyna Krauzy-Dziedzic ukoñczy³a studia na

Wydziale Chemii Uniwersytetu Wroc³awskiego w 2005 r.
Bezporednio po nich rozpoczê³a badania w ramach stu-
diów doktoranckich pod opiek¹ prof. dr. hab. Piotra
Soboty. Zajmuje siê syntez¹ i badaniami strukturalnymi
kompleksów metali przejciowych i ich zastosowaniem
w procesach polimeryzacji oraz syntezie asymetrycznej.
Dr Jolanta Ejfler jest absolwentk¹ Wydzia³u Chemii

Uniwersytetu Wroc³awskiego. W latach l98793 pod kie-
runkiem prof. Piotra Soboty, wykona³a pracê doktorsk¹
pt. Badania korelacji pomiêdzy budow¹ kompleksów
tytanu a ich aktywnoci¹ katalityczn¹ w polimeryzacji
olefin. Po uzyskaniu stopnia doktora zasta³a zatrudniona
na stanowisku adiunkta na Wydziale Chemii Uniwersy-
tetu Wroc³awskiego w zespole naukowym Aktywacji
Ma³ych Cz¹steczek i Kinetyki.
Specjalnoæ naukowa: chemia koordynacyjna i meta-
loorganiczna, kataliza homogeniczna, polimeryzacja lak-
tydów.
Krauzy_folie.p65 164 2009-12-15, 10:56

KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU Z LIGANDAMI N-, O-DONOROWYMI 165
ABSTRACT
Witnessed within the last decades rapid development of the chemistry of Group 4 metals can be ascribed
to the interesting structural properties of such complexes, as well as to wide range of their industrial applica-
tions. Species of titanium and zirconium bonded to aryloxo ligands are very good fodder for asymmetric organic
syntheses, are very often used as base compounds for material engineering and catalysts or initiators for diffe-
rent kind of polymerization processes, and also for production of biodegradable materials. A carefully chosen
ligand plays a crucial role in construction of potential candidates for these applications.
Aryloxides form a big family of mono-, bis- and poliaryloxo ligands. They are very versatile since their
structure and electronic properties are easily modified by changing of ring substitution patterns [10, 11], intro-
ducing of O, S, NR, Se, Te heterogroups [21] between aromatic rings [1214], changing their numbers [15, 16]
or even linking them by carbon chains [17, 18]. All those modifications can influence the structure and catalytic
activity of formed complexes.
Apart from aryloxides, also amino- and iminoaryloxides form the second group of ligands successfully
utilized in chemistry of Group 4 metals. Chemical properties of these ligands can be easily modified through
changing aromatic rings by using substituents influencing electronic properties and steric demands. For exam-
ple, nitrogen atom changed by introduction of a group containing additional centre of coordination results in
obtaining tridendate ligand [43]. Mannich condensation is the main synthetic method for obtaining these com-
pounds [47]. Usage of primary, secondary or tertiary amine, as well as a change in reaction stechiometry or even
a condition can lead to amine-aryloxide, amine-bisaryloxide or benzoxazine.
Syntheses of transition metal compounds with aryloxide or amine/iminearyloxide species are generated
by direct ligand reaction with a metal precursors MRn, M(OR)n, M(NR2)n, MCln (R = alkyl).
Monodendate aryloxo ligands have a tendency to form µ-bridges between metal centres, which result in
formation of oligomeric compound [M(OAr)n]m. Reactions of bisaryloxo ligands H2(LEtBu,Me) (E = , CH2, C2H4)
with chosen titanium and zirconium precursors produce heteroleptic, monomeric and tetrahedral complexes
[12, 19, 20]. Change of a bridging group between phenyl rings to C2H4 increases the size of chelating ring in
formed complexes [MX2(LC H tBu,Me)] [20, 35, 36] and at the same time decreases the inversion barrier which is
2 4
the reason for relatively easy conformation changes in solutions.
Imine-aryloxide complexes of Group 4 metals have been known since 1960 [44], but mainly in last
decade we can witness the rapid development of this group. Here, one of the most interesting species are
complexes with tetradendate amino-bisaryloxo ligands. These compound can adapt a different symmetry which
depends on a ligand structure, with additional electron pair donor D [10].
First literature reports on the use of titanium complexes in polymerization of cyclic esters are from 1958
[61]. Mono-, and bisaryloxide complexes were reported to act as initiators for that reaction but the highest
activity was obtained when heteroleptic titanium compounds supported by tridendate ligand (H 2LN-RtBu) [48]
were used.
Catalytic activity in lactide polymerization on titanium and zirconium complexes strongly depends on
metal and aromatic rings substituents .
Transition metal complexes of Group 4 metals stabilized by aryloxo and imine/aminearyloxo ligands play
a very important role among relatively new non-metalocene catalysts for olefin polymerization. Monoaryloxide
complexes are not effective in that process [66], titanium and zirconium species with bisaryloxo ligands, in
which aromatic rings are linked by CH2 are less effective in ethene [68, 69] polymerization when compared to
cyclopentadienyls [70].
Zirconium and hafnium amine-bisaryloxides are highly effective in 1-hexene polymerization and struc-
ture of a ligand plays here a key role [15]. Additional donor of electron density is also an important factor
influencing molecular mass and polymer tacticity. Imine-aryloxide species with bulky groups in ortho- or NO2,
OMe in para- positions are highly effective in polyethylene production.
In asymmetric syntheses titanium and zirconium species are used for different processes, for example
enantioselective oxidation, reduction, nucleophilic addition, cycloaddition and many others [8184].
Keywords: titanium, zirconium, aryloxide complexes, catalysts/initiators, lactide polymerization, enantioselec-

tive sythesis
S³owa kluczowe: tytan, cyrkon, kompleksy aryloksanowe, katalizatory/inicjatory, polimeryzacja laktydów,

synteza enancjoselektywna
Krauzy_folie.p65 165 2009-12-15, 10:56

WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW
Ar aryl
BINOL 1,1-bi-2-naftol
n
Bu n-butyl
t
Bu tert-butyl
e -CL e -kaprolakton
D atom donorowy np. O, N, S
E ³¹cznik alkilowy lub heteroatom
ee nadmiar enancjomeryczny (ang. enantiomeric excess)
I inicjator
KL kwas Lewisa
L ligand
Ln ligand stabilizuj¹cy
M metal
Me metyl
OR grupa alkilowa, grupa inicjuj¹ca
PDI indeks polidyspersyjnoci (ang. polydispersity index)
Ph fenyl
PLA polilaktyd
i
Pr izo-propyl
R alkil
ROP polimeryzacja z otwarciem piercienia (ang. ring opening
polymerization)
THF tetrahydrofuran
X halogen
Krauzy_folie.p65 166 2009-12-15, 10:56

WSTÊP
Intensywny rozwój badañ kompleksów metali przejciowych IV grupy uk³adu

okresowego zwi¹zany jest zarówno z ich interesuj¹c¹ chemi¹ strukturaln¹, jak i szero-
kim zastosowaniem przemys³owym. Zwi¹zki tytanu i cyrkonu z ligandami aryloksa-
nowymi wykorzystywane s¹ w asymetrycznej syntezie organicznej jako katalizatory
b¹d inicjatory ró¿nych procesów polimeryzacji oraz zwi¹zki bazowe w in¿ynierii
materia³owej. W ostatnich latach szczególn¹ uwagê skupiono na zastosowaniu arylo-
ksanowych kompleksów tytanu i cyrkonu w katalizie enancjoselektywnej oraz jako
inicjatorów w syntezie nowych biodegradowalnych polimerów. Wiele ga³êzi prze-
mys³u, jak medycyna, informatyka czy kosmonautyka, szybki rozwój zawdziêcza
nowym materia³om polimerowym.
Na przestrzeni ostatnich dziesiêcioleci do produkcji tworzyw sztucznych na
bazie poliolefin wykorzystywano g³ównie katalizatory typu Ziglera-Natty, uk³ady
metalocenowe oraz nowe generacje katalizatorów zwanych postmetalocenowymi.
Jednak¿e problemy techniczne i ekonomiczne zwi¹zane ze sk³adowaniem odpadów
oraz ich recyklingiem wymusi³y przyjêcie proekologicznego podejcia do problemu
odpadów z tworzyw sztucznych [1, 2]. W zwi¹zku z tym prowadzone s¹ intensywne
badania nad poszukiwaniem nowych biodegradowalnych materia³ów polimerowych,
otrzymywanych w oparciu o nowoczesne, przyjazne rodowisku technologie [3, 4],
alternatywne do tworzyw produkowanych w oparciu o surowce kopalne, np. ropê
naftow¹ [5]. Do grupy polimerów syntetycznych, które ulegaj¹ biologicznemu roz-
k³adowi w warunkach przyjaznych dla naturalnego rodowiska [6, 7], zaliczaj¹ siê
poliestry alifatyczne, w tym polilaktyd [8]. Znacz¹cy postêp w badaniach nad otrzy-
mywaniem polimerów biodegradowalnych zawdziêczamy zastosowaniu uk³adów
katalitycznych o dobrze zdefiniowanej budowie.
Kompleksy tytanu i cyrkonu z chiralnymi ligandami aryloksanowymi zajmuj¹
równie¿ szczególnie wa¿ne miejsce w syntezie asymetrycznej, która stanowi istotny
obszar wspó³czesnej chemii organicznej. Kataliza asymetryczna odgrywa kluczow¹
rolê w syntezie nowych zwi¹zków biologicznie czynnych, w tym leków. Niezwykle
wa¿ne jest, aby substancje te by³y zwi¹zkami optycznie czystymi. Ich synteza
powinna byæ prowadzona w taki sposób, aby otrzymaæ planowany enancjomer ze
znacznym nadmiarem enancjomerycznym (> 90% ee), co pozwala obni¿yæ koszty
ich wytwarzania i unikn¹æ ¿mudnego procesu rozdzia³u mieszaniny racemicznej.
Synteza asymetryczna ma zatem kluczowe znaczenie dla przemys³u farmaceutycz-
nego.
1. KOMPLEKSY METALI PRZEJCIOWYCH IV GRUPY

STABILIZOWANE LIGANDAMI ARYLOKSANOWYMI
Od wielu lat obserwuje siê sta³y wzrost zainteresowania aryloksanowymi kom-

pleksami metali IV grupy uk³adu okresowego. Atrakcyjnoæ tych zwi¹zków wynika
Krauzy_folie.p65 167 2009-12-15, 10:56

z ich ciekawej chemii strukturalnej, du¿ej reaktywnoci oraz szerokiej gamy zasto-
sowañ komercyjnych. Pierwsze badania nad syntez¹ i budow¹ zwi¹zków metali
przejciowych z prostymi ligandami aryloksanowymi by³y prowadzone ju¿ w 1937
roku przez Funka i jego wspó³pracowników [9]. Pomimo up³ywu czasu, tematyka ta
jest nadal aktualna.
Kluczow¹ rolê w projektowaniu budowy potencjalnych katalizatorów/inicjato-
rów procesów polimeryzacji odgrywa wybór odpowiedniego liganda. Geometria oraz
w³aciwoci elektronowe liganda umo¿liwiaj¹ otrzymanie kompleksów o dobrze
zdefiniowanym sk³adzie i strukturze. Ligandy aryloksanowe tworz¹ du¿¹ rodzinê
zwi¹zków mono- (I), bis- (II) oraz poliaryloksanowych (III) (Rys. 1).
Rysunek 1. Przyk³ady ligandów aryloksanowych

(E ³¹cznik alkilowy lub heteroatom; D atom donorowy, np. O, N, S)
Figure 1. Examples of aryloxo ligands (E alkil linker or heteroatom; D donor atom for example O, N, S)
Dziêki obecnoci dodatkowych atomów E i D, najprostsze w swej budowie

ligandy monoaryloksanowe mog¹ tworzyæ uk³ady bi- (A1), tri- (A2, A3) oraz tetra-
dentne (A4).
Drug¹, niezwykle interesuj¹c¹, grupê zwi¹zków stanowi¹ ligandy bisaryloksa-
nowe (B). Ich budowa mo¿e byæ modyfikowana poprzez zmianê podstawników
w piercieniach aromatycznych [10, 11], wprowadzenie heteroatomów ³¹cz¹cych
Krauzy_folie.p65 168 2009-12-15, 10:56

grupy aryloksanowe [1214], zmianê liczby heteroatomów [15, 16] oraz ³¹czenie
heteroatomów ³añcuchami wêglowymi [17, 18]. Zmiany te maj¹ decyduj¹cy wp³yw na
budowê i aktywnoæ katalityczn¹ powstaj¹cych zwi¹zków. Piercienie aromatyczne
w ligandach aryloksanowych mog¹ byæ po³¹czone ze sob¹ bezporednio, za pomoc¹
mostka metylenowego [19], etylenowego [20] b¹d heteroatomu, takiego jak O, S,
NR, Se, Te [21].
Synteza kompleksów metali przejciowych z ligandami aryloksanowymi polega
na bezporedniej reakcji pochodnych fenoli z prekursorem metalicznym MRn,
M(OR)n, M(NR2)n, MCln (R = alkil).
1.1. KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU Z LIGANDAMI ARYLOKSANOWYMI
1.1.1. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami monoaryloksanowymi

Jednokleszczowe ligandy aryloksanowe maj¹ tendencjê do tworzenia po³¹czeñ
mostkowych pomiêdzy centrami metalicznymi, co w konsekwencji prowadzi do pow-
stania zwi¹zków oligomerycznych [M(OAr)n]m. Koordynacyjne wysycenie centrów
metalicznych kompleksów aryloksanowych mo¿na osi¹gn¹æ poprzez koordynacjê
neutralnych ligandów (L), np. tetrahydrofuranu lub pirydyny. Metoda ta prowadzi
do utworzenia kompleksów o ogólnym wzorze [M(OAr)x(L)y]. W Tabeli 1 podano
wybrane przyk³ady monoaryloksanowych kompleksów tytanu i cyrkonu.
Tabela 1. Przyk³ady monoaryloksanowych kompleksów tytanu i cyrkonu

Table 1. Examples of titanium and zirconium monoaryloxide complexes
Krauzy_folie.p65 169 2009-12-15, 10:56

1.1.2. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi
Najprostsze w budowie ligandy bisaryloksanowe z³o¿one s¹ z dwóch piercieni

aromatycznych po³¹czonych ze sob¹ w pozycji orto: (a) bezporednio H2(LR1,R2),
(b) mostkiem metylenowym H2(LCH R1,R2) b¹d (c) etylenowym H2(LC H R1,R2) (Rys. 2).
2 2 4
Rysunek 2. Ligandy bisaryloksanowe

Figure 2. Bisaryloxo ligands
W bezporedniej reakcji liganda H2(LEtBu,Me) (E = , CH2, C2H4) z odpowied-

nimi prekursorami tytanu i cyrkonu tworz¹ siê heteroleptyczne, monomeryczne kom-
pleksy o tetraedrycznej geometrii metalu (Schemat 1) [12, 19, 20]. Badania 1H NMR
kompleksów tytanu i cyrkonu z tymi ligandami wskazuj¹ na wystêpowanie w roz-
tworze zmian konformacji piercieni chelatowych [34]. Zmiana ³¹cznika grup fenola-
nowych liganda na C2H4, zwiêksza rozmiar piercienia chelatowego kompleksów
[MX2(LC H Bu,Me)] (II) [20, 35, 36]. Wp³ywa to na obni¿enie bariery inwersji oraz
t
2 4
³atwoæ zmiany konformacji tych uk³adów w roztworze. Reakcje alkilowania zwi¹z-
ków typu [MX2(LE Bu,Me)] (E = , CH2, C2H4), takimi czynnikami alkiluj¹cymi jak
t
LiR, MgR2, ZnR2, RMgX, prowadz¹ do utworzenia metaloorganicznych komplek-

sów o budowie monomerycznej, jak pokazano na Schemacie 1 (zwi¹zek III i V)
[37, 38].
Ligandy bisaryloksanowe mo¿na modyfikowaæ poprzez zmianê podstawników
w pozycji orto piercienia aromatycznego. Ligand H2(LCH Ph,H), który w pozycjach
2
orto posiada du¿e zawady steryczne w postaci grup fenylowych, w reakcji z TiCl4
tworzy heteroleptyczny dimeryczny kompleks (V). Badania rentgenograficzne wyka-
za³y, ¿e tetraedryczne centra tytanowe w zwi¹zku [TiCl2(LCH Ph,H)]2 s¹ po³¹czone ze
2
sob¹ poprzez dwa ligandy bisaryloksanowe (Schemat 1).
Homoleptyczny kompleks [Ti(LCH Bu,Me)2] (I) mo¿na otrzymaæ w reakcji TiX4
t
2
(X = OiPr, NMe2) z dwoma równowa¿nikami liganda [37, 39]. Badania struktury
krystalicznej wykaza³y, ¿e zwi¹zek ten w ciele sta³ym jest monomerem, w którym
rdzeñ TiO4 ma budowê pseudotetraedryczn¹. Reakcja Zr(NMe2)4 z tym samym ligan-
dem bisaryloksanowym H2(LCH Bu,Me) w stosunku molowym 1:2 równie¿ prowadzi
t
2
do utworzenia homoleptycznego kompleksu, ale o budowie dimeru (VI) (Sche-
Krauzy_folie.p65 170 2009-12-15, 10:56

mat 2) [39]. W ciele sta³ym, w zwi¹zku tym, skoordynowane s¹ dwa atomy cyrkonu
o liczbie koordynacji 5 po³¹czone ze sob¹ za pomoc¹ dwóch mostkuj¹cych aryloksy
atomów tlenu liganda (LCH Bu,Me)2.
t
Schemat 1. Synteza kompleksów tytanu i cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi

Scheme 1. Titanium and zirconium complexes with bisaryloxo ligands
Schemat 2. Synteza homoleptycznego kompleksu cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi

Scheme 2. Synthesis of homoleptic zirconium complex with bisaryloxo ligands
Krauzy_folie.p65 171 2009-12-15, 10:56

1.1.3. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami trisaryloksanowymi
Interesuj¹c¹ grupê zwi¹zków poliaryloksanowych stanowi¹ kompleksy metali

przejciowych IV grupy stabilizowane ligandami trisaryloksanowymi. Piercienie
aromatyczne w trójdentnych ligandach aryloksanowych mog¹ byæ po³¹czone ze sob¹
za pomoc¹ grupy metinowej H3(LCHR) (a) lub mostków metylenowych H3(LCH2R) (b)
(Rys. 3).
Rysunek 3. Ligandy trisaryloksanowe

Figure 3. Trisaryloxo ligands
W zale¿noci od ustawienia protonu grupy metinowej, trójkleszczowy ligand

H3(LCHR) (Rys. 3 (a)) mo¿e koordynowaæ do metalu na dwa sposoby. W efekcie
powstaj¹ kompleksy o konformacji syn lub anti (Schemat 3) [40].
Reakcja Ti(NEt2)4 z ligandem H3(LCH Bu) zachodzi w temperaturze pokojowej,
t
w toluenie (Schemat 3). Badania rentgenograficzne wykaza³y, ¿e zwi¹zek

[TiNEt2(syn-LCH Bu)] (VII) posiada budowê monomeryczn¹ o symetrii C3v. W podwy¿-
t
szonej temperaturze kompleks ten ulega konwersji prowadz¹cej do powstania izo-

meru (VIII). Reakcja [TiNEt2(syn-LCH Bu)] (VII) oraz [TiNEt2(anti-LCH Bu)] (VIII)
t t
z Me3SiCl prowadzi do otrzymania chlorkowej pochodnej [TiCl(anti-LCH Bu] (IX).

t
W reakcji syntezy trisaryloksanowego kompleksu cyrkonu powstaje miesza-

nina dwóch zwi¹zków: [Zr(THF)CH2Ph(syn-LCH Bu)] (XI) i [Zr(THF)3(C-LCH Bu)]
t t
(XII). W roztworze C6D6/THF konformer syn-kompleksu cyrkonowego (XII) ulega

wewn¹trzcz¹steczkowej metylacji, której sprzyja bliskie po³o¿enie protonu grupy
metinowej liganda wzglêdem metalu (Schemat 3).
Drugim przyk³adem liganda trisaryloksanowego jest uk³ad, w którym piercie-
nie aromatyczne po³¹czone s¹ ze sob¹ w pozycjach orto mostkami metylenowymi
H3(LCH R) (Schemat 4 (b)) [41]. Wybór podstawników (R) w piercieniach aroma-
2
tycznych w tych ligandach ma istotny wp³yw na budowê oraz rodzaj konformacji
kompleksów tytanowych (Schemat 4).
Krauzy_folie.p65 172 2009-12-15, 10:56

t
Schemat 3. Synteza kompleksów Ti i Zr z ligandem H3(LCH Bu)
t
Scheme 3. Synthesis of Ti and Zr complexes with H3(LCH Bu) ligand
Reakcja TiCl4 z ligandem zawieraj¹cym grupy metylowe w pozycjach orto pro-

wadzi do otrzymania kompleksu [Ti2Cl2(LCH Me)2] (XIII). W wyniku analogicznej
2
reakcji z ligandem posiadaj¹cym podstawniki tert-butylowe tworzy siê trudna do
rozdzia³u i identyfikacji mieszanina produktów. Zwi¹zek [Ti2Cl2(LCH Bu)2] (XIV)
t
2
uda³o siê otrzymaæ w reakcji liganda z [TiCl4(THF)2] [41, 42]. Analiza rentgenogra-
ficzna wykaza³a, ¿e obydwa zwi¹zki w ciele sta³ym s¹ dimerami.
Krauzy_folie.p65 173 2009-12-15, 10:56

Schemat 4. Synteza kompleksów Ti i Zr z ligandem H3(LCH R)

2
Scheme 4. Synthesis of Ti and Zr complexes with H3(LCH R)
2
1.2. KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU

Z LIGANDAMI IMINO-ARYLOKSANOWYMI
Od wielu lat kompleksy metali przejciowych z ligandami imino-aryloksano-

wymi s¹ przedmiotem intensywnych badañ. Zwi¹zki imino-aryloksanowe, powszech-
nie nazywane zasadami Schiffa, nale¿¹ do jednych z najpopularniejszych ligandów
w chemii koordynacyjnej.
1.2.1. Synteza i budowa ligandów
Powszechnie stosowane zasady Schiffa zawieraj¹ N-, O-donorowe atomy. W³a-

ciwoci chemiczne ligandów imino-aryloksanowych mog¹ byæ w prosty sposób
modyfikowane poprzez wprowadzenie do piercienia aromatycznego podstawników
o odpowiednich w³aciwociach elektronowych i zawadach sterycznych. Wprowa-
dzenie na atom azotu podstawników, które posiadaj¹ dodatkowe centra donorowe,
prowadzi do otrzymania trójfunkcyjnych ligandów chelatuj¹cych (Rys. 4) [43].
Krauzy_folie.p65 174 2009-12-15, 10:56

Rysunek 4. Trójfunkcyjne ligandy imino-aryloksanowe

Figure 4. Trifunctional imino-aryloxo ligands
1.2.2. Synteza i budowa kompleksów
Imino-aryloksanowe kompleksy metali przejciowych IV grupy znane s¹ ju¿

od roku 1960 [44], jednak¿e dopiero w ostatnim dziesiêcioleciu nast¹pi³ gwa³towny
wzrost zainteresowania t¹ grup¹ zwi¹zków. Synteza kompleksów tytanu i cyrkonu
z zasadami Schiffa polega na bezporedniej reakcji liganda z odpowiednim zwi¹z-
kiem metalu MX4 (M = Ti, Zr; X = Cl, OR, NMe2) lub reakcji litowej pochodnej
imino-aryloksanu z MCl4 lub [MCl4(THF)2]. Teoretycznie kompleksy metali przej-
ciowych IV grupy z dwukleszczowymi, niesymetrycznymi ligandami imino-arylo-
ksanowymi mog¹ wystêpowaæ w formie piêciu izomerów, w zale¿noci od sposobu
koordynacji liganda do oktaedrycznego centrum metalu (Rys. 5).
Rysunek 5. Izomery imino-aryloksanowych kompleksów o symetrii oktaedrycznej

Figure 5. Isomers of imino-aryloxide complexes with octahedral symmetry
Imino-aryloksanowe kompleksy posiadaj¹ce du¿e podstawniki w pozycji orto

piercienia aromatycznego wystêpuj¹ w formie izomeru (a), czego przyk³adem s¹
monomeryczne kompleksy Ti, Zr i Hf o symetrii C2 (Rys. 6) [45].
Krauzy_folie.p65 175 2009-12-15, 10:56

Rysunek 6. (a) Ogólna budowa imino-aryloksanowych kompleksów Ti, Zr, Hf

i (b) struktura krystaliczna kompleksu [TiCl2(PhN=C(C6H3OtBu))2]
Figure 6. (a) Genaral structure of Ti, Zr, Hf imino-aryloxide complexes,
(b) Crystal structure of [TiCl2(PhN=C(C6H3OtBu)2)] complex
Sposób koordynacji ligandów imino-aryloksanowch do metalu jest cile uzale¿-

niony od wyboru podstawnika na atomie azotu liganda. W ostatnim czasie ukaza³a
siê praca M.F. Mahona, w której opisano scharakteryzowane rentgenograficznie
kompleksy tytanu stabilizowane ró¿nymi ligandami imino-aryloksanowymi [46].
Zwi¹zki podzielono na cztery grupy w zale¿noci od sposobu koordynacji liganda
(O,N) do metalu: (XV) bis(h 2-trans-O,O), (XVI) bis(h 2-trans-N,N), (XVII)
bis(h 2,h 1-trans-O,O), (XVIII) mono(h 1) (Rys. 7).
Rysunek 7. Typy struktur imino-aryloksanowych kompleksów tytanu

Figure 7. Models of titanium imino-aryloxide complexes
Krauzy_folie.p65 176 2009-12-15, 10:56

1.3. KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU

Z LIGANDAMI AMINO-ARYLOKSANOWYMI
1.3.1. Synteza i budowa ligandów
Podstawowa metoda syntezy zwi¹zków amino-aryloksanowych oparta jest na

znanej od pocz¹tku XX wieku reakcji kondensacji Mannicha [47]. W zale¿noci od
rzêdowoci aminy, stechiometrii oraz warunków reakcji, mo¿na otrzymaæ zwi¹zki
amino-aryloksanowe, amino-bisaryloksanowe lub benzoksazyny (Rys. 8).
Rysunek 8. Przyk³ady produktów reakcji kondensacji Mannicha: (a) zwi¹zek amino-aryloksanowy,

(b) zwi¹zek amino-bisaryloksanowy, (c) benzoksazyna
Figure 8. Examples of Mannich condensation reaction products: (a) aminoaryloxide compound,
(b) amino-bisaryloxide compound, (c) benzoxazine
1.3.2. Synteza i budowa kompleksów
W bezporedniej reakcji M(OR)4 (M = Ti, Zr, Hf) z trójkleszczowymi, dwuujem-

nymi ligandami otrzymano homo- i heteroleptyczne kompleksy (Schemat 5) [48].
Schemat 5. Synteza kompleksów Ti, Zr i Hf z ligandami H 2(LN-RR)

Scheme 5. Synthesis of Ti, Zr and Hf complexes with H2(LN-RR)
Krauzy_folie.p65 177 2009-12-15, 10:56

Heteroleptyczne kompleksy tworz¹ siê jedynie w reakcji Ti(OiPr)4 z ligandami,

które posiadaj¹ w pozycjach orto piercieni fenolanowych du¿e podstawniki. Homo-
leptyczne kompleksy Ti, Zr oraz Hf uda³o siê otrzymaæ w reakcji z dwoma równo-
wa¿nikami liganda H2(LN-MeMe).
Interesuj¹c¹ grupê zwi¹zków stanowi¹ kompleksy metali przejciowych IV grupy
z czterokleszczowymi ligandami amino-bisaryloksanowymi. Zwi¹zki te wykazuj¹
ró¿n¹ symetriê, w zale¿noci od budowy liganda zawieraj¹cego dodatkowy donor
pary elektronowej D (Rys. 9) [10].
Rysunek 9. Symetria kompleksów metali przejciowych IV grupy z czterokleszczowymi ligandami:

(a) amino-bisaryloksanowe, symetria Cs; (b) amino-trisaryloksanowe, symetria C3;
(c) di-amino-bisaryloksanowe, symetria C2
Figure 9. The symmetry of IV group metal complexes with tetradendate ligands: (a) amino-bisaryloxo,
Cs symmetry, (b) amino-trisaryloxo, C3 symmetry, (c) di-amino-bisaryloxo, C2 symmetry
Monomeryczne kompleksy o symetrii Cs (Rys. 9 (a)) powstaj¹ w bezporedniej

reakcji zwi¹zków tytanu, cyrkonu i hafnu z ligandem H2(LN-DR) [11, 15, 49, 50].
Centrum metaliczne kompleksów powsta³ych w wyniku bezporedniej reakcji
Ti(OR)4 (R = iPr, tBu) z ligandami amino-trisaryloksanowymi ma budowê monome-
ryczn¹ o symetrii C3 (Rys. 9 (b)) [5153]. Aksjalnie skoordynowana grupa alkohola-
nowa (OR) ³atwo ulega substytucji w reakcjach z CF3CO2H lub Me3SiOTf [5456].
Piêciokoordynacyjne amino-trisaryloksanowe kompleksy cyrkonu i hafnu powstaj¹
jedynie w reakcji z ligandem zawieraj¹cym du¿e zawady steryczne w piercieniach
aromatycznych. W reakcji Ti(OiPr)4 oraz Zr(R)4 (R = NMe2, CH2Ph) z ligandem,
w którym grupy aryloksanowe po³¹czone s¹ ³¹cznikiem etylenodiaminowym, pow-
staj¹ oktaedryczne kompleksy o symetrii C2 (Rys. 9 (c)) [5759].
Krauzy_folie.p65 178 2009-12-15, 10:56

2. ZASTOSOWANIE KOMPLEKSÓW METALI PRZEJCIOWYCH IV

GRUPY W KATALIZIE
2.1. BUDOWA I AKTYWNOÆ ARYLOKSANOWYCH KOMPLEKSÓW TYTANU

I CYRKONU W POLIMERYZACJI CYKLICZNYCH ESTRÓW
Jednym z intensywnie rozwijanych zagadnieñ w dziedzinie chemii polimerów

jest poszukiwanie nowych aktywnych i stereoselektywnych inicjatorów do syntezy
biodegradowalnych polimerów. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ kompleksy metali
typu single-site o ogólnej budowie LnM-(OR) (Ln ligand stabilizuj¹cy; M
metaliczne centrum; OR grupa inicjuj¹ca) [60]. Zastosowanie homogenicznych
inicjatorów single-site umo¿liwia kontrolê masy cz¹steczkowej polimeru, wspó³-
czynnika polidyspersji (PDI) oraz taktycznoci polimeru. Inicjatory typu single-
site polimeryzuj¹ polilaktyd, zgodnie z mechanizmem koordynacyjnej insercji
(Schemat 6).
Schemat 6. Polimeryzacja (ROP) laktydów wed³ug mechanizmu koordynacyjnej insercji

Scheme 6. Polymeryzation (ROP) of lactides by coordination-insertion mechanisms
Pierwsze doniesienia literaturowe dotycz¹ce zastosowania kompleksów tytanu

w procesie polimeryzacji cyklicznych estrów pochodz¹ z 1958 roku [61]. Do tej
pory ma³o jest przyk³adów homoleptycznych kompleksów tytanu z ligandami mono-
aryloksanowymi, które wykazywa³yby aktywnoæ jako inicjatory polimeryzacji lak-
tydu lub e -laktonu. Jednym z takich kompleksów jest [Ti(OAr)4], który polimery-
zuje 300 cz¹steczek e -laktonu w temperaturze 100°C, z konwersj¹ 99,8%, w ci¹gu
8 min. Po raz pierwszy u¿yto kompleksu tytanu z ligandem bisaryloksanowym,
w którym piercienie aromatyczne po³¹czone s¹ grup¹ CH2 w polimeryzacji e -lak-
tonu [62]. Zwi¹zek [Ti(OiPr)2(LCH Bu,Me)] polimeryzuje e-lakton ju¿ w temperaturze
t
Krauzy_folie.p65 179 2009-12-15, 10:56

pokojowej ([e -CL]/[I] = 100; PDI = 1,15; t = 5 h; konwersja 100%). Podobne

wyniki uzyskuje siê przy zastosowaniu kompleksu [Ti(OiPr)2(LCH Ph,H)] (konwersja
2
100%; t = 75 h). W obu przypadkach na ka¿dym centrum tytanowym rosn¹ dwa
³añcuchy polimeru z grup¹ koñcow¹ w postaci estru izo-propylowego. Efektywnymi
inicjatorami procesu polimeryzacji laktydów s¹ równie¿ bisaryloksanowe inicjatory
tytanowe [Ti(OiPr)2(LCHCH Bu, Bu)]; [Ti2(m-OEt)2(OEt)2(LCHCH Bu, Bu)2] [63].
t t t t
3 3
Zwi¹zek [Ti(OiPr)2(LCHCH Bu, Bu)] polimeryzuje L-laktyd ([L-LA]/[I] = 100)
t t
3
w temperaturze 70°C, z konwersj¹ 98%, w czasie 1 h 12 min. W tych samych warun-
kach polimeryzacja z udzia³em kompleksu [Ti2(m-OEt)2(OEt)2(LCHCH Bu, Bu)2] osi¹ga
t t
3
90% konwersji w czasie 2,5 h. W obu przypadkach w wyniku polimeryzacji rac-LA
powstaje polimer heterotaktyczny. Dimeryczne kompleksy tytanu z ligandami trisa-
ryloksanowymi, przedstawione na Schemacie 7, s¹ inicjatorami polimeryzacji rac-
laktydu [64, 65]. Najlepsze wyniki uzyskano dla procesu prowadzonego w tempera-
turze 80°C, przy stosunku molowym [rac-LA]/[I] = 100. Zmiana podstawnika pier-
cienia aromatycznego liganda ma wp³yw na szybkoæ przebiegu procesu polimery-
zacji. Kompleks z podstawnikiem metylowym polimeryzuje rac-LA w czasie 6 min,
z konwersj¹ 89%, z kolei przy udziale kompleksu zawieraj¹cego grupy tert-buty-
lowe powstaje polilaktyd po czasie dwukrotnie d³u¿szym, z konwersj¹ 91%. W obu
przypadkach wartoæ wspó³czynnika polidyspersji otrzymanych polimerów jest
niska (1,051,06).
t t
Schemat 7. Inicjatory z ligandem H3(LCH 2( Bu),R,2( Bu) ) do polimeryzacji laktydów:
t t 2 t t t
(a) [Ti(OiPr)2(LCH 2( Bu),Me,2( Bu))]2 (XXVIII); (b) [Ti(OiPr)2(LCH 2( Bu), Bu,2( Bu))]2 (XXIX)
2 2
Scheme 7. Initiators with H3(LCH2 2(tBu),R,2(tBu)
) ligand for polymerization of lactides
t t t t t
(a) [Ti(OiPr)2(LCH 2( Bu),Me,2( Bu))]2 (XXVIII); (b) [Ti(OiPr)2(LCH 2( Bu), Bu,2( Bu))]2 (XXIX)
2 2
Heteroleptyczne kompleksy tytanu stabilizowane trójkleszczowym ligandem

(H2LN-R Bu) s¹ aktywne w procesie polimeryzacji e -laktonu w temperaturze 20°C
t
[48]. Polimery z wydajnoci¹ >99% i PDI = 1,081,24 otrzymano po czasie 24 h dla

stosunku molowego [e -CL]/[I] = 100.
Krauzy_folie.p65 180 2009-12-15, 10:56

Amino-aryloksanowe kompleksy tytanu i cyrkonu przedstawione na Rysunku 9,

w zale¿noci od rodzaju metalu oraz podstawników piercieni aromatycznych liganda,
wykazuj¹ ró¿n¹ aktywnoæ w procesie polimeryzacji laktydów. Polimeryzacjê pro-
wadzono bez udzia³u rozpuszczalnika, w temperaturze 130°C, w stosunku molo-
wym [L-LA]/[I] = 300 (Tabela 2) [10]. Szeciokoordynacyjne kompleksy tytanu
o symetrii Cs [Ti(OiPr)2(LN-NMe R)] i C2 [Ti(OiPr)2(LN-Et-NR)] wykazuj¹ zbli¿on¹ aktyw-
2
noæ, w zale¿noci od rodzaju podstawnika R liganda. Aktywnoæ w procesie polime-
ryzacji L-LA kompleksów z podstawnikami tert-butylowymi jest wy¿sza ni¿ z chlor-
kowymi i wynosi odpowiednio 0,250,23 g mmol1 h1 (R = tBu) oraz 0,090,11
g mmol1 h1 (R = Cl).
Inicjatorami polimeryzacji laktydów s¹ równie¿ kompleksy tytanu z amino-tris-
aryloksanowymi ligandami typu H3(LN-CH ArR) (Rysunek 9 (b)). Najwy¿sz¹ aktyw-
2
noæ 1,10 g mmol1 h1 wykazuje zwi¹zek [Ti(OiPr)LN-CH ArCl] posiadaj¹cy podstaw-
2
niki chlorkowe w piercieniach aromatycznych liganda. Zmiana podstawników na
grupy tert-butylowe powoduje znaczne obni¿enie aktywnoci procesu do 0,38
g mmol1 h1.
Amino-aryloksanowe kompleksy cyrkonu polimeryzuj¹ L-LA w tych samych
warunkach co przedstawione powy¿ej kompleksy tytanu. Proces polimeryzacji zacho-
dzi z wiêksz¹ wydajnoci¹ [10]. W przeciwieñstwie do uk³adów tytanowych, oktaed-
ryczne kompleksy cyrkonu z ligandami amino-bisaryloksanowymi oraz di-amino-
bisaryloksanowymi, które zawieraj¹ chlorkowe podstawniki w piercieniach aroma-
tycznych, osi¹gaj¹ wy¿sz¹ aktywnoæ 32,4 g mmol1 h1.
2.2. BUDOWA I AKTYWNOÆ ARYLOKSANOWYCH KOMPLEKSÓW TYTANU

I CYRKONU W POLIMERYZACJI a-OLEFIN
Kompleksy metali przejciowych IV grupy stabilizowane ligandami aryloksa-

nowymi, imino- oraz amino-aryloksanowymi zajmuj¹ szczególne miejsce wród
grupy nowych niemetalocenowych katalizatorów polimeryzacji olefin. Monoarylo-
ksanowe kompleksy nie s¹ efektywnymi katalizatorami procesu polimeryzacji ole-
fin [66]. Jedynie polimeryzacja etenu i propenu, prowadzona przy udziale [Ti(OAr)2-
Me2]B(C6F5)3, umo¿liwi³a otrzymanie polimeru o PDI = 1,32,2 i aktywnoci katali-
tycznej (26 g mmol 1 h 1, 273 K, 1 bar, katalizator 0,089 mmol, B(C 6F 5) 3
0,097 mmol, toluen) [67].
Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi, w których pier-
cienie aromatyczne po³¹czone s¹ ze sob¹ bezporednio lub za pomoc¹ grupy CH2,
wykazuj¹ ni¿sz¹ aktywnoæ w procesie polimeryzacji etenu [68, 69] ni¿ katalizatory
cyklopentadienylowe [70]. Ligandy bisaryloksanowe posiadaj¹ce ³¹cznik etylenowy
maj¹ wiêkszy rozmiar piercienia chelatowego. Dlatego kompleksy metali z tymi
ligandami wykazuj¹ ni¿sz¹ barierê inwersji, w porównaniu do swych analogów
z ligandami omiocz³onowymi [20, 35, 36]. Kompleksy [TiX2(LC H Bu,Me)] aktywo-
t
2 4
wane MAO s¹ efektywnymi katalizatorami kopolimeryzacji etenu ze styrenem.
Krauzy_folie.p65 181 2009-12-15, 10:56

Tytanowe kompleksy z lignadem trisaryloksanowym (LCH R)3 zosta³y u¿yte jako pre-
2
katalizatory reakcji polimeryzacji etenu, ale po aktywacji za pomoc¹ MAO wyka-
za³y jednak nisk¹ aktywnoæ katalityczn¹ [42].
Badania prowadzone przez M. Kola i jego wspó³pracowników [14, 71, 72]
wykaza³y, ¿e kompleksy cyrkonu i hafnu zawieraj¹ce ligandy amino-bisaryloksa-
nowe s¹ bardzo efektywnymi katalizatorami procesu polimeryzacji 1-heksenu. Klu-
czow¹ rolê odgrywa tutaj budowa liganda (Rys. 10) [15]. Znacz¹cy wp³yw na aktyw-
noæ katalityczn¹ oraz masê molow¹ powsta³ego polimeru ma obecnoæ dodatko-
wego donora gêstoci elektronowej D. Przedstawione na Rysunku 10 (b) amino-bis-
aryloksanowe prekatalizatory, pozbawione dodatkowego donora, szybko ulegaj¹ dez-
aktywacji [72].
Rysunek 10. Wp³yw budowy liganda na aktywnoæ katalityczn¹ procesu polimeryzacji 1-heksenu
Figure 10. The influence of ligand structure on catalytic activity in 1-hexene polymerization process
Oktaedryczne kompleksy metali przejciowych IV grupy z tetradentnymi ligan-

dami amino-bisaryloksanowymi (Rys. 10 (a)) posiadaj¹ symetriê Cs [11, 49]. Ich
aktywnoæ katalityczna zale¿y od rodzaju metalu i maleje w szeregu Zr > Hf >> Ti
[50]. Najwy¿sz¹ aktywnoæ w procesie polimeryzacji 1-heksenu, wynosz¹c¹ 50 000
g mmol1 h1, wykazuj¹ kompleksy [Zr(CH2Ph)2(LN-OMeR)] aktywowane za pomoc¹
B(C6H5)3 [15]. Dla szeregu pochodnych cyrkonowych typu [Zr(CH2Ph)2(LN-DR)]
aktywnoæ katalityczna w tym procesie zmienia siê w zale¿noci od rodzaju donora
D = OMe > NMe2 > SMe > py > NEt2.
Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandem amino-aryloksanowym, w którym pier-
cienie aromatyczne po³¹czone s¹ za pomoc¹ ugrupowania etylenodiaminowego
[M(CH2Ph)2(LN-Et-NR)], s¹ katalizatorami homogenicznej polimeryzacji 1-heksenu
[73]. W zale¿noci od rodzaju metalu otrzymuje siê polimery o ró¿nych paramet-
rach i taktycznoci. Aktywacja za pomoc¹ B(C6F5)3 kompleksu [Ti(CH2Ph)2-
(LN-Et-NCl)] prowadzi do otrzymania izotaktycznego polimeru o wysokiej masie cz¹s-
teczkowej. U¿ycie analogicznego kompleksu cyrkonu daje polimer ataktyczny
o ni¿szej masie cz¹steczkowej (Rys. 11).
Krauzy_folie.p65 182 2009-12-15, 10:56

Rysunek 11. Di-amino-bisaryloksanowe katalizatory polimeryzacji 1-heksenu

Figure 11. Di-amino-bisaryloxide catalysts for 1-hexene polymerization
Stereokontrola procesu polimeryzacji 1-heksenu z udzia³em kompleksów

[Zr(CH2Ph)2(LN-Et-NR)] zale¿y od rodzaju podstawników R w piercieniach aroma-
tycznych liganda. Polimer izotaktyczny otrzymuje siê przy u¿yciu kompleksu
[Zr(CH2Ph)2(LN-Et-N Bu)] aktywowanego za pomoc¹ B(C6F5)3. Zamiana podstawników
t
tert-butylowych liganda di-amino-bisaryloksanowego na grupy metylowe powoduje,

¿e w tych samych warunkach procesu powstaje polimer ataktyczny (Rys. 11) [59, 73].
Kompleksy metali z ligandami imino-aryloksanowymi, które posiadaj¹ du¿e
zawady steryczne w pozycji orto lub grupê (NO2, OMe) w pozycji para, wykazuj¹
du¿¹ aktywnoæ w procesie otrzymywania wysokocz¹steczkowego polietylenu.
Podobne obserwacje zosta³y poczynione przez pracowników firmy Mitsui Chemi-
cals Inc., którzy w 1998 roku opatentowali zastosowanie bis-salicylidenoiminowych
kompleksów metali przejciowych IV grupy w polimeryzacji a-olefin. Od tego
czasu otrzymano szereg wysoko aktywnych katalizatorów opartych na imino-arylo-
ksanowych kompleksach tytanu i cyrkonu. Zwi¹zki cyrkonu przedstawione na
Rysunku 12, aktywowane za pomoc¹ MgCl2/RmAl(OR)n lub MAO, charakteryzuj¹
siê bardzo wysok¹ aktywnoci¹ [7476].
Krauzy_folie.p65 183 2009-12-15, 10:56

Rysunek 12. Imino-aryloksanowe kompleksy cyrkonu

Figure 12. Zirconium imino-aryloxide complexes
Sporód wszystkich katalizatorów przedstawionych na Rysunku 12, kompleks

C pozwala otrzymaæ polietylen z najwy¿sz¹ wydajnoci¹ w obecnoci MgCl2/
RmAl(OR)n (14,55 g PE) lub MAO (13,14 g PE), jako kokatalizatora.
2.3. KATALIZA ENANCJOSELEKTYWNA
Pierwszy przyk³ad reakcji, której produkt otrzymano z nadmiarem enancjome-

rycznym, pochodzi z 1904 roku. Jednak¿e dopiero na przestrzeni ostatnich trzech
dekad dokona³a siê prawdziwa rewolucja naukowa w tej dziedzinie, której uwieñ-
czeniem by³o przyznanie w 2001 roku Nagrody Nobla. Otrzymali j¹ profesorowie
K.B. Sharpless [77], W.S. Knowles [78] i R. Noyori [79].
Katalizatorami s¹ kompleksy jonów metali przejciowych (np. Pd, Rh, Ru, Ti,
Zr) z chiralnymi ligandami organicznymi. W porównaniu do innych metali przej-
ciowych, u¿ywanych w katalizie asymetrycznej, zwi¹zki tytanu s¹ tanie oraz wyka-
zuj¹ nisk¹ toksycznoæ [80]. W syntezie asymetrycznej kompleksy tytanu s¹ sze-
roko stosowane jako katalizatory ró¿nych procesów, na przyk³ad enancjoselektyw-
nej reakcji utlenienia, redukcji, nukleofilowej addycji, cykloaddycji i wielu innych
[8184].
2.3.1. Kompleksy tytanu jako katalizatory reakcji addycji

acetylenu do aldehydu
Enancjoselektywna addycja acetylenu do aldehydu jest przyk³adem reakcji,

w której dochodzi do powstania nowego wi¹zania C-C. Produkt tej reakcji drugo-
rzêdowy alkohol propargilowy, jest zwi¹zkiem uczestnicz¹cym w syntezach wielu
wa¿nych chiralnych cz¹steczek organicznych [8587].
W 2002 roku L. Pu [88] i W.L. Chan [89] wykazali, ¿e uk³ad Ti(OiPr)4/BINOL
(BINOL1,1-bi-2-naftol) jest wysoko enancjoselektywnym katalizatorem addycji
Krauzy_folie.p65 184 2009-12-15, 10:56

alkilocynku do aromatycznych i alifatycznych a,b-nienasyconych aldehydów (Sche-

mat 8).
Schemat 8. Reakcja addycji terminalnych acetylenów do aldehydów

Scheme 8. Addition reaction of terminal acetylenes to aldehydes
Enancjoselektywnoæ reakcji w du¿ym stopniu zale¿y od rodzaju podstawnika

R w pozycji para piercienia aromatycznego benzaldehydu (Tabela 2) [90]. Pro-
dukt z najwy¿szym nadmiarem enancjomerycznym (ee = 98%) otrzymano w reak-
cji z udzia³em benzaldehydu z podstawnikiem 2-naftylowym (reakcja nr 5).
Tabela 2. Enancjoselektywna addycja fenyloacetylenu do ró¿nych aldehydów aromatycznych

(fenyloacetylen:Et2Zn:Ti(OiPr)4: (S)-BINOL:aldehyd = a2:2:0,5:0,2:1; b4:4:1:0,4:1)
Table 2. Enantioselective addition of phenylacetylene to different aromatic aldehydes
(phenylacetylene:Et2Zn:Ti(OiPr)4:(S)-BINOL:aldehyde = a2:2:0,5:0,2:1; b4:4:1:0,4:1)
2.3.2. Kompleksy tytanu jako katalizatory

reakcji addycji trimetylosililocyjanku do benzaldehydu
Synteza cyjanohydryn jest kolejnym przyk³adem reakcji tworzenia nowego wi¹-

zania C-C pomiêdzy wêglem grupy karbonylowej, a jonem cyjanowym [91]. W 1986
Krauzy_folie.p65 185 2009-12-15, 10:56

roku ukaza³a siê praca M.T. Reetza, w której podano pierwszy przyk³ad enancjose-
lektywnej addycji trimetylosililocyjanku do aldehydu z udzia³em zwi¹zku tytanu
i BINOL-u [92]. Kolejne badania wykaza³y, ¿e szczególnie u¿ytecznymi ligandami
w tej reakcji s¹ zwi¹zki salenowe [93, 94]. Najlepsze wyniki enancjoselektywnej
reakcji addycji trimetylosililocyjanku do ró¿nych aromatycznych aldehydów przed-
stawione w Tabeli 3 otrzymano z udzia³em równomolowej iloci chiralnego liganda
i Ti(OiPr)4 (Schemat 9) [95].
Schemat 9. Enancjoselektywna reakcja addycji trimetylosililocyjanku do aldehydu z udzia³em Ti(OiPr)4

i liganda salenowego
Scheme 9. Enantioselective addition reaction of trimethylsilylcyanide to aldehyde in the presence of Ti(OiPr)4
and salene ligand
Tabela 3. Wyniki enancjoselektywnej reakcji addycji trimetylosililocyjanku do aldehydu

z udzia³em Ti(OiPr)4 i liganda salenowego
Table 3. Results of enentioselective addition of trimethylenesilylcyanide to aldehyde in the presence of
Ti(OiPr)4 and salene ligand
Efektywnymi katalizatorami syntezy enancjoselektywnej s¹ równie¿ kompleksy

tytanu(IV) z chiralnymi zasadami Schiffa, w szczególnoci z ligandami bêd¹cymi
pochodnymi zwi¹zku cis-1-amino-2-indanolu. Enancjoselektywnoæ syntezy cyjano-
hydryn przewy¿sza wówczas 85% [96].
Krauzy_folie.p65 186 2009-12-15, 10:56

2.3.3. Kompleksy tytanu i cyrkonu jako katalizatory reakcji aldolowych
Standardowa reakcja aldolowa obejmuje addycjê enolanu do ketonu lub alde-

hydu. Produktami kondensacji aldolowej s¹ zwi¹zki b-hydroksykarbonylowe. Asy-
metryczna reakcja aldolowa zosta³a odkryta w 1998 roku [97]. Katalizatory tych
reakcji, które oparte s¹ na zwi¹zkach Ti, Zr, Sn, B i Cu wp³ywaj¹ na wysok¹ reak-
tywnoæ oraz selektywnoæ procesu [98]. Typowy cykl katalityczny reakcji aldolo-
wej przedstawiony jest na Schemacie 10 [97].
Schemat 10. Cykl katalityczny reakcji aldolowej eteru silanowo-enowego

Scheme 10. Catalytic cycle of silane ether aldol reaction
Rysunek 13. Tytanowe katalizatory reakcji aldolowej: (a) [TiCl2(BINOL)], (b) [Ti(amnio-BINOL)]
Figure 13. Titanium catalysts for aldol reaction: (a) [TiCl2(BINOL)], (b) [Ti(amnio-BINOL)]
Krauzy_folie.p65 187 2009-12-15, 10:56

Rola kwasów Lewisa polega na aktywacji grupy karbonylowej. Kompleksy

tytanu(IV) bardzo czêsto pe³ni¹ funkcje kwasów Lewisa w katalitycznych reakcjach
aldolowych. Szczególnie dobr¹ wydajnoæ reakcji oraz wysok¹ enancjoselektyw-
noæ uzyskuje siê dziêki zastosowaniu uk³adów katalitycznych [Ti]/BINOL (Rys. 13).
Kompleks [TiCl2(BINOL)] katalizuje reakcje tioeterów silanowo-enowych
z ró¿nymi aldehydami (Schemat 11). Sporód trzech substratów karbonylowych,
najlepsze wyniki reakcji uzyskano dla aldehydu z podstawnikiem CO2Bu (84%
i 95% ee). Nieco gorsze otrzymano dla substratów z grupami CH2OBn (81% i 94%
ee) i CH=CHCH3 (60% i 81% ee).
Schemat 11. Reakcja aldolowa katalizowana kompleksem [TiCl2(BINOL)] (LIV)

Scheme 11. Aldol reaction catalysed by [TiCl2(BINOL)] (LIV)
Znaczne polepszenie enancjoselektywnoci uzyskano u¿ywaj¹c jako kataliza-

tora pochodnej kompleksu [Ti(amnio-BINOL)] z ligandami salicylowymi (Sche-
mat 12). Najefektywniej reakcja aldolowa zachodzi dla aldehydów zawieraj¹cych
grupy nienasycone (97% ee dla MeCH=CH).
Schemat 12. Reakcja aldolowa katalizowana kompleksem [Ti/(amino-BINOL)] (LV)

Scheme 12. Aldol reaction catalysed by [Ti/(amino-BINOL)] (LV)
Wiêkszoæ katalitycznych reakcji aldolowych wymaga niskiej temperatury i cile

bezwodnych warunków syntezy. Alkoksy kompleksy cyrkonu, jako kwasy Lewisa,
przygotowane z Zr(OtBu)4, (R)-3,3-I2BINOL-u, alkoholu I-rzêdowego i niewiel-
kiej iloci wody, s¹ doskona³ymi katalizatorami reakcji aldolowych (Schemat 13).
Krauzy_folie.p65 188 2009-12-15, 10:56

Schemat 13. Reakcja aldolowa katalizowana kompleksem Zr(IV)

Scheme 13. Aldol reaction catalysed by Zr(IV)
Katalizatory cyrkonowe, w odró¿nieniu od kompleksów innych alkoksy metali,

pozwalaj¹ przeprowadzaæ reakcje eterów silanowo-enowych z aldehydami w ³agod-
niejszych warunkach, uzyskuj¹c du¿¹ wydajnoæ oraz wysok¹ diastereo- i enancjo-
selektywnoæ. Wyrany wp³yw na przebieg reakcji aldolowej, katalizowanej przez
chiralne kompleksy Zr(IV), ma stê¿enie alkoholu i obecnoæ wody (Tabela 4).
Tabela 4. Wp³yw alkoholu i wody na wydajnoæ i parametr ee% asymetrycznej reakcji aldolowej
katalizowanej przez chiralny kompleks cyrkonu(IV)
Zarówno rodzaj alkoholu u¿ytego w reakcji, jak i jego stê¿enie bardzo silnie
wyp³ywaj¹ na wydajnoæ procesu oraz jego enancjoselektywnoæ. Najlepszym alko-
holem, co wynika z tabeli, okaza³ siê propanol u¿yty w stê¿eniu 50% molowych.
Podwy¿szenie stê¿enia alkoholu do 80% molowych powoduje wzrost parametru ee,
ale jednoczenie obni¿a nieco wydajnoæ reakcji. Obecnoæ niewielkiej iloci wody
(oko³o 20% molowych) jest niezbêdna w procesie tworzenia siê chiralnego katali-
zatora. Jej brak objawia siê bardzo nisk¹ wydajnoci¹ i enancjoselektywnoci¹
(wydajnoæ 42%, 3% ee dla 50% molowych PrOH) [98].
PODZIÊKOWANIE
Niniejsza praca zosta³a sfinansowana z grantu MNiSW nr N N204 4041 33.
Krauzy_folie.p65 189 2009-12-15, 10:56

PIMIENNICTWO CYTOWANE
[1] S. Mecking, Angew. Chem. Int. Ed., 2004, 43, 1078.

[2] E. Dziki, J. Polaczek, Tworzywa sztuczne i chemia, 2002, 38, 2.
[3] Biodegradable Plastics: North America, Europe, Asia, Market-Technology Report PO119, New
York, 2001.
[4] D. Sêk, A. W³ochowicz, Chemia Polimerów i polimery biodegradowalne, Wyd. Politechniki £ódz-
kiej, Filii w Bielsku-Bia³ej, 1996.
[5] B.J. OKeefe, M.A. Hillmyer, W.B. Tolman, Dalton Trans., 2001, 2215.
[6] A. Duda, S. Penczek, Polimery, 2003, 48, 1.
[7] M. Mucha, Polimery a ekologia, Wydawnictwo Politechniki £ódzkiej, £ód, 2002 .
[8] Z. Hong, P.J. Dijkstra, J. Feijen, J. Am. Chem. Soc., 2003, 125, 11291.
[9] H. Funk, W.Z. Baumann, Anorg. Allg. Chem., 1937, 231, 264.
[10] S. Gendler, S. Segal, I. Goldberg, Z. Goldschmidt, M. Kol, Inorg. Chem., 2006, 45, 4783.
[11] E.Y. Tshuva, I. Goldberg, M. Kol, Z. Goldschmidt, Inorg. Chem., 2001, 40, 4263.
[12] Y. Takashima, Y. Nakayama, T. Hirao, H. Yasuda, A.J. Harada, Organomet. Chem., 2004, 689, 612.
[13] S. Fokken, T.P. Spaniol, H.-C. Kang, W. Massa, J. Okuda, Organometallics, 1996, 15, 5069.
[14] E.Y. Tshuva, I. Goldberg, M. Kol, Z. Goldschmidt, Organometallics, 2001, 20, 3017.
[15] E.Y. Tshuva, S. Groysman, I. Goldberg, M. Kol, Organometallics, 2002, 21, 662.
[16] S.Groysman, E.Y. Tshuva, I. Goldberg, M. Kol, Z. Goldschmidt, M. Shuster, Organometallics,
2004, 23, 5291.
[17] J. Balsells, P.J. Carroll, P.J. Walsh, Inorg. Chem., 2001, 40, 5568.
[18] H. Ma, T.P. Spaniol, J. Okuda, Inorg. Chem., 2008, 47, 3328.
[19] F. Corazza, C. Floriani, A. Chiesi-Villa, C. Guastini, Inorg. Chem., 1991, 30, 145.
[20] S. Fokken, T.P. Spaniol, J. Okuda, Organometallics, 1997, 16, 4240.
[21] A. Van der Linden, C.J. Schaverien, N. Meijboom, C. Ganter, A.G. Orpen, J. Am. Chem. Soc.,
1995, 117, 3008.
[22] K. Watenpaugh, C.N. Coughlan, Inorg. Chem., 1966, 5, 1782.
[23] G.W. Svetich, A.A. Voge, Acta Cryst. B, 1972, 28, 1970.
[24] G.W. Svetich, A.A. Voge, J. Chem. Soc. Chem. Commun., 1971, 676.
[25] H. Yasuda, Y. Nakayama, K. Takei, A. Nakamura, Y. Kai, N.J. Kanehisa, Organomet. Chem., 1994,
105, 4731.
[26] T.W. Coffindaffer, W.M. Westler, I.P. Rothwell, Inorg. Chem., 1985, 26, 4565.
[27] P. Aaltonen, J. Seppälä, L. Matilainen, M. Leskelä, Macromolecules, 1994, 27, 3136.
[28] S.L. Latesky, A.K. McMullen, I.P. Rothwell, J.C. Huffman, J. Am. Chem. Soc., 1985, 107, 5981.
[29] C.H. Zambrano, R.D. Profilet, J.E. Hill, P.E. Fanwick, I.P. Rothwell, Polyhedron, 1993, 12, 689.
[30] G. Thorn, Z.C. Etheridge, P.E. Fanwick, I.P. Rothwell, J. Organomet. Chem., 1999, 591, 148.
[31] A.J. Nielson, C. Shen, J.M. Waters, Polyhedron, 2006, 25, 2039.
[32] A.J. Nielson, C. Shen, P. Schwerdtfeger, J.M. Waters, Eur. J. Inorg. Chem., 2005, 1343.
[33] V.M. Visciglio, P.E. Fanwick, I.P. Rothwell, Inorg. Chim. Acta, 1993, 211, 203.
[34] H. Kawaguchi, T. Matsuo, J. Organomet. Chem., 2004, 689, 4228.
[35] J.W. Anthis, A.O. Larsen, P.S. White, M.R. Gagné, J. Organomet. Chem., 2003, 688, 121.
[36] J.W. Anthis, I. Filippov, D.E. Wigley, Inorg. Chem., 2004, 43, 716.
[37] J. Okuda, S. Fokken, H.-C. Kang, W. Massa, Chem, Ber., 1995, 128, 221.
[38] C. Floriani, F. Corazza, W. Lesueur, A. Chiesi-Villa, C. Guastini, Angew. Chem. Int. Ed., 1989,
28, 66.
[39] M.H. Chisholm, J.-H. Huang, J.C. Huffman, W.E. Streib, D. Tiedtke, Polyhedron, 1997, 16, 2941.
[40] F. Akagi, T. Matsuo, H. Kawaguchi, J. Am. Chem. Soc., 2005, 127, 11936.
Krauzy_folie.p65 190 2009-12-15, 10:56

[41] T. Matsuo, H. Kawaguchi, Chem. Lett., 2004, 33, 640.

[42] T. Matsuo, H. Kawaguchi, M. Sakai, Dalton Trans., 2002, 2536.
[43] P.A. Cameron, V.C. Gibson, C. Redshaw, J.A. Segal, M.D. Bruce, A.J.P. White, D.J. Williams,
Chem. Commun., 1999, 1883.
[44] D.C. Bradley, M.B. Hursthouse, I.F. Rendall, Chem. Commun., 1969, 12, 672.
[45] R. Furuyama, J. Saito, S. Ishii, H. Makio, M. Mitani, H. Tanaka, T. Fujita, J. Organomet. Chem.,
2005, 690, 4398.
[46] A.L. Johnson, M.G. Davidson, M.D. Lunn, M.F. Mahon, Eur. J. Inorg. Chem., 2006, 3088.
[47] C. Mannich, W. Krosche, Archiv der Pharmazie, 1912, 250, 647.
[48] A.J. Chmura, M.G. Davidson, M.D. Jones, M.D. Lunn, M.F. Mahon, Dalton Trans., 2006, 887.
[49] E.Y. Tshuva, M. Versano, I. Goldberg, M. Kol, H. Weitman, Z. Goldschmidt, Inorg. Chem.
Commun., 1999, 2, 371.
[50] E.Y. Tshuva, I. Goldberg, M. Kol, Z. Goldschmidt, Inorg. Chem. Commun., 2000, 3, 611.
[51] S.D. Bull, M.G. Davidson, A.L. Johnson, D.E.J.E. Robinson, M.F. Mahon, Chem. Commun., 2003,
1750.
[52] M. Kol, M. Shaims, I. Goldberg, Z. Goldschmidt, S. Alfi, E. Hayut-Salant, Inorg. Chem. Commun.,
2001, 4, 177.
[53] A.J. Chmura, M.G. Davidson, C.J. Frankis, M.D. Jones, M.D. Lunn, Chem. Commun., 2008, 1293.
[54] Y. Kim, J.G. Verkade, Organometallics, 2002, 21, 2395.
[55] V. Ugrinova, G.A. Ellis, N.S. Brown, Chem. Commun., 2004, 468.
[56] Y. Kim, G.K. Jnaneshwara, J.G. Verkade, Inorg. Chem., 2003, 42, 1437.
[57] A.J. Chmura, M.G. Davidson, M.D. Jones, M.D. Lunn, M.F. Mahon, A.F. Johnson, P. Khunkam-
choo, S.L. Roberts, S.S.F. Wong, Macromolecules, 2006, 39, 7250.
[58] M. Shavit, D. Peri, C.M. Manna, J.S. Alexander, E.Y.J. Tshuva, J. Am. Chem. Soc., 2007, 129,
12098.
[59] E.Y. Tshuva, I. Goldberg, M. Kol, J. Am. Chem. Soc., 2000, 122, 10706.
[60] M.H. Chisholm, N.W. Eilerts, Chem. Commun., 1996, 853.
[61] Jr.H.K. Hall, A.K. Schneider, J. Am. Chem. Soc., 1958, 80, 6409.
[62] D. Takeuchi, T. Aida, T. Endo, Macromolecules, 2000, 33, 725.
[63] M. Koby³ka, Kompleksy tytanu i cyrkonu jako prekursory materia³ów ceramicznych i katalizatory
polimeryzacji, Praca Doktorska, Uniwersytet Wroc³awski, Wydzia³ Chemii, 2005.
[64] W.O. Appiah, A.D. DeGreeff, G.L. Razidlo, S.J. Spessard, M. Pink, V.G.J. Young, G.E. Hofmei-
ster, Inorg. Chem., 2002, 41, 3656.
[65] S.K. Russell, C.L. Gamble, K.J. Gibbins, K.C.S. Juhl, W.S. Mitchell, A.J. Tumas, G.E. Hofmeister,
Macromolecules, 2005, 38, 10336.
[66] P. Aaltonen, J. Seppälä, L. Matilainen, M. Leskelä, Macromolecules, 1994, 27, 3136.
[67] M.G. Thorn, Z.C. Etheridge, P.E. Fanwick, I.P. Rothwell, J. Organomet. Chem., 1999, 591, 148.
[68] A. Van der Linden, C.J. Schaverien, N. Meijboom, C. Ganter, A.G. Orpen, J. Am. Chem. Soc.,
1995, 117, 3008.
[69] F.G. Sernetz, R. Mulhaupt, S. Fokken, J. Okuda, Macromolecules, 1997, 30, 1562.
[70] G.J.P. Britovsek, V.C. Gibson, D.F. Wass, Angew. Chem. Int. Ed., 1999, 38, 428.
[71] I. Groysman, M. Goldberg, M. Kol, E. Geniyi, Z. Goldschmidt, Organometallics, 2003, 22, 3031.
[72] E.Y. Tshuva, M. Versano, I. Goldberg, M. Kol, H. Weitman, Z. Goldschmidt, Chem. Commun.,
2000, 379.
[73] S. Segal, I. Goldberg, M. Kol, Organometallics, 2005, 24, 200.
[74] S. Matsui, M. Mitani, J. Saito, Y. Tohi, H. Makio, N. Matsukawa, Y. Takagi, K. Tsuri, M. Nitabaru,
T. Nakano, H. Tanaka, N. Kashiwa, T. Fujita, J. Am. Chem, Soc., 2001, 123, 6847.
[75] C.K. Gupta, A.K. Sutar, Coord. Chem. Rev., 2008, 252, 1420.
Krauzy_folie.p65 191 2009-12-15, 10:56

[76] Y. Nakayama, J. Saito, H. Bando, T. Fujita, Chem. Eur. J., 2006, 12, 7546.
[77] K.B. Sharpless, Angew. Chem. Int. Ed., 2002, 41, 2024.
[78] W.S. Knowles, Angew. Chem. Int. Ed., 2002, 41, 1998.
[79] R. Noyori, Angew. Chem. Int. Ed., 2002, 41, 2008.
[80] E. Bermudez, J.B. Mangum, B. Asghariam, B.A. Wong, E.E. Reverdy, D.B. Janszen, P.M. Hext,
D.B. Warheit, J.I. Everitt, Toxicol. Sci., 2002, 70, 86.
[81] M. Bottrill, P.D. Gavens, J.W. Kelland, J. McMeeking, In Comprehensive Organometallic
Chemistry; vol. 3, Pergamon Press, Oxford,1982.
[82] M.T. Reetz, In Organometallics in Synthesis: A Manual; John Wiley & Sons, Chichester, Schlos-
ser,1994.
[83] M. Bochmann, In Comprehensive Organometallic Chemistry II, vol. 4 Pergamon Press, Oxford,
1995.
[84] K. Mikami, Y. Matsumoto, T. Shiono, In Science of Synthesis, vol. 2 Georg Thieme Verlag, Stutt-
gart, 2003.
[85] S. Niwa, K. Soai, Perkin Trans., 1990, 1, 937.
[86] M. Ishizaki, O. Hoshino, Tetrahedron: Asymmetry, 1994, 5, 1901.
[87] Z. Li, V. Vpadhyay, A.Z. DeCamp, L. DiMichele, P. Reider, Synthesis, 1999, 1453.
[88] D. Moore, L. Pu, Org. Lett., 2002, 4, 1855.
[89] G. Lu, X. Lin, W.L. Chan, A.S.C. Chan, Chem. Commun., 2002, 172.
[90] G. Gao, D. Moore, R.-G. Xie, L. Pu, Org. Lett., 2002, 4, 4143.
[91] R.J.H. Gregory, Chem. Rev., 1999, 99, 3649.
[92] M.T. Reetz, S.-H. Kyung, C. Bolm, T. Zierke, Chem. Ind., 1986, 824.
[93] P.G. Cozzi, Chem. Soc. Rev., 2004, 33, 410.
[94] T.R.J. Achard, L.A. Clutterbuck, M. North, Synlett, 2005, 33, 1828.
[95] S. Liang, X.R. Bu, J. Org. Chem., 2002, 67, 2702.
[96] L.Z. Flores-Lopéz, M. Parra-Hake, R. Somanathan, P.J. Walsh, Organometallics, 2000, 19, 2153.
[97] J.M. Williams, J. Catalysis in Asymmetric Synthesis, vol. 2, Sheffield Academic Press, England,
1999.
[98] Y. Yamashita, H. Ishitani, H. Shimizu, S. Kobayashi, J. Am. Chem. Soc., 2002, 124, 3292.
Praca wp³ynê³a do Redakcji 27 lutego 2009
Krauzy_folie.p65 192 2009-12-15, 10:56

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
WYKORZYSTANIE KOMPLEKSÓW PALLADU

W SYNTEZIE ZWI¥ZKÓW HETEROCYLICZNYCH
PALLADIUM CATALYSED SYNTHESIS
OF HETEROCYCLES
Anna Zawisza
Uniwersytet £ódzki, Wydzia³ Chemii, Zak³ad Chemii Wêglowodanów
ul. Narutowicza 68, 90-136 £ód
Abstract
Wstêp
1. Addycja alkoholi do kompleksów h 3-allilopalladowych
1.1. Reakcje katalizowane kompleksami Pd(0)
1.1.1. Cyklizacja alkoholi allilowych
1.1.2. Cyklizacja octanów allilowych
1.1.3. Cyklizacja wêglanów allilowych
1.1.4. Cyklizacja epoksydów winylowych
1.1.5. Cyklizacja allenoli
1.2. Reakcje katalizowane kompleksami Pd(II)
1.2.1. Cyklizacja allilosilanów
1.2.2. Cyklizacja allenów
1.2.3. Cyklizacja dienów
2. Reakcje oksypalladowania wi¹zañ C=C i CºC
2.1. Cyklizacja alkenoli i alkenodioli
2.2. Cyklizacja kumulenów
2.3. Cyklizacja alkinów
3. Inne reakcje
Zawisza_folie.p65 193 2009-12-15, 11:03

194 A. ZAWISZA
Dr Anna Zawisza, adiunkt w Katedrze Chemii Organicz-

nej i Stosowanej Uniwersytetu £ódzkiego, ukoñczy³a
studia chemiczne na Uniwersytecie £ódzkim w 1996 r.
Stopieñ doktora nauk chemicznych uzyska³a w 2001 r. za
pracê nad reakcjami S-, N- i O-glikozylowania, wykonan¹
w Zak³adzie Chemii Wêglowodanów U£ pod kierunkiem
prof. B. Kryczki.
W 2002 r. odby³a sta¿ naukowy w IChO PAN w War-
szawie u prof. S. Jarosza, w latach 2004/2005 u prof.
D. Sinou na Université Claude Bernard Lyon I, a w latach
2006/2007 u prof. J. Muzart na Université de Reims
(Champagne-Ardenne) we Francji.
Dr Anna Zawisza jest stypendystk¹ Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej w latach
2002 i 2004.
Zainteresowania badawcze: reakcje cyklizacji i izomeryzacji w warunkach kata-
lizy kompleksami palladu, synteza asymetryczna.
Zawisza_folie.p65 194 2009-12-15, 11:03

WYKORZYSTANIE KOMPLEKSÓW PALLADU W SYNTEZIE ZWI¥ZKÓW HETEROCYLICZNYCH 195
ABSTRACT
Heterocyclic compounds focus an attention for many reasons. Many of them

are biologically active compounds, natural products, drugs, synthetic materials and
practically useful chemicals [15]. Therefore, organic chemists have been making
extensive efforts to produce these heterocyclic compounds by developing new and
efficient synthetic transformations.
Among a variety of new synthetic transformations, transition-metal-catalyzed
reactions are very attractive methodologies for synthesis of heterocyclic compounds,
since they permit to construct complicated molecules directly from readily accessi-
ble starting materials under mild conditions. For this purpose palladium is one of
the most widely used transition metals mainly due to the mild reaction conditions
used, high yields, a tolerance of a large variety of functional groups, and high regio-,
stereo- and enantioselectivity observed [6].
Pd0-catalyzed allylic alkylations and PdII-catalyzed oxidative cyclization of hydro-
ksy(amino)alkene(alkyne)nucleophiles in the intermolecular mode have been particu-
larly notable in this area due to their ability to elicit control in the aforementioned
areas, often under very mild conditions.
Pd0-catalyzed intra- or intermolecular heteroannulation through allylic alkyla-
tion, the so-called Tsuji-Trost reaction, generally employs allylic acetates [914],
carbonates [1529] or vinyl epoxides [3034] bearing a hydroxy or an amino group
as the substrates. Allylsilanes have also been used as precursors of the h 3-allyl inter-
mediates, starting from PdCl2 and CuCl2, affording the corresponding THF and THP
derivatives in quite good yields [3840].
The PdII-catalyzed cyclization of alkenyl alcohols has led to cyclic enols by
b-hydride elimination, or to oxygen heterocycles bearing a vinyl group through
a b-hydroxy elimination, if the alkenol possesses an allyl alcohol moiety. Using this
methodology a large variety of oxygen- or nitrogen-containing heterocycles have
been obtained even in an asymmetric fashion [5195].
Keywords: palladium catalysis, cyclization, heterocycles
S³owa kluczowe: kataliza, kompleksy palladu, cyklizacja, zwi¹zki heterocykliczne
Zawisza_folie.p65 195 2009-12-15, 11:03

196 A. ZAWISZA
Ac acetyl
Ar aryl
(S,S)-BDPP (2S,4S)-2,4-bis(difenylofosfino)pentan
(R)-BINAP (R)-(+)-2,2-bis(difenylofosfino)-1,1-binaftyl
Boc tert-butoksykarbonyl
n-Bu n-butyl
t-Bu tert-butyl
(S,S)-Chiraphos (2S,3S)-()-bis(difenylofosfino)butan
dba dibenzylidenoaceton
(S,S)-Diop (2S,3S)-O-izopropylideno-2,3-dihydroksy-1,4-bis-
(difenylofosfino)butan
DMA dimetyloacetamid
DMF N,N-dimetyloformamid
DMSO dimetylosulfotlenek
dppb difenylofosfinobutan
dppe difenylofosfinoetan
Et etyl
(R,S)-Josiphos (R)-()-1-[(S)-2-(difenylofosfino)ferrocenylo]ety-
lodicykloheksylofosfina
Me metyl
(S)-MeOBIPHEP (S)-()-2,2-bis(difenylofosfino)-6,6-dimetoksy-
-1,1-bifenyl
NMDPP (+)-(neomentylo)difenylofosfina
Nu nukleofil
Ph fenyl
i-Pr izopropyl
TBDPS tert-butyldifenylsilil
Tf trifluorometanosulfonyl
THF tetrahydrofuran
THP tetrahydropiran
(R,R)-Trost (1R,2R)-(+)-1,2-diaminocykloheksylo-N,N-bis-
(2-difenylofosfinobenzoil)
Ts tosyl
Zawisza_folie.p65 196 2009-12-15, 11:03

WSTÊP
Zwi¹zki heterocykliczne stanowi¹ najwiêksz¹ grupê zwi¹zków organicznych.

Wiele z nich znajduje liczne zastosowania w technice, a tak¿e wykazuje aktywnoæ
biologiczn¹ [1, 2].
Oksirany, takie jak tlenek etylenu czy tlenek propylenu, nale¿¹ do najwa¿niej-
szych produktów przemys³u chemicznego. Tlenek etylenu wykorzystywany jest g³ów-
nie do wyrobu glikolu etylenowego, emulgatorów, ¿ywic, plastyfikatorów, w³ókna
i kauczuku syntetycznego. Tlenek propylenu stosuje siê do wyrobu detergentów,
cieczy hydraulicznych i smarów.
Niektóre zwi¹zki heterocykliczne o rednich piercieniach znajduj¹ zastoso-
wanie jako polarne, aprotonowe rozpuszczalniki. S¹ to zw³aszcza: tetrahydrofuran,
piperydyna, morfolina czy 1,4-dioksan [1, 3].
W wielu syntezach organicznych, heterocykliczne zwi¹zki przejciowe stosuje
siê coraz czêciej jako zabezpieczenia grup funkcyjnych, które ³atwo siê tworz¹, a
które po wype³nieniu przez nie zadania, mo¿na ³atwo usun¹æ [4].
Liczne zwi¹zki heterocykliczne wykazuj¹ aktywnoæ biologiczn¹, silnie dzia-
³aj¹ cytotoksycznie lub przeciwgrzybicznie. Wiele znanych antybiotyków zawiera
w strukturze piercienie heterocykliczne, takie jak oksiranowy w epoksydonie i azi-
rydynowy w mitomycynach. Do najbardziej rozpowszechnionych leków zawieraj¹-
cych rednie piercienie heterocykliczne nale¿¹ rodki uspokajaj¹ce, wród nich
barbiturany i 3-etylo-3-fenylopiperydo-2,6-dion (Glutethimid).
Piêciocz³onowe piercienie heterocykliczne s¹ elementami cz¹stek biotyn (wita-
miny H) i kwasu askorbinowego (witamina C), a tak¿e hormonów, m.in. hormonu
przysadki mózgowej TRN. Równie¿ benzodiazepiny, pocz¹tkowo u¿ywane jako leki
przeciw stanom lêkowym, okaza³y siê skuteczne jako rodki uspokajaj¹ce i prze-
ciwkonwulsyjne, szczególnie diazepam i nitrazepam [1, 5].
Zwi¹zki heterocykliczne tworz¹ tak¿e centra reakcyjne w wielu enzymach
i koenzymach. Równie¿ czynnik odpowiedzialny za dziedzicznoæ sprowadza siê
ostatecznie do szczególnej sekwencji po³¹czonych z sob¹ szeciu piercieni hetero-
cyklicznych w d³ugich ³añcuchach kwasów nukleinowych [4].
Z wymienionych wzglêdów, chemicy organicy podejmuj¹ intensywne wysi³ki
w opracowaniu nowych skutecznych metod syntezy tej wa¿nej klasy zwi¹zków.
Wród licznych nowoczesnych metod otrzymywania uk³adów heterocyklicz-
nych, jednymi z bardziej atrakcyjnych okaza³y siê reakcje katalizowane metalami
przejciowymi.
Obecnie pallad jest prawdopodobnie najbardziej wszechstronnym i u¿ytecz-
nym metalem w syntezach, gdy¿ jego kompleksy katalizuj¹ liczne reakcje tworze-
nia wi¹zañ wêgielwêgiel jak i wêgielheteroatom w relatywnie ³agodnych warun-
kach. Co wiêcej, kompleksy palladu u¿ywane s¹ w katalitycznych ilociach i daj¹
mo¿liwoæ stosowania licznych grup funkcyjnych. Wiêkszoæ katalizowanych palla-
dem reakcji zachodzi w sposób stereo- i regioselektywny, a tak¿e co niezmiernie
Zawisza_folie.p65 197 2009-12-15, 11:03

198 A. ZAWISZA
wa¿ne i szczególnie intensywnie rozwijane w ostatnim czasie w sposób enancjo-

selektywny, z doskona³ymi wydajnociami [6].
Kompleksy palladu wystêpuj¹ na trzech stopniach utlenienia: Pd(0), Pd(II)
i Pd(IV). Kompleksy Pd(0) zachowuj¹ siê jak nukleofile i ³atwo utleniaj¹ siê, zazwy-
czaj do Pd(II). Kompleksy Pd(II) s¹ to typowe elektrofile, rozpuszczalne w wiêk-
szoci rozpuszczalników organicznych i stabilne na powietrzu, co powoduje, ¿e s¹
³atwe w przechowywaniu. Kompleksy Pd(IV) s¹ stosowane niezmiernie rzadko
i choæ znanych jest ich kilka, to nie znajduj¹ wiêkszego zastosowania praktycznego.
W niniejszym przegl¹dzie zostanie zaprezentowana synteza heterocykli, zacho-
dz¹ca poprzez cyklizacjê kompleksów p-(olefino)- i p-(alkino)palladowych.
1. ADDYCJA ALKOHOLI
DO KOMPLEKSÓW h 3- ALLILOPALLADOWYCH
1.1. REAKCJE KATALIZOWANE KOMPLEKSAMI Pd(0)
1.1.1. Cyklizacja alkoholi allilowych
W literaturze chemicznej znajduje siê niewiele przyk³adów syntezy zwi¹zków

heterocyklicznych z alkoholi allilowych w warunkach katalizy kompleksami Pd(0).
Niemniej jednak, liczne piercienie furanowe, szczególnie spirotetrahydrofu-
ranowe, by³y otrzymywane w reakcjach wewn¹trzcz¹steczkowych cyklizacji alko-
holi allilowych, podstawionych w pozycji b ³añcuchem trietylosililoksyalkilowym
(Schemat 1) [7].
Schemat 1
Asymetryczn¹ cyklizacjê alkoholi allilowych do laktonów opisali Zhang i Cao

(Schemat 2) [8]. Proces ten wymaga u¿ycia Pd2(dba)3 jako katalizatora oraz chiral-
nej 1,4-bisfosfiny i prowadzi do g-butylolaktonów z dobr¹ wydajnoci¹ i wysok¹
enancjoselektywnoci¹.
Zawisza_folie.p65 198 2009-12-15, 11:03

Schemat 2
1.1.2. Cyklizacja octanów allilowych
Liczne furanowe i piranowe piercienie otrzymano poprzez wewn¹trzcz¹stecz-

kow¹ addycjê grupy hydroksylowej do wytworzonych in situ h 3-allilopalladowych
kompleksów (Schemat 3 i 4) [9, 10]. Proces ten dla alkoholi trzeciorzêdowych prze-
biega jednak z niskimi wydajnociami.
Schemat 3
Schemat 4
Cyklizacje z udzia³em octanów allilowych prowadzone by³y tak¿e w obecnoci

chiralnych ligandów. Nisk¹ enancjoselektywnoæ odnotowano w obecnoci ligan-
dów, takich jak (R)-BINAP, (S,S)-Chiraphos, (S,S)-Diop czy (S,S)-BDPP [11], pod-
czas gdy ligand Trosta prowadzi do bis-oksanów z nadmiarami enancjomerycznymi
powy¿ej 98% (Schemat 4) [12] oraz do tetrahydrofuranów (Schemat 6) czy bis-
tetrahydrofuranów z nadmiarami powy¿ej 97% (Schemat 7) [13].
Z kolei Zacuto i Leighton przeprowadzili wysoce diastereoselektywn¹ cykliza-
cjê octanu allilowego z udzia³em Pd(PPh3)4 i Et3N w toluenie, a otrzymany produkt
z powodzeniem wykorzystali do syntezy makrolidów (Schemat 8) [14].
Zawisza_folie.p65 199 2009-12-15, 11:03

200 A. ZAWISZA
Schemat 5
Schemat 6
Schemat 7
Schemat 8
1.1.3. Cyklizacja wêglanów allilowych
Wêglany allilu zajmuj¹ wa¿ne miejsce w reakcjach katalizowanych komplek-

sami Pd(0), gdy¿ wykazuj¹ wysok¹ reaktywnoæ, a co wiêcej reakcje z ich udzia-
³em mog¹ byæ prowadzone w neutralnych warunkach.
Zawisza_folie.p65 200 2009-12-15, 11:03

Mechanizm reakcji (Schemat 9) pokazuje, ¿e oksydacyjna addycja wêglanów

allilowych zachodzi z dekarboksylacj¹ i utworzeniem alkoholanu p -(allilowo)palla-
dowego. Alkoholan ten jest wystarczaj¹co zasadowy, aby oderwaæ proton od zwi¹zku
bêd¹cego potencjalnym nukleofilem. Tworzenie siê alkoholanu in situ, który jest
s³abym nukleofilem, wyjania, dlaczego reakcja alkilowania wêglanami allilowymi
mo¿e przebiegaæ bez koniecznoci dodawania zasad. Ponadto, powstawanie kom-
pleksów p -(allilowo)palladowych z wêglanów allilowych, poci¹gaj¹ce za sob¹ dekar-
boksylacjê, jest nieodwracalne, podczas gdy tworzenie siê kompleksów z octanów
allilowych jest odwracalne.
Schemat 9
W literaturze chemicznej ostatnich 15 lat znajduj¹ siê liczne przyk³ady wyko-

rzystania wêglanów allilowych w syntezie zwi¹zków heterocyklicznych. Piercie-
nie tetrahydropiranowe mo¿na ³atwo otrzymaæ poprzez wewn¹trzcz¹steczkow¹ addy-
cjê grupy hydroksylowej do in situ wytwarzanych kompleksów h 3-allilopallado-
wych (Schemat 10, 11) [1518].
Schemat 10
Schemat 11
W ostatnim czasie octany allilowe wykorzysta³ Uenishi [19] (Schemat 12) do

budowy piercienia heterocyklicznego w syntezie ()-Laulimalide, nowego czyn-
nika w terapii choroby nowotworowej.
Zawisza_folie.p65 201 2009-12-15, 11:03

202 A. ZAWISZA
Schemat 12
Katalizowan¹ kompleksami Pd(0) reakcjê asymetrycznego alkilowania allilo-

wego (AAA) wêglanów allilowych fenoli zastosowa³ Trost i wspó³pracownicy do
tworzenia wi¹zania CO w chiralnych chromanach (Schemat 13) [20, 21].
Schemat 13
Wiele syntez zwi¹zków heterocyklicznych z u¿yciem wêglanów allilowych prze-

prowadzi³ zespó³ Sinou. Pierwsze prace dotyczy³y cyklizacji odpowiednich hydro-
ksywêglanów do 2,2,5-tri-podstawionych pochodnych tetrahydrofuranów (Schemat
14) [22].
Schemat 14
Kolejne badania koncentrowa³y siê na reakcjach ró¿norodnie podstawionych

benzeno-1,2-dioli z 1,4-bis(metoksykarbonyloksy)but-2-enem. Reakcje te charak-
teryzuj¹ siê dobr¹ wydajnoci¹ i umiarkowan¹ enancjoselektywnoci¹ (Schemat 15)
[23].
Zawisza_folie.p65 202 2009-12-15, 11:03

Schemat 15
Metodologia ta z powodzeniem zosta³a rozszerzona na 2,2-difenol (Schemat

16) [24] oraz N,N-bis(arylosulfonylo)-o-fenylenodiaminy (Schemat 17) [25].
Schemat 16
Schemat 17
Badania kontynuowa³ Labrosse, otrzymuj¹c optycznie czynne 2-winylochro-

many z wêglanów allilowych z woln¹ grup¹ hydroksylow¹ (Schemat 18) [26].
Schemat 18
Zawisza_folie.p65 203 2009-12-15, 11:03

204 A. ZAWISZA
Jeszcze lepsze rezultaty otrzymano poddaj¹c reakcji katechol z licznymi

wêglanami propargilowymi. Najlepszym chiralnym ligandem okaza³ siê (R)-BINAP,
daj¹c produkty cyklizacji z wysokimi wydajnociami i nadmiarami enancjomerycz-
nymi (Schemat 19) [27, 28].
Schemat 19
W ostatnim czasie syntezê heterocykli z u¿yciem wêglanów allilowych prze-

prowadzi³a Zawisza (Schemat 20) [29]. Katalizowana kompleksami Pd(0) cykliza-
cja wêglanów metylowych w,w-bis-(dihydroksymetylo)-a,b-nienasyconych alkoholi
pozwala w ³atwy i wysoce stereoselektywny sposób otrzymywaæ 3-alkilo-3-hydrok-
symetylo-5-winylotetrahydrofurany. U¿ycie chiralnych ligandów prowadzi do odpo-
wiednich tetrahydrofuranowych pochodnych z umiarkowanymi nadmiarami enan-
cjomerycznymi. Powy¿sz¹ procedurê z powodzeniem rozszerzono na pochodne tetra-
hydropiranowe [29].
Schemat 20
1.1.4. Cyklizacja epoksydów winylowych
Wewn¹trzcz¹steczkowe cyklizacje epoksydów winylowych, z woln¹ lub zabez-

pieczon¹ grup¹ hydroksylow¹, skutecznie prowadz¹ do 2-winylo-3-hydroksytetra-
hydro(furanów)piranów (Schemat 21 i 22) [3032].
Zawisza_folie.p65 204 2009-12-15, 11:03

Schemat 21
Schemat 22
Inny przyk³ad podaje grupa Yamamoto. Ich katalizowana palladem [3+2]-cy-

kloaddycja oksiranów lub azirydyn do aktywowanych olefin daje 2-winylotetrahy-
drofuran lub pochodne pirolidyny w sposób regioselektywny (Schemat 23) [33, 34].
Schemat 23
1.1.5. Cyklizacja allenoli
W przeciwieñstwie do Tsuji i wspó³pracowników, którzy syntezowali b-dipod-

stawione-a,b-nienasycone zwi¹zki karbonylowe z 1,2-dieno-4-oli oraz halogenków
arylowych b¹d alkenowych [35], Ma ze wspó³pracownikami, w podobnych warun-
kach, otrzymywa³ podstawione oksirany winylowe (Schemat 24) [36, 37].
Schemat 24
Zawisza_folie.p65 205 2009-12-15, 11:04

206 A. ZAWISZA
Niezmiernie wa¿nym jest fakt, ¿e optycznie czynne alkohole prowadz¹ do odpo-

wiednich adduktów bez utraty chiralnoci (Schemat 25) [36, 37].
Schemat 25
1.2. REAKCJE KATALIZOWANE KOMPLEKSAMI Pd(II)
1.2.1. Cyklizacja allilosilanów
Allilosilany zawieraj¹ce grupy hydroksylowe b¹d tosyloamidowe ³atwo ule-

gaj¹ katalizowanej kompleksami Pd(II) cyklizacji do odpowiednich pochodnych tetra-
hydrofuranu, piperydyny i pirolidyny (Schemat 26) [38]. Reakcje te zachodz¹
poprzez kompleks h 3-allilopalladowy, a atak nukleofila na ten kompleks charaktery-
zuje siê wysok¹ chemo- i regioselektywnoci¹. Proces prowadzony jest w obecnoci
CuCl2 lub 2,3-dichloro-5,6-dicyjanobenzochinonu, które to spe³niaj¹ podwójn¹ rolê:
jako czynniki utleniaj¹ce, s³u¿¹ce do regeneracji Pd(II)-katalizatora oraz jako sub-
stancje aktywuj¹ce kompleks h 3-allilopalladowy wzglêdem ataku nukleofila [39, 40].
Schemat 26
Zawisza_folie.p65 206 2009-12-15, 11:04

1.2.2. Cyklizacja allenów
Cykloaddycja allenów do jodków winylowych zawieraj¹cych grupê hydroksy-

alkilow¹ prowadzi z dobr¹ wydajnoci¹ do piêcio-, szecio- i siedmiocz³onowych
heterocykli (Schemat 27) [4143]. Zachodzi ona poprzez kationowe kompleksy
h 3-allilopalladowe, z których powstaj¹ produkty finalne (Schemat 28).
Schemat 27
Schemat 28
1.2.3. Cylizacja dienów
Heterocykle tlenowe zosta³y otrzymane w reakcji domino, obejmuj¹cej arylo-

wanie Hecka 1,3-dienów, co prowadzi do powstania kompleksu h 3-allilopallado-
wego, a nastêpnie atak grupy hydroksylowej na ten kompleks, z utworzeniem
cyklicznego produktu (Schemat 29) [44, 45].
Zawisza_folie.p65 207 2009-12-15, 11:04

208 A. ZAWISZA
Schemat 29
Znane s¹ równie¿, katalizowane kompleksami Pd(II), wewn¹trzcz¹steczkowe

addycje grupy hydroksylowej lub tosyloamidowej do sprzê¿onych dienów, prowa-
dz¹ce do heterocyklicznych produktów, zawieraj¹cych ró¿norodne podstawniki.
Warunki reakcji maj¹ tutaj niezmiernie wa¿ny wp³yw na naturê, stereo- i regioselek-
tywnoæ wprowadzanych podstawników, jak równie¿ mnogoæ powstaj¹cych pro-
duktów.
Bäckvall i Andersson otrzymali z wysok¹ stereoselektywnoci¹ podstawione
chlorem lub grup¹ acetoksy piêciocz³onowe heterocykle tlenowe (Schemat 30) [46].
Schemat 30
W podobny sposób, stereoselektywnie, otrzymano odpowiednie 6-cz³onowe

piercienie acetoksyeterów z wyjciowego dienolu (Schemat 31) [47]. W tym przy-
padku, podobnie jak w reakcjach przedstawionych na Schemacie 30, wp³yw na stereo-
chemiczny przebieg reakcji ma obecnoæ LiCl lub jego brak.
Schemat 31
Zawisza_folie.p65 208 2009-12-15, 11:04

Taki typ cyklizacji mo¿e tak¿e prowadziæ do spirocyklicznych eterowych pro-

duktów jak na Schemacie 32 (Schemat 32) [48, 49].
Schemat 32
Grupa Bäckvalla przeprowadzi³a katalizowan¹ kompleksami Pd(II) wewn¹trz-

cz¹steczkow¹ 1,4-addycjê 1,3-dienów zawieraj¹cych funkcjê azotow¹. Reakcja ami-
nodienu z katalitycznymi ilociami Pd(OAc)2, w obecnoci LiCl, kwasu octowego
i benzochinonu jako reutleniacza, prowadzi do cyklicznego produktu z dobr¹ wydaj-
noci¹ (Schemat 33) [50]. Stereochemia tego procesu, podobnie jak w wczeniej-
szych przyk³adach, jest kontrolowana obecnoci¹ lub brakiem LiCl.
Schemat 33
2. REAKCJE OKSYPALLADOWANIA WI¥ZAÑ C=C I CºC
2.1. CYKLIZACJA ALKENOLI I ALKENODIOLI
Liczne tlenowe i azotowe heterocykle otrzymano poprzez katalizowan¹ Pd(II)

wewn¹trzcz¹steczkow¹ reakcjê alkoholi posiadaj¹cych wi¹zanie olefinowe w pozy-
cji 4,5 lub 5,6 [51, 52]. Cyklizacja ta rozpoczyna siê atakiem nukleofila tlenowego
b¹d azotowego na PdII-olefinowy kompleks, prowadz¹cy do utworzenia kompleksu
h 1-alkilopalladowego, z którego poprzez b-H eliminacjê powstaje produkt finalny.
Pierwsz¹ cyklizacjê alkoholi g,d -nienasyconych przeprowadzono w 1976 roku,
otrzymuj¹c 2-winylotetrahydrofurany w obecnoci katalitycznych iloci Pd(OAc)2,
Cu(OAc)2 oraz O2 jako reutleniacza w mieszaninie MeOH/H2O (Schemat 34) [53].
Zawisza_folie.p65 209 2009-12-15, 11:04

210 A. ZAWISZA
W takich warunkach reakcyjnych, tetrahydrofurany otrzymywano z umiarkowanymi

wydajnociami w postaci mieszaniny diastereoizomerów.
Schemat 34
To, czy proces zachodzi poprzez cyklizacjê exo czy endo, zale¿y od podstawni-
ków w pozycji d alkoholu. Obecnoæ dwóch grup metylowych w tej pozycji prowa-
dzi do produktu endo, czyli 6-cz³onowego piercienia. Kiedy podstawnikiem jest
jedna grupa etylowa, otrzymuje siê 5-cz³onowe piercienie produktu exo.
Podobna procedura zosta³a zastosowana przez Hiemstra, który cyklizacji pod-
dawa³ karbaminiany allilowe, zawieraj¹ce grupê hydroksylow¹ (Schemat 35) [54].
Cyklizacja 5-exo zachodzi z dobr¹ wydajnoci¹ w obecnoci Pd(OAc)2, jako katali-
zatora, i w nadmiarze Cu(OAc)2, jako reutleniacza. Nie obserwuje siê powstawania
produktów w reakcji katalizowanej PdCl2 [55].
Schemat 35
Katalizowana kompleksami Pd(II) wewn¹trzcz¹steczkowa cyklizacja cyklicz-

nych alkenoli, prowadzona w obecnoci tlenu jako reutleniacza, okaza³a siê dobr¹
drog¹ otrzymywania bicyklicznych eterów olefinowych (Schemat 36) [56].
Schemat 36
Zawisza_folie.p65 210 2009-12-15, 11:04

Zaskakuj¹cy wynik uzyska³ Giles ze wspó³pracownikami, gdy¿ prowadzona

przez niego, katalizowana kompleksami Pd(II) cyklizacja 2-allilo-3-(1-hydroksyety-
lo)-1,4-naftochinonów (Schemat 37), zachodzi³a bez u¿ycia reoksydantów [57, 58].
Schemat 37
Dla alkenoli posiadaj¹cych terminalne wi¹zanie podwójne oraz podstawnik

w pozycji 2 alkenu, utworzony w trakcie reakcji kompleks h 1-alkilopalladowy, nie
ulega b-H eliminacji, ale mo¿e byæ wychwytywany przez alken, co prowadzi do
przed³u¿enia ³añcucha, jak pokazuje to Schemat 38. Reakcje 5-hydro-ksy-1-alke-
nów i 6-hydroksy-1-alkenów z katalitycznym ilociami Pd(OAc)2 i CuCl/O2 jako reutle-
niaczem, daj¹ odpowiednie tetrahydrofurany i tetrahydropirany [59].
,
Schemat 38
Nie obserwuje siê przebiegu reakcji, kiedy jako reutleniacz stosuje siê benzo-
chinon lub CuCl2-O2, zamiast CuCl.
Cyklizacja mo¿e zachodziæ tak¿e w warunkach zasadowych, przy u¿yciu
Pd(OCOCF3)2/pirydyny jako katalizatora, w toluenie, w obecnoci tlenu (Schemat
39) [60].
Schemat 39
Zawisza_folie.p65 211 2009-12-15, 11:04

212 A. ZAWISZA
Proponuje siê, ¿e addycja grupy hydroksylowej do alkenu aktywowanego przez

h -koordynacjê do Pd, daje jon oksoniowy, który jest deprotonowany praz zasadê,
2
a nastêpnie w wyniku b-H eliminacji powstaje HPdX oraz wolny heterocykl.

Sasai ze wspó³pracownikami tak¿e u¿ywa³ Pd(OCOCF3)2 jako katalizatora, pro-
wadz¹c w neutralnych warunkach enancjoselektywn¹ 6-endo cyklizacjê alkoholi
alkenylowych w obecnoci chiralnego liganda i benzochinonu jako reutleniacza
(Schemat 40) [61].
Schemat 40
Enancjokontrolowan¹ syntez¹ heterocykli z o-allilofenoli zajmowa³y siê dwa

inne zespo³y badawcze. Grupa Stoltza prowadzi³a cyklizacje w obecnoci
Pd(OCOCF3) i pirydyny, jako katalizatora w atmosferze O2, jako jedynego stechio-
metrycznego utleniacza (Schemat 41) [62].
Schemat 41
Z kolei grupa Uozumi stosowa³a 3,3-dipodstawione ligandy boxax, które wyka-

zuj¹ wysok¹ enancjoselektywnoæ w PdII-katalizowanej cyklizacji typu Wackera
o-allilofenoli (Schemat 42) [63].
Schemat 42
Zawisza_folie.p65 212 2009-12-15, 11:04

Oksydacyjne palladowanie hydroksyalkenów i póniejsza rekacja karbonylo-

wania okaza³y siê bardzo u¿yteczn¹ drog¹ syntezy licznych cyklicznych eterów.
Sammelhack ze wspó³pracownikami bada³ wp³yw geometrii alkenu na selektyw-
noæ tworzenia tetrahydropiranów czy tetrahydrofuranów. W obecnoci katalitycz-
nych iloci PdCl2 i stechiometrycznych iloci CuCl2 w metanolu, w temperaturze
pokojowej, w atmosferze CO (1,1 atm), izomer E daje w przewadze 6-cz³onowy
piercieñ tetrahydropiranu, podczas gdy izomer Z prowadzi do 5-cz³onowego pier-
cienia tetrahydrofuranu (Schemat 43 i 44) [64, 65].
Schemat 43
Schemat 44
Wewn¹trzcz¹steczkowe reakcje alkenodioli najczêciej prowadzone s¹ w obec-

noci stechiometrycznych iloci CuCl2 lub katalitycznych iloci tej soli i O2. Na
Schemacie 44 przedstawiono dwie wewn¹trzcz¹steczkowe alkoksylacje (Schemat
45) [66].
Schemat 45
Optycznie czynne dihydrofurany i niewielkie iloci furanów otrzymano jako

g³ówne produkty reakcji zachodz¹cej przez 5-endo-trig cyklizacjê homochiralnych
3-eno-1,2-dioli (Schemat 46) [67].
Zawisza_folie.p65 213 2009-12-15, 11:04

214 A. ZAWISZA
Schemat 46
W rzeczywistoci, mamy tutaj raczej do czynienia z reakcj¹ typu Wackera, gdzie

powstawanie dihydrofuranów zachodzi poprzez chloropalladowanie podwójnego
wi¹zania, a nastêpnie substytucjê nukleofilow¹ powsta³ego chlorku alkilowego (Sche-
mat 47).
Schemat 47
W identyczny sposób mo¿na wyjaniæ opisane przez Uenishi stereospecyficzne

tworzenie tetrahydro- i 3,6-dihydro[2H]piranów poprzez wewn¹trzcz¹steczkowe
oksypalladowanie homochiralnych 2-eno-1,7-oli i 4-eno-1,3-oli (Schemat 48 i 49)
[68, 69].
Schemat 48
Schemat 49
W ostatnim czasie syntez¹ heterocykli z alkenodioli zajmowa³a siê Zawisza
(Schemat 50). Katalizowana kompleksami Pd(II) cyklizacja bis-hydroksy alkoholi
allilowych daje z ilociow¹ wydajnoci¹ mieszaninê (3-alkilo-5-winylotetrahydro-
Zawisza_folie.p65 214 2009-12-15, 11:04

furan-3-ylo)metanoli i 4-alkilo-1-metylo-2,6-dioksabicyklo[2.2.2]oktanu (Schemat

50) [70].
Schemat 50
2.2. CYKLIZACJA KUMULENÓW
W przeciwieñstwie do katalizowanej kompleksami Pd(0) reakcji 1,2-dieno-4-

-oli z halogenkami arylowymi b¹d winylowymi, prowadz¹cej do b-dipodstawio-
nych-a,b-nienasyconych zwi¹zków karbonylowych [35], b¹d podstawionych oksira-
nów winylowych [36, 37], reakcje z halogenkami allilowymi, katalizowane Pd(II)
daj¹ 4-(2-alkenylo)-2,5-dihydrofurany (Schemat 51) [37, 71, 72].
Schemat 51
Powy¿sza reakcja zachodzi poprzez oksypalladowanie czêci allenowej i nastê-

puj¹c¹ po nim reakcjê typu Hecka oraz regeneracjê PdII-katalizatora zachodz¹c¹
poprzez b-halogeno eliminacjê (Schemat 52).
Zawisza_folie.p65 215 2009-12-15, 11:04

216 A. ZAWISZA
Schemat 52
Co wa¿ne, nie zaobserwowano racemizacji w tego typu reakcjach, prowadzo-

nych na optycznie czynnych substratach (Schemat 53) [73].
Schemat 53
Reakcja tworzenia heterocyki z allenoli zachodzi tak¿e bez udzia³u halogen-

ków, ale za to w atmosferze CO w metanolu. Równie¿ tutaj kluczowym etapem
reakcji jest oksypalladowanie allenu (Schemat 54) [74, 75].
Schemat 54
2.3. CYKLIZACJA ALKINÓW
Katalizowana Pd(II) cyklizacja alkinów, zawieraj¹cych nukleofil tlenowy lub

azotowy, okaza³a siê bardzo u¿yteczn¹ metod¹ syntezy licznych heterocykli.
Zawisza_folie.p65 216 2009-12-15, 11:04

Jedn¹ z pierwszych cyklizacji tego typu opisa³ Utimoto, poddaj¹c takiej reakcji
alkinole i otrzymuj¹c z dobr¹ wydajnoci¹ furany (Schemat 55) [76, 77].
Schemat 55
Podobnymi syntezami zajmowa³y siê inne grupy badawcze, otrzymuj¹c z bar-

dzo dobrymi wydajnociami odpowiednie furany [7881], a zaproponowany przez
Utimoto mechanizm przedstawia poni¿szy cykl katalityczny (Schemat 56) [77].
Schemat 56
Utimoto nie podaje jednak wyjanienia, w jaki sposób dochodzi do eliminacji

ROH, natomiast Muzart [82] sugeruje, ¿e proces ten jest mo¿liwy poprzez utwo-
rzony jon oksoniowy (droga b).
Katalizowana Pd(II) cyklizacja cyklicznych i acyklicznych 3-alkinoli, w obec-
noci CO, okaza³a siê bardzo u¿yteczn¹ drog¹ syntezy dla a-metyleno-g -butyrolak-
tonów (Schemat 57 i 58) [8385].
Schemat 57
Zawisza_folie.p65 217 2009-12-15, 11:04

218 A. ZAWISZA
Schemat 58
Wprowadzaj¹c inne warunki dla reakcji karbonylowania, Kato ze wspó³pra-

cownikami opisali wydajn¹ syntezê b-alkoksyakrylanów. Najlepsze rezultaty otrzy-
mano, u¿ywaj¹c jako katalizatora PdCl2(MeCN)2/p-benzochinon w metanolu w tem-
peraturze 0°C, w atmosferze CO (Schemat 59) [86].
Schemat 59
Dodatkowo, ten japoñski zespó³ przeprowadzi³ asymetryczn¹ cyklizacjê-alko-

ksykarbonylacjê cyklicznego alkinodiolu w obecnoci chiralnej bisoksazoliny (Sche-
mat 60) [87].
Schemat 60
Sukcesywna, wewn¹trzcz¹steczkowa addycja dwóch grup hydroksylowych do

wewnêtrznego wi¹zania potrójnego daje spirocyklicze acetale z bardzo dobrymi
wydajnociami (Schemat 61) [76]. Co wa¿ne, chiralne centrum pozostaje nienaru-
szone podczas tego procesu.
Zawisza_folie.p65 218 2009-12-15, 11:04

Schemat 61
W syntezie heterocykli, Compain ze wspó³pracownikami z powodzeniem wyko-

rzystywali 4-trimetylosililo-3-alkino-1-ole. Reakcje te prowadzono w rodowisku
wodnym w obecnoci CuCl2/O2, jako reutleniacza (Schemat 62) [88, 89].
Schemat 62
Gabriele ze wspó³pracownikami jako katalizatora w syntezie furanów, zacho-

dz¹cej poprzez cykloizomeryzacjê (Z)-2-en-4-yn-1-oli, u¿ywali K2PdI4 (Schemat 63).
Autorzy ci sugeruj¹ anti-exo-dig wewn¹trzcz¹steczkowy atak grupy hydroksylowej
na wi¹zanie potrójne skoordynowane z Pd(II), prowadz¹ce do utworzenia oksonio-
wego intermediatu (Schemat 64) [90, 91].
Schemat 63
Schemat 64
Zawisza_folie.p65 219 2009-12-15, 11:04

220 A. ZAWISZA
Procedura z u¿yciem PdI2/KI zosta³a u¿yta przez grupê w³oskich badaczy tak¿e
do cykloizomeryzacji 2-alkinylobenzylo alkoholi i, co interesuj¹ce, ten sam substrat
mo¿e selektywnie prowadziæ do 1,3-dihydroizobenzofuranu (cyklizacja 5-exo-dig)
lub do 1H-izochromenu (cyklizacja 6-endo-dig), w zale¿noci od polarnoci roz-
puszczalnika (Schemat 65) [92].
Schemat 65
W literaturze chemicznej znaleæ mo¿na tak¿e wiele przyk³adów cyklizacji alki-

nów zawieraj¹cych nukleofil azotowy. Pierwszy przyk³ad katalizowanej komplek-
sami Pd(II) addycji azotu do potrójnego wi¹zania poda³ Utimoto (Schemat 66) [93].
Reakcje 1-amino-3-alkino-2-oli z katalitycznymi ilociami PdCl2 daj¹ pirole z dos-
kona³ymi wydajnociami.
Schemat 66
Bardzo u¿yteczn¹ cyklizacjê 2-(1-alkinylo)anilin do indoli opisa³ Utimoto (Sche-

mat 67) [94]. Reakcja prowadzona w obecnoci katalitycznych iloci PdCl2 daje
z dobrymi wydajnociami indole, a prowadzona w obecnoci chlorku allilu i mety-
looksiranu jako czynnika wi¹¿¹cego proton, prowadzi do 3-allilo-2-alkiloindoli.
Schemat 67
Zawisza_folie.p65 220 2009-12-15, 11:04

Niedawno prop-2-ynyloamidy zosta³y wykorzystane w katalizowanej zwi¹z-

kami palladu karbonylocyklizacji (Schemat 68) [95]. Wychodz¹c z N-(1,1-dimety-
loprop-2-ynylo)amidów zespó³ Gabriele w obecnoci katalitycznych iloci PdI2, KI
w MeOH w atmosferze CO otrzyma³ z dobrymi wydajnociami oksazoliny. Produkt
tej reakcji posiada konfiguracjê E i powstaje na drodze exo-cyklizacji.
Schemat 68
Analogiczna cyklizacja acetylenowych diamidów prowadzi do bis-oksazolin

[95].
3. INNE REAKCJE
Larock ze wspó³pracownikami prowadzi³ badania nad reakcjami pent-4-eno-1-

-oli z jodkami fenylowymi, otrzymuj¹c z dobrymi wydajnociami odpowiednie
addukty Hecka [96]. Zespó³ Wolfa przeprowadzi³ natomiast syntezê teteahydrofura-
nów z bromków winylowych lub arylowych z pierwszo-, drugo- i trzeciorzêdowymi
5-hydroksyalkenami (Schemat 69 i 70) [97, 98].
Schemat 69
Schemat 70
Zawisza_folie.p65 221 2009-12-15, 11:04

222 A. ZAWISZA
Co ciekawe, u¿ycie jodków arylowych i ubogich elektronowo bromków prowa-

dzi do gwa³townego spadku wydajnoci oczekiwanych produktów.
Ponadto, zespó³ ten zaproponowa³ mechanizm reakcji, który zak³ada cykliza-
cjê poprzez trans-oksypalladowanie, a nie reakcjê typu Hecka.
W ostatnim czasie, typow¹ reakcjê Hecka z wykorzystaniem bromków fenylo-
wych, prowadz¹c¹ zarówno do heterocykli tlenowych, jak i azotowych, zaprezento-
wa³ zespó³ Liu (Schemat 71) [99].
Schemat 71
Z kolei zespo³y Buchwalda i Hartwiga opisa³y syntezê heterocykli tlenowych

poprzez wewn¹trzcz¹steczkow¹ reakcjê tworzenia wi¹zania CO z halogenków arylo-
wych, podstawionych w pozycji orto ³añcuchem alkilowym, zawieraj¹cym pierw-
szo- lub drugorzêdowe grupy hydroksylowe. Podali tak¿e restrykcyjne warunki tej
reakcji utleniania-dehalogenowania (Schemat 72) [100104].
Schemat 72
Co wa¿ne, synteza chiralnych benzodioksanów, benzooksazyn czy indolodiok-

sanów, prowadzona z optycznie czynnych substratów, zachodzi tylko z niewielk¹
racemizacj¹ (Schemat 73 i 74) [102, 103, 105].
Schemat 73
Zawisza_folie.p65 222 2009-12-15, 11:04

Schemat 74
W warunkach Buchwalda, heterocykle tlenowe by³y zazwyczaj otrzymywane

w wysokiej temperaturze, w obecnoci du¿ych iloci katalizatora i raczej z pierw-
szo- ni¿ drugorzêdowych alkoholi [102, 103]. Jednak wewn¹trzcz¹steczkowa hete-
rocyklizacja mo¿e byæ tak¿e efektywna z alkoholi trzeciorzêdowych [104, 106, 107]
i, jak donosi Hartwig ze wspó³pracownikami, nawet w temperaturze pokojowej (Sche-
mat 75) [100].
Schemat 75
Heterocykle tlenowe otrzymywano tak¿e z dobrymi wydajnociami w reakcjach

alkoholi z aldehydami i ketonami.
Yadav ze wspó³pracownikami wyizolowa³ spiroacetale w reakcji domino hydro-
ksyenonów, zachodz¹cych poprzez: (I) wewn¹trzcz¹steczkow¹ addycjê grupy hydro-
ksylowej do grupy karbonylowej, co prowadzi do utworzenia hemiketalu, (II) oksy-
palladowanie podwójnego wi¹zania przez hemiketal, (III) insercjê tlenku wêgla do
wi¹zania CPd, (IV) metoksylacjê acylopalladu (Schemat 76) [108].
Schemat 76
Yamamoto ze wspó³pracownikami syntezowa³ cykliczne alkenylowe etery

w katalizowanych Pd(OAc)2 reakcjach acetylenowych aldehydów z MeOH, EtOH
oraz i-PrOH (Schemat 77) [109].
Zawisza_folie.p65 223 2009-12-15, 11:04

224 A. ZAWISZA
Schemat 77
Du¿y wzrost wydajnoci tej reakcji w obecnoci 1 równowa¿nika benzochi-

nonu, który zosta³ odzyskany z 83% wydajnoci¹, sugeruje, ¿e chinon ten zacho-
wuje siê raczej jak ligand, a nie jak czynnik utleniaj¹cy. Zamiana Pd(OAc)2 na PdCl2
daje nisk¹ konwersjê i tylko ladowe iloci cyklicznego eteru. U¿ycie kompleksów
Pd(0) okaza³o siê zupe³nie nieefektywne.
Opisana heterocylizacja zosta³a wykorzystana do syntezy produktów 6-cz³ono-
wych, znajduj¹cych zastosowanie w syntezie potencjalnych czynników antyrako-
wych (Schemat 78) [110].
Schemat 78
Nastêpnie tê wewn¹trzcz¹steczkow¹ reakcjê alkohol/karbonyl-alkin zespó³ Kato

(Schemat 79 i 80) [111] przeprowadzi³ w atmosferze tlenku wêgla, z powodzeniem
otrzymuj¹c cykliczne acetale.
Schemat 79
Zawisza_folie.p65 224 2009-12-15, 11:04

Schemat 80
Hirai ze wspó³pracownikami przedstawi³ kaskadowe reakcje, zilustrowane na

schematach poni¿ej, do otrzymywania 2-alkenylotetrahydropiranów w obecnoci
dihalogenku palladu jako katalizatora (Schemat 81 i 82) [112, 113].
Schemat 81
Schemat 82
Aldehydy by³y tak¿e stosowane jako substraty w katalizowanej palladem hete-

ro-[3+2]-cykloaddycji z alkilidenocyklopropanami, prowadz¹c do 3-metylenotetra-
hydrofuranów z dobrymi wydajnociami (Schemat 83) [114].
Schemat 83
Zawisza_folie.p65 225 2009-12-15, 11:04

226 A. ZAWISZA
Niedawno zosta³a opublikowana katalizowana palladem reakcja 1,3-diketonów

z metylenoazirydynami, prowadz¹ca do odpowiednich 1,2,3,4-tetrapodstawionych
piroli z wydajnociami od dobrych do wysokich (Schemat 84) [115].
Schemat 84
Ciekaw¹ metodê syntezy heterocykli azotowych przedstawi³ Shi ze wspó³pra-

cownikami. Jest to katalizowana Pd(0) reakcja diaminowania sprzê¿onych dienów
(Schemat 85) [116].
Schemat 85
Mechanizm tej regio- i stereoselektywnej reakcji przedstawia schemat poni¿ej

(Schemat 86).
Schemat 86
Zawisza_folie.p65 226 2009-12-15, 11:04

W pierwszym etapie nastêpuje insercja Pd do wi¹zania NN diazirydynonu

z utworzeniem 4-cz³onowego palladowego zwi¹zku poredniego. Po koordynacji
do dienu powstaje kompleks p-(allilowo)palladowy, który po redukuj¹cej elimina-
cji prowadzi do oczekiwanego produktu z równoczesn¹ regeneracj¹ katalizatora.
Kolejn¹ ciekaw¹ propozycjê syntezy 2-arylopodstawionych tetrahydropiranów,
tetrahydrofuranów i oksepanowych pochodnych poprzez katalizowan¹ palladem
wewn¹trzcz¹steczkow¹ cyklizacjê przedstawi³ Ray. Otrzymywane w ten sposób hete-
rocykle, posiadaj¹ce egzocykliczne wi¹zania podwójne przy s¹siaduj¹cych atomach
wêgla, mog¹ s³u¿yæ jako potencjalne dieny w reakcjach cykloaddycji (Schemat 87)
[117].
Schemat 87
Wysoce efektywn¹ metodê syntezy indoli, przy u¿yciu pochodnych gem-diha-

lowinyloaniliny i reagentów organoborowych, przedstawi³ Lautens.
Ten katalizowany palladem proces obejmuje wewn¹trzcz¹steczkow¹ reakcjê
aminowania oraz miêdzycz¹steczkowe sprzêganie Suzuki (Schemat 88) [118].
Schemat 88
Jako ostatnie, zostan¹ zaprezentowane reakcje trójsk³adnikowe. Pierwsza z nich,

zaprezentowana przez zespó³ Balmea, wymaga³a u¿ycia alkoholu propargilowego,
akceptorów Michaela, halogenków arylowych (lub 1-alkenylowych) oraz stechio-
metrycznych iloci zasady i prowadzi³a z bardzo dobrymi wydajnociami do 3-ary-
lideno (lub 3-alkenylideno)tetrahydrofuranów (Schemat 89) [119121].
Zawisza_folie.p65 227 2009-12-15, 11:04

228 A. ZAWISZA
Schemat 89
Podobn¹ strategiê zastosowa³ Lu ze wspó³pracownikami, u¿ywaj¹c alkoholu

allilowego zamiast propargilowego (Schemat 90) [122124].
Schemat 90
Inny 3-sk³adnikowy proces cyklizacji 3-aminoindan-1-onów z triflatów alde-

hydu salicylowego, eteru winylowego glikolu etylenowego i a-fenylobenzyloaminy
(lub innych drugorzêdowych amin) zosta³ opisany przez Hallberga (Schemat 91)
[125].
Schemat 91
[1] J. M³ochowski, Chemia zwi¹zków heterocyklicznych, PWN Warszawa 1994.

[2] A. Katrizky, Ch. Ramsden, E. Scriven, R. Taylor, Comprehensive Heterocyclic Chemistry III,
Elsevier 2008.
[3] S.R. Hartshorn, S.S. Thind, Heterocyclic Compounds as Additives w Comprehensive Heterocyclic
Chemistry, tom 1, s. 393, Pergamon Press, Oxford 1984.
[4] R.T. Morrison, R.N. Boyd, Chemia organicza, PWN, Warszawa 1990, s. 213.
Zawisza_folie.p65 228 2009-12-15, 11:04

[5] J.K. Landquist, Application as Pharmacenticals w Comprehensive Heterocyclic Chemistry, tom 1,

s. 269, Pergamon Press, Oxford 1984.
[6] G. Zeni, R.C. Larock, Chem. Rev., 2004, 104, 2285.
[7] S.A. Stanton, S.W. Felman, C.S. Parkhurst, S.A. Godleski, J. Am. Chem. Soc., 1983, 105, 1964.
[8] P. Cao, X. Zhang, J. Am. Chem. Soc., 1999, 121, 7708.
[9] H. Kim, C. Lee, Org. Lett., 2002, 4, 4369.
[10] B.M. Trost, P.J. Bonk, J. Am. Chem. Soc., 1985, 107, 1778.
[11] C. Fournier-Nguefack, P. Lhoste, D. Sinou, J. Chem. Res. (S), 1998, 105. (M) 1998, 614.
[12] L. Jiang, S.D. Burke, Org. Lett., 2002, 4, 3411.
[13] S.D. Burke, L. Jiang, Org. Lett., 2001, 3, 1953.
[14] M.J. Zacuto, J.L. Leighton, Organic Lett., 2005, 7, 5525.
[15] C. Fournier-Nguefack, P. Lhoste, D. Sinou, Tetrahedron 1997, 53, 4353.
[16] E. Keinan, K.K. Seth, R. Lamed, J. Am. Chem. Soc., 1986, 108, 3474.
[17] A.B. Smith, M. Ohta, W.M. Clark, J.W. Leahy, Tetrahedron Lett., 1993, 34, 3033.
[18] E.C. Hansen, D. Lee, Tetrahedron Lett., 2004, 45, 7151.
[19] J. Uenishi, M. Ohmi, Angew. Chem. Int. Ed., 2005, 44, 2756.
[20] B.M. Trost, H.C. Shen, L. Dong, J.-P. Surivet, J. Am. Chem. Soc., 2003, 125, 9276.
[21] B.M. Trost, H.C. Shen, L. Dong, J.-P. Surivet, J. Am. Chem. Soc., 2004, 126, 11966.
[22] C. Fournier-Nguefack, P. Lhoste, D. Sinou, Tetrahedron, 1997, 53, 4353.
[23] M. Massacret, P. Lhoste, R. Lakhmiri, T. Parella, D. Sinou, Eur. J. Org. Chem., 1999, 2665
[24] A. Zawisza, L. Toupet, D. Sinou, Lett. Org. Chem., 2006, 3, 861.
[25] M. Massacret, P. Lhoste, D. Sinou, Eur. J. Org. Chem., 1999, 129.
[26] J.-R. Labrosse, C. Poncet, P. Lhoste, D. Sinou, Tetrahedron: Asymm., 1999, 10, 1069.
[27] J.-R. Labrosse, P. Lhoste, D. Sinou, Tetrahedron Lett., 1999, 40, 9025; Org. Lett., 2000, 2, 527;
J. Org. Chem., 2001, 66, 6634.
[28] C. Danez, J.-R. Labrosse, C. Poncet, P. Lhoste, D. Sinou, Tetrahedron Lett., 2003, 44, 557.
[29] A. Zawisza, B. Fen t, D. Sinou, Eur. J. Org. Chem., 2007, 2296.
[30] B.M. Trost, A. Tenaglia, Tetrahedron Lett., 1988, 29, 2927.
[31] T. Suzuki, O. Sato, M. Hirama, Tetrahedron Lett., 1990, 31, 4747.
[32] J.E. Harvey, S.A. Raw, R.J.K. Taylor, Org. Latt., 2004, 6, 2611.
[33] J.-G. Shim, Y. Yamamoto, J. Org. Chem., 1998, 63, 3067.
[34] K. Aoyagi, H. Nakamura, Y. Yamamoto, J. Org. Chem., 2002, 67, 5977.
[35] I. Shimizu, T. Sugiura, J. Tsuji, J. Org. Chem., 1985, 50, 537.
[36] S. Ma, S. Zhao, J. Am. Chem. Soc., 1999, 121, 7943.
[37] S. Ma, Acc. Chem. Res., 2003, 36, 701.
[38] I. Mascári, K.L. Szabó, Chem. Eur. J., 2001, 7, 4097.
[39] J.-E. Bäckvall, A. Gogoll, Tetrahedron Lett., 1988, 29, 2243.
[40] A. Grennberg, J.-E. Bäckvall, A. Gogoll, Organometallics, 1993, 12, 1790.
[41] R.C. Larock, J.M. Zenner, J. Org. Chem., 1995, 60, 482.
[42] R.C. Larock, Y. He, W.W. Leong, X. Han, M.D. Refvik, J.M. Zenner, J. Org. Chem., 1998, 63,
2154.
[43] R.C. Larock, J. Organomet. Chem., 1999, 576, 111.
[44] R.C. Larock, N. Berrios-Pe a, K. Narayanan, J. Org. Chem., 1990, 55, 3447.
[45] A. Deagostino, C. Prandi, P. Venturello, Org. Lett., 2003, 5, 3815.
[46] J.-E. Bäckvall, P.G. Andersson, J. Am. Chem. Soc., 1992, 114, 6374.
[47] E.B. Koreleva, J.-E. Bäckvall, P.G. Andersson, Tetrahedron Lett., 1995, 36, 5397.
[48] K. Itami, A. Palllmgren, J.-E. Bäckvall, Tetrahedron Lett., 1998, 39, 1223.
[49] J.-E. Bäckvall, P.G. Andersson, J. Org. Chem., 1991, 56, 2274.
Zawisza_folie.p65 229 2009-12-15, 11:04

230 A. ZAWISZA
[50] J.-E. Bäckvall, P.G. Andersson, J. Am. Chem. Soc., 1990, 112, 3683.
[51] A. Heumann, K.-J. Jens, M. Réglier, K.D., [w:] Karlin, Ed.; Progress in inorganic chemistry,
Wiley, New York, 1994; Vol. 42, ss. 483576.
[52] G. Zeni, R.C. Larock, Chem. Rev., 2004, 104, 2285.
[53] T. Hosokawa, M. Hirata, S.-I. Murahashi, A. Sonoda, Tetrahedron Lett., 1976, 17, 1821.
[54] R.A.T.M. Van Benthem, H. Hiemstra, W.N. Speckamp, J. Org. Chem., 1992, 57, 6083.
[55] H. Hiemstra, R.A.T.M. Van Benthem, Bull. Soc. Chim. Belg., 1994, 103, 559.
[56] M. Rönn, J.-E. Bäckvall, P.G. Andersson, Tetrahedron Lett., 1995, 36, 7749.
[57] R.G.F. Giles, I.R. Green, C.P. Taylor, Tetrahedron Lett., 1999, 40, 4871.
[58] R.G.F. Giles, I.R. Green, C.P. Taylor, Arkivoc, 2001, 7, 166.
[59] M.F. Semmelhack, W.R. Epa, Tetrahedron Lett., 1993, 34, 7205.
[60] R.M. Trend, Y.K. Ramtohul, E.M. Ferreira, B.M. Stoltz, Angew. Chem. Int. Ed., 2003, 42, 2892.
[61] M.A. Arai, M. Kuraishi, T. Arai, H. Sasai, J. Am. Chem. Soc., 2001, 123, 2907.
[62] R.M. Trend, Y.K. Ramtohul, B.M. Stoltz, J. Am. Chem. Soc., 2005, 127, 17778.
[63] Y. Uozumi, H. Kyota, K. Kato, M. Ogasawara, T. Hayashi, J. Org. Chem., 1999, 64, 1620.
[64] M.F. Semmelhack, C. Bodurow, J. Am. Chem. Soc., 1984, 106, 1496.
[65] M.F. Semmelhack, C. Bodurow, M. Baum, Tetrahedron Lett., 1984, 25, 3171.
[66] T. Hosokawa, F. Nakajima, S. Iwasa, S.-I. Murahashi, Chem. Lett., 1990, 1387.
[67] S. Saito, T. Hara, N. Takahasi, M. Hirai, T. Moriwake, Synlett, 1992, 237.
[68] J. Uenishi, M. Ohmi, A. Ueda, Tetrahedron: Asymmetry, 2005, 16, 1299.
[69] N. Kawai, J.-M. Lagrange, M. Ohmi, J. Uenishi, J. Org. Chem., 2006, 71, 4530.
[70] A. Zawisza, D. Sinou, Tetrahedron Lett., 2006, 47, 3271.
[71] S. Ma, W. Gao, Tetrahedron Lett., 2000, 41, 8933.
[72] S. Ma, W. Gao, J. Org. Chem., 2002, 67, 6104.
[73] D. Xu, Z. Lu, Z. Li, S. Ma, Tetrahedron, 2004, 60, 11879.
[74] R.D. Walkup, G. Park, Tetrahedron Lett., 1987, 28, 1023; Tetrahedron Lett., 1988, 29, 5505;
J. Am. Chem. Soc., 1990, 112, 1597.
[75] B.B Snider, F. He, Tetrahedron Lett., 1997, 38, 5453.
[76] K. Utimoto, Pure Appl. Chem., 1983, 55, 1845.
[77] Y. Wakabayashi, Y. Fukada, H. Shiragami, K. Utimoto, H. Nozaki, Tetrahedron 1985, 41, 3655.
[78] S. Galaj, Y. Guichon, Y.L. Pascal, C.R. Acad. Sci. Paris, Sériec, 1979, 288, 541.
[79] F.L. Qing, W.-Z. Gao, J. Ying, J. Org. Chem., 2000, 65, 2003.
[80] M. Riediker, J.K. Schwartz, J. Am. Chem. Soc., 1982, 104, 5842.
[81] M.M. Gleason, F.E. Mc Donald, J. Org. Chem., 1997, 62, 6432.
[82] J. Muzart, Tetrahedron, 2005, 61, 5955.
[83] T.F. Murray, E.G. Samsel, V. Varma, J.R. Norton, J. Am. Chem. Soc., 1981, 103, 7520.
[84] T.F. Murray, J.R. Norton, J. Am. Chem. Soc., 1979, 101, 4107.
[85] J.R. Norton, K.E. Shenton, J. Schwartz, Tetrahedron Lett., 1975, 16, 51.
[86] K. Kato, A. Nishimura, H. Akita, Tetrahedron Lett., 2001, 42, 4203.
[87] K. Kato, A. Nishimura, Y. Yamamoto, H. Akita, Tetrahedron Lett., 2002, 43, 643.
[88] P. Compain, J.-M. Vat le, J. Goré, Synlett, 1994, 943.
[89] P. Compain, J. Goré , J.-M. Vat le, Tetrahedron Lett., 1995, 36, 4059.
[90] G. Gabriele, G. Salerno, J. Chem. Soc., Chem. Commun., 1997, 1083.
[91] G. Gabriele, G. Salerno, E. Lauria, J. Org. Chem., 1999, 64, 7687.
[92] G. Gabriele, G. Salerno, A. Fazio, R. Pitelli, Tetrahedron 2003, 59, 6251.
[93] K Utimoto, M. Hiroshi, H. Nozaki, Tetrahedron Lett., 1981, 22, 4277.
[94] K. Iritani, S. Matsubara, K. Utimoto, Tetrahedron Lett., 1988, 29, 1799.
[95] A. Bacchi, M. Costa, B. Gabriele, G. Pelizzi, G. Salerno, J. Org. Chem., 2002, 67, 4450.
Zawisza_folie.p65 230 2009-12-15, 11:04

[96] R.C. Larock, W.-Y. Leung, S. Stolz-Dunn, Tetrahedron Lett., 1989, 30, 6629.
[97] J.P. Wolfe, M.A. Rossi, J. Am. Chem. Soc., 2004, 126, 1620.
[98] M.B. Hay, A.R. Hardin, J.P. Wolfe, J. Org. Chem., 2005, 70, 3099.
[99] P. Liu, L. Huang, Y. Lu, M. Dilmeghani, J. Baum, T. Xiang, J. Adams, A. Tasker, R. Larsen,
M.M. Faul, Tetrahedron Lett., 2007, 48, 2307.
[100] Q. Shelby, N. Kataoka, G. Mann, J.F. Hartwig, J. Am. Chem. Soc., 2000, 122, 10718.
[101] N. Kataoka, Q. Shelby, J.P. Stambuli, J.F. Hartwig, J. Org. Chem., 2002, 67, 5553.
[102] K.E. Torraca, S.-I. Kuwabe, S.L. Buchwald, J. Am. Chem. Soc., 2000, 122, 12907.
[103] S.-I. Kuwabe, K.E. Torraca, S.L. Buchwald, J. Am. Chem. Soc., 2001, 123, 12202.
[104] S. Cacchi, G. Fabrizi, A. Goggiamani, J. Mol. Catal. A. Chem., 2004, 214, 57.
[105] J. Chae, S.L. Buchwald, J. Org. Chem., 2004, 69, 33336.
[106] G. Mann, C. Incarvito, A.L. Rheingold, J.F. Hartwig, J. Am. Chem. Soc., 1999, 121, 3224.
[107] M. Palucki, J.P. Wolfe, S.L. Buchwald, J. Am. Chem. Soc., 1996, 118, 10333.
[108] J.S. Yadav, E.S. Rao, C.S. Rao, B.M. Choudary, J. Mol. Catal., 1989, 49, L61.
[109] N. Asao, T. Nogami, K. Takahashi, Y. Yamamoto, J. Am. Chem. Soc., 2002, 124, 764.
[110] S. Mondal, T. Nogami, N. Asao, Y. Yammmamoto, J. Org. Chem., 2003, 68, 9496.
[111] K. Kato, Y. Yamamoto, H. Akita, Tetrahedron Lett., 2002, 43, 4915.
[112] M. Miyazawa, Y. Hirose, M. Narantsetseg, H. Yokoyama, S. Yamaguchi, Y. Hirai, Tetrahedron
Lett., 2004, 45, 2883.
[113] M. Miyazawa, M. Narantsetseg, H. Yokoyama, S. Yamaguchi, Y. Hirai, Heterocycles 2004, 63,
1017.
[114] I. Nakamura, B.H. Oh, S. Saito, Y. Yamamoto, Angew. Chem., Int. Ed., 2001, 41, 1298.
[115] K.K.A.D.S. Kathriarachchi, A.I. Siriwardana, I. Nakamura, Y. Yamamoto, Tetrahedron Lett.,
2007, 48, 2267.
[116] H. Du, B. Zhao, Y. Shi, J. Am. Chem. Soc., 2007, 129, 762.
[117] S. Samanta, H. Mohapatra, R. Jana, J.K. Ray, Tetrahedron Lett., 2008, 49, 7153.
[118] Y.-Q. Fang, M. Lautens, J. Org. Chem., 2008, 73, 538.
[119] M. Bottex, M. Cavicchioli, B. Hartmann, N. Monteiro, G. Balme, J. Org. Chem., 2001, 66, 175.
[120] S. Garçon, S. Vassiliou, M. Cavicchioli, B. Hartmann, N. Monteiro, G. Balme, J. Org. Chem.,
2001, 66, 4069.
[121] T. Lomberget, E. Bossharth, D. Bouyssi, N. Monteiro, G. Balme, Synthesis, 2004, 2407.
[122] G. Liu, X. Lu, Tetrahedron Lett., 2002, 44, 467.
[123] M. Doe, T. Shibue, H. Haraguchi, Y. Morimoto, Org. Lett., 2005, 7, 1765.
[124] M. Cavicchioli, E. Sixdenier, A. Derrey, D. Bouyssi, G. Balme, Tetrahedron Lett., 1997, 38, 1763.
[125] A. Arefalk, M. Larhed, A. Hallberg, J. Org. Chem., 2005, 70, 938.
Praca wp³ynê³a do Redakcji 18 stycznia 2009
Zawisza_folie.p65 231 2009-12-15, 11:04

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
SITA MOLEKULARNE MODYFIKOWANE

METALAMI PRZEJŒCIOWYMI
JAKO KATALIZATORY UTLENIANIA
WÊGLOWODORÓW
TRANSITION METALS MODIFIED MOLECULAR
SIEVES AS CATALYSTS FOR HYDROCARBONS
OXIDATION
Krystyna Nowiñska, Agnieszka Held,

Jolanta Kowalska
Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Wydzia³ Chemii,
ul. Grunwaldzka 6, 60-780 Poznañ
e-mail: krysnow@amu.edu.pl
Abstract
Wstêp
1. Hydroksylacja zwi¹zków aromatycznych
1.1. Struktura aktywnego kompleksu ¿elaza
1.2. Rozk³ad tlenku diazotu na kompleksach ¿elaza immobilizowa-
nych w matrycach sit molekularnych
1.3. Rola centrów kwasowych
2. Utleniaj¹ce odwodornienie lekkich parafin
3. Epoksydacja propenu
Podsumowanie
Piœmiennictwo cytowane
Nowinska_folie.p65 233 2010-01-20, 22:04

234 K. NOWIÑSKA, A. HELD, J. KOWALSKA
Prof. dr hab. Krystyna Nowiñska ukoñczy³a studia che-

miczne na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uni-
wersytetu Poznañskiego (obecnie Uniwersytet im. A. Mic-
kiewicza). Doktorat obroni³a w 1970, stopieñ dr hab.
uzyska³a w roku 1985, natomiast tytu³ profesora chemii
w r. 2003. Jej g³ówne zainteresowania naukowe obejmuj¹
problemy katalizy heterogenicznej, w szczególnoœci, pro-
cesy utleniania wêglowodorów na modyfikowanych hete-
ropolizwi¹zkach oraz na redoksowych sitach molekular-
nych. Te ostatnie katalizatory stosowane s¹ w obecnoœci
tlenku diazotu jako ³agodnego utleniacza.
Dr Agnieszka Held urodzi³a siê w 1975 roku w B³asz-

kach. W roku 1999 ukoñczy³a studia chemiczne na
Wydziale Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu. Pracê doktorsk¹ zatytu³owan¹ „Zeolity mody-
fikowane metalami przejœciowymi jako katalizatory utle-
niania wêglowodorów” obroni³a w 2003 roku. Aktualnie
jest adiunktem na Wydziale Chemii Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie zajmuje siê ba-
daniami nad procesem utleniania wêglowodorów alifa-
tycznych w obecnoœci modyfikowanych sit molekular-
nych.
Jolanta Kowalska urodzi³a siê w 1981 roku w Jarocinie.

W roku 2005 ukoñczy³a studia chemiczne na Wydziale
Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Pozna-
niu. W tym te¿ roku rozpoczê³a tam studia doktoranckie.
Prowadzone przez ni¹ badania dotycz¹ procesu utlenia-
j¹cego odwodornienia lekkich parafin na zeolitach mody-
fikowanych metalami przejœciowymi, w obecnoœci tlenku
diazotu jako utleniacza.
Nowinska_folie.p65 234 2010-01-20, 22:04

SITA MOLEKULARNE JAKO KATALIZATORY UTLENIANIA WÊGLOWODORÓW 235
ABSTRACT
The development of a one-stage procedure for hydrocarbons oxidation to pro-

duce oxygen bearing products is still a challenging task for chemical technology.
In the presented paper, the recent achievements in heterogeneous oxidation of ben-
zene to phenol and propene to propylene oxide, as well as an oxidative functionali-
zation of light paraffins have been demonstrated. The successful use of molecular
sieves modified with transition metal cations as catalysts for oxidation reactions,
performed in the presence of nitrous oxide as an oxidant has been shown.
One-stage benzene to phenol hydroxylation was developed and commercia-
lised on the base of iron modified high silica zeolites as catalysts and N2O as
an oxidant. However, structure of the active iron complex and mechanism of the
oxidation reaction are still under debate. The most important ideas are presented
in the paper.
Panov and co-workers [5, 10, 29] underline the role of binuclear iron complex
accommodated on ion-exchangeable centres in zeolite channels which easily under-
go autoreducion at high temperature and subsequent reoxidation as a result of con-
tact with N2O. Ryder and Bell [35, 36] indicate (FeO2)+ complex as responsible for
benzene hydroxylation, while Hensen and co-workers [37, 38] claim, that not only
iron but also aluminium cation is involved in active centre leading to formation of
Fe-O-Al complex.
Oxidation of light paraffins over N2O/Fe-ZSM-5 system results in oxydehydro-
genation of alkanes and formation of olefins [68, 72, 80]. The possible mechanisms
of N2O decomposition in the presence of alkanes and ODH products, developed in
the literature [58, 80–82], are presented.
Propylene epoxidation, performed over transition metal cations (iron, vana-
dium and mixed system) modified molecular sieves, is also presented. Mainly all-
silica mesoporous molecular sieves [91, 93, 94] and amorphous silica [7, 95, 96]
characterised with very low acidity, show suitable properties as matrices for acco-
modation of transition metal cations.
Keywords: benzene hydroxylation, light paraffins oxydehydrogenation, propene epoxida-

tion, nitrous oxide, molecular sieves, transition metal cations
S³owa kluczowe: hydroksylacja benzenu, utleniaj¹ce odwodornienie lekkich parafin, epok-

sydacja propenu, tlenek diazotu, sita molekularne, kationy metali przejœciowych
Nowinska_folie.p65 235 2010-01-20, 22:04

WSTÊP
Wspó³czesna technologia chemiczna, w znacznej czêœci bazuje na wykorzysta-

niu procesów utleniania. Udzia³ tych procesów w wytwarzaniu docelowych wyro-
bów chemicznych lub zwi¹zków przejœciowych roœnie i np. w roku 2001 ju¿ ponad
60% tych produktów syntezowano, stosuj¹c procesy utleniania do przynajmniej jed-
nego etapu [1]. Jednym z najwa¿niejszych zadañ przemys³u chemicznego jest funk-
cjonalizowanie wêglowodorów na drodze czêœciowego utleniania. W szczególnoœci
³agodne utlenianie zwi¹zków aromatycznych do odpowiednich hydroksy zwi¹zków
(jedno-, dwu- i wielofenoli), utlenianie lekkich alkanów, w celu otrzymania alko-
holi, aldehydów lub kwasów, jak równie¿ produkcja olefin, stanowi¹cych mono-
mery do wytwarzania materia³ów polimerowych jest obiektem zainteresowañ
zarówno laboratoriów badawczych, jak i przemys³u chemicznego. Dalsze ³agodne
przetwarzanie olefin, miêdzy innymi do epoksy zwi¹zków, w warunkach katalizy
heterogenicznej, w uk³adzie: gazowe substraty – sta³y katalizator jest szczególnie
w ostatnim okresie obiektem wzrastaj¹cego zainteresowania. W katalitycznym utle-
nianiu wêglowodorów stosowane s¹ g³ównie uk³ady tlenkowe, zawieraj¹ce jeden
lub wiêcej tlenków metali przejœciowych, rzadziej natomiast wi¹¿e siê procesy utle-
niania z udzia³em katalizatorów zeolitowych.
Katalizatory zeolitowe, które od kilkudziesiêciu lat zdominowa³y przemys³ petro-
chemiczny, w tym g³ównie procesy przetwarzania ropy naftowej do paliw, w ostat-
nich 15 latach poszerzy³y zakres swoich zastosowañ o katalizowanie procesów utle-
niania. W literaturze naukowej funkcjonuje pojêcie sit redoksowych [2, 3]. Pojêcie
sit redoksowych obejmuje ju¿ znaczn¹ grupê sit molekularnych, w tym równie¿
zeolitów, zawieraj¹cych w swoim sk³adzie jony metali przejœciowych albo wbudo-
wane do struktury, albo te¿ umieszczone w postaci ró¿nego typu kompleksów
w komorach lub kana³ach tych¿e sit molekularnych. Odkrycie wyj¹tkowych zdol-
noœci katalizowania procesu bezpoœredniego utleniania benzenu do fenolu, w obec-
noœci N2O jako utleniacza, dokonane najpierw przez Iwamoto [4] i rozwiniête
z wykorzystaniem wysokokrzemowych zeolitów ZSM-5 przez grupê prof. Panowa
[5], otworzy³o nowe mo¿liwoœci zastosowañ tych najczêœciej w przemyœle u¿ywa-
nych katalizatorów na procesy utleniania wêglowodorów. Istotne znaczenie w reali-
zacji procesów utleniania wêglowodorów, prowadzonych w obecnoœci sit moleku-
larnych modyfikowanych metalami przejœciowymi, ma zastosowanie utleniacza,
jakim jest tlenek diazotu. Rozk³ad tlenku diazotu na kompleksach metali przejœcio-
wych generuje formy tlenowe, które wchodz¹ w reakcje z wêglowodorami tworz¹c
grupy hydroksylowe (utlenianie benzenu do fenolu) [5], lub oddzia³uj¹ z atomami
wodoru z cz¹steczki wêglowodoru tworz¹c wodê oraz generuj¹c podwójne wi¹za-
nie [6]. Tlenek diazotu okaza³ siê równie¿ skutecznym ³agodnym utleniaczem lek-
kich olefin do epoksy zwi¹zków [7], które stanowi¹ pó³produkty dla przemys³u che-
micznego wytwarzaj¹cego miêdzy innymi polimery, glikole, barwniki i detergenty.
Nowinska_folie.p65 236 2010-01-20, 22:04

1. HYDROKSYLACJA ZWI¥ZKÓW AROMATYCZNYCH
Badania nad opracowaniem jednoetapowego procesu hydroksylacji zwi¹zków

aromatycznych, w szczególnoœci benzenu, maj¹ ju¿ stuletni¹ historiê, gdy¿ produk-
cjê fenolu z benzenu podjêto na pocz¹tku XX wieku. W okresie tych 100 lat techno-
logia wytwarzania fenolu zmienia³a siê kilkakrotnie i by³y to zmiany bardzo rady-
kalne. Obecnie dominuj¹c¹ metod¹ produkcji fenolu na œwiecie jest metoda kume-
nowa. Jest to technologia przewy¿szaj¹ca zarówno wydajnoœci¹, jak i ni¿sz¹ odpado-
woœci¹ poprzednio stosowane, wieloetapowe metody: sulfonacyjn¹ oraz opart¹ na
hydrolizie chlorobenzenu. Metoda kumenowa, oparta na utleniaj¹cym przetwarza-
niu benzenu, jest jednak nadal technologi¹ 3-etapow¹ (Schemat 1).
Schemat 1. Produkcja fenolu metod¹ kumenow¹

Scheme 1. Synthesis of phenol by cumene method
Pozornie prosta reakcja bezpoœredniego utleniania benzenu do fenolu, polega-

j¹ca na wbudowaniu jednego atomu tlenu do wi¹zania C-H, okaza³a siê niezwykle
trudna w realizacji. Pierwsze informacje o bezpoœrednim utlenianiu benzenu do
fenolu zosta³y og³oszone pod koniec lat 80. XX wieku. Nowa metoda otrzymywania
fenolu oparta by³a na wykorzystaniu wysokokrzemowych zeolitów, modyfikowa-
nych metalami przejœciowymi, jako katalizatorów procesu utleniania prowadzonego
w fazie ciek³ej, w obecnoœci wody utlenionej jako utleniacza [8]. Katalizatorem,
który okaza³ siê aktywny w bezpoœrednim utlenianiu benzenu do fenolu, a tak¿e
w dalszym utlenianiu fenolu do dihydroksybenzenów, by³ modyfikowany palladem
tytanosilikalit (TS-1) o strukturze MFI. TS-1 wykazywa³ zdolnoœæ katalizowania
reakcji hydroksylacji zwi¹zków aromatycznych w obecnoœci nadtlenku wodoru jako
utleniacza [8], zgodnie z nastêpuj¹c¹ reakcj¹:
TS-1
C6H6 + H2O2 → C6H5OH + H2O
Nowinska_folie.p65 237 2010-01-20, 22:04

Ten bardzo atrakcyjny proces bezpoœredniego utleniania benzenu do fenolu nie

zosta³ jednak wykorzystany przez przemys³, poniewa¿ wydajnoœæ fenolu by³a zbyt
niska, a ponadto, niemal jednoczeœnie, pojawi³a siê kolejna propozycja bezpoœred-
niej hydroksylacji benzenu w fazie gazowej tlenkiem diazotu, w obecnoœci wysoko-
krzemowego zeolitu ZSM-5 [9]. Nowy proces charakteryzowa³ siê blisko 100% selek-
tywnoœci¹ do fenolu oraz bardzo dobr¹ wydajnoœci¹, a bior¹c pod uwagê dogodne
warunki prowadzenia procesu oraz ³atwoœæ rozdzielania produktów od nieprzerea-
gowanych substratów (uk³ad gaz–cia³o sta³e), nowy proces sta³ siê niemal natych-
miast obiektem zainteresowania przemys³u chemicznego. Hydroksylacja benzenu
do fenolu w obecnoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5 zosta³a wdro¿ona do praktyki prze-
mys³owej w roku 2000 przez firmê SOLUTIA (proces AlphOx [5, 10]). Optymaliza-
cja sk³adu katalizatora oraz warunków prowadzenia procesu pozwoli³y uzyskaæ bar-
dzo wysok¹ wydajnoœæ fenolu, jednak¿e wci¹¿ toczy siê dyskusja nad mechanizmem
tej reakcji oraz nad struktur¹ centrum aktywnego.
W pocz¹tkowym okresie badañ katalityczn¹ aktywnoœæ wysokokrzemowych
zeolitów w reakcji hydroksylacji benzenu wi¹zano z obecnoœci¹ centrów kwaso-
wych. W proponowanych mechanizmach wskazywano na mo¿liwoœæ oddzia³ywa-
nia obydwu reagentów (benzenu i N2O) z centrami kwasowymi, obecnymi w katali-
zatorze zeolitowym. Ono [11] i Tirel [12], badaj¹c mechanizm hydroksylacji ben-
zenu na katalizatorze H-Al-ZSM5, przedstawili propozycjê, zgodnie z któr¹ centra
kwasowe Brønsteda bior¹ udzia³ w aktywacji cz¹steczki tlenku diazotu. Z uwagi na
strukturê elektronow¹ cz¹steczki N2O istnieje mo¿liwoœæ oddzia³ywania protonu
z obydwoma terminalnymi atomami: tlenem lub azotem, zgodnie z równaniami
reakcji:
N≡N+-O– + H+ → N≡N+-OH (1)
N– =N+=O + H+ → H-N=N+=O (2)
Na podstawie rozwa¿añ teoretycznych [13] stwierdzono, ¿e bardziej prawdo-

podobna jest protonizacja atomu tlenu, która prowadzi do powstania kationorod-
nika OH+. W kolejnym etapie nastêpuje elektrofilowy atak powsta³ego kationorod-
nika OH+ na pierœcieñ aromatyczny, w wyniku którego tlen z tlenku diazotu zostaje
wbudowany do cz¹steczki organicznej z utworzeniem grupy OH [14, 15]. Adsorp-
cja N2O opisywana by³a w szeregu prac, w których prezentowano dowody przema-
wiaj¹ce zarówno za adsorpcj¹ tego zwi¹zku poprzez tlen [16, 17], jak i poprzez azot
[18, 19]. Na adsorpcjê N2O na powierzchni katalizatora poprzez atom azotu wska-
zuje po³o¿enie odpowiednich pasm (2282 i 2226 cm–1 przypisywanych drganiom
wi¹zania N-N oraz 1344 i 1308 cm–1 odpowiadaj¹cych drganiom N-O) w widmie IR
tlenku diazotu adsorbowanego na Fe-ZSM-5 [18]. Wniosek ten poparty zosta³ tak¿e
obliczeniami DFT dla uk³adu N2O/Fe-ZSM-5. Tirel [12] rozwijaj¹c wczeœniejszy
model przyj¹³, ¿e aktywacji na centrach kwasowych mo¿e ulegaæ nie tylko cz¹s-
teczka utleniacza (N2O) (Schemat 2A), ale równie¿ cz¹steczka benzenu (Schemat
Nowinska_folie.p65 238 2010-01-20, 22:04

2B). Schemat 2 przedstawia proponowane mechanizmy aktywacji N2O (A) oraz

benzenu (B) z udzia³em centrów kwasowych Brønsteda, w wyniku których, zacho-
dzi hydroksylacja benzenu.
Schemat 2. Mechanizm aktywacji N2O (A) i benzenu (B) z udzia³em centrów kwasowych Brønsteda [12]
Scheme 2. N2O (A) and benzene (B) activation over Brønsted acidic centers [12]
Nowinska_folie.p65 239 2010-01-20, 22:04

Inny mechanizm hydroksylacji benzenu zaproponowali Burch i Howitt [20]

twierdz¹c, ¿e protonowe centra kwasowe oddzia³uj¹ bezpoœrednio z cz¹steczk¹ ben-
zenu tworz¹c jon karboniowy, który nastêpnie reaguje z N2O.
W dalszych badaniach nad wyjaœnieniem mechanizmu reakcji hydroksylacji
benzenu rozwa¿ano tak¿e udzia³ kwasowych centrów Lewisa, a g³ównie pozasie-
ciowych, koordynacyjnie niewysyconych jonów glinu. Kustov i in. [21], jak rów-
nie¿ Motz i in. [22] przedstawili zale¿noœæ pomiêdzy iloœci¹ centrów kwasowych
Lewisa i aktywnoœci¹ w reakcji bezpoœredniego utleniania benzenu do fenolu (ang.
benzene to phenol, BTOP). Cytowani autorzy twierdzili, ¿e w wyniku aktywacji
termicznej lub wysokotemperaturowej obróbki par¹ wodn¹, czêœæ jonów glinu, obec-
nych w strukturze zeolitu, opuszcza sieæ tworz¹c pozasieciowe jony glinu (ang. extra
framework alumina, EFA), które s¹ odpowiedzialne za proces utleniania benzenu.
Kustov [21] przedstawi³ prawdopodobny schemat adsorpcji N2O na miejscu kwaso-
wym Lewisa (Al3+), w wyniku której, tworzy siê centrum utleniaj¹ce (Schemat 3).
Schemat 3. Struktura kompleksu N2O adsorbowanego na centrum kwasowym Lewisa [21]

Scheme 3. Structure of N2O complex generated over Lewis acid center [21]
Badania prowadzone w grupie Panowa [5, 23], nie podwa¿aj¹ce roli centrów
kwasowych w procesach adsorpcji reagentów wykaza³y, ¿e rzeczywistym Ÿród³em
aktywnoœci utleniaj¹cej zeolitów ZSM-5 s¹ nie centra kwasowe, lecz jony ¿elaza
zlokalizowane w kana³ach zeolitów wysokokrzemowych. Ju¿ nawet œladowe iloœci
¿elaza wprowadzone do struktury zeolitu podczas procedury syntezy, a nastêpnie
uwolnione ze struktury podczas wysokotemperaturowej aktywacji i zlokalizowane
w kana³ach zeolitów, wykazuj¹ znaczn¹ aktywnoœæ utleniaj¹c¹. Pozasieciowe jony
¿elaza, umieszczone w kana³ach zeolitu ZSM-5, tworz¹ kompleksy, w których jon
¿elaza otoczony jest ligandami tlenkowymi tworz¹cymi zdefektowan¹ koordynacjê
tetra- lub oktaedryczn¹. Kompleksy te maj¹ zdolnoœæ rozk³adania tlenku diazotu
i katalizowania procesu hydroksylacji benzenu [23].
Pocz¹tkowe badania nad hydroksylacj¹ benzenu prowadzono na kompleksach
¿elaza zlokalizowanych w matrycach zeolitów wysokokrzemowych o strukturze MFI.
Podjêto tak¿e próby wygenerowania aktywnych kompleksów ¿elaza w porach
Nowinska_folie.p65 240 2010-01-20, 22:04

innych noœników nieorganicznych, w tym tak¿e zeolitów o strukturze innej ni¿ MFI.
Badania Pirutko i in. [24] oraz prace Wichterlowej i in. [25], a tak¿e wyniki innych
autorów [26] wykaza³y, ¿e kompleksy ¿elaza, aktywne w reakcji hydroksylacji ben-
zenu, mog¹ byæ generowane jedynie w matrycach zeolitów ZSM-5, ZSM-11 oraz
zeolitu Beta. Zastosowanie innych matryc zeolitowych (mordenit, dealuminowany
mordenit, fojazyt), a tak¿e glinokrzemianu amorficznego oraz mezoporowatego
MCM-41 nie pozwala³o uzyskaæ kompleksów ¿elaza, aktywnych w hydroksylacji
benzenu. Obliczenia kwantowo-mechaniczne przeprowadzone przez Rungsirisakun
i in. [27] wykaza³y, ¿e ró¿nica w energii oddzia³ywania pomiêdzy cz¹steczk¹ benze-
nu i struktur¹ matrycy zeolitowej (autorzy przeprowadzili obliczenia dla trzech
matryc: H-ZSM-5, H-BEA i H-FAU) jest efektem zarówno kwasowoœci matrycy, jak
i ograniczeñ geometrycznych. Bior¹c pod uwagê œrednicê porów analizowanych
matryc (H-ZSM-5 – 540 nm; H-BEA – 640 nm oraz H-FAU – 740 nm – wejœcie do
komory oraz 1250 nm – œrednica komory), wp³yw matrycy wynikaj¹cy z oddzia³y-
wañ van der Waalsa bêdzie najsilniejszy w przypadku H-ZSM-5. Wyliczona energia
adsorpcji benzenu w trzech matrycach wynosi³a –18,96 kcal/mol, –16,34 kcal/mol
i –15,18 kcal/mol dla H-ZSM-5, H-BEA i H-FAU, odpowiednio. Przeprowadzone
obliczenia wykaza³y, ¿e adsorpcja reagentów, proces kluczowy dla katalizy, zale¿y
nie tylko od obecnoœci i mocy centrów kwasowych, które zwykle s¹ centrami
adsorpcji, ale równie¿ od struktury i rozmiarów przestrzeni wewnêtrznych matrycy
zeolitowej, w której te centra s¹ umieszczone. Matryca zeolitowa jest zatem istot-
nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na generowanie aktywnych centrów ¿elaza oraz na
ich strukturê. Wyjaœnienie struktury aktywnego kompleksu ¿elaza jest problemem
kluczowym dla zrozumienia mechanizmu utleniania benzenu do fenolu w obec-
noœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5.
1.1. STRUKTURA AKTYWNEGO KOMPLEKSU ¯ELAZA
Wyj¹tkowa aktywnoœæ katalityczna kompleksów ¿elaza generowanych

w matrycy zeolitów ZSM-5, któr¹ wykazuj¹ one w szeregu reakcji utleniania
(hydroksylacja benzenu do fenolu, utleniaj¹ce odwodornienie lekkich parafin, epok-
sydacja propenu do tlenku propylenu), a tak¿e w reakcji rozk³adu N2O, inspirowa³a
szereg grup badawczych do intensywnych badañ nad ich struktur¹.
Strukturê kompleksu ¿elaza odpowiedzialnego za hydroksylacjê benzenu zapro-
ponowali Parmon i in. [10]. W oparciu o wyniki badañ uzyskanych metod¹ spektro-
skopii Mössbauera przedstawili oni strukturê kompleksu aktywnego, jako dwucen-
trowego uk³adu zawieraj¹cego dwa s¹siaduj¹ce jony ¿elaza. Kompleks ten, zda-
niem cytowanych autorów, zakotwiczony jest na miejscu kationowym w kanale zeo-
litów ZSM-5. Zgodnie z sugestiami Starokona [28], kompleks ¿elaza zawiera dwa
jony Fe(II), które zachowuj¹ siê jak izolowane centra (Schemat 4).
Nowinska_folie.p65 241 2010-01-20, 22:04

Schemat 4. Propozycje mechanizmów generowania α-miejsc w uk³adzie N2O/Fe-ZSM-5 publikowane

kolejno przez grupê Panova [28, 29]; α-tlen jako (A) monoatomowa, neutralna forma tlenu
oraz (B) monoatomowa, jednoujemna forma tlenu
Scheme 4. α-oxygen formation in N2O/Fe-ZSM-5 system presented by Panov group [28, 29]; α-oxygen
as (A) monoatomic, neutral oxygen species and (B) monoatomic, negatively charged oxygen species
Centra te, w wyniku reakcji z N2O, s¹ zdolne przy³¹czaæ niezale¿nie po jednym

atomie tlenu, który okreœlany jest jako tlen α. Pocz¹tkowo cytowani autorzy sugero-
wali, ¿e α tlen jest tlenem monoatomowym, nieposiadaj¹cym ³adunku (Schemat 4
a) [29]. Szczegó³owa analiza wykaza³a jednak, ¿e α tlen posiada ³adunek ujemny,
a zatem form¹ tlenu, który wbudowuje siê do cz¹steczki benzenu – tworz¹c fenol,
jest O– (Schemat 4 b) [28].
Marturano i in. [30] zaproponowali jako centrum aktywne dwucentrowy kom-
pleks ¿elaza(III) o innej strukturze. Na podstawie pomiarów EXAFS, a tak¿e opieraj¹c
siê dodatkowo na wynikach badañ technikami EPR, FT-IR i TPR, cytowani autorzy
przeprowadzili obliczenia odleg³oœci miêdzyatomowych (Fe-Fe oraz Fe-O) i zapro-
ponowali powierzchniowe centrum aktywne, zawieraj¹ce dwa jony ¿elaza(III) o struk-
turze analogicznej do struktury monooksygenazy metanowej [31]. Równie¿ Panow
w swoich wczeœniejszych pracach [32] sugerowa³, ¿e w wyniku rozk³adu N2O na
uk³adzie Fe-ZSM-5 nastêpuje tworzenie formy tlenu O2–, mostkuj¹cej obydwa jony
¿elaza uczestnicz¹ce w tworzeniu kompleksu aktywnego, analogicznie jak to ma
miejsce w monooksygenazie metanowej (Schemat 5). Jednak¿e póŸniejsze badania
nie potwierdzi³y udzia³u tego rodzaju centrów w procesach utleniania wêglowodo-
rów zachodz¹cych na katalizatorze Fe-ZSM-5.
Nowinska_folie.p65 242 2010-01-20, 22:04

Schemat 5. Binuklearny kompleks ¿elaza (analogiczny do monooksygenazy metanowej),

generowany w uk³adzie Fe-ZSM-5, zaproponowany przez Marturano i wspó³pracowników [30]
Scheme 5. Structure of binuclear iron center (similar to monooxygenase (MMOH)) in Fe-ZSM-5 system,
suggested by Marturano and co-workers [30]
Przyjêcie modelu kompleksu dwucentrowego zak³ada okreœlon¹ dyspersjê

jonów ¿elaza. Badania spektroskopowe (UV-Vis i EPR) [33, 34] zeolitów ZSM-5
modyfikowanych jonami ¿elaza wykaza³y, ¿e kationy ¿elaza w matrycy zeolitowej
wystêpuj¹ w postaci kompleksów izolowanych, binuklearnych, oligonuklearnych
oraz klasterów tlenkowych. Cytowani autorzy [30, 33, 34] stwierdzili, ¿e dyspersja
¿elaza zale¿y zarówno od zastosowanej matrycy zeolitowej ZSM-5 (stosunek Si/Al,
synteza w obecnoœci lub nieobecnoœci templatu), jak i od metody wprowadzania
¿elaza do uk³adu (wprowadzanie do struktury, wymiana jonowa, CVD lub impreg-
nacja), a tak¿e od warunków kalcynacji. Zatem, w zale¿noœci od historii badanego
uk³adu Fe-ZSM-5, jony ¿elaza mog¹ tworzyæ uk³ady izolowane, dimeryczne, oligo-
mery i klastery tlenkowe w ró¿nych proporcjach iloœciowych.
Koncepcja budowy centrum aktywnego, oparta na obliczeniach kwantowo-
mechanicznych przeprowadzonych przez Rydera i in. [35] zak³ada³a, ¿e kompleks
¿elaza wytworzony w kana³ach matrycy zeolitu ZSM-5 zawiera zarówno jony Fe(II),
jak i Fe(III), które wystêpuj¹ w otoczeniach tetraedrycznym i oktaedrycznym
o ró¿nym stopniu zdeformowania. Cytowani autorzy, na podstawie obliczeñ metod¹
DFT, przeprowadzili ocenê mo¿liwych dróg utleniania benzenu tlenkiem diazotu,
przyjmuj¹c jako centra aktywne dwa ró¿ne otoczenia ¿elaza: (FeO2)+ i (FeO)+.
Forma centrów aktywnych zosta³a wybrana na podstawie wczeœniejszych badañ nad
rozk³adem tlenku diazotu [36]. Na podstawie przeprowadzonych obliczeñ wyka-
zano, ¿e szybkoœæ utleniania benzenu jest znacznie wiêksza na izolowanym kom-
pleksie typu (FeO2)+, ni¿ na (FeO)+. Na tej podstawie przyjêto, ¿e kompleks (FeO2)+
jest g³ównie odpowiedzialny za reakcjê hydroksylacji benzenu.
Hensen i in. [37, 38], na podstawie badañ spektroskopowych (UV-Vis, EPR,
27
Al NMR oraz FT-IR) zaproponowali odmienn¹ strukturê kompleksu odpowiedzial-
nego za hydroksylacjê benzenu. Przyjêli oni, ¿e za aktywnoœæ w badanej reakcji
odpowiedzialne s¹ nie czysto ¿elazowo tlenkowe kompleksy, lecz pozasieciowe kom-
pleksy Fe-O-Al, zlokalizowane w kana³ach zeolitów o strukturze MFI. Strukturê
kompleksu aktywnego uzyskuje siê po aktywacji hydrotermalnej w mieszaninie pary
wodnej i powietrza, w temperaturze 973 K. Obróbka taka pozwala uzyskaæ w³aœ-
Nowinska_folie.p65 243 2010-01-20, 22:04

ciw¹ dystrybucjê obydwu modyfikatorów. Równie¿ Roy i in. [39] na podstawie

badañ spektroskopowych wnioskuj¹, ¿e aktywne jony ¿elaza s¹ zlokalizowane
w bezpoœrednim s¹siedztwie pozasieciowych jonów glinu, stanowi¹cych centrum
kwasowe Lewisa. Badacze kwestionuj¹ natomiast udzia³ w budowie centrów aktyw-
nych dimerycznych lub oligomerycznych kompleksów ¿elaza. Cytowani wy¿ej auto-
rzy [37–39], rozwa¿aj¹c wartoœciowoœci jonów ¿elaza uczestnicz¹cych w strukturze
kompleksu aktywnego, nie wykluczaj¹, ¿e obok Fe2+ i Fe3+ mo¿e pojawiæ siê rów-
nie¿ jon Fe4+ jako sk³adnik kompleksu przejœciowego. Jednak¿e póŸniejsze badania,
przeprowadzone metod¹ RIXS (ang. resonant inelastic X-ray scattering) [40], wyka-
za³y nieobecnoœæ jonów Fe (IV) w uk³adzie Fe-ZSM-5 i potwierdzi³y w ten sposób
wyniki uzyskane wczeœniej metod¹ spektroskopii Mössbauera [29], zgodnie z któ-
rymi w budowie kompleksu uczestnicz¹ jony Fe2+ i Fe3+. Szczególna rola przypisy-
wana jest jonom ¿elaza(II) jako miejscom adsorpcji i rozk³adu utleniacza.
Schemat 6. Binuklearny kompleks ¿elaza w kana³ach zeolitów o strukturze MFI

proponowany przez Kiwi-Minsker i wspó³pracowników [41]. Efekty oddzia³ywania z N2O oraz z par¹ wodn¹
Scheme 6. Binuclear iron complex in the channels of zeolite of MFI structure suggested by Kiwi-Minsker
and co-workers [41]. Effects of interaction with N2O and water
Nowinska_folie.p65 244 2010-01-20, 22:04

Kiwi-Minsker i in. [41] zaproponowali strukturê aktywnego centrum ¿elaza

w postaci dimerycznego uk³adu zawieraj¹cego dwa jony ¿elaza(II), kompensuj¹-
cego jeden ³adunek sieci zeolitu. Zgodnie z proponowanym mechanizmem, rozk³ad
N2O, z równoczesn¹ adsorpcj¹ tlenu na centrum Fe2+ prowadzi do utworzenia
grupy ferrylowej i pojawienia siê ¿elaza(IV). Jednak¿e, jak wykazano w pracy [40],
brak jest potwierdzenia obecnoœci jonów Fe4+ w uk³adzie Fe-ZSM-5. Niemniej, wci¹¿
pojawiaj¹ siê sugestie wskazuj¹ce na przejœciowe tworzenie siê Fe4+ w wyniku
adsorpcji tlenu na Fe2+ (Schemat 6).
Obecnoœæ jonów ¿elaza(II) w uk³adzie jest wynikiem autoredukcji ¿elaza(III),
która zachodzi podczas obróbki w podwy¿szonej temperaturze zgodnie z przedsta-
wionym równaniem reakcji:
4Fe3+ + 2O2– → 4Fe2+ + O2 (3)
Stechiometria reakcji sugeruje, ¿e tlenkowe klastery, zlokalizowane w matrycy

zeolitowej, powinny ulegaæ ³atwiej autoredukcji ni¿ izolowane lub dimeryczne kom-
pleksy ¿elaza. Wyniki badañ nad autoredukcj¹ jonów ¿elaza w matrycy zeolitowej,
prowadzone przez ró¿ne grupy badawcze, s¹ czêsto ca³kowicie ró¿ne. Pirngruber
i in. w jednej z ostatnich prac wykazali [42], ¿e autoredukcja Fe3+ do Fe2+ zachodzi
³atwiej dla izolowanych jonów ¿elaza, ni¿ dla wiêkszych klasterów, co t³umacz¹ nisk¹
wartoœci¹ sta³ej Madelunga dla ma³ych kompleksów, a zatem ma³¹ stabilnoœci¹
wy¿szych stopni utlenienia. Odmienne wyniki uzyskali cytowani wczeœniej autorzy
[35], którzy stwierdzali, ¿e podatnoœæ uk³adu Fe-ZSM-5 na redukcjê wzrasta w miarê
wzrostu stosunku Fe/Al, czyli ze wzrostem zawartoœci ¿elaza, które prowadzi do
tworzenia wiêkszych aglomeratów typu tlenkowego. Wichterlová i in. [43], badaj¹c
dystrybucjê jonów kobaltu w przestrzeniach wewnêtrznych zeolitów MFI, BEA oraz
FER, wykazali na podstawie widm IR, ¿e podatnoœæ kationów na redukcjê zale¿y od
ich lokalizacji (miejsca α lub β w kanale zeolitu – Schemat 7). Kationy zajmuj¹ce
miejsca β s¹ bardziej podatne na autoredukcjê ni¿ znajduj¹ce siê w miejscach α.
Natomiast dystrybucja kationów do miejsc α i β zale¿y od stosunku Fe/Al, jak rów-
nie¿ od metody wprowadzania modyfikatora oraz warunków obróbki termicznej.
Schemat 7. Miejsca lokalizacji jonów metali przejœciowych wprowadzonych do kana³ów zeolitów

o strukturze MFI, wg Wichterlovej i wspó³pracowników [43]
Scheme 7. Positions of transition metal ions located in the channels of zeolite of MFI structure,
according to Wichterlová and co-workers [43]
Nowinska_folie.p65 245 2010-01-20, 22:04

Kontakt zredukowanej formy katalizatora z tlenkiem diazotu powoduje reutle-

nienie ¿elaza(II) do ¿elaza(III) oraz wytworzenie monoatomowej formy tlenu O–,
zgodnie z równaniem reakcji:
Fe2+ + N2O → Fe3+ + O– + N2 (4)
Cz¹steczka tlenku diazotu jest zdolna utleniæ dwa jony Fe(II) do Fe(III), two-
rz¹c jednoczeœnie dwuujemny jon tlenu O2–. Niektórzy autorzy [42, 44] postulowali
zatem tworzenie mostkowych form powierzchniowych typu Fe3+-O2–-Fe3+. Jednak¿e
powstawanie takich powierzchniowych form tlenu nie pozwala³oby wyjaœniæ wyj¹t-
kowej aktywnoœci utleniaj¹cej uk³adu N2O/Fe-ZSM-5, poniewa¿ jon O2– jest ma³o
reaktywny.
Badania koordynacji jonów ¿elaza(III) jak równie¿ podatnoœci ¿elaza(III) obec-
nego w Fe-ZSM-5 na redukcjê oraz na reutlenienie ró¿nymi utleniaczami (tlenem
lub tlenkiem diazotu) by³y prowadzone z wykorzystaniem spektroskopii EPR. Widma
EPR rejestrowane dla próbek Fe-ZSM-5 wykaza³y obecnoœæ kilku sygna³ów pocho-
dz¹cych od jonów ¿elaza(III) wystêpuj¹cych w ró¿nym otoczeniu [45]. Szeroki inten-
sywny sygna³ charakteryzowany wartoœci¹ wspó³czynnika g = ~2,1, rejestrowany
w temperaturze pokojowej, który prawie zanika, jeœli widmo zapisywane jest w tempe-
raturze 77 K, przypisywany jest ugrupowaniom Fe-O-Fe obecnym w fazie tlenko-
wej. Sygna³ ten pojawia siê na wiêkszoœci modyfikowanych ¿elazem zeolitów ZSM-5,
z wyj¹tkiem tych, zawieraj¹cych bardzo niskie iloœci modyfikatora. S³aby i szeroki
sygna³ o wartoœci g = ~2,3 wi¹zany jest z obecnoœci¹ ugrupowañ ¿elaza w fazie
tlenkowej, charakteryzuj¹cych siê w³aœciwoœciami super paramagnetycznymi [46].
Sygna³ ten obserwowany jest zazwyczaj, jeœli widmo rejestrowane jest w 77 K, dziêki
temu, ¿e w niskiej temperaturze pomiaru, maskuj¹cy go, intensywny sygna³ g = ~2,1
prawie zanika. W niskim zakresie pola magnetycznego obserwowany jest silny syg-
na³ o g = ~4,3 oraz s³absze sygna³y z g = ~6 oraz g = ~8, a nawet dla wartoœci
wspó³czynnika g = ~9. Sygna³y te zwi¹zane s¹ z obecnoœci¹ ¿elaza(III) w koordyna-
cji tetraedrycznej o ró¿nym stopniu zdeformowania. Badania z wykorzystaniem spek-
troskopii EPR wykaza³y, ¿e w wyniku ewakuacji w temperaturze do 450°C, inten-
sywnoœæ niskopolowego sygna³u ¿elaza(III) (g = ~4,3) obni¿a³a siê, natomiast syg-
na³ o wartoœci wspó³czynnika g = ~6 znika³ ca³kowicie. Obserwowane zmiany przypi-
sano redukcji ¿elaza(III) do ¿elaza(II). Niektórzy autorzy sugeruj¹, ¿e te zmiany
w obrazie spektroskopowym s¹ spowodowane dehydroksylacj¹ uk³adu i wynikaj¹c¹
z tego zmian¹ otoczenia kationów ¿elaza. Ewakuacja w podwy¿szonej temperaturze
praktycznie nie wp³ywa³a na intensywnoœæ sygna³u o g = ~2. Kontakt ewakuowanej
próbki z tlenem w podwy¿szonej temperaturze czêœciowo przywraca³ intensywnoœæ,
ale tylko sygna³u o wartoœci wspó³czynnika g = 4,3. Reutlenienie tlenkiem diazotu
powodowa³o dalszy wzrost intensywnoœci sygna³u o g = ~4,3 oraz przywrócenie
pocz¹tkowej intensywnoœci sygna³u o g = ~6 (Rys. 1) [47].
Nowinska_folie.p65 246 2010-01-20, 22:04

Rysunek 1. Widmo EPR zeolitu Fe-ZSM-5 (Si/Al = 50) (widma rejestrowane w temp. pokojowej)
po ewakuacji: a) w 473 K; b) w 673 K; po adsorpcji N2O: c) w temperaturze pokojowej; d) w 673 K
Figure 1. EPR spectra of Fe-ZSM-5 (Si/Al = 50) (recorded at RT); after evacuation:
a) at 473 K; b) at 673 K; after contact with N2O: c) at RT; d) at 673 K
Wyniki te wskazuj¹, ¿e czêœæ ¿elaza(II) obecnego w kompleksach zlokalizowa-

nych w matrycy zeolitowej mo¿e byæ reutleniona tylko w wyniku oddzia³ywania
z N2O i wydaje siê prawdopodobne, ¿e ta czêœæ kompleksów ¿elaza jest odpowie-
dzialna za aktywnoœæ katalityczn¹. Powy¿sze wyniki wskazuj¹ tak¿e, ¿e zmiana
obrazu spektroskopowego Fe-ZSM-5, który by³ rejestrowany po ewakuacji w 450°C,
jest spowodowana redukcj¹ ¿elaza(III) do ¿elaza(II), natomiast dehydroksylacja próbki
ma mniejsze znaczenie. Podobne wyniki badañ opisali Berrier i in. [48], którzy anali-
zuj¹c proces redukcji katalizatora Fe-ZSM-5 i jego reutlenienia tlenem lub tlenkiem
diazotu wykazali, ¿e ¿elazo(III), odpowiedzialne za obecnoœæ sygna³u EPR charakte-
ryzowanego wspó³czynnikiem rozszczepienia spektroskopowego g = ~ 6, jest genero-
wane wy³¹cznie w wyniku kontaktu zredukowanej próbki z N2O. Reutlenienie tle-
nem nie prowadzi³o do wytworzenia kompleksu ¿elaza(III) odpowiedzialnego za
obecnoœæ tego sygna³u. Cytowani autorzy, w oparciu o pracê Wichterlovej i in. [49],
sugeruj¹, ¿e kompleksy ¿elaza charakteryzowane czynnikiem g = ~5 i ~5,6 s¹ zloka-
lizowane w pozycjach β, znajduj¹cych siê w intersekcjach kana³ów o przekrojach
ko³owych i sinusoidalnych. Kompleksy ¿elaza(III) o wartoœci g = 4,3 s¹ zlokalizo-
wane w miejscach γ (w kana³ach sinusoidalnych) natomiast te o g = ~2 znajduj¹ siê
w miejscach α, w kana³ach prostych (Schemat 7). Wichterlová i in. sugeruj¹ [43],
¿e obróbka termiczna zeolitu ZSM-5 modyfikowanego jonami metali przejœciowych,
zlokalizowanych w pozycjach pozasieciowych, powoduje przechodzenie jonów
z pozycji α do pozycji β. Kompleksy ¿elaza zlokalizowane w pozycjach β wydaj¹
siê byæ odpowiedzialne za aktywnoœæ w reakcji utleniania benzenu do fenolu. Taka
transformacja mo¿e zatem t³umaczyæ wzrost aktywnoœci katalizatora Fe-ZSM-5
poddanego obróbce termicznej w temperaturze 973–1173 K.
O przydatnoœci zeolitów modyfikowanych kationami ¿elaza w roli katalizato-
rów hydroksylacji benzenu decyduje nie tylko struktura matrycy zeolitowej oraz
Nowinska_folie.p65 247 2010-01-20, 22:04

iloœæ wprowadzonego ¿elaza, lecz równie¿ wielkoœæ krystalitów matrycy zeolito-

wej. Najwy¿sze aktywnoœci i selektywnoœci w reakcji hydroksylacji benzenu zanoto-
wano dla drobnokrystalicznych matryc o krystalitach rzêdu 1 μ m. U¿ycie matrycy
zeolitowej o du¿ych krystalitach, rzêdu 10 μ m lub wiêkszych, prowadzi³o do otrzyma-
nia katalizatorów ulegaj¹cych bardzo szybkiej dezaktywacji [50]. Utworzony fenol
dyfunduj¹c wzd³u¿ kana³ów du¿ych krystalitów oddzia³ywa³ z centrami kwasowymi,
ulegaj¹c adsorpcji, polimeryzacji i tworz¹c w koñcu depozyt wêglowy, który zamy-
ka³ kana³y zeolitów. W konsekwencji nastêpowa³ szybki spadek aktywnoœci. Pera-
thoner i in. [51] zaproponowali mechanizm tworzenia depozytu koksowego jako
efekt kolejnych przemian utworzonego fenolu (Schemat 8).
Schemat 8. Kolejne przemiany fenolu (utworzonego na drodze hydroksylacji benzenu)

prowadz¹ce do tworzenia prekursorów depozytu wêglowego
Scheme 8. Transformation of phenol (formed as a result of benzene hydroxylation)
leading to the formation of coke deposit
Jak wynika z przytoczonego, z koniecznoœci niepe³nego przegl¹du literatury

dotycz¹cej hydroksylacji benzenu do fenolu, w obecnoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5,
wci¹¿ istniej¹ bardzo ró¿ne pogl¹dy zarówno na strukturê aktywnego centrum ¿elaza,
jak równie¿ na Ÿród³o aktywnoœci utleniaj¹cej katalizatorów zeolitowych, jako ¿e
wci¹¿ pojawiaj¹ siê prace przedstawiaj¹ce argumenty wskazuj¹ce na dominuj¹c¹
Nowinska_folie.p65 248 2010-01-20, 22:04

lub przynajmniej wa¿n¹ rolê centrów kwasowych Lewisa, którymi niekoniecznie

musz¹ byæ kationy ¿elaza.
1.2. ROZK£AD TLENKU DIAZOTU NA KOMPLEKSACH ¯ELAZA

IMMOBILIZOWANYCH W MATRYCACH SIT MOLEKULARNYCH
Utleniaj¹ca aktywnoœæ modyfikowanych jonami ¿elaza zeolitów ZSM-5, w obec-

noœci N2O jako utleniacza, uwarunkowana jest oddzia³ywaniem centrów aktywnych
katalizatora z tlenkiem diazotu. Pierwszym etapem procesu utleniania jest adsorp-
cja N2O na centrum aktywnym i kolejno rozk³ad N2O z wytworzeniem reaktywnego
tlenu. Nie znaczy to jednak, ¿e uk³ady aktywne w rozk³adzie N2O wykazuj¹ jedno-
czeœnie wysok¹ aktywnoœæ w procesach utleniania wêglowodorów.
Reakcja rozk³adu tlenku diazotu, jej prawdopodobny mechanizm oraz centra
odpowiedzialne za rozk³ad by³y obiektem wielu badañ [38, 52–54]. Hensen i in.
[38], a tak¿e Hansen i in. [52–54] badali korelacjê pomiêdzy szybkoœci¹ utleniania
benzenu do fenolu oraz szybkoœci¹ rozk³adu N2O, w zale¿noœci od iloœci ¿elaza
obecnego w zeolicie. Wykazali, ¿e szybkoœæ tworzenia fenolu roœnie gwa³townie
w zakresie niskich stê¿eñ ¿elaza (do 0,1%), podczas gdy badana jednoczeœnie aktyw-
noœæ w rozk³adzie N2O dla tych zawartoœci ¿elaza wzrasta minimalnie [38]. Dalszy
wzrost zawartoœci ¿elaza w uk³adzie powoduje znaczny wzrost szybkoœci w rozk³a-
dzie N2O (o rz¹d wielkoœci), podczas gdy aktywnoœæ w tworzeniu fenolu zmienia
siê nieznacznie. Autorzy podkreœlaj¹, ¿e tylko kompleksy ¿elaza zdolne do rozk³adu
N2O w niskiej temperaturze uczestnicz¹ w utlenianiu benzenu. Natomiast tlen wytwo-
rzony w wyniku szybkiego rozk³adu N2O, zachodz¹cego w wysokiej temperaturze,
nie uczestniczy w utlenianiu benzenu. Potwierdzeniem tego wniosku by³y badania
aktywnoœci katalitycznej przeprowadzone dla katalizatorów Fe-ZSM-5, przygoto-
wanych na ró¿nych matrycach (Si/Al od 12 do 100, aktywowanych w temp.
873–1173 K, modyfikowanych na drodze wymiany jonowej z roztworu wodnego
lub poprzez wymianê w ciele sta³ym, zawieraj¹cych od 0,6 do 4,5% wag. ¿elaza)
[55, 56] w reakcjach rozk³adu N2O oraz w utlenianiu benzenu do fenolu. Próbki
zawieraj¹ce znaczne iloœci ¿elaza wykazywa³y wysok¹ aktywnoœæ w rozk³adzie tlenku
diazotu i niewielk¹ wydajnoœæ fenolu.
Badania mechanizmu rozk³adu N2O, mimo bardzo obszernej literatury, nie
doprowadzi³y do jednoznacznej odpowiedzi, który z etapów rozk³adu jest najwol-
niejszy i limituje szybkoœæ ca³ego procesu. Hansen i in. [53,54] przeprowadzili
obszern¹ analizê reakcji rozk³adu N2O, na kompleksie ¿elaza mono- i binuklear-
nym, w oparciu o obliczenia DFT oraz teoriê stanu przejœciowego. Stwierdzili, ¿e
etapem limituj¹cym szybkoœæ reakcji rozk³adu N2O jest dysocjacja tlenku diazotu,
a nie desorpcja tlenu, oraz ¿e rozk³ad zachodzi praktycznie wed³ug tego samego
mechanizmu na izolowanych oraz binulearnych kompleksach ¿elaza. Obecnoœæ pary
wodnej w uk³adzie powoduje zablokowanie centrów aktywnych w rozk³adzie N2O
i zatrucie aktywnoœci katalizatorów. Odmienny punkt widzenia prezentuj¹ Roy
Nowinska_folie.p65 249 2010-01-20, 22:04

i in. [57], którzy na podstawie szczegó³owej analizy zmian aktywnoœci na dobrze

scharakteryzowanych uk³adach Fe-ZSM-5 przedstawili argumenty wskazuj¹ce, ¿e
ca³kowita szybkoœæ rozk³adu N2O jest limitowana szybkoœci¹ desorpcji tlenu, a nie
reakcj¹ dysocjacji N2O. Ci sami autorzy [42] nie wykluczaj¹ jednak mo¿liwoœci
wystêpowania dwóch mechanizmów rozk³adu N2O. Zgodnie z ich sugesti¹, rozk³ad
N2O na izolowanych kompleksach ¿elaza mo¿e zachodziæ z adsorpcj¹ dwóch ato-
mów tlenu na jednym jonie ¿elaza, co prowadzi do szybkiej desorpcji tlenu. W takim
przypadku szybkoœæ reakcji jest limitowana szybkoœci¹ dysocjacji tlenku diazotu.
Jeœli dwa atomy tlenu s¹ adsorbowane na dwóch rozseparowanych jonach ¿elaza,
wówczas desorpcja cz¹steczki tlenu musi byæ poprzedzona migracj¹ i rekombinacj¹
atomów tlenu. W takim przypadku desorpcja tlenu jest etapem limituj¹cym szyb-
koœæ rozk³adu N2O. Pierwszy z proponowanych mechanizmów mo¿na opisaæ nastê-
puj¹cymi równaniami [42]:
Z–[FeO]+ + N2O(gaz) → Z–[FeO]+N2O → Z–[FeO2]+ + N2 (gaz) (5)
Z–[FeO2]+ + N2O(gaz) → Z–[FeO2]+N2O → Z–[OFeO2]+ + N2(gaz) (6)
Z–[OFeO2]+ → Z–[FeO]+ + O2(gaz) (7)
podczas gdy mechanizm migracyjno rekombinacyjny mo¿na przedstawiæ nastêpuj¹co

[42, 44]:
szybka dysocjacja N2O z depozycj¹ jednego atomu tlenu na kompleksie ¿elaza:
2 Fe2+ + 2N2O → 2[FeO]2+ + 2N2 (8)
oraz:
powolna rekombinacja tlenu:
2[FeO]2+ → 2 Fe2+ + O2(gaz) (9)
Mimo dopuszczenia mo¿liwoœci wystêpowania obydwu mechanizmów, cyto-

wani autorzy [42] podkreœlaj¹, ¿e mobilnoœæ tlenu powierzchniowego ma dominu-
j¹cy wp³yw na rozk³ad tlenku diazotu. Jednak¿e jeœli w œrodowisku reakcji pojawi
siê reduktor typu benzen, metan lub inne wêglowodory, wówczas mechanizm reak-
cji prowadz¹cej do rozk³adu N2O mo¿e ulec istotnej zmianie. Pérez-Ramírez i in.
[58] postulowali, ¿e adsorpcja N2O na izolowanych centrach ¿elaza prowadzi do
generowania form tlenu adsorbowanego, który szczególnie w niskiej temperaturze,
³atwo reaguje z reduktorami typu CO lub propan, co prowadzi do desorpcji tlenu.
Jeœli reakcja redukcji zachodzi w wy¿szej temperaturze (873 K), zdaniem cytowa-
nych autorów, raczej tlen adsorbowany na oligonuklearnych formach kompleksów
¿elaza bierze udzia³ w oddzia³ywaniu z reduktorami.
Nowinska_folie.p65 250 2010-01-20, 22:04

1.3. ROLA CENTRÓW KWASOWYCH
Rola centrów kwasowych w procesach utleniania wêglowodorów jest dyskuto-

wana w wielu pracach [1, 59–61].
Powierzchnia sta³ych tlenków, zawieraj¹cych kationy metali przejœciowych,
które stosowane s¹ jako katalizatory procesów utleniania, charakteryzuje siê obec-
noœci¹ centrów kwasowych zarówno Lewisa (koordynacyjnie niewysycone, powierz-
chniowe jony metali), jak i Brønsteda (powierzchniowe grupy hydroksylowe). Centra
utleniaj¹ce i kwasowo-zasadowe nie s¹ wzglêdem siebie niezale¿ne. Powierzch-
niowe kationy metali przejœciowych stanowi¹ centra kwasowe Lewisa, ale s¹ tak¿e
centrami utleniaj¹cymi. Powierzchniowe jony tlenkowe, bêd¹ce centrami zasado-
wymi Lewisa, ulegaj¹ wbudowaniu do cz¹steczki organicznej, prowadz¹c do reduk-
cji powierzchniowych kationów metali przejœciowych. Powierzchniowe centra kwa-
sowe stanowi¹ centra adsorpcji kompleksów przejœciowych lub te¿ mog¹ byæ odpo-
wiedzialne za siln¹ adsorpcjê prowadz¹c¹ do ca³kowitego spalania. Zatem rola cen-
trów kwasowych w reakcjach utleniania nie mo¿e byæ pominiêta, zarówno podczas
badañ mechanizmu, jak i w trakcie optymalizacji parametrów katalizatora.
Mechanizm hydroksylacji benzenu w obecnoœci zeolitów wysokokrzemowych
by³ pocz¹tkowo wi¹zany g³ównie z obecnoœci¹ centrów kwasowych, najpierw Brøn-
steda [11, 12] potem równie¿ Lewisa [21, 22]. Odkrycie kompleksów ¿elaza, jako odpo-
wiedzialnych za aktywnoœæ uk³adu N2O/Fe-ZSM-5 w reakcji utleniania wêglowo-
dorów, nie zakoñczy³o dyskusji nad rol¹ centrów kwasowych w tych procesach. Ju¿
wczesne prace Dubkova i in. [29] wskazywa³y zdecydowanie, ¿e miejsca kationowe
w zeolicie ZSM-5 stanowi¹ miejsca zakotwiczenia aktywnych kompleksów ¿elaza
i warunkuj¹ aktywnoœæ w reakcji hydroksylacji benzenu. Schematy 4 i 5 prezentuj¹
lokalizacjê α kompleksu ¿elaza (wg Starokona [28]) oraz dimerycznego kompleksu,
analogicznego do monooksygenazy metanowej (wg Marturano [30]). Obydwa kom-
pleksy zakotwiczone s¹ w miejscach kationowych zeolitu. Rungsirisakun i in. [27]
badaj¹c adsorpcjê benzenu w matrycach zeolitowych podkreœlali, ¿e dla adsorpcji
reagenta organicznego wa¿na jest zarówno liczba i moc centrów kwasowych, jak
i geometria kana³ów zeolitów stanowi¹cych matrycê kompleksów aktywnych.
Na istotn¹ rolê obecnoœci centrów kwasowych Brønsteda, obok aktywnych
α kompleksów ¿elaza, w procesie utleniania benzenu do fenolu, wskazywa³ Notté
[61]. Wykaza³ on, ¿e w katalizatorze zeolitowym znajduje siê pewna optymalna iloœæ
kwasowych centrów protonowych, przy której obserwuje siê maksymaln¹ wydaj-
noœæ fenolu. Natomiast aktywne α kompleksy powinny byæ zlokalizowane w bezpo-
œrednim s¹siedztwie sieciowych jonów glinu, bêd¹cych miejscem generowania cen-
trów protonowych. Równie¿ Berlier i in. [62], na podstawie widm IR adsorbowa-
nego NO, postuluj¹, ¿e w reakcji utleniania benzenu do fenolu uczestnicz¹ kom-
pleksy zawieraj¹ce izolowany jon ¿elaza(II), zlokalizowane w s¹siedztwie siecio-
wego jonu Al3+. Cytowani autorzy wskazuj¹ na rolê dystrybucji pozasieciowych
jonów ¿elaza w tworzeniu centrów aktywnych podkreœlaj¹c, ¿e centrum aktywne
stanowi¹ izolowane, wysoce niewysycone jony ¿elaza(II). Obecnoœæ jonów glinu
Nowinska_folie.p65 251 2010-01-20, 22:04

sprzyja dystrybucji jonów ¿elaza i zapobiega tworzeniu du¿ych klasterów ¿elaza.

St¹d zawieraj¹ce glin struktury MFI s¹ korzystniejsze dla tworzenia aktywnych cen-
trów ¿elaza. Wniosek ten jest zgodny z sugestiami Pirutko i in., którzy badaj¹c rolê
matryc zeolitowych zawieraj¹cych jony glinu, boru lub galu w strukturze [63] wyka-
zali korzystny wp³yw matrycy glinokrzemianowej.
Liczne prace wskazuj¹ na znaczenie centrów kwasowych w generowaniu kom-
pleksów ¿elaza w matrycy zeolitów wysokokrzemowych oraz w stymulowaniu ich
utleniaj¹cej aktywnoœci. Z drugiej jednak strony, wszystkie badane katalizatory ule-
ga³y dezaktywacji w czasie reakcji. Przyczyn¹ obserwowanej dezaktywacji jest two-
rzenie depozytu wêglowego na centrach kwasowych [64–66]. Meloni i in. [65, 66]
badali sk³ad depozytu koksowego i stwierdzili, ¿e g³ównymi sk³adnikami s¹ wielo-
pierœcieniowe pochodne fenolu. Zatem Ÿród³em tworzenia substancji koksowych
jest powsta³y fenol, który ulega dalszej hydroksylacji i polimeryzacji, tworz¹c zwi¹zki
nielotne, czêœciowo rozpuszczalne w rozpuszczalnikach niepolarnych. Autorzy wyka-
zali, ¿e zwi¹zki tworz¹ce depozyt wêglowy kumuluj¹ siê przy wejœciu do kana³ów
zeolitowych blokuj¹c dostêp do centrów aktywnych.
Meloni i in. [65, 66] zakwestionowali pozytywn¹ rolê centrów kwasowych, jako
wspomagaj¹cych reakcjê hydroksylacji benzenu, poprzez dostarczenie miejsc,
w których generowane s¹ kompleksy aktywne. Postawili tezê, ¿e aktywne kompleksy
¿elaza mog¹ byæ generowane w matrycy o strukturze MFI nieposiadaj¹cej ³adunku,
takiej jak np. czysto krzemowy silikalit. Natomiast brak miejsc kationowych, ich
zdaniem, wp³ywa korzystnie eliminuj¹c reakcje spalania oraz tworzenie koksu. Jed-
nak¿e przygotowanie katalizatorów, opisane w innej pracy, polegaj¹ce na impreg-
nacji silikalitu solami ¿elaza [50], a nastêpnie pra¿enie w temperaturze 873 K, nie
doprowadzi³o do utworzenia miejsc aktywnych w reakcji hydroksylacji benzenu.
Natomiast inkorporacja jonów Fe3+ do struktury silikalitu poprzez traktowanie
matrycy silikalitu parami FeCl3 prowadzi³a do utworzenia centrów zdolnych katali-
zowaæ hydroksylacjê benzenu. Wprowadzenie do struktury silikalitu jonów ¿ela-
za(III) generowa³o ³adunek sieci na skutek podstawienia krzemu jonem ¿elaza(III).
Tym samym pojawia³y siê centra o charakterze kwasowym. Wydaje siê zatem, ¿e
nie kwestionuj¹c odpowiedzialnoœci centrów kwasowych za powstaj¹cy depozyt kok-
sowy i stopniow¹ dezaktywacjê katalizatora, obecnoœæ ³adunku sieci zeolitu warun-
kuje zakotwiczanie w matrycy zeolitowej aktywnych centrów ¿elaza. Ponadto, zgod-
nie z wynikami badañ Notte i in. [61], jak równie¿ Rungsirisakun i in. [27], centra
kwasowe s¹ niezbêdne jako miejsca adsorpcji reagentów. Trudno natomiast oczeki-
waæ bezpoœredniej korelacji pomiêdzy aktywnoœci¹ w reakcji utlenienia oraz liczb¹
lub moc¹ tych centrów.
Nowinska_folie.p65 252 2010-01-20, 22:04

2. UTLENIAJ¥CE ODWODORNIENIE LEKKICH PARAFIN
Sukces uk³adu N2O/Fe-ZSM-5, który w krótkim czasie znalaz³ zastosowanie

w przemys³owym procesie jednoetapowej produkcji fenolu, sta³ siê inspiracj¹ dla
poszukiwania dalszych mo¿liwoœci wykorzystania jego niezwyk³ych w³aœciwoœci
do katalizowania równie¿ innych, trudnych procesów utleniania. Do takich proce-
sów nale¿y utleniaj¹ca funkcjonalizacja lekkich parafin. Mo¿na by³o oczekiwaæ, ¿e
katalizator Fe-ZSM-5 bêdzie zdolny aktywowaæ krótkie alkany. £agodne utlenianie
etanu, propanu, a w szczególnoœci metanu do odpowiednich alkoholi, aldehydów
i kwasów otworzy³oby drogê prostej i czystej produkcji tych zwi¹zków. Sobolev
i in. [67] badaj¹c oddzia³ywanie metanu z tlenkiem diazotu w kuwecie pró¿niowej
stwierdzili, ¿e na powierzchni katalizatora Fe-ZSM-5, ju¿ w temperaturze pokojo-
wej tworzy siê metanol, który jest efektem utleniania metanu. Produkt mo¿na by³o
wyseparowaæ na drodze ekstrakcji. Badania podjête nad utlenianiem etanu i pro-
panu (w reaktorze przep³ywowym, w temperaturze od 573 do 723 K) wykaza³y, ¿e
w obecnoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5 alkany ulegaj¹ utlenieniu, lecz ich utleniaj¹ca
przemiana zachodzi odmiennie ni¿ ma to miejsce w przypadku benzenu. G³ównym
kierunkiem reakcji utleniania liniowych alkanów w obecnoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5
jest utleniaj¹ce odwodornienie do odpowiednich olefin [68], natomiast zwi¹zki tle-
nowe wystêpuj¹ w produktach reakcji w nieznacznych iloœciach. Zatem, jeœli przy-
j¹æ, ¿e zgodnie z sugestiami Panowa [9], w wyniku rozk³adu N2O na Fe-ZSM-5
tworzy siê tlen α, którego g³ówn¹ cech¹ jest zdolnoœæ wbudowywania siê do cz¹s-
teczki benzenu, to albo oddzia³uje on inaczej z wêglowodorami liniowymi, albo te¿
w reakcji bierze udzia³ inna forma tlenu, która równie¿ tworzy siê w wyniku roz-
k³adu N2O.
Wczeœniejsze badania nad rozk³adem tlenku diazotu w obecnoœci sta³ych kata-
lizatorów (redukowalnych tlenków metali przejœciowych, jak równie¿ tlenków nie-
redukowalnych) wykaza³y, ¿e N2O rozk³ada siê z wytworzeniem monoatomowego
tlenu O–. Lundsford i Aika [69, 70] w swoich pracach podkreœlali, ¿e tlen O– jest
niezbêdny w procesie utleniaj¹cego odwodornienia alkanów do alkenów, wi¹¿¹c
dwa atomy wodoru z wytworzeniem cz¹steczki wody. Zatem, istotnym etapem reak-
cji utleniania, które zachodz¹ z udzia³em tlenku diazotu (zarówno hydroksylacji
benzenu, jak i utleniania alkanów) jest rozk³ad N2O i utworzenie aktywnej formy
tlenu. Tlenek diazotu ulega rozk³adowi w obecnoœci sta³ych katalizatorów, wœród
których nale¿y wymieniæ metale [71] (naniesione na noœniki oraz beznoœnikowe),
tlenki metali przejœciowych, a tak¿e zeolity i inne uk³ady tlenkowe [72–74]. Jedn¹
z g³ównych form tlenu, który tworzy siê podczas rozk³adu tlenku diazotu, jest jono-
rodnik O– [69, 70]. Bior¹c pod uwagê odkrycie Panowa nale¿a³oby przyj¹æ, ¿e
w wyniku rozk³adu N2O, który zachodzi na kompleksach ¿elaza zlokalizowanych
w matrycy zeolitowej, tworz¹ siê przynajmniej dwie formy tlenu: omawiany w pop-
rzednim rozdziale tlen α, który jest monoatomowym tlenem posiadaj¹cym ³adunek
ujemny, oraz jonorodnik tlenowy O–. Ró¿nice pomiêdzy dwoma aktywnymi for-
mami tlenu (tlenem α oraz tlenem O–) sprowadzaj¹ siê przede wszystkim do ich
Nowinska_folie.p65 253 2010-01-20, 22:04

odmiennej reaktywnoœci w stosunku do ró¿nych reagentów. Tlen α ma zdolnoœæ do

wbudowywania siê do cz¹steczki organicznej z wytworzeniem grupy OH, podczas
gdy O– wi¹¿e atomy wodoru wyrwane z cz¹steczki organicznej, tworz¹c cz¹steczkê
wody i umo¿liwiaj¹c utworzenie podwójnego wi¹zania w cz¹steczce wêglowodoru.
Jest to ró¿nica istotna, ale nie jedyna. Aktywnoœæ w reakcji hydroksylacji benzenu
do fenolu, w obecnoœci tlenku diazotu jako utleniacza, obserwowano jedynie na
katalizatorach przygotowanych z wykorzystaniem matryc zeolitowych o okreœlonej
strukturze (Fe-ZSM-5, Fe-ZSM-11 oraz Fe-Beta [24–27, 43]). Inne matryce zeoli-
towe, jak równie¿ noœniki tlenkowe [26] nie stwarza³y warunków sprzyjaj¹cych gene-
rowaniu kompleksów ¿elaza zdolnych rozk³adaæ N2O z wytworzeniem α tlenu,
a wiêc aktywnych w reakcji hydroksylacji benzenu. Natomiast utleniaj¹ce odwo-
dornienie etanu i propanu zachodzi³o nie tylko w obecnoœci Fe-ZSM-5 (choæ kom-
pleksy wytworzone w matrycy MFI by³y zdecydowanie najbardziej aktywne), ale
równie¿ na innych zeolitach modyfikowanych kationami ¿elaza (Fe-mordenit i Fe-
fojazyt) [72]. Wprowadzenie jonów ¿elaza oraz tlenkowo podobnych ugrupowañ
wanadowych do matryc mezoporowatych tak¿e pozwala³o na utworzenie komplek-
sów zdolnych katalizowaæ utleniaj¹ce odwodornienie propanu do propenu
[73–75], jak równie¿ utleniaj¹ce odwodornienie etylobenzenu do styrenu [76],
w obecnoœci tlenku diazotu jako utleniacza. Z kolei próby zastosowania jako matrycy
neutralnego silikalitu lub amorficznego glinokrzemianu lub krzemionki nie dopro-
wadzi³y do wygenerowania kompleksów aktywnych w reakcji utleniaj¹cego odwo-
dornienia (Rys. 2).
Rysunek 2 Wp³yw struktury noœnika na aktywnoœæ kompleksów ¿elaza w reakcjach utleniaj¹cego

odwodornienia etanu i propanu
Figure 2. The activity of iron complexes, accommodated in matrices of different structure,
in oxidative dehydrogenation of ethane and propane
Nowinska_folie.p65 254 2010-01-20, 22:04

Badania nad utlenianiem alkanów o ró¿nej d³ugoœci ³añcucha (C1, C2 i C3),

w obecnoœci N2O/Fe-ZSM-5, wykaza³y, ¿e efekt katalityczny w znacznym stopniu
zale¿y od struktury utlenianego zwi¹zku. Metan w znikomym stopniu ulega³ prze-
mianom utleniaj¹cym w obecnoœci N2O/Fe-ZSM-5, w temperaturze do 723 K, pod-
czas gdy wydajnoœæ etenu, powstaj¹cego w wyniku utleniaj¹cego odwodornienia
etanu przekracza³a 25% w temp. 673 K, a jedynym produktem ubocznym by³ CO2
[72] (Rys. 3). Utleniaj¹ce odwodornienie propanu ma bardziej skomplikowany prze-
bieg. Oprócz produktu g³ównego, którym jest propen, otrzymywany zwykle z wydaj-
noœci¹ rzêdu 15%, znacz¹cy udzia³ maj¹ produkty krakingu oraz COx (Rys. 3). Pod-
czas utleniania propanu pojawiaj¹ siê równie¿, co prawda w niewielkich iloœciach,
zwi¹zki zawieraj¹ce tlen [72, 77]. Zatem istotny wp³yw na konwersjê reagenta oraz
na dystrybucjê produktów ma natura utlenianego zwi¹zku.
Rysunek 3. Wp³yw d³ugoœci ³añcucha utlenianego wêglowodoru na efekt utleniaj¹cego odwodornienia

(konwersjê wêglowodoru oraz dystrybucjê produktów)
Figure 3. Influence of hydrocarbons nature on their oxidative transformation
(oxidative conversion and products distribution)
Porównanie rozk³adu produktów uzyskanych w wyniku utleniaj¹cego odwo-

dornienia etanu i propanu, w obecnoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5, wskazuje, ¿e nie-
wielkie ró¿nice w budowie cz¹steczki etanu i propanu prowadz¹ do znacz¹cych
ró¿nic w produktach utleniania. Heracleous i in. [78] badaj¹c proces utleniaj¹cej
dehydrogenacji etanu i propanu na mieszanych uk³adach tlenkowych wykazali, ¿e
szybkoœæ procesu ODH dla propanu jest kilkakrotnie wy¿sza ni¿ dla etanu. Tê ró¿-
nicê w szybkoœci reakcji ODH cytowani autorzy czêœciowo t³umacz¹ ró¿nic¹ ener-
gii wi¹zañ C-H w obydwu wêglowodorach. Etan zawiera wodór zwi¹zany z pierw-
szorzêdowymi atomami wêgla, a energia wi¹zania C-H wynosi 420 kJ/mol, podczas
gdy propan posiada dodatkowo dwa s³absze wi¹zania C-H o energii 405 kJ/mol,
Nowinska_folie.p65 255 2010-01-20, 22:04

wynikaj¹ce z obecnoœci wêgla drugorzêdowego. Jednak¿e energie aktywacji dla pro-

cesów utleniania obydwu zwi¹zków nie ró¿ni¹ siê tak znacznie, aby mog³y one
w pe³ni t³umaczyæ obserwowane ró¿nice w szybkoœci utleniania. Zdaniem cytowa-
nych autorów, ró¿nice szybkoœci reakcji wynikaj¹ g³ównie z wy¿szej stabilnoœci
zwi¹zku przejœciowego, tworz¹cego siê podczas utleniania etanu, którym jest, jak
wskazuje analiza widm IR, uk³ad zawieraj¹cy grupê etoksy. Analogiczny zwi¹zek
przejœciowy, tworz¹cy siê podczas utleniania propanu, charakteryzuje siê ni¿sz¹
stabilnoœci¹, co mo¿e byæ przyczyn¹ ³atwiejszego rozrywania wi¹zañ C-C, a w kon-
sekwencji, w zale¿noœci od obecnych na powierzchni centrów aktywnych, mo¿e
prowadziæ do ca³kowitego spalania lub do krakingu. Za proces krakingu odpowie-
dzialne s¹ centra kwasowe Brønsteda, których koncentracja w zeolitach Fe-ZSM-5
jest zale¿na od parametrów matrycy zeolitowej (stosunek Si/Al), jak równie¿ od
iloœci wprowadzonego modyfikatora i od temperatury obróbki termicznej kataliza-
tora. Jak wykazano w pracy [79], konwersja propanu w obecnoœci katalizatora
Fe-ZSM-5 pra¿onego w 873 i 1173 K ró¿ni siê niewiele, natomiast znacz¹co zmie-
nia siê rozk³ad produktów (Rys. 4).
Rysunek 4. Efekt temperatury pra¿enia (873 i 1173 K) katalizatorów Fe-ZSM-5 na ich aktywnoœæ
i selektywnoœæ w reakcji ODH propanu
Figure 4. Effect of calcination temperature (873 and 1173 K) on activity and selectivity of Fe-ZSM-5 catalyst
for propane oxydehydrogenation
Ze wzrostem temperatury obróbki termicznej (873 i 1173 K) selektywnoœæ do

propenu roœnie kosztem produktów krakingu, natomiast udzia³ pozosta³ych produk-
tów (CO2 i zwi¹zków tlenowych) zmienia siê nieznacznie. Aktywnoœæ i szczególnie
selektywnoœæ do poszczególnych produktów zale¿y bardzo wyraŸnie od natury
matrycy [72], w której kompleksy ¿elaza s¹ generowane (Rys. 5 i 6). Znacz¹cy wp³yw
ma równie¿ struktura reagenta. Najwy¿sz¹ selektywnoœæ do olefiny notowano na
katalizatorze Fe-ZSM-5, przy czym utlenianie etanu prowadzi³o do otrzymania zna-
cz¹cych iloœci etenu na wszystkich stosowanych matrycach zeolitowych modyfiko-
Nowinska_folie.p65 256 2010-01-20, 22:04

wanych kationami ¿elaza (Fe-MFI, Fe-mordenit i Fe-Y) (Rys. 5), natomiast utlenia-
nie propanu w obecnoœci katalizatorów Fe-Y oraz Fe-mordenit powodowa³o g³ów-
nie ca³kowite spalanie (selektywnoœæ do CO2 wynosi³a odpowiednio 96 i 83%)
(Rys. 6). Selektywnoœæ do propenu na tych katalizatorach nie przekracza³a 3%.
Rysunek 5. Wp³yw matrycy zeolitowej na konwersjê etanu oraz selektywnoœæ do produktów utleniaj¹cego
odwodornienia, w obecnoœci katalizatorów Fe-matryca zeolitowa
Figure 5. Ethane conversion and selectivity towards different ODH products over iron modified zeolites
of different structure
Rysunekk 6. Wp³yw matrycy zeolitowej na konwersjê propanu oraz selekywnoœæ do produktów utleniaj¹cego
odwodornienia w obecnoœci katalizatorów Fe-zeolit
Figure 6. Propane conversionand selectivity towards different ODH products over iron modified zeolites of
different structure
Nowinska_folie.p65 257 2010-01-20, 22:04

Podobnie jak w punkcie 1.2, w którym omawiana by³a reakcja hydroksylacji

benzenu, równie¿ w reakcji utleniaj¹cego odwodornienia, zachodz¹cej z udzia³em
tlenku diazotu, wa¿n¹ rolê odgrywa rozk³ad N2O oraz wytworzenie aktywnego tlenu.
Utleniane zwi¹zki organiczne: benzen lub wêglowodory parafinowe, odmiennie
oddzia³uj¹ z aktywnym tlenem adsorbowanym na centrum zawieraj¹cym ¿elazo.
W procesie hydroksylacji benzenu, w obecnoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5, ca³kowite
utlenianie zachodzi w niewielkim stopniu (selektywnoœæ do fenolu jest bliska 100%,
a selektywnoœæ do CO2 jest bardzo niska), co wskazuje, ¿e benzen nie jest dobrym
reduktorem tlenku diazotu, a reakcj¹ dominuj¹c¹ jest wbudowywanie tlenu do cz¹s-
teczki organicznej. Zatem proces rozk³adu N2O mo¿na rozwa¿aæ jako praktycznie
niezale¿ny od ciœnienia parcjalnego reagenta organicznego. Natomiast, jeœli roz-
k³ad N2O zachodzi w obecnoœci propanu oraz tworz¹cego siê propenu, to obydwa te
reagenty mog¹ redukowaæ tlenek diazotu z wytworzeniem CO lub CO2 i wody. Two-
rz¹cy siê tlenek wêgla mo¿e dzia³aæ równie¿ jak reduktor tlenku diazotu. Zatem
rozk³ad N2O w tych warunkach zachodziæ mo¿e jako proces rozk³adu lub redukcji.
Wykazano, ¿e obydwa te procesy zachodz¹ na ró¿nych centrach aktywnych. Pérez-
Ramírez i in. [58] stwierdzili, ¿e izolowane kompleksy ¿elaza stanowi¹ centra odpo-
wiedzialne za redukcjê N2O z udzia³em propanu lub CO, natomiast rozk³ad tlenku
diazotu zachodzi g³ównie na wiêkszych klasterach typu oligomerów. Ci sami auto-
rzy [80–83] badaj¹c formy adsorbowanego tlenu generowane na katalizatorze
Fe-MFI, stosowanym do redukcji tlenku diazotu obecnego w gazach przemys³o-
wych, wykazali, ¿e w wyniku rozk³adu N2O najpierw tworzy siê aktywna, monoato-
mowa forma tlenu, adsorbowana na centrum aktywnym (oznaczanym w reakcjach
10–17 jako *), która ³atwo reaguje z reduktorami organicznymi (propanem lub meta-
nem) wytwarzaj¹c CO2 i wodê.
N2O + * → N2 + O* (10)
CH4 + 4O* → CO2 + 2H2O + 4* (11)
Natomiast reakcja rozk³adu N2O opisywana jest równaniami 10 i 12 lub 10 i 13
N2O + * → N2 + O* (12)
O* + N2O → O2 + N2 +* (13)
O* + O* → O2 + 2* (14)
Rozwa¿aj¹c skutki desorpcji tlenu, która nastêpuje jako efekt dimeryzacji dwóch
atomów tlenu, adsorbowanych na ró¿nych miejscach aktywnych (zgodnie z reakcj¹
13) postulowano, ¿e etapem limituj¹cym szybkoœæ procesu rozk³adu jest desorpcja
tlenu z powierzchni katalizatora, a nie dysocjacja tlenku diazotu (reakcja 10). Stwier-
dzono ponadto, ¿e zgodnie z wynikami badañ eksperymentalnych, desorpcja tlenu
Nowinska_folie.p65 258 2010-01-20, 22:04

w procesie rozk³adu N2O zachodzi wed³ug dwóch ró¿nych mechanizmów opisuj¹-

cych szybkie lub powolne usuwanie tlenu z powierzchni. Analizuj¹c reakcje (10)
i (12) oraz (10) i (13) mo¿na przyj¹æ, ¿e desorpcja mo¿e zachodziæ wg mechanizmu
Eleya-Rideala (reakcja 12) i powinna to byæ reakcja szybka, albo wg Langmuira-
Hinshelwooda (reakcja 13) i wtedy by³by to proces wolniejszy. Pirngruber i in. [84]
w oparciu o wyniki w³asnych badañ, a tak¿e odnosz¹c siê do pracy Mula i in. [85]
wykazali, ¿e zarówno szybka, jak i wolna desorpcja tlenu zachodzi zgodnie z reak-
cj¹ (13). Powolna desorpcja tlenu jest efektem dimeryzacji tlenu monoatomowego, która
jest poprzedzona migracj¹ tlenu z odleg³ych centrów adsorpcji. Natomiast szybka
desorpcja tlenu jest wynikiem rekombinacji dwóch atomów tlenu adsorbowanych
w bezpoœrednim s¹siedztwie. Kondratenko i Pérez-Ramírez [86] badaj¹c czas ¿ycia
aktywnego tlenu adsorbowanego na powierzchni Fe-ZSM-5 stwierdzili, ¿e konwer-
sja propanu wprowadzanego na powierzchniê Fe-ZSM-5 zmodyfikowan¹ wczeœ-
niej tlenkiem diazotu obni¿a siê w miarê opóŸniania impulsu propanu w stosunku
do czasu wprowadzenia N2O. Wynik ten wskazuje, ¿e w efekcie wprowadzenia N2O
na powierzchniê, na centrach aktywnych tworzy siê aktywny tlen, który jest zdolny
reagowaæ z wprowadzonym propanem, utleniaj¹c go do propenu lub dalej do tlen-
ków wêgla. Pod nieobecnoœæ wêglowodoru, aktywny monoatomowy tlen oddzia³uje
z s¹siednim monoatomowym tlenem, tworz¹c nieaktywny tlen cz¹steczkowy, który
ulega desorpcji, zgodnie z reakcj¹ 13.
Badania charakteru oddzia³ywañ N2O z powierzchni¹ katalizatora Fe-ZSM-5,
prowadzone przez Bulusheva i in. [87] za pomoc¹ spektroskopii w podczerwieni,
wykaza³y, ¿e wœród produktów rozk³adu N2O, obecny jest równie¿ tlenek azotu NO,
co sugeruje, ¿e mo¿liwa jest tak¿e inna droga reakcji rozk³adu tlenku diazotu. Cyto-
wani autorzy proponuj¹ nastêpuj¹ce reakcje, jako prawdopodobn¹ drogê rozk³adu
N2O, z poœrednim tworzeniem tlenku azotu NO:
N2O ↔ N2Oads. (odwracalna adsorpcja) szybkoœæ procesu
N2O + * → N2 + Oads szybki (14)
N2O + * → [NO] + 0,5N2 wolny (15)
[NO] + 2O* → [NO] + O2 + 2* umiarkowanie szybki (16)
2O* → O2 + 2* wolny (17)
Adsorpcja tlenku diazotu i jego kolejny, szybki rozk³ad, któremu towarzyszy

adsorpcja monoatomowego tlenu, zachodzi na centrach aktywnych zawieraj¹cych
jony ¿elaza(II). Autorzy sugeruj¹, ¿e tworzenie NO (zgodnie z reakcj¹ 15) ma miejsce
równie¿ na centrach zawieraj¹cych jony ¿elaza, ale s¹ to inne centra ni¿ te odpowie-
dzialne za adsorpcjê i rozk³ad tlenku diazotu. Wnioski takie zosta³y wyci¹gniête na
podstawie badañ adsorpcji NO na katalizatorze Fe-ZSM-5, którego powierzchnia
Nowinska_folie.p65 259 2010-01-20, 22:04

zosta³a wczeœniej pokryta adsorbowanym tlenem. Wczeœniejsze badania Péreza-

Ramíreza i in. [85, 88] wykaza³y, ¿e niewielka iloœæ NO katalizuje rozk³ad N2O.
Katalityczny efekt obecnoœci NO wystêpuje g³ównie na katalizatorach zawieraj¹-
cych oligomeryczne kompleksy ¿elaza. Taki katalizator pozwala na utworzenie adsor-
bowanego tlenu oraz NO w bezpoœrednim s¹siedztwie, co stwarza warunki dla zacho-
dzenia reakcji (16).
Katalizatory zawieraj¹ce kationy ¿elaza w matrycy zeolitowej i stosowane
w reakcji utleniaj¹cego odwodornienia lekkich alkanów wykazywa³y spadek aktyw-
noœci z czasem reakcji [89, 90]. Powodem dezaktywacji jest pokrywanie centrów
aktywnych depozytem wêglowym. Tworzenie depozytu wêglowego zachodzi na pro-
tonowych centrach kwasowych, których obecnoœæ na katalizatorach Fe-ZSM-5 by³a
wykazywana w szeregu prac [68, 90]. Usuwanie depozytu wêglowego poprzez wypa-
lanie koksu nie prowadzi³o do pe³nej regeneracji katalizatora, który u¿yty w kolej-
nych procesach znacznie szybciej ulega³ ponownej dezaktywacji. Proces regenera-
cji nie powodowa³ zmian matrycy zeolitowej, natomiast prowadzi³ do redystrybucji
kationów ¿elaza. Przed³u¿ona obróbka termiczna oraz kontakt z par¹ wodn¹, two-
rz¹c¹ siê w wyniku wypalania koksu, powodowa³y migracjê kationów ¿elaza i wzrost
wielkoœci klasterów, prowadz¹c nawet do tworzenia uk³adów tlenkowych, co powo-
dowa³o zmniejszenie liczby centrów aktywnych i nieodwracalne obni¿enie aktyw-
noœci.
Przedstawione opinie wskazuj¹, ¿e mimo wielu badañ i obszernej literatury
naukowej, brak jest jednoznacznego i nie budz¹cego w¹tpliwoœci opisu mechanizmu
reakcji utleniaj¹cego odwodornienia alkanów, zachodz¹cej na katalizatorze Fe-ZSM-5
w obecnoœci N2O.
3. EPOKSYDACJA PROPENU
Epoksytlenki s¹ cyklicznymi eterami, zawieraj¹cymi trójcz³onowy, silnie naprê-

¿ony pierœcieñ, wysoce niestabilny energetycznie. Tlenki organiczne s¹ wa¿nymi
pó³produktami, stosowanymi jako monomery dla procesów polimeryzacji, jak rów-
nie¿ w produkcji ¿ywic epoksydowych. Tlenek etylenu (EO, oksiran) oraz tlenek
propylenu (PO, metylooksiran) s¹ surowcami do produkcji odpowiednich glikoli.
Epoksytlenki s³u¿¹ tak¿e do wytwarzania detergentów oraz rozpuszczalników
organicznych (dioksan), a tak¿e s¹ stosowane jako œrodki dezynfekuj¹ce sprzêt
medyczny. Ponadto warto wspomnieæ, ¿e PO jest reagentem wyjœciowym w proce-
sie wytwarzania poliuretanów, które g³ównie w postaci pianek poliuretanowych znaj-
duj¹ zastosowanie w przemyœle meblarskim oraz samochodowym.
Pomimo olbrzymiego zapotrzebowania na epoksytlenki, znaczna ich iloœæ jest
wci¹¿ jeszcze produkowana metod¹ chlorhydrynow¹, trudn¹ do akceptowania ze
wzglêdu na znaczn¹ iloœæ wytwarzanych odpadów (Schemat 9). Produkcjê tlenku
etylenu zmodernizowano przez zastosowanie sta³ego katalizatora srebrowego jesz-
cze w pierwszej po³owie ubieg³ego wieku (1936 rok), jednak¿e katalizator Ag/Al2O3,
Nowinska_folie.p65 260 2010-01-20, 22:04

zastosowany w utlenianiu propenu do tlenku propylenu, nie okaza³ siê wystarcza-

j¹co aktywny.
Schemat 9. Otrzymywanie tlenku propylenu metod¹ chlorhydrynow¹

Scheme 9. Propylene oxide production by chlorhydrine method
Czyste technologie produkcji PO, oparte na wykorzystaniu wody utlenionej,

rozwijane s¹ w dwóch kierunkach. Pierwszy polega na utlenianiu propenu nadtlen-
kiem wodoru w fazie ciek³ej, w obecnoœci tytanosilikalitu. Drugi kierunek bazuje na
wykorzystaniu wody utlenionej produkowanej in situ, w uk³adzie heterogenicznym
zawieraj¹cym reagenty gazowe (wodór i tlen oraz propen), w obecnoœci sta³ych kata-
lizatorów, którymi s¹ metale szlachetne naniesione na noœniki. Tworzenie wody utle-
nionej in situ zachodzi z równoczesnym utlenianiem propenu do epoksydu. Techno-
logie te zosta³y opracowane w ci¹gu ostatnich 20 lat, a uruchomienie produkcji prze-
mys³owej spodziewane jest w latach 2008–2010.
Zastosowanie wody utlenionej jako utleniacza zrewolucjonizowa³o technolo-
giê produkcji tlenku propylenu. Jednak¿e synteza in situ wody utlenionej z tlenu
i wodoru stwarza realne zagro¿enie eksplozj¹, st¹d kontynuowane s¹ poszukiwania
innej, czystej technologii produkcji tlenku propylenu.
Nowy kierunek badañ nad syntez¹ epoksytlenków, szczególnie tlenku propy-
lenu, rozwin¹³ siê w oparciu o wykorzystanie redoksowych sit molekularnych jako
katalizatorów utleniania olefin z zastosowaniem tlenku diazotu jako utleniacza. Jed-
nak¿e wysoka kwasowoœæ katalizatora Fe-MFI, znanego ze swej aktywnoœci w obec-
noœci tlenku diazotu, nie pozwala³a na jego skuteczne wykorzystanie w epoksydacji
propenu, z uwagi na ³atwoœæ izomeryzacji produktu (PO) w obecnoœci centrów kwa-
sowych [91]. St¹d g³ównymi produktami reakcji utleniania propenu w obecnoœci
uk³adu N2O/Fe-MFI by³y aldehyd propionowy, alkohol allylowy i aceton, a tak¿e
produkty dalszego utleniania, takie jak kwas propionowy i akroleina. Korzystn¹
modyfikacj¹ uk³adu Fe-MFI by³o dotowanie katalizatora chlorkiem potasu, co pod-
wy¿sza³o znacz¹co selektywnoœæ do PO, wp³ywaj¹c nieznacznie na konwersjê pro-
penu. Wp³yw stosowanego modyfikatora t³umaczono nie tylko obni¿eniem kwaso-
woœci katalizatora, ale tak¿e zmian¹ dystrybucji ¿elaza w uk³adzie oraz stabilizuj¹-
cym wp³ywem metali alkalicznych na strukturê aktywnego kompleksu.
Duma i Hönicke wykazali [7], ¿e skutecznym katalizatorem epoksydacji pro-
penu w obecnoœci tlenku diazotu jako utleniacza jest uk³ad zawieraj¹cy kationy ¿elaza
Nowinska_folie.p65 261 2010-01-20, 22:04

osadzone na krzemionce. Cytowani autorzy sugeruj¹, ¿e transformacja grupy winy-

lowej, prowadz¹ca do utworzenia pierœcienia epoksydowego, wymaga obecnoœci
s³abo elektrofilowych form tlenu. Takie w³aœnie formy adsorbowanego tlenu tworz¹
siê w wyniku oddzia³ywania N2O z powierzchni¹ katalizatora. Zgodnie z sugestiami
Dumy i Hönicke [7], w reakcji utleniania propenu utleniacz N2O powinien byæ adsor-
bowany na centrum aktywnym (poprzez atom azotu) nie ulegaj¹c dysocjacji (Sche-
mat 10).
Schemat 10. Utlenianie propenu do tlenku propylenu jako efekt oddzia³ywania propenu z tlenkiem diazotu
adsorbowanym na katalizatorze poprzez atom azotu [7]
Scheme 10. Propene to propylene oxide oxidation as a result of interaction of propene with N2O,
weakly adsorbed on catalyst [7]
Sugestie autorów oparte s¹ na za³o¿eniu, ¿e reaktywny tlen adsorbowany na

centrach zawieraj¹cych ¿elazo powoduje agresywne utlenianie reagenta. Natomiast
spolaryzowana cz¹steczka adsorbowanego N2O reaguj¹c z propenem z fazy gazo-
wej (wg mechanizmu Eleya–Readela) prowadzi do wytworzenia epoksy grupy, zgod-
nie z proponowanym przez autorów schematem (Schemat 11).
Schemat 11 Wp³yw ró¿nych form tlenu adsorbowanego na powierzchni katalizatora na kierunki utleniaj¹cego
przetwarzania propenu
Scheme 11 Effect of different oxygen species generated over catalyst surface on oxidative transformation of
propene
Nowinska_folie.p65 262 2010-01-20, 22:04

Autorzy [7] podkreœlaj¹, ¿e w szeregu tlenkowych po³¹czeñ metali przejœcio-

wych, przedstawionym w pracy [92], kationy ¿elaza nale¿¹ do najmniej aktywnych
w rozk³adzie tlenku diazotu, co ich zdaniem sprzyja ³agodnemu utlenianiu propenu.
Równie¿ w omawianych wczeœniej reakcjach (hydroksylacji benzenu i utleniaj¹-
cego odwodornienia lekkich parafin) zaobserwowano odwrotn¹ korelacjê pomiê-
dzy aktywnoœci¹ w reakcjach ³agodnego utleniania oraz aktywnoœci¹ w rozk³adzie
tlenku diazotu [55, 56].
Zhang i in. [91] wykazali, ¿e centra ¿elaza, aktywne w reakcji epoksydacji,
lokowane s¹ wewn¹trz porów katalizatora. Zatem œrednica porów znacz¹co wp³ywa
na aktywnoœæ katalizatorów. Zbyt w¹skie pory, zamykane s¹ sk³adnikami aktyw-
nymi lub przynajmniej utrudniaj¹ dyfuzjê, natomiast zbyt szerokie nie pozwalaj¹ na
wystarczaj¹cy kontakt reagentów z centrami aktywnymi. Najkorzystniej na aktyw-
noœæ katalizatora powinny wp³ywaæ pory œredniej wielkoœci, jednak autorzy nie defi-
niuj¹ bli¿ej rozmiarów.
Czysto krzemionkowe mezoporowate sita molekularne typu MCM-41 lub SBA-15
[91, 93, 94], które charakteryzuj¹ siê nisk¹ kwasowoœci¹ oraz mo¿liwoœci¹ regulo-
wania œrednicy porów poprzez stosowanie odpowiednich templatów, zosta³y u¿yte
jako matryce dla przygotowania katalizatorów epoksydacji propenu. Zhang i in. [91]
stwierdzili, ¿e zarówno Fe-ZSM-5, jak i Fe-MCM-41 katalizuj¹ g³ównie allylowe
utlenianie propenu do akroleiny i alkoholu allylowego i dopiero modyfikacja pró-
bek chlorkiem potasu przesunê³a reakcjê w kierunku tworzenia tlenku propylenu.
Autorzy podkreœlaj¹ wp³yw dyspersji jonów ¿elaza na konwersjê propenu. Uk³ady
zawieraj¹ce mononuklearne kompleksy ¿elaza wykazuj¹ wy¿sz¹ aktywnoœæ utle-
niaj¹c¹ ni¿ te, w których wytworzy³y siê klastery tlenkowopodobne. Aktywnoœæ
wszystkich badanych uk³adów wyraŸnie wzrasta³a po modyfikacji kationami metali
alkalicznych [91, 93–95]. Kationy metali alkalicznych zdecydowanie wp³ywaj¹ na
przebieg procesu utleniania propenu, ograniczaj¹c utlenianie allilowe i zwiêkszaj¹c
udzia³ PO w produktach, nawet do blisko 80%. Autorzy szeregu prac podkreœlaj¹,
¿e modyfikacja uk³adu zawieraj¹cego kationy ¿elaza na matrycach krzemionkowych
sit molekularnych (równie¿ krzemionki amorficznej) kationami metali alkalicznych
jest niezbêdna do wygenerowania aktywnoœci w reakcji epoksydacji. Wp³yw katio-
nów alkalicznych jest niew¹tpliwy, jednak Thömmes i in. [96, 97] wykazali na pod-
stawie badañ kinetycznych, ¿e w pierwszym etapie utleniania propenu dominuje
utlenianie winylowe, prowadz¹ce do utworzenia PO. Produkty uboczne, takie jak
aldehyd propionowy i aceton, s¹ wynikiem izomeryzacji utworzonego PO, nato-
miast alkohol allylowy i akroleina tworz¹ siê w wyniku dalszych jego przemian.
Zatem rola modyfikatora alkalicznego sprowadza³aby siê do ograniczenia procesu
izomeryzacji. Równie¿ efektem dalszych przemian pierwotnego produktu, czyli PO,
jest tworzenie zwi¹zków o wy¿szej masie cz¹steczkowej, które s¹ prekursorami depo-
zytu wêglowego. Depozyt wêglowy jest odpowiedzialny za spadek aktywnoœci
w czasie reakcji.
Nowinska_folie.p65 263 2010-01-20, 22:04

Rozwa¿aj¹c rezultaty modyfikacji ró¿nymi kationami alkalicznymi stwierdzono,

¿e istotny wp³yw na aktywnoœæ katalityczn¹ ma wielkoœæ promienia jonowego
kationu (najkorzystniejszy efekt obserwowano wprowadzaj¹c kationy Na, K i Rb
[98]). Nie bez znaczenia jest równie¿ anion towarzysz¹cy wprowadzanemu katio-
nowi alkalicznemu. Wprowadzenie chlorków [91, 93] i siarczanów [98] w znacz¹cy
sposób podwy¿sza³o zarówno konwersjê propenu, jak i selektywnoœæ do PO. Stoso-
wanie innych ni¿ chlorkowe anionów chlorowcowych (bromki, fluorki, jodki [93])
powodowa³o wrêcz obni¿enie iloœci wytwarzanego PO. Równie¿ modyfikacja octa-
nami, azotanami lub wêglanami metali alkalicznych prowadzi³a do wzrostu selek-
tywnoœci w kierunku PO, natomiast konwersja propenu nie zmienia³a siê lub nawet
spada³a, w porównaniu do niemodyfikowanego Fe-SBA-15 [93].
Horváth i in. [99], oprócz katalizatorów zawieraj¹cych kationy ¿elaza na ró¿-
nych matrycach krzemionkowych, testowali tak¿e katalityczn¹ aktywnoœæ kationów
innych metali przejœciowych, takich jak Co, Ni, a tak¿e Cu i Au. Stwierdzili oni, ¿e
jedynie katalizatory zawieraj¹ce ¿elazo, kobalt i nikiel zdolne s¹ utleniaæ propen do
PO. Kationy miedziowe w matrycy krzemionkowej katalizowa³y wy³¹cznie ca³ko-
wite spalanie, podczas gdy z³oto naniesione na noœnik krzemionkowy nie wykazy-
wa³o aktywnoœci utleniaj¹cej w obecnoœci N2O jako utleniacza.
Held i Florczak [100] w roli katalizatorów utleniania propenu do PO w obec-
noœci N2O zastosowali zwi¹zki wanadu, immobilizowane w kana³ach krzemionko-
wych sit mezoporowatych. Tlenkowe kompleksy wanadu, osadzone na tlenku glinu,
by³y pierwszymi katalizatorami zastosowanymi w reakcji heterogenicznego utle-
niania benzenu do fenolu tlenkiem diazotu przez Iwamoto i in. [4]. Katalizatory
wanadowe osadzone na ró¿nych matrycach krzemionkowych, VOx/SBA-3(MCM-41,
SiO2), wykazywa³y wy¿sz¹ konwersjê propenu jak równie¿ wy¿sz¹ selektywnoœæ do
PO, w porównaniu do katalizatorów zawieraj¹cych kompleksy ¿elaza na matrycach
krzemionkowych. Cytowani autorzy stwierdzili ponadto, ¿e mieszane uk³ady zawie-
raj¹ce kationy ¿elaza i wanadu pozwalaj¹ uzyskaæ wyraŸnie wy¿sz¹ wydajnoœæ PO.
Widma EPR mieszanych uk³adów wskazuj¹ na oddzia³ywanie pomiêdzy modyfika-
torami, brak jednak na razie wyjaœnienia, na czym to oddzia³ywanie polega. Zna-
cz¹cy wp³yw na aktywnoœæ katalizatorów wanadowych ma charakter stosowanego
prekursora wanadowego. Podobnie jak podczas modyfikacji uk³adów FeOx/(SBA-15
lub SiO2) kationami metali alkalicznych, obecnoœæ anionu siarczanowego podwy¿-
sza³a aktywnoœæ. Yang i in. [94] sugeruj¹, ¿e zarówno kationy metali alkalicznych
(w szczególnoœci Rb, K i Cs), jak i niektóre aniony (chlorkowy i siarczanowy) korzyst-
nie wp³ywaj¹ na dystrybucjê jonów ¿elaza. Ponadto jony alkaliczne modyfikuj¹ kwa-
sowoœæ uk³adu, ograniczaj¹c dalsze przemiany tlenku propylenu.
Nowinska_folie.p65 264 2010-01-20, 22:04

PODSUMOWANIE
W przedstawionej pracy zaprezentowano ró¿ne kierunki badañ nad zastosowa-

niem uk³adu N2O–sita molekularne modyfikowane metalami przejœciowymi, w szcze-
gólnoœci N2O/Fe-ZSM-5, w wa¿nych procesach utleniania wêglowodorów. Odkry-
cie wyj¹tkowych w³aœciwoœci uk³adu N2O/Fe-ZSM-5 pozwoli³o na opracowanie jed-
nej z najczystszych technologii produkcji fenolu, opartej na bezpoœrednim utlenia-
niu benzenu. Proces technologiczny zosta³ wdro¿ony w czasie krótszym ni¿ 20 lat,
licz¹c od pierwszych doniesieñ literaturowych. Jednak¿e mechanizm tego procesu
oraz rola poszczególnych sk³adników uk³adu, w poszczególnych etapach reakcji
utleniania, wci¹¿ budz¹ w¹tpliwoœci i stymuluj¹ dalsze badania. Podejmowane s¹
tak¿e, z dobrym skutkiem, próby zastosowania wspomnianego uk³adu N2O/Fe-ZSM-5
w reakcji utleniaj¹cego odwodornienia lekkich parafin do odpowiednich olefin. Jed-
nak¿e ten proces daleki jest jeszcze od przemys³owych rozwi¹zañ. Badania nad ODH
lekkich parafin na uk³adzie Fe-ZSM-5 doprowadzi³y do zaproponowania opisu struk-
tur powierzchniowych kompleksów ¿elaza oraz do wyjaœnienia ich roli w procesie
utleniaj¹cego odwodornienia wêglowodorów. W pracy przedstawiono tak¿e bada-
nia nad wp³ywem kinetyki rozk³adu N2O na mo¿liwoœæ uczestniczenia powstaj¹-
cego tlenku w procesach utleniania. Redoksowe sita molekularne zawieraj¹ce jony
metali przejœciowych wykazuj¹ równie¿ aktywnoœæ w reakcji utleniania propenu do
epoksy tlenku propylenu. Matryce mezoporowate modyfikowane kationami ¿elaza,
wanadu, a tak¿e mieszane uk³ady wanadowo-¿elazowe, wraz z tlenkiem diazotu
w roli utleniacza, pozwala³y uzyskaæ wydajnoœæ tlenku propylenu blisk¹ 10%.
W pracy przedstawiono trzy grupy procesów utleniania, które zachodz¹ w obec-
noœci redoksowych sit molekularnych stosowanych wraz z tlenkiem diazotu pe³ni¹-
cym rolê utleniacza.
PODZIÊKOWANIE
Praca finansowana czêœciowo w ramach projektów: Grant Nr N N204 246335

oraz Grant Nr N N204 272533.
PIŒMIENNICTWO CYTOWANE
[1] G. Centi, F. Cavani, F. Trifirò, Selective Oxidation by Heterogeneous Catalysis, Kluver Academic,
New York, 2001.
[2] R. Raja, G. Sankar, J.M. Thomas, J. Amer. Chem. Sci., 1999, 121, 11926.
[3] R.F. Parton, F. Thibault-Starzyk, R.A. Reynders, P.J. Grobet, P.A. Jacobs, C.P. Bezoukhanova,
W. Sun, Y. Wu, J. Mol. Catal., 1995, 97, 183.
[4] M. Iwamoto, K. Matsukami, S. Kagawa, J. Phys. Chem., 1983, 87, 903.
[5] G.I. Panov, CATTECH, 2000, 4, 18.
[6] M.A. Baòares, Catal. Today,1999, 51, 319.
Nowinska_folie.p65 265 2010-01-20, 22:04

[7] V. Duma, D. Hönicke, J. Catal., 2000, 191, 93.

[8] T. Tatsumi, K. Yuasa, H. Tominaga, J. Chem. Soc., Chem. Commun., 1992, 1446.
[9] G.I. Panov, G.A, Scheveleva, A.S. Kharitonov, V.N. Romannikov, L.A. Vostrikowa, Appl. Catal. A:
General, 1992, 82, 31.
[10] V.N. Parmon, G.I. Panov, A. Uriatre, A.S. Noskov, Catal. Today, 2005, 100, 115.
[11] Y. Ono, K. Tohmori, S. Suzuki, K. Nakashiro, E. Suzuki, Stud. Surf. Sci. Catal., 1988, 41, 75.
[12] P.J. Tirel, M.H. Gubelmann, J.M. Popa, Extended abstract for the „9th International Zeolite Con-
ference”, Montreal, Kanada, 5–10 czerwca 1992.
[13] C.R. Coan, A.D. King, Jr., J. Amer. Chem. Sci., 1971, 93, 1857.
[14] M. Häfefele, A. Reitzmann, D. Roppelt, G. Emig, Appl. Catal. A: General, 1997, 150, 153.
[15] M. Häfele, A. Reitzmann, D. Roppelt, G. Emig, Petrochemie, 1996, 112, 512.
[16] T.M. Miller, V.H. Grassian, Catal. Lett., 1997, 46, 213.
[17] W. Piskorz, F. Zasada, P. Stelmachowski, A. Kotarba, Z. Sojka, Catal. Today, 2008, 137, 418.
[18] B.R. Wood, J.A. Reimer, A.T. Bell, J. Catal., 2002, 209, 151.
[19] A. Heyden, B, Peters, A.T. Bell, F.J. Keil, J. Phys. Chem. B, 2005, 109, 1857.
[20] R. Burch, C. Howitt, Appl. Catal. A: General, 1993, 103, 135.
[21] L.M. Kustov, A.L. Tarasov, V.I. Bogdan, A.A. Tyrlov, J.W. Fulmer, Catal. Today, 2000, 61, 123.
[22] J.L. Motz, H. Heinichen, W.F. Hölderich, J. Mol. Catal. A: Chemical, 1998, 136, 175.
[23] V.I. Sobolev, A.S. Kharitonov, Ye. A. Paukshstis, G.I. Panov, J. Mol. Catal., 1993, 84, 117.
[24] L.V. Pirutko, K.A. Dubkov, L.P. Solovyeva, G.I. Panov, React. Kinet. Catal. Lett., 1996, 58, 105.
[25] B. Wichterlová, B. Dìdeèek, Z. Sobalik, Catalysis by Unique Metal Ion Structure in Solid Matri-
ces – From Science to Application, G. Centi, B. Wichterlová, A.T. Bell Eds, Kluwer, Dordrecht
2001, 31.
[26] V. Zholobenko, Mendeleev Commun., 1993, 28.
[27] R. Rungsirisakun, B. Jansang, P. Pantu, J. Limtrakul, J. Mol. Structure, 2005, 733, 239.
[28] E.V. Starokon, K.A. Dubkov, L.V. Pirutko, G. I.Panov, Topics Catal., 2003, 23, 137.
[29] K.A. Dubkov, N.S. Ovanesyan, A.A. Shteinman, E.V. Starokon, G.I. Panov, J. Catal., 2002, 207,
341.
[30] P. Marturano, L. Drozdová, A. Kogelbauer, R. Prins, J. Catal., 2000, 192, 236.
[31] B.J. Wallar, J.D. Lipscomb, Chem. Rev., 1996, 96, 2625.
[32] G.I. Panov, A.K. Uriatre, M.A. Rodkin, V.I. Sobolev, Catal. Today, 1998, 42, 365.
[33] A. Ribera, I.W.C.E. Arends, S. De Vries, J. Pérez-Ramírez, R.A. Sheldon, J. Catal., 2000, 195, 287.
[34] I. Yuranov, D.A. Bulushev, A. Renken, L. Kiwi-Minsker, J. Catal., 2004, 227, 138.
[35] J.A. Ryder, A.K. Chakraborty, A.T. Bell, J. Catal., 2003, 220, 84.
[36] J.A. Ryder, A.K. Chakraborty, A.T. Bell, J. Phys. Chem. B, 2002, 106, 7059.
[37] E.J.M. Hensen, Q. Zhu, R.A.J. Janssen, P.C.M.M. Magusin, P.J. Kooyman, R.A. Van Santen,
J. Catal., 2005, 233, 123.
[38] E.J.M. Hensen, Q. Zhu, R.A. Van Santen, J. Catal., 2005, 233, 136.
[39] P.K. Roy, R. Prins, G.D. Pirngruber, Appl. Catal. B: Environmental, 2008, 80, 226.
[40] G.D. Pirngruber, J.-D. Grunwaldt, P.K. Roy, J.A. van Bokhoven, O. Safonova, P. Glatzel, Catal.
Today, 2007, 126, 127.
[41] L. Kiwi-Minsker, D.A. Bulushev, A. Renken, J. Catal., 2003, 219, 273.
[42] G.D. Pirngruber, P.K. Roy, R. Prins, J. Catal., 2007, 246, 147.
[43] B. Wichterlová, Z. Sobalik, J. Dìdeèek, Appl. Catal. B: Environmental, 2003, 41, 97.
[44] P.K. Roy, G.D. Pirngruber, J. Catal., 2004, 227, 164.
[45] H.-Y. Chen, El-M. El-Malki, X. Wang, R.A. van Santen, W.M.H. Sachtler, J. Mol. Catal. A: Chemi-
cal, 2000, 162, 159.
[46] P. Kubánek, B. Wichterlová, Z. Sobalik, J. Catal., 2002, 211, 109.
Nowinska_folie.p65 266 2010-01-20, 22:04

[47] A. W¹c³aw-Held, K. Nowiñska, Stud. Surf. Sci. Catal., 2005, 158, 877.
[48] E. Berrier, O. Ovsister, E.V. Kondratenko, M. Schwidder, W. Grünert, A. Brückner, J. Catal., 2007,
249, 67.
[49] B. Wichterlová, J. Dìdeèek, Z. Sobalik, Proceedings of the 12th International Zeolite Confe
rence, 1999, vol. II, Mater. Res. Soc. Warrendalle. PA, 941.
[50] S. Kowalak, K. Nowiñska, M. Œwiêcicka, M. Sopa, A. Jankowska, G. Emig, E. Klemm, A. Reitz-
mann, Proceedings of the 12th International Zeolite Conference, Baltimore, 1999, 2847.
[51] S. Perathoner, F. Pino, G. Centi, G. Giordano, A. Katovic, J.B. Nagy, Topics Catal., 2003, 23, 125.
[52] N. Hansen, A. Heyden, A.T. Bell, F.J. Keil, J. Catal., 2007, 248, 213.
[53] N. Hansen, A. Heyden, A.T. Bell, F.J. Keil, J. Phys. Chem. C, 2007, 111, 2092.
[54] A. Heyden, N. Hansen, A.T. Bell, F.J. Keil, J. Phys. Chem. B, 2007, 110, 17096.
[55] A. W¹c³aw, K. Nowiñska, W. Schwieger, A. Zieliñska, Catal. Today, 2004, 90, 21.
[56] A. W¹c³aw, K. Nowiñska, W. Schwieger, Appl. Catal. A: General, 2004, 270, 151.
[57] P.K. Roy, R. Prins, G.D. Pirngruber, Appl. Catal. B: Environmental, 2008, 80, 226.
[58] J. Perez-Ramirez, F. Kapteijn, A. Brückner, J. Catal., 2003, 218, 234.
[59] J.C. Védrine, Topics Catal., 2002, 21, 97.
[60] G. Busca, E. Finocchio, G. Ramis, G. Ricchiardi, Catal. Today, 1996, 32, 133.
[61] P.P. Notté. Topics Catal., 2000, 13, 387.
[62] G. Berlier, A. Zecchina, G. Spoto, G. Ricchiardi, S. Bordiga, C. Lamberti, J. Catal., 2003, 215,
264.
[63] L.V. Pirutko, V.S. Chernyayevsky, A.K. Uriatre, G.I. Panov, Appl. Catal. A: General, 2002, 227,
143.
[64] D.P. Ivanov, V.I. Sobolev, G.I. Panov, Appl. Catal.A: General, 2003, 241, 113.
[65] D. Meloni, R. Monaci, V. Solinas, G. Berlier, S. Bordiga, I. Rossetti, C. Olova, L. Forni, J. Catal.,
2003, 214, 169.
[66] E. Selli, I. Rossetti, D. Meloni, F. Sini, L. Forni Appl. Catal. A: General, 2004, 262, 131.
[67] V.I. Sobolev, K.A. Dubkov, O. V. Panna, G. I. Panov, Catal. Today, 1995, 24, 251.
[68] K. Nowiñska, A. W¹c³aw, A. Izbiñska, Appl. Catal. A: General, 2003, 243, 225.
[69] K.-I. Aika, J.H. Lundsford, J. Phys. Chem., 1977, 81, 1393.
[70] K.-I. Aika, J.H. Lundsford, J. Phys. Chem., 1978, 82, 1794.
[71] V.A. Sadykov, S.N. Pavlova, N.F. Saputina, I.A. Zolotarskii, N.A. Pakhomov, E.M. Moroz,
V.A. Kuzmin, A. V. Kalinkin, Catal. Today, 2000,61 , 93.
[72] A. Held, J. Kowalska, K. Nowiñska, Appl. Catal. B: Environmental, 2006, 64, 201.
[73] J. Kowalska, A. Held, K. Nowiñska, Pol. J. Env. Stud., w druku.
[74] M. S. Kumar, J. Pérez-Ramírez, M. N. Debbagh, B. Smarsly, U. Bentrup, A. Brückner, Appl. Catal.
B: Environmental, 2006, 62, 244.
[75] E.V. Kondratenko, M. Cherian, M. Baerns, D. Su, R. Schlögl, X. Wang, I.E. Wachs, J. Catal., 2005,
234, 131.
[76] P. Kuœtrowski, Y. Segura, L. Chmielarz, J. Surman, R. Dziembaj, P. Cool, E. Vansant, Catal. Today,
2006, 114, 307.
[77] R. Bulánek, B. Wichterlová, K. Novoveska, V. Kreibich, Appl. Catal. A: General, 2004, 264, 13.
[78] E. Heracleous, M. Machli, A.A. Lemonidou, I. Vasalos, J. Mol. Catal. A: Chemical, 2005, 232, 29.
[79] A. Held, J. Kowalska, A. Tuchorska, K. Nowiñska, Stud. Surf. Sci. Catal., 2007, 170, 1267.
[80] J. Pérez-Ramírez, J. Catal., 2004, 227, 512.
[81] E. . Kondratenko, J. Pérez-Ramírez, Appl. Catal. B: Environmental, 2006, 64, 35.
[82] E.V. Kondratenko, J. Pérez-Ramírez, J. Phys. Chem. B, 2006, 110, 22586.
[83] J. Pérez-Ramírez, E.V. Kondratenko, M. Naoufal Debbagh, J. Catal., 2005, 233, 442.
[84] G.D. Pirngruber, M. Luechinger, P.K. Roy, A. Cecchetto, P. Smirniotis, J. Catal., 2004, 224, 429.
Nowinska_folie.p65 267 2010-01-20, 22:04

[85] G. Mul, J. Pérez-Ramírez, F. Kapteijn, J.A. Moulijn, Catal. Lett., 2001, 77, 7.
[86] E.V. Kondratenko, J. Pérez-Ramírez, Appl. Catal. A: General, 2004, 267, 181.
[87] D.A. Bulushev, L. Kiwi-Minsker, A. Renken, J. Catal., 2004, 222, 389.
[88] J. Pérez-Ramírez, F. Kapteijn, G. Mul, J.A. Moulijn, J. Catal., 2002, 208, 211.
[89] J. Pérez-Ramírez, A. Gallardo-Llamas, J. Catal., 2004, 223, 382.
[90] O. Sánchez-Galofré, Y. Segura, J. Pérez-Ramírez, J. Catal., 2007, 249, 123.
[91] Q. Zhang, Q. Guo, X. Wang, T. Shishido, Y. Wang, J. Catal., 2006, 239, 105.
[92] F. Kapteijn, J. Rodriguez-Mirasol, J.A. Moulijn, Appl. Catal. B: Environmental, 1999, 9, 25.
[93] X. Wang, Q. Zhang, S. Yang, Y. Wang, J. Phys. Chem. B, 2005, 109, 23500.
[94] S. Yang, W. Zhu, Q. Zhang, Y. Wang, J. Catal., 2008, 254, 251.
[95] E. Ananieva, A. Reitzmann, Chem. Eng. Sci., 2004, 89, 5509.
[96] T. Thömmes, S. Zürcher, A. Wix, A. Reitzmann, B. Kraushaar-Czarnetzki, Appl. Catal. A: General,
2007, 318, 160.
[97] T. Thömmes, A. Reitzmann, B. Kraushaar-Czarnetzki, Chem. Eng. Sci., 2008, 63, 5304.
[98] B. Moens, H. De Winne, S. Corthals, H. Poelman, R. De Gryse, V. Meynen, P. Cool, B.F. Sels,
P.A. Jacobs, J. Catal., 2007, 247, 86.
[99] B. Horváth, M. Hronec, R. Glaum, Topics Catal., 2007, 46, 129.
[100] A. Held, P. Florczak, Catal. Today (2008), doi:10.1016/j.cattod. 2008.07.030.
Nowinska_folie.p65 268 2010-01-20, 22:04

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
POLIAKRYLANOWE KLEJE SAMOPRZYLEPNE

SIECIOWANE DUALNIE
DUAL CROSS-LINKABLE ACRYLIC
PRESSURE-SENSITIVE ADHESIVES (PSA)
Zbigniew Czech, Agnieszka Butwin

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,
Wydzia³ Technologii i In¿ynierii Chemicznej,
ul. Pu³askiego 10, 70-322 Szczecin
Abstract
Wstêp
1. Sieciowanie klejów samoprzylepnych
2. Sieciowanie promieniowaniem ultrafioletowym (UV)
3. Sieciowanie termiczne
4. Produkcja bezrozpuszczalnikowych samoprzylepnych klejów polia-
krylanowych sieciowanych UV oraz termicznie
Podsumowanie
Czech_folie.p65 269 2010-01-20, 22:09

270 Z. CZECH, A. BUTWIN
Dr hab. in¿. Zbigniew Czech, prof. ZUT, w 1976 r. ukoñ-

czy³ Wydzia³ Chemii Politechniki Szczeciñskiej, w 1981 r.
uzyska³ tytu³ doktora, a w 2005 r. tytu³ doktora habilito-
wanego na Wydziale Technologii i In¿ynierii Chemicz-
nej Politechniki Szczeciñskiej. Od 2006 r. jest profeso-
rem Politechniki Szczeciñskiej, obecnie Zachodniopo-
morskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie.
Specjalnoœæ: kleje i materia³y samoprzylepne.
Mgr in¿. Agnieszka Butwin- w 2007 r. ukoñczy³a

Wydzia³ Technologii i In¿ynierii Chemicznej Politechniki
Szczeciñskiej. Obecnie jest s³uchaczk¹ Studiów Dokto-
ranckich (II rok) na Zachodniopomorskim Uniwersyte-
cie Technologicznym w Szczecinie. Tematyka prowadzo-
nych badañ prowadzonych w ramach pracy doktorskiej
obejmuje samoprzylepne kleje poliakrylanowe, w szcze-
gólnoœci kleje strukturalne.
Czech_folie.p65 270 2010-01-20, 22:09

POLIAKRYLANOWE KLEJE SAMOPRZYLEPNE SIECIOWANE DUALNIE 271
ABSTRACT
Pressure-sensitive adhesives (PSA) are organic materials based on self-adhesive

polymers with adhesion and cohesion properties and used to bond surfaces [1]. Three
properties which are useful in characterizing the nature of PSA are tack (initial adhe-
sion), peel adhesion (adhesion) and shear strength (cohesion). Scientific interest in
UV-curable system developed in the 1940s, when the first patent was granted for
unsaturated polyester styrene inks that polymerize readily under UV exposure [2].
Ultraviolet (UV) cross-linking technology is well established in the market and
allows the manufacturing of a wide range of various photoreactive UV-cross-link-
able pressure-sensitive adhesives (PSA). Industrial applications of UV cross-link-
able acrylic PSA have grown tremendously over the last 10 years. The balance
between adhesive and cohesive strengths within the cross-linked layers is very impor-
tant for the performance of UV-cross-linkable PSA. Dual cross-linking (UV and
thermal) enables manufacturing of acrylic PSA layers with different adhesion-cohe-
sion properties and offers opportunities to develop novel products in form of self-
-adhesive tapes with innovative features. UV radiation is used to induce cross-lin-
king of the photoreactive acrylic PSA formulations containing suitable prepolymers,
oligomers, unsaturated multifunctional monomers and conventional or unsaturated
photoinitiators. Discussed herein is a new generation of photoreactive acrylic PSA
that uses this dual (UV and thermal) cross-linking system. These dual cross-link-
able acrylic PSA containing incorporated photoreactivity and thermal reactive cross-
-linking agents are characterized by excellent adhesive and cohesive performance
and can be used for production of a wide range of self-adhesive materials.
Keywords: dual cross-linking (UV and thermal), acrylic, pressure-sensitive adhe-

sives (PSA)
S³owa kluczowe: sieciowanie dualne (UV oraz termiczne), poliakrylany, kleje samo-
przylepne (PSA)
Czech_folie.p65 271 2010-01-20, 22:09

WSTÊP
Poliakrylanowe kleje samoprzylepne po raz pierwszy pojawi³y siê na rynku

amerykañskim ok. 1932 r., kiedy to przyznano pierwszy patent dotycz¹cy ich wytwa-
rzania [1]. Wraz z pojawieniem siê klejów poliakrylanowych, nast¹pi³ na pocz¹tku
lat 50. gwa³towny postêp w chemii i technologii klejów samoprzylepnych. W 1960 r.
wyprodukowano poliakrylanowe kleje samoprzylepne o podwy¿szonej kohezji
i zwiêkszonej odpornoœci na warunki zewnêtrze, które zawiera³y substancje sieciu-
j¹ce. Ze wzglêdu jednak na zaostrzenie przepisów reguluj¹cych ochronê œrodowiska
oraz z powodu wzrostu cen rozpuszczalników organicznych, zwiêkszy³a siê pro-
dukcja dyspersji wodnych, a tak¿e zaczêto poszukiwania nowych metod wytwarza-
nia samoprzylepnych klejów bezrozpuszczalnikowych. Na pocz¹tku lat 80. XX wieku
firma 3M opracowa³a technologiê syntezy klejów samoprzylepnych polegaj¹c¹ na
jednoczesnym prowadzeniu polimeryzacji z monomerów akrylanowych i sieciowa-
niu przy zastosowaniu promieniowania UV. Kilka lat póŸniej firmy 3M, Beierdorf,
BASF oraz Lohman opatentowa³y metodê otrzymywania klejów samoprzylepnych,
sieciowanych promieniowaniem UV lub wi¹zk¹ elektronów, o podwy¿szonej kohe-
zji [2].
1. SIECIOWANIE KLEJÓW SAMOPRZYLEPNYCH
Fizykochemiczne i mechaniczne w³aœciwoœci klejów samoprzylepnych, takie

jak adhezja, kohezja i kleistoœæ, zale¿¹ w du¿ej mierze od rodzaju oraz iloœci zasto-
sowanego œrodka sieciuj¹cego, a tak¿e od u¿ytej metody sieciowania. Proces siecio-
wania klejów samoprzylepnych ma na celu zwiêkszenie kohezji kleju, która obok
adhezji i kleistoœci decyduje o przeznaczeniu gotowego produktu samoprzylepnego
i uwa¿ana jest za istotne kryterium decyduj¹ce o zastosowaniu klejów samoprzylep-
nych [3]. Kohezja klejów samoprzylepnych po usieciowaniu zwiêksza siê, a adhe-
zja i tack ulegaj¹ zmniejszeniu. Wiadomo, ¿e nieusieciowany lub usieciowany wy³¹cz-
nie kosztem wi¹zañ wodorowych polimer, u¿ywany jako klej samoprzylepny, nie
posiada wystarczaj¹cej wytrzyma³oœci termiczno-mechanicznej i dlatego nie mo¿e
byæ zastosowany jako klej samoprzylepny.
W technologii klejów samoprzylepnych powszechnie stosowane s¹ nastêpu-
j¹ce zwi¹zki i metody sieciowania [4]:
• sole metali z kwasami organicznymi, np. tytaniany, cyrkoniany;
• chelaty metali, np.: acetyloacetonian ¿elaza, acetyloacetonian glinu;
• ¿ywice aminowe;
• wielofunkcyjne monomery, np. akrylan 1,4-butanodiolu, eter allilowowi-
nylowy;
• wielofunkcyjne izocyjaniany, np. diizocyjanian toluenu, diizocyjanian hek-
sametylenu;
Czech_folie.p65 272 2010-01-20, 22:09

• wielofunkcyjne propylenoiminy, pochodne 2-metyloazyrydyny;

• promieniowanie UV;
• strumieñ elektronów.
2. SIECIOWANIE PROMIENIOWANIEM ULTRAFIOLETOWYM (UV)
Podstawow¹ zasad¹ sieciowania klejów za pomoc¹ promieniowania ultrafiole-

towego jest konwersja promieniowania UV w energiê chemiczn¹. Sieciowanie poli-
merów za pomoc¹ promieniowania ultrafioletowego mo¿e zachodziæ wed³ug mecha-
nizmu rodnikowego lub kationowego. W przypadku gdy proces sieciowania zacho-
dzi wed³ug mechanizmu rodnikowego, polimeryzacjê wi¹zañ nienasyconych obec-
nych w ³añcuchu polimeru wywo³uj¹ cz¹steczki zwane wolnymi rodnikami, które
powstaj¹ na skutek rozpadu ich prekursorów, tj. najczêœciej ketonów aromatycz-
nych. Warunkiem koniecznym do zapocz¹tkowania reakcji sieciowania wed³ug
mechanizmu rodnikowego jest wiêc obecnoœæ odpowiednich fotoinicjatorów. Sie-
ciowanie rodnikowe jest najbardziej rozpowszechnionym sposobem sieciowania UV.
Sieciowanie polimerów wed³ug mechanizmu kationowego polega na otwarciu
pierœcieni epoksydowych lub reakcjach grup winyloeterowych obecnych w ³añcu-
chu polimeru.
Typowe kleje przeznaczone do sieciowania za pomoc¹ UV zawieraj¹ nastêpu-
j¹ce sk³adniki:
1) fotoreaktywny polimer
2) fotoinicjatory
3) fotoreaktywne prepolimery, fotoreaktywne oligomery lub rozcieñczalniki
reaktywne, które maj¹ zdolnoœæ nie tylko regulacji lepkoœci kompozycji, ale
tak¿e ze wzglêdu na obecnoœæ w ich cz¹steczkach wi¹zañ nienasyconych
przyczyniaj¹ siê w procesie sieciowania do powstania dodatkowych sieci
(wi¹zañ wewn¹trzcz¹steczkowych w polimerze). Jako fotoreaktywne roz-
cieñczalniki stosowane s¹ ró¿norodne monomery wielofunkcyjne, jak np.
wielofunkcyjne akrylany, uretanoakrylany lub poliestroakrylany (Rys. 1).
Sieciowanie poliakrylanowych klejów samoprzylepnych promieniowaniem
ultrafioletowym, zachodz¹ce wed³ug mechanizmu rodnikowego, polega najpierw
na wywo³aniu rodnikowej reakcji ³añcuchowej, która w konsekwencji prowadzi do
usieciowania kleju. Zapocz¹tkowanie rodnikowej reakcji ³añcuchowej mo¿liwe jest
przez rozpad fotolityczny inicjatora wprowadzonego do uk³adu samoprzylepnego.
Sieciowanie ultrafioletem nastêpuje po na³o¿eniu kleju samoprzylepnego na mate-
ria³ dehezyjny i dodatkowo po usuniêciu rozpuszczalnika w kanale susz¹cym, w
przypadku klejów rozpuszczalnikowych. Do procesu sieciowania u¿ywa siê pro-
mieniowania ultrafioletowego w zakresie d³ugoœci fali od 300 do 400 nm, emitowa-
nego przez typowe lampy ultrafioletowe (lampy rtêciowe nisko-, œrednio- lub
wysokociœnieniowe, o mocy pomiêdzy 80 a 300 W/cm).
Czech_folie.p65 273 2010-01-20, 22:09

Poliestroakrylan
Uretanoakrylan
Rysunek 1. Przyk³ady rozcieñczalników reaktywnych

Figure 1. Examples of reactive diluents
Kluczowe znaczenie w procesie sieciowania promieniowaniem ultrafioletowym

odgrywa fotoinicjator. Od rodzaju i stê¿enia fotoinicjatora zale¿y szybkoœæ polime-
ryzacji i stopieñ usieciowania kompozycji polimerowej, a w konsekwencji tak¿e
podstawowe w³aœciwoœci usieciowanych klejów.
Fotoinicjator mo¿e byæ wiêc wbudowany w strukturê polimeru w trakcie reak-
cji polimeryzacji, wprowadzony osobno do struktury polimeru w wyniku reakcji
z odpowiednimi grupami funkcyjnymi obecnymi w polimerze lub te¿ mo¿e byæ
dodany bezpoœrednio do kompozycji polimerowej.
Zdolne do reakcji polimeryzacji fotoinicjatory s¹ najczêœciej cia³ami sta³ymi.
Dobry fotoinicjator powinien charakteryzowaæ siê znakomit¹ rozpuszczalnoœci¹
w monomerach wyjœciowych, wysok¹ reaktywnoœci¹ podczas procesu polimeryza-
cji oraz nie powinien powodowaæ powstawania produktów ubocznych podczas siecio-
wania promieniowaniem UV. Typowe konwencjonalne fotoinicjatory niestety tworz¹
w trakcie rozk³adu fotolitycznego produkty uboczne o charakterystycznym, nieprzy-
jemnym zapachu. Najwa¿niejsz¹ jednak cech¹ fotoinicjatorów jest efektywnoœæ ini-
cjowania reakcji, co oznacza, ¿e dobry fotoinicjator powinien wykazywaæ wysok¹
absorpcjê w zakresie emisji promieniowania UV, w celu rozszczepienia na aktywne
rodniki o najwy¿szej mo¿liwej wydajnoœci kwantowej, a powsta³e stany wzbudzone
powinny wykazywaæ krótki czas istnienia, aby nie nast¹pi³o wygaszenie przez atomy
tlenu lub cz¹steczki monomerów.
W zale¿noœci od mechanizmu rozpadu fotoinicjatora, pod wp³ywem promie-
niowania UV mo¿na je sklasyfikowaæ w nastêpuj¹ce grupy:
• Fotoinicjatory konwencjonalne pierwszego rodzaju, α-fotodysocjuj¹ce,
w których rodniki tworz¹ siê w wyniku rozpadu wzbudzonej cz¹steczki
Czech_folie.p65 274 2010-01-20, 22:09

w stanie tripletowym, ale nie dochodzi do rozpadu pierwotnie powsta³ych

rodników (np. benzoina, dimetoksyacetofenon, acylooksymoester lub ben-
zoiloketale) (Rys. 2).
Rysunek 2. Przyk³ady fotoinicjatorów I rodzaju

Figure 2. Examples of type I photoinitiators
• Fotoinicjatory konwencjonalne pierwszego rodzaju, β -fotodysocjuj¹ce,

w których pierwotnie tworz¹ce siê rodniki, w wyniku rozpadu wzbudzonej
cz¹steczki, w stanie tripletowym mog¹ ulegaæ dalszemu rozpadowi fotoli-
tycznemu (np. halogenoketon) (Rys. 3).
Rysunek 3. Fotoinicjator konwencjonalny I rodzaju, β -dysocjuj¹cy

Figure 3. β -cleavage of type I photoinitiators
Czech_folie.p65 275 2010-01-20, 22:09

• Fotoinicjatory drugiego rodzaju, które ulegaj¹ rozpadowi na wolne rodniki

w wyniku miêdzycz¹steczkowego przeniesienia atomu wodoru z koinicja-
tora (np. aminy) na wzbudzon¹ cz¹steczkê inicjatora w stanie tripletowym,
a rodnikiem inicjuj¹cym jest rodnik powsta³y z koinicjatora (np. benzofe-
non, dibenzoil, tioksantan, antrachinon lub keton Michlera) [5] (Rys. 4).
Rysunek 4. Przyk³ady fotoinicjatorów II rodzaju

Figure 4. Examples of type II hydrogen atom abstracting photoinitiators
Ze wzglêdu na wady konwencjonalnych fotoinicjatorów, m.in. na tworzenie

w trakcie rozk³adu fotolitycznego produktów ubocznych, oraz coraz wiêksze zapo-
trzebowanie na fotoreaktywne kleje samoprzylepne, zaczêto produkowaæ nowe
i modyfikowaæ znane ju¿ fotoinicjatory. Zalet¹ nowych fotoinicjatorów jest to, ¿e
w porównaniu z konwencjonalnymi fotoinicjatorami, pozwalaj¹ na sieciowanie
w atmosferze otoczenia, w obecnoœci tlenu, bez koniecznoœci u¿ycia gazu obojêt-
nego, co zdecydowanie obni¿a koszty produkcji materia³ów samoprzylepnych.
Do nowej klasy efektywnych nienasyconych fotoinicjatorów, zdolnych do reakcji
polimeryzacji nale¿¹:
fotoinicjatory zawieraj¹ce grupy akrylanowe,
fotoreaktywne pochodne akryloamidu,
fotoinicjatory z grupami winylooksykarbonylowymi,
fotoinicjatory zawieraj¹ce grupy winylowe.
Na Rysunku 5 przedstawiono budowê nowej klasy nienasyconych fotoinicja-
torów.
Czech_folie.p65 276 2010-01-20, 22:09

Rysunek 5. Schemat ideowy fotoinicjatora zdolnego do kopolimeryzacji

Figure 5. Schematic diagram of unsaturated photoinitiators suitable for polymerization
Na reaktywnoœæ fotoinicjatora nienasyconego wp³ywa rodzaj ³¹cznika organicz-

nego oraz rodzaj podstawników. W zale¿noœci od budowy przestrzennej chromofo-
rowych czêœci fotoinicjatora, zmienia siê jego reaktywnoœæ w miêdzycz¹steczkowej
reakcji sieciowania. Spoœród nienasyconych fotoinicjatorów drugiego rodzaju zawie-
raj¹cych grupy akrylanowe najczêœciej stosowany jest 4-akryloilooksybenzofenon
(ABP) (Rys. 6), który jest miêdzycz¹steczkowym akceptorem wodoru.
Rysunek 6. 4-akryloilooksybenzofenon (ABP)

Figure 6. 4-acryloyloxy benzophenone (ABP)
Wzbudzenie wewn¹trzcz¹steczkowej struktury fotoinicjatora na skutek zaab-

sorbowania promieni UV powoduje reakcjê tej wzbudzonej cz¹steczki ABP z s¹sied-
nimi trzeciorzêdowymi atomami wêgla bocznych ³añcuchów polimeru i, w efekcie,
powoduje eliminacjê atomu wodoru. Sieciowanie promieniowaniem UV poliakryla-
nowych klejów samoprzylepnych w obecnoœci ABP przebiega wg mechanizmu przed-
stawionego na Rys. 7.
Czech_folie.p65 277 2010-01-20, 22:09

Rysunek 7. Sieciowanie UV kleju poliakrylanowego na bazie akrylanu 2-etyloheksylu i kwasu akrylowego

Figure 7. Cross-linking reaction of polyacrylate pressure-sensitive adhesive based on 2-ethylhexylacrylate
and acrylic acid
Czech_folie.p65 278 2010-01-20, 22:09

Innym rodzajem fotoinicjatorów s¹ fotoinicjatory addycyjne (Rys. 8), w któ-

rych cz¹steczka fotoinicjatora zawiera grupê reaktywn¹ zdoln¹ do reakcji addycji
lub reakcji innego typu z grupami karboksylowymi albo hydroksylowymi obecnymi
w ³añcuchu polimeru, oraz grupê chromoforow¹ tak, jak w przypadku fotoinicjato-
rów tradycyjnych.
Rysunek 8. Fotoinicjatory addycyjne

Figure 8. Photoinitiators tending to addition
Reakcjê pomiêdzy grup¹ karboksylow¹ polimeru a grup¹ propylenoiminow¹

fotoinicjatora addycyjnego przedstawiono poni¿ej (Rys. 9).
Rysunek 9. Reakcja sieciowania polimeru zawieraj¹cego grupy karboksylowe z fotoinicjatorem addycyjnym

Figure 9. Cross-linking reaction of polymer containing carboxyl groups
with photoinitiator tending to addition reaction
Czech_folie.p65 279 2010-01-20, 22:09

3. SIECIOWANIE TERMICZNE
Sieciowanie termiczne klejów samoprzylepnych polega na tworzeniu siê wew-

n¹trzcz¹steczkowych wi¹zañ w ³añcuchu polimerów oraz pomiêdzy nimi, prowa-
dz¹cych do powstania wewn¹trzcz¹steczkowych sieci w kompozycji, na drodze reak-
cji grup koñcowych (grup funkcyjnych) wybranego zwi¹zku (lub zwi¹zków) sieciu-
j¹cego z grupami funkcyjnymi lub wi¹zaniami nienasyconymi polimeru przezna-
czonego na klej samoprzylepny, pod wp³ywem wysokiej temperatury (od 100 do
160°C). Szczególn¹ rolê odgrywaj¹ tutaj reaktywne termicznie ¿ywice aminowe.
Powstaj¹ one przez kondensacjê amin lub amidów z aldehydami (formaldehydem,
furfuralem itp.). Najwa¿niejszymi z nich s¹ ¿ywice mocznikowe (np. mocznikowo-
formaldehydowe), ¿ywice tiomocznikowe (np. tiomocznikowo-formaldehydowe),
¿ywice melaminowe (np. melaminowo-formaldehydowe) i ¿ywice anilinowe (np.
anilinowo-formaldehydowe). Same ¿ywice aminowe s³u¿¹ do wytwarzania przezro-
czystych, przeœwiecaj¹cych lub barwionych na ¿ywe kolory wyrobów z tworzyw
sztucznych, a czêsto do wyrobu zastawy sto³owej, artyku³ów galanteryjnych i artyku-
³ów elektrycznych. Znajduj¹ tak¿e zastosowanie jako kleje i klejonki w³ókiennicze.
Ze wzglêdu na obecnoœæ reaktywnych grup koñcowych w ¿ywicach aminowych, s¹
one wyj¹tkowo dobrymi zwi¹zkami sieciuj¹cymi przeznaczonymi do sieciowania
ró¿nego typu klejów w podwy¿szonej temperaturze. Umo¿liwiaj¹ kontrolowanie
reakcji sieciowania i precyzyjn¹ regulacjê stopnia usieciowania kompozycji klejo-
wej, w zale¿noœci od jej przeznaczenia. W³aœciwoœci sieciuj¹ce ¿ywic aminowych
w temperaturze pokojowej s¹ bardzo ograniczone (praktycznie zerowe), wzrastaj¹
ekspotencjalnie oko³o temperatury 100°C. ¯ywice aminowe s¹ stosowane do siecio-
wania termicznego samoprzylepnych klejów, otrzymywanych jako dyspersje wodne,
kleje rozpuszczalnikowe i bezrozpuszczalnikowe. Reaguj¹ z grupami karboksylo-
wymi, hydroksylowymi lub amidowymi obecnymi w ³añcuchu poliakrylanów. Wiêk-
szoœæ komercyjnych ¿ywic aminowych reaguje w zakresie temperatur od 120 do
125°C. Dodatek katalizatora powoduje obni¿enie temperatury nawet do 95–105°C.
W przypadku rozpuszczalnikowych klejów poliakrylanowych, reakcje sieciowania
za pomoc¹ ¿ywic aminowych zachodz¹ w temperaturze od 105 do 150°C, a proces
sieciowania przebiega ju¿ podczas suszenia warstwy samoprzylepnej w kanale susz¹-
cym. Jeœli chodzi o poliakrylanowe kleje bezrozpuszczalnikowe, to sieciowanie za
pomoc¹ ¿ywic aminowych zachodzi pod lamp¹ UV, jednoczeœnie z fotosieciowa-
niem za pomoc¹ promieniowania UV, na skutek podwy¿szonej temperatury [6, 7].
¯ywice aminowe stosowane do termicznego sieciowania klejów mog¹ byæ skla-
syfikowane w 4 g³ówne grupy: ¿ywice melaminowo-formaldehydowe, ¿ywice benzo-
guanaminowe, ¿ywice mocznikowe, ¿ywice mocznikowo-formaldehydowe (Rys. 10).
Czech_folie.p65 280 2010-01-20, 22:09

Rysunek 10. ¯ywice aminowe

Figure 10. Amine resins
U¿ycie ¿ywic aminowych do sieciowania klejów poliakrylanowych wymaga

dodatkowego zastosowania katalizatorów. W przypadku ¿ywic aminowych z grupami
alkoksyalkilowymi, niska wartoœæ liczy hydroksylowej zapewnia ju¿ dostateczn¹
szybkoœæ reakcji sieciowania tak, ¿e nie potrzeba dodatkowego katalizatora. W reakcji
sieciowania za pomoc¹ ¿ywic aminowych rolê katalizatora spe³niaj¹ silne kwasy
organiczne, jak np. kwas p-toluenosulfonowy lub kwas dodecylobenzenosulfonowy.
¯ywice aminowe, w których podstawnikiem R s¹ grupy: metylowa, etylowa, buty-
lowa lub izobutylowa, s¹ katalizowane wy³¹cznie jonami wodorowymi. Najbardziej
efektywnym katalizatorem do tego typu ¿ywic jest kwas sulfonowy. Wszystkie reak-
cje sieciowania ¿ywicami aminowymi s¹ katalizowane kwasami. Na Rysunku 11
przedstawiono przyk³adow¹ reakcjê sieciowania samoprzylepnego kleju poliakry-
lanowego, zawieraj¹cego grupy karboksylowe z ¿ywic¹ melaminowo-formaldehy-
dow¹ [8, 9].
Czech_folie.p65 281 2010-01-20, 22:09

Rysunek 11. Reakcja sieciowania polimeru zawieraj¹cego grupy karboksylowe

z ¿ywic¹ melaminowo-formaldehydow¹
Figure 11. Cross-linking of acrylic PSA containing carboxylic groups with an amino resin Cymel 303
based on hexamethoxymethyl melamine
4. PRODUKCJA BEZROZPUSZCZALNIKOWYCH
SAMOPRZYLEPNYCH KLEJÓW POLIAKRYLANOWYCH
SIECIOWANYCH UV ORAZ TERMICZNIE
Mimo ¿e sposób dualnego sieciowania poliakrylanowych klejów samoprzylep-

nych dotyczy zarówno klejów rozpuszczalnikowych, jak i bezrozpuszczalnikowych,
szczególn¹ uwag¹ nale¿y poœwiêciæ klejom bezrozpuszczalnikowym, jako najbar-
dziej przyjaznym dla œrodowiska naturalnego.
Samoprzylepne kleje bezrozpuszczalnikowe sieciowane dualnie s¹ jednymi
z najbardziej poszukiwanych produktów wœród materia³ów klej¹cych, nie tylko ze
wzglêdu na wyeliminowanie drogich i szkodliwych dla œrodowiska rozpuszczalni-
ków organicznych, lecz równie¿ ze wzglêdu na dogodny sposób sieciowania dual-
nego (UV i termicznie), który równie¿ ogranicza u¿ycie w procesie produkcyjnym
wielu szkodliwych zwi¹zków chemicznych. Zastosowanie do wstêpnego sieciowa-
nia kleju samoprzylepnego promieniowania UV pozwala na wyeliminowanie np.
toksycznych izocyjanianów.
Wytwarzanie bezrozpuszczalnikowych samoprzylepnych klejów poliakrylano-
wych (Tab. 1) przebiega w nastêpuj¹cych etapach:
1. Otrzymanie rozpuszczalnikowego samoprzylepnego kleju poliakrylano-
wego na drodze polimeryzacji rodnikowej w rozpuszczalniku organicznym
Czech_folie.p65 282 2010-01-20, 22:09

(np. metyloetyloketonie, octanie etylu lub acetonie), w obecnoœci inicjatora

polimeryzacji wolnorodnikowej (AIBN- 2,2’-azobis(izobutyronitryl)) z dodat-
kiem fotoinicjatora (ABP-akryloilooksybenzofenon)
Tabela 1. Przyk³adowy sk³ad kompozycji polimerowej do otrzymywania bezrozpuszczalnikowego

poliakrylanowego kleju samoprzylepnego
Table 1. Example of materials used in manufacturing of solvent-free acrylic PSA
2. Dodatek rozcieñczalnika reaktywnego, w celu regulacji lepkoœci otrzyma-

nego bezrozpuszczalnikowego kleju poliakrylanowego;
3. Mieszanie bezrozpuszczalnikowej kompozycji klejowej ze zwi¹zkiem sie-
ciuj¹cym termicznie, tj. ¿ywic¹ aminow¹;
4. Powlekanie na folii poliestrowej, papierze silikonowym lub innym noœniku,
filmów klejowych o gruboœci od 30 do 150 g/m2 ;
5. Sieciowanie otrzymanych fotoreaktywnych bezrozpuszczalnikowych klejów
samoprzylepnych promieniowaniem ultrafioletowym za pomoc¹ lampy UV
lub lasera oraz termicznie, ciep³em wydzielanym przez lampê UV (Rys. 12).
Rysunek 12. Sieciowanie UV i termiczne bezrozpuszczalnikowych klejów po powleczeniu na noœnik

Figure 12. UV- and thermal cross-linking of a solvent-free acrylic after coating on the carrier
Bezrozpuszczalnikowe kleje samoprzylepne, sieciowane dualnie, nie s¹ jesz-

cze dostêpne na rynku, stanowi¹ pewn¹ nowoœæ wœród ró¿nego typu materia³ów
klej¹cych. Przedstawiona metoda produkcji bezrozpuszczalnikowych klejów samo-
przylepnych jest mniej czasoch³onna, w porównaniu z innymi technologiami wytwa-
Czech_folie.p65 283 2010-01-20, 22:09

rzania klejów samoprzylepnych. Pozwala ona równie¿ na swobodn¹ regulacjê lep-

koœci kompozycji klejowej, a tym samym na powlekanie filmów klejowych o zró¿-
nicowanej gruboœci, w zale¿noœci od przeznaczenia produktu. Natomiast mo¿liwoœæ
regulacji dawki zwi¹zku sieciuj¹cego termicznie, dawki promieniowania i czasu
naœwietlania promieniowaniem UV, a tak¿e temperatury sieciowania zapewnia
w pe³ni kontrolowanie procesu i otrzymanie produktu o wyznaczonej wytrzyma-
³oœci wewnêtrznej (kohezji), która w efekcie determinuje jego zastosowanie.
Bezrozpuszczalnikowe poliakrylanowe kleje samoprzylepne sieciowane dual-
nie, charakteryzuj¹ siê doskona³ymi w³aœciwoœciami u¿ytkowymi, bardzo wysok¹
przyczepnoœci¹ (adhezj¹) i kleistoœci¹, wysok¹ wytrzyma³oœci¹ wewnêtrzn¹ (kohezj¹),
du¿¹ odpornoœci¹ na dzia³anie wody i rozpuszczalników, a tak¿e dobr¹ ¿ywotnoœci¹
podczas prawid³owego u¿ytkowania.
PODSUMOWANIE
Poliakrylanowe kleje samoprzylepne, sieciowane dualnie, mog¹ byæ z powodze-

niem stosowane do wytwarzania szerokiej gamy materia³ów samoprzylepnych,
takich jak: samoprzylepne taœmy maskuj¹ce lub pakowe, etykiety samoprzylepne,
plastry, taœmy izolacyjne, taœmy monta¿owe czy pow³oki dekoracyjne.
[1] Our Story So Far: Notes from the First 75 Years of 3M Company, New York, USA, 1977, 70.
[2] Z. Czech, „Vernetzung von Haftklebstoffen auf Polyacrylatbasis”, Wydawnictwo Uczelniane
Politechniki Szczeciñskiej, Szczecin, 1999.
[3] Zosel A.,Int. J. Adhes. Adhes 4, 1998, 18, 268.
[4] Ooka M., Ozawa H., Progr.Org. Coat., 1994, 23, 325.
[5] Coralles T., Catalina F., Peinado C., Allen N.S., „Free radical macrophotoinitiators: an overview
on recent advances”, Journal of Photochemistry and Photobiology A: Chemistry, 2003, 159, 103.
[6] Czech Z., Linder E., EP 0 413 301 (1990).
[7] Czech Z., Linder E., DE 39 26 897 (1990).
[8] Milker R., Czech Z., „UV and thermally crosslinakble solvent-free acrylic PSA systems“, Pressure-
-sensitive Tape Council. TECH XXVIII Technical Seminar Proceedings, 4–6 May 2005, Baltimor,
Maryland, 2005, 239.
[9] Singh W., Chang L., Anderson L., Donovan S., WO 040825, (1996).
Czech_folie.p65 284 2010-01-20, 22:09

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
INDUKOWANE HIPOKSJ¥, SELEKTYWNE

DZIA£ANIE ZWI¥ZKÓW KOMPLEKSOWYCH
KOBALTU(III) NA KOMÓRKI NOWOTWOROWE
BIOREDUCTIVE ACTIVATION OF COBALT(III)
COMPLEXES IN TUMOR HYPOXIA
Marta Sobiesiaka, El¿bieta Budzisza,b

a
Katedra i Zak³ad Chemii Nieorganicznej i Analitycznej,
Wydzia³ Farmaceutyczny Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu
ul. M. Sk³odowskiej-Curie 9, 85-094 Bydgoszcz
b
Zak³ad Chemii Surowców Kosmetycznych, Katedra Kosmetologii,
Wydzia³ Farmaceutyczny Uniwersytetu Medycznego w £odzi
ul. Muszyñskiego 1, 90-151 £ód
Abstract
Wykaz stosowanych skrótów
Wstêp
1. W³aciwoci chemiczne zwi¹zków kompleksowych kobaltu(III)
2. Mechanizm aktywacji zwi¹zków kompleksowych kobaltu(III) w komórkach nowotworowych
3. Aktywnoæ biologiczna zwi¹zków kompleksowych kobaltu(III)
4. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) aktywowane hipoksj¹; 4.1. Zwi¹zki kompleksowe kobal-
tu(III) z iperytami azotowymi; 4.1.1. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) z jednopodstawio-
nymi iperytami azotowymi; 4.1.2. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) z dwukleszczowymi
iperytami azotowymi; 4.1.3. Bis-tropolonowe pochodne dwukleszczowych iperytowych kom-
pleksów kobaltu(III); 4.1.4. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) z trójkleszczowymi iperytami
azotowymi; 4.1.5. Anionowe pochodne kompleksów kobaltu(III) z iperytami azotowymi;
4.2. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) z innymi rodkami o w³aciwociach alkiluj¹cych
DNA; 4.3. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) z alifatycznymi czterokleszczowymi zasadami
Schiffa; 4.4. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III) z inhibitorami metaloproteinaz macierzy
zewn¹trzkomórkowej
Podsumowanie
Sobiesiak_folie.p65 285 2009-12-15, 11:03

286 M. SOBIESIAK, E. BUDZISZ
Dr hab. n. farm. El¿bieta Budzisz ukoñczy³a studia na Wydziale Mat.-Fiz.-Chem.

Uniwersytetu £ódzkiego. Po skoñczeniu studiów rozpoczê³a pracê w Instytucie Pod-
stawowych Nauk Chemicznych na Wydziale Farmaceutycznym w £odzi, w zespole
prof. dr hab. Krzysztofa Kostki. W 1991 roku obroni³a pracê doktorsk¹, a w 2004
roku uzyska³a stopieñ naukowy doktora habilitowanego nauk farmaceutycznych.
Od 1 padziernika 2005 roku jest kierownikiem Zak³adu Chemii Surowców Kosme-
tycznych Katedry Kosmetologii na Wydziale Farmaceutycznym w £odzi oraz kie-
rownikiem Katedry i Zak³adu Chemii Nieorganicznej i Analitycznej Collegium Medi-
cum Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Bydgoszczy. Jest wspó³autorem kilkunastu
prac dotycz¹cych syntezy i aktywnoci przeciwnowotworowej pochodnych chro-
monu, flawonu i kumaryny oraz ich kompleksów z wybranymi metalami. Obecnie
zajmuje siê syntez¹ kompleksów metali z pochodnymi chromonu o aktywnoci prze-
ciwutleniaj¹cej.
Mgr Marta Sobiesiak ukoñczy³a studia na Wydziale Chemii Uniwersytetu Miko³aja

Kopernika w Toruniu, w 2003 roku. Tematem jej pracy dyplomowej by³o Porów-
nanie zastosowania technik ekstrakcyjnych SPME, SHS oraz termicznej desorpcji
w izolowaniu terpenów z zió³ i przypraw. Od wrzenia 2004 roku jest asystentem
w Katedrze Chemii Nieorganicznej i Analitycznej Wydzia³u Farmaceutycznego Colle-
gium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu. Rozpoczê³a tu pracê nad syntez¹
zwi¹zków kompleksowych wybranych metali, w szczególnoci kobaltu z N-N-dono-
rowymi ligandami.

DZIA£ANIE ZWI¥ZKÓW KOMPLEKSOWYCH KOBALTU(III) NA KOMÓRKI NOWOTWOROWE 287
ABSTRACT
Metal-based therapeutics have played an important role in modifying the pharma-

cological properties of known/new drugs [2, 60]. Both cobalt(II) and cobalt(III) com-
plexes have been investigated for their antiviral, antifungal, antibacterial and antitu-
mor properties [1324]. Cobalt(III) compounds have been explored for their biolo-
gical activity since 50 of XX century and they are still being examined especially
for their anticancer properties. Oncological diseases are still actual and very impor-
tant problem. The new mechanism of drug action has been researched. Develop-
ment of tumor-selective cytotoxic agents, which would strongly injure tumor cells but
affect as little as possible the normal tissues and organs having no side effect on
a patients organism, plays a key role [25]. The search for selective anticancer drugs
(tumor-activated prodrugs; TAP) led to compounds that can exploit the characte-
ristic, unique microenvironment of tumor cells, such as selective enzyme expre-
ssion, low extracellular pH and hypoxia. Tumor hypoxia provides a basis for the
selective targeting of solid tumor [3]. This property has been explored for reduction
by endogenous enzymes or radiation for quinones, N-oxides and nitroaromatics.
Complexes of nitrogen-based ligands with many transition metals such as cobalt
have been investigated as potential hypoxia activated prodrugs. Such complexes are
very stable in the low-spin Co(III) oxidation state. They have reduction potentials
in the appropriate range to undergo reduction by cellular reductases, but this is inhi-
bited in oxygenated cells, apparently by competition for cellular reductants between
the Co(III) complex and oxygen [4].
Cobalt(III) plays passive role in the complexes, but it chaperones and deli-
vers cytotoxic ligand, which is deactivated when coordinated to the metal centre.
In hypoxic regions of reduction to cobalt(II), the anticancer agent would be released
from less stable Co(II) complex and thereby activated in their sites of action. Many
studies have described developments and prospect for cobalt(III) based pharma-
ceuticals for their red-ox properties as promising antitumor agents hypoxia activa-
ted prodrugs [2]. Structure, enhanced reactivity with potential biological targets upon
reduction, correlations between electrochemical parameters and anticancer activity
in hypoxic tumor cells have been presented for cobalt complexes of nitrogen
mustards or Schiff bases. Moreover Co(III) complexes of azahydroxy-CBI toxins
show selective toxicity following irradiation under hypoxic but not aerobic condi-
tions as potential hypoxia-selective cytotoxins.
Keywords: cobalt(III) complexes, antitumor effect, hypoxia drug activation
S³owa kluczowe: zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III), w³aciwoci przeciwnowotwo-

rowe, aktywacja leku pod wp³ywem niedotlenienia

TAP proleki aktywowane w komórkach guza (ang. tumor-acti-

vated prodrugs)
TPZ tirapazmina
PaO2 cinienie cz¹stkowe tlenu
bpy 2,2-bipirydyna
CTC-96 doxovir
COX cyklooksygenaza
acac acetyloacetoniany
trop tropolany
Macac acetyloacetoniany metylu
IC50 stê¿enie badanego zwi¹zku hamuj¹ce proliferacjê komó-
rek o 50% (ang. inhibition concentration)
RAP prolek aktywowany promieniowaniem (ang. radiation
activated prodrug)
8-HQ 8-hydroksychinolina
P-450 cytochrom P-450
ROS reaktywne formy tlenowe (ang. reactive oxygen species)
MDA dialdehyd malonowy
GSH zredukowany glutation
GST S-transferaza glutationowa
MMPs metaloproteinazy macierzy zewn¹trzkomórkowej (ang.
matrix metalloproteinases)
BB-2516 marimastat

WSTÊP
Proste jony metali, takich jak sodu, potasu czy wapnia oraz kompleksy katio-
nów metali grup przejciowych z biomoleku³ami s¹ niezbêdne w wielu wa¿nych
procesach ¿yciowych. Bior¹ one udzia³ w procesie oddychania, przemianie materii,
przekazywaniu bodców nerwowych, skurczu miêni. S¹ równie¿ katalizatorami
reakcji enzymatycznych istotnych szlaków metabolicznych, a tak¿e chroni¹ orga-
nizm przed czynnikami toksycznymi i mutagennymi [1]. Do organizmu cz³owieka
dostaj¹ siê wraz z po¿ywieniem lub wprowadza siê je w celach diagnostycznych
i terapeutycznych, np. jako leki. Szczególnym zainteresowaniem, ze wzglêdu na
potencjalne mo¿liwoci wykorzystania w medycynie, ciesz¹ siê kationy metali grup
przejciowych (bloku d) [24]. Znane jest zastosowanie soli galu(III), przeciwno-
wotworowych w³aciwoci Pt(II), przeciwreumatycznych zwi¹zków z³ota (auranor-
fina) czy radioaktywnych preparatów technetu (kardiolit) do uzyskiwania obrazu
serca [1]. Przedmiotem szerokich badañ by³a cisplatyna, lek wprowadzony do lecz-
nictwa w 1978 roku. Niestety, z uwagi na powa¿ne skutki uboczne towarzysz¹ce
terapii z zastosowaniem tego leku, od wielu lat prowadzi siê poszukiwania nowych
leków kompleksowych z zastosowaniem innych ni¿ platyna jonów.
Poszukiwania nowych leków lub nowych mechanizmów dzia³ania zwróci³y
uwagê naukowców na mo¿liwoæ zastosowania kompleksów innych metali, zw³asz-
cza metali przejciowych, takich jak z³oto, ¿elazo, ruten [2, 512]. Szeroko oma-
wiane jest dzia³anie przeciwwirusowe, przeciwgrzybiczne, przeciwbakteryjne i anty-
nowotworowe zwi¹zków kompleksowych kobaltu(II) i kobaltu(III) [1324]. Nie-
zwykle aktualnym zagadnieniem jest poszukiwanie czynników cytostatycznych selek-
tywnie dzia³aj¹cych na wybrane typy nowotworów silnie uszkadzaj¹cych komórki
guza i jak najs³abiej oddzia³uj¹cych na zdrowe organy i tkanki [25]. Selektywna
aktywacja leku polega na wykorzystaniu charakterystycznych tylko dla guza cech
rodowiska, odró¿niaj¹cych go od zdrowych tkanek. Specyficzne cechy mikrofizjo-
logii guza, które determinuj¹ w nim bieg procesów, to m.in. zmniejszenie wewn¹trz-
komórkowego pH podniesienie kwasowoci, obecnoæ specyficznych antygenów
i enzymów, wadliwy (upoledzony) obieg krwi i, co jest z tym zwi¹zane, spadek
natlenienia guza i w konsekwencji hipoksja [4, 26].
Wyjanienie tych specyficznych cech mikrofizjologii guza i opracowanie dróg
ich kontroli przyczyni³o siê do badania i rozwoju preparatów antynowotworowych,
które mog³y wykazywaæ cytotoksyczny efekt tylko w rodowisku typowym dla komó-
rek nowotworowych, takim jak hipoksja [27, 28]. Wykorzystanie tych warunków
by³o ju¿ wczeniej badane dla chinonów oraz aromatycznych i alifatycznych N-tlen-
ków [4]. Tirapazmina (TPZ) (Rys. 1), nale¿¹ca do wspomnianych aromatycznych
N-tlenków, w 2006 r. zosta³a dopuszczona do III fazy badañ klinicznych przeciw
rakowi g³owy, szyi i postêpuj¹cego raka szyjki macicy [29, 30].

Rysunek 1. Tirapazmina
Figure 1. Tirapazmine
Bardzo interesuj¹ce, chocia¿ nie do koñca jeszcze zbadane, s¹ skomplikowane

zasady dzia³ania odpowiedzialne za celowan¹ wybiórczoæ kompleksów metali.
Na uwagê zas³uguj¹ kompleksy kobaltu(III) ³atwo ulegaj¹ce reakcji red-oks, które
w fizjologicznych warunkach niedotlenienia ulegaj¹ odwracalnej redukcji, wyko-
rzystuj¹c tym samym efekt niedotlenienia tumor hypoxia komórek nowotworo-
wych towarzysz¹cy zwykle guzom litym. Hipoksja, okrelana jako zmniejszenie ci-
nienia cz¹stkowego tlenu PaO2 poni¿ej poziomu krytycznego (0,1% O2), wp³ywa
na wzrost i proliferacjê guza, niestabilnoæ genetyczn¹, angiogenezê i apoptozê
[3133]. Niedotlenowanie guzów zmniejsza utrwalenie uszkodzeñ DNA wywo³a-
nych przez promieniowanie jonizuj¹ce, obni¿aj¹c skutecznoæ radioterapii [33, 34].
Hipoksja zmniejsza te¿ tempo podzia³ów komórki powoduj¹c opornoæ na chemio-
terapeutyki (które dzia³aj¹ skuteczniej na komórki szybko dziel¹ce siê) i modyfiku-
j¹c naczynia kapilarne w pobli¿u guza [30, 35].
W pracy tej dokonano przegl¹du aktualnej literatury dotycz¹cej rodzaju stoso-
wanych ligandów oraz warunków dla selektywnej aktywacji zwi¹zków komplekso-
wych kobaltu(III) pod wp³ywem redukcji wywo³anej hipoksj¹, charakterystyczn¹
dla komórek nowotworowych.
1. W£ACIWOCI CHEMICZNE ZWI¥ZKÓW KOMPLEKSOWYCH

KOBALTU(III)
Kobalt nale¿y do 9 grupy uk³adu okresowego pierwiastków i posiada konfigu-

racjê elektronow¹ [Ar]3d 74s2. Jego dostêpne stopnie utlenienia to +2, +3, +4 oraz
+5. Co(II) tworzy wysokospinowe paramagnetyczne d7 nietrwa³e zwi¹zki komplek-
sowe. Co(III) natomiast jest stosunkowo nietrwa³y w prostych zwi¹zkach, ale two-
rzy bardzo liczne trwa³e, niskospinowe d6 kompleksy, zw³aszcza z udzia³em ato-
mów donorowych (takich jak N), wytwarzaj¹cych silne pole ligandów. Kobalt(II)
mo¿e tworzyæ zarówno kompleksy oktaedryczne o konfiguracji [(t2g )5(eg )2], np.
[Co(H2O)6]2+, oraz [(t2g )6(eg )1, kompleksy tetraedryczne [(t2g )3(eg )4] lub p³askie kwa-
dratowe. Kobalt(III) tworzy tylko kompleksy oktaedryczne o konfiguracji [(t2g )6],
np.[Co(CN)6]3 lub [(t2g )4(eg )2] [CoF6]3. Kobalt(II) w kompleksach amoniakalnych,
podobnie zreszt¹ jak w innych kompleksach, wykazuje wyran¹ tendencjê do przej-

cia w kobalt(III). W zale¿noci od rodowiska i rodzaju ligandów, zmienia siê poten-

cja³ redukcyjny, jak równie¿ stabilnoæ zwi¹zków kompleksowych (Tab. 1) [36].
Tabela. 1. Potencja³ redukcji dla zwi¹zków kobaltu w zale¿noci od wprowadzonego liganda

Table. 1. Reduction potential in dependance of the type of ligand for cobalt compounds
Obecne zainteresowanie jonami kobaltu wchodz¹cymi w sk³ad projektowanych

leków wynika m.in. z jego dostêpnych stanów utlenienia II, III, oraz du¿ych ró¿nic
w trwa³oci termodynamicznej miêdzy nimi. Zdolnoæ jonów kobaltu do koordyna-
cji ligandów mocnego i redniego pola pozwala na syntezê zwi¹zków komplekso-
wych z ró¿nymi ligandami i o ró¿nych w³aciwociach fizykochemicznych. Wpro-
wadzanie ró¿norodnych ligandów pozwala na kontrolê potencja³u redukcyjnego
Co(III)/Co(II), ca³kowitego ³adunku, rozpuszczalnoci, hydro- i lipofilowoci otrzy-
manych zwi¹zków. To z kolei ma istotny wp³yw na farmakokinetykê, biodystrybu-
cjê i biotransformacjê zwi¹zków kompleksowych potencjalnych leków. Idealny
prolek aktywowany hipoksj¹ powinien odznaczaæ siê odpowiednim potencja³em
redukcyjnym bliskim lub ni¿szym od 300 mV, co wynika z wysoce redukcyjnego
298 mV rodowiska cytoplazmatycznego w komórkach eukariotycznych [37].
2. MECHANIZM AKTYWACJI ZWI¥ZKÓW KOMPLEKSOWYCH

KOBALTU(III) W KOMÓRKACH NOWOTWOROWYCH
Mechanizm przeciwnowotworowego dzia³ania kompleksów kobaltu(III) nie jest

do koñca poznany. Wydaje siê, ¿e istotny wp³yw ma tu zmiana w trwa³oci zwi¹z-
ków na ró¿nym stopniu utlenienia, potencja³ elektrochemiczny reakcji redoks oraz
aktywnoæ przeciwnowotworowa samego liganda. G³ówna zasada projektowania
proleków w po³¹czeniu z kobaltem polega na wykorzystaniu wystêpowania obojêt-
nego, stabilnego stanu Co(III) i nietrwa³ego Co(II). Jon Co(III) odgrywa rolê towa-
rzysz¹c¹ chaperone bioaktywnemu czynnikowi. Aktywnoæ liganda zostaje dezak-
tywowana przez po³¹czenie go z jonem kobaltu(III). W czasie redukcji kompleksu
kobaltu(III) do labilnego kobaltu(II) czynnik cytotoksyczny jest uwalniany i tym
samym aktywowany [37]. Prolek, który ma byæ aktywowany w rodowisku o obni-
¿onej zawartoci tlenu, musi posiadaæ nieaktywny stan uaktywniany dopiero przez

jednoelektronow¹ redukcjê, co zapewnia selektywnoæ. W normalnie natlenionym

rodowisku prolek mo¿e byæ redukowany i aktywowany, ale bardzo szybko nastê-
puje ponowne utlenienie do poprzedniej postaci. W rodowisku niedotlenienia reutle-
nianie jest powolne i produktem jest aktywowany lek (Rys. 2). Istnieje jednak jesz-
cze sporo rozbie¿noci w proponowanym mechanizmie selektywnej aktywacji i ma³o
jest poznany proces redukcji w normalnych i niedotlenionych tkankach. Mecha-
nizm dzia³ania zwi¹zków kobaltu(III), w którym jon metalu odgrywa rolê poredni-
cz¹c¹ w dostarczeniu aktywnego liganda, ró¿ni siê od mechanizmu dzia³ania zwi¹z-
ków cisplatyny, w których aktywna jest czêæ kompleksu zwi¹zana z jonem metalu,
a nie sam ligand. Jak przedstawiono na Rysunku 2a, prolek w obecnoci tlenu two-
rzy zwi¹zek poredni, który w tych warunkach powraca do poprzedniej postaci pod
wp³ywem dzia³ania reduktaz. Przy zmniejszonej zawartoci tlenu poredni produkt
ulega przekszta³ceniu w aktywn¹ cytotoksynê. Kompleks Co(III), zredukowany
w nietrwa³y kompleks Co(II), mo¿e byæ ponownie utleniony do nieaktywnego kom-
pleksu w warunkach tlenowych. W warunkach hipoksji z labilnego kompleksu Co(II)
uwalniany jest cytotoksyczny ligand jako aktywny lek (Rys. 2b) [37].
Rysunek 2. Proponowany mechanizm aktywacji proleku

Figure 2. Proposed mechanism of prodrug activation
3. AKTYWNOÆ BIOLOGICZNA ZWI¥ZKÓW KOMPLEKSOWYCH

KOBALTU(III)
Pierwsze badania aktywnoci biologicznej kompleksów kobaltu prowadzone

by³y ju¿ w latach 50. Dwyer i in. sprawdzali toksycznoæ izomerów optycznych
[Co(en)3](NO3)3. Nie stwierdzono jednak ¿adnych ró¿nic w aktywnoci izomerów,
chocia¿ takie ró¿nice by³y obserwowane dla jonów innych metali. Ten sam zespó³

bada³ równie¿ w³aciwoci zarówno kationowych, jak i anionowych kompleksów

kobaltu, wykazuj¹c ich kurraropodobn¹ aktywnoæ w blokowaniu aktywnoci ner-
wowo-miêniowej [37].
Zwi¹zki kobaltu(III) by³y równie¿ testowane pod k¹tem ich w³aciwoci prze-
ciwbakteryjnych. Kompleksy kobaltu(III) z pirydyno-amidowymi dwudonorowymi
i tridentnymi ligandami, zsyntetyzowane i badane przez zespó³ A. Mishura, odzna-
cza³y siê znaczn¹ aktywnoci¹ przeciwbakteryjn¹ na komórki Pseudomonas, E. Coli
i Shigella flexneri, Klebsiella planticola [38]. Badano równie¿ w³aciwoci przeciw-
wirusowe zwi¹zków kompleksowych kobaltu(III). Jako typowobójczy dla wirusa
opryszczki pospolitej typu 1 (HVS-1) zarejestrowano kompleks CTC-96 (1)
(DOXOVIR) (Rys. 3). Grupa CTC kompleksów kobaltu by³a przedmiotem zainte-
resowania Dori i in..
Ogólna struktura tych zwi¹zków zwi¹zana jest ze skoordynowanymi w pozycji
ekwatorialnej zasadami Schiffa i pochodnymi pirydyny w po³o¿eniu aksjalnym (2)
(Rys. 3). Stwierdzono aktywnoæ tych zwi¹zków przeciw zapaleniu stawów typu-II,
indukowanego kolagenem. CTC-96 wykaza³ aktywnoæ przeciw wirusowi nab³on-
kowego zapalenia rogówki, wirusowi opryszczki i adenowirusowi wywo³uj¹cemu
zapalenie spojówek i rogówki. Badania in vitro wskaza³y, ¿e kompleksy te mog¹
selektywnie niszczyæ strukturê i funkcje fragmentu palca cynkowego, prawdo-
podobnie przez kowalencyjne wi¹zanie do reszt histydynowych [39]. Zwrócono
uwagê na selektywne hamowanie ludzkich a-trombin przez ich kowalencyjne wi¹-
zanie i koordynacjê do aktywnych miejsc histydyny po utracie aksjalnych ligandów,
co w rezultacie prowadzi do inaktywacji enzymu. Takeuchi i wspó³pracownicy
badali kompleksy metali Co(III) z zasadami Schiffa [Co(acacen)(NH3)2]+ potwier-
dzaj¹c, ¿e s¹ one nieodwracalnymi inhibitorami termolizyny przy milimolowych
stê¿eniach, a tak¿e hamuj¹ ludzk¹ a-trombinê. Aktywnoæ termolizyny i a-trombiny
mo¿e zatem byæ blokowana przez wbudowanie odwracalnego inhibitora do miejsca
aktywnego przez addycjê kompleksu kobaltu(III) [37].
Rysunek 3. Struktura CTC-96 (1), CTC (2)

Figure 3. Structure of CTC-96 (1), CTC (2)

Wiele uwagi powiêcono równie¿ metaloorganicznym zwi¹zkom Co(III) o poten-

cjalnych w³aciwociach przeciwnowotworowych. Przebadano cytotoksycznoæ oraz
lipofilowoæ serii pochodnych kwasu acetylosalicylowego Co-ASS, modyfikowa-
nych poprzez zmianê ich alkilowych ligandów [40]. Wiêkszoæ przebadanych sk³ad-
ników wykaza³a wysok¹ aktywnoæ przeciwnowotworow¹ w badaniach na liniach
komórkowych raka piersi. Natomiast w stosunku do linii bia³aczki i ch³oniaka obser-
wowano mniejsz¹ efektywnoæ, w przeciwieñstwie do wczeniej przebadanych kom-
pleksów karbonarowych i tiosemikarbazonowych [41]. Wybrane pochodne Co-ASS
(3) (Rys. 4) badane by³y pod k¹tem mo¿liwoci hamowania reduktazy glutationowej
i cyklooksygenazy (COX), wi¹zania do receptorów estrogenowych i indukcji proce-
sów apoptozy. Wiêkszoæ z nich okaza³a siê potencjalnymi inhibitorami cyklooksy-
genazy (COX-1, COX-2), która to inhibicja odgrywa prawdopodobnie kluczow¹
rolê w sposobie dzia³ania leku. Cytotoksycznoæ testowanych zwi¹zków nie by³a
skorelowana z ich lipofilowoci¹ [42].
Rysunek 4. Struktura [2-aceto-(2-propynylo)benzoeso]heksakarbonylodikobaltu, Co-AAS

Figure 4. Structure of [2-acetoxy-(2-propynyl)benzoate]hexacarbonyl-dicobalt, Co-AAS
4. ZWI¥ZKI KOMPLEKSOWE KOBALTU(III) AKTYWOWANE

HIPOKSJ¥
4.1. ZWI¥ZKI KOMPLEKSOWE KOBALTU(III) Z IPERYTAMI AZOTOWMI
Iperyt azotowy (chlormetyna, mechloretamina, HN-2 (4)) oraz jego analogi HN-1
(5) i HN-3 (6) (Rys. 5) to zwi¹zki macierzyste dla ca³ej grupy cytostatyków o w³a-
ciwociach alkiluj¹cych [43]. HN-2 by³ pierwszym lekiem przeciwnowotworowym
stosowanym ju¿ w latach 40. Jednak ze wzglêdu na bardzo wysok¹ cytotoksycznoæ
i dzia³anie miejscowo dra¿ni¹ce, zaprzestano jego podawania.
Do niedawna stosowano mniej toksyczne i lepiej tolerowane popularniejsze
pochodne iperytu azotowego, takie jak: cyklofosfamid (7) i ifosfamid (8) (Rys. 6),
np. w leczeniu ziarnicy z³oliwej [44].

Rysunek 5. Struktura iperytu azotowego: bis(2-chloroetylo)metyloamina (4),

bis(2-chloroetylo)etyloamina (5), tris(2-chloroetylo)amina (6)
Figure 5. Structure of nitrogen mustard: bis(2-chloroethyl)methylamine (4), bis(2-chloroethyl)ethylamine (5),
tris(2-chloroethyl)amine (6)
Rysunek 6. Struktura cyklofosfamidu (7), ifosfamidu (8)

Figure 6. Structure of cyclophosphamide (7), iphosphamide (8)
Zwi¹zki iperytowe (iperyty azotowe) z jonami kobaltu(III) wi¹¿¹ siê poprzez

zaanga¿owanie w wi¹zanie koordynacyjne wolnej pary na atomie azotu. Kompleksy
kobaltu(III) s¹ stabilne termodynamicznie, dziêki czemu przy³¹czone do nich ligandy
staj¹ siê nieaktywne. W warunkach hipoksji nastêpuje redukcja zwi¹zków do kom-
pleksów kobaltu(II), które s¹ bardziej labilne i cytotoksyczne; iperytowa czêæ kom-
pleksu mo¿e zostaæ uwolniona. Zwi¹zki kompleksowe metali z alifatycznymi iperyta-
mi zaproponowano jako now¹ klasê cytotoksyn dzia³aj¹cych selektywnie na komórki
w stanie hipoksji [45].
4.1.1. Zwi¹zki kompleksowe kobaltu(III)

z jednopodstawionymi iperytami azotowymi
Teicher i wspó³pracownicy badali kompleksy Co(III) z ligandami nitrowymi

i aminowymi, w celu potwierdzenia ich w³aciwoci zwiêkszaj¹cych wra¿liwoæ
komórek na promieniowanie jonizuj¹ce [46]. Podjêli równie¿ próbê dodawania frag-

mentów alkiluj¹cych, takich jak iperyty azotowe, dla zwiêkszenia ich promienio-
czu³oci i aktywnoci przeciwnowotworowej.
W celu sprawdzenia aktywnoci czêci iperytowej, zsyntezowano kompleks
kobaltu(III) trans-[Co(acac)2(NO2)(bca)] (9) Co-bca (Co-bis(2-chloroetylo)amina)
oraz, dla porównania, kompleks Co(III) z nieaktywnym ligandem pirydynowym trans-
[Co(acac)2(NO2)(py)] (10) Co-py (Co-pirydyna) (Rys. 7).
Rysunek 7. Struktura trans-[Co(acac)2(NO2)(bca)] (9) Co-bca, trans-[Co(acac)2(NO2)(py)] (10) Co-py

Figure 7. Structure of trans-[Co(acac)2(NO2)(bca)] (9) Co-bca, trans-[Co(acac)2(NO2)(py)] (10) Co-py
Struktury obu zwi¹zków s¹ podobne, ale ligand pirydynowy nie posiada w³a-
ciwoci alkiluj¹cych. Badania cytotoksycznoci przeprowadzone in vitro na mysich
liniach komórkowych raka sutka EMT6 wykaza³y, ¿e kompleks Co-bca jest bardziej
cytotoksyczny ni¿ analogiczny kompleks Co-py. Oba kompleksy wykazywa³y wiêksz¹
aktywnoæ w normalnie natlenionych komórkach ni¿ w komórkach niedotlenionych,
natomiast sam ligand iperytowy takich ró¿nic nie wykazywa³. W badaniach in vitro
na komórkach niedotlenionych kompleks 9 okaza³ siê jednak skutecznym zwi¹z-
kiem promienioczu³ym. Kompleks Co-bca dzia³a³ tak¿e na oporne na bca linie komór-
kowe ludzkiego raka p³askonab³onkowego SCC-25/HN2. Stwierdzono, ¿e obojêtny
kompleks 9 mo¿e byæ transportowany do komórki poprzez biern¹ dyfuzjê, a bca do
komórki przenoszony jest przez system transportuj¹cy choliny, wiêc opornoæ komó-
rek mo¿e byæ wywo³ana przez zredukowan¹ ekspresjê transporterów. Kompleks ten
wykazywa³ równie¿ aktywnoæ w szerokim zakresie dawki przeciw mysim komórkom
L1210 (bia³aczki) i FSaIIC (w³ókniakomiêsaka). Zwi¹zek 9 zosta³ wybrany przez
autorów do dalszych pog³êbionych badañ [46].

z dwukleszczowymi iperytami azotowymi
Ware i in. zsyntezowali seriê kompleksów Co(III) z dwudonorowymi bisalkilu-

j¹cymi ligandami N,N-bis(2-chloroetylo)etylenodiamin¹ (dce) (11) i N,N-bis(2-chlo-

roetylo)etylenodiamin¹ (bce) (12) oraz pomocniczymi ligandami acetyloacetono-

wymi (acac) (Rys. 8), aby oceniæ ich cytotoksycznoæ w badaniu in vitro na fibro-
blast jajnika chomika chiñskiego AA8 i komórki UV4 pozbawione mechanizmów
naprawczych DNA w warunkach tlenowych i obni¿onego poziomu tlenu [47]. Przez
zmianê podstawników ligandów (acac) wykazano mo¿liwoæ dopasowania poten-
cja³ów redukcji zwi¹zków kompleksowych do wymaganych dla selektywnego dzia-
³ania na komórki niedotlenione. Kompleksy Co(III) zawieraj¹ce alkiluj¹ce ligandy
by³y bardziej cytotoksyczne ni¿ wykorzystane dla porównania ligandy nie posiada-
j¹ce w³aciwoci alkiluj¹cych N,N-etyloetylenodiamina (dce) i N,N-etyloetyleno-
diamina (bee). Cytotoksycznoæ kompleksów w obu seriach by³a podobna do aktyw-
noci ich wolnych ligandów. Niesymetryczny ligand (dce) i jego kompleksy wyka-
zywa³y wiêksz¹ cytotoksycznoæ ni¿ odpowiadaj¹ce im (bce). Kompleksy (dce)
wykaza³y równie¿ wiêksz¹ selektywnoæ w komórkach niedotlenionych. Wyniki
mog¹ wskazywaæ na w¹ski zakres akceptowanego potencja³u redukcji z optimum
przypadaj¹cym dla analogu metylowego, dla którego E1/2 = 305 mV. Zwi¹zek ten
wykazuje selektywne dzia³anie na komórki nowotworowe (cytotoksycznoæ w nie-
dotlenionych komórkach linii AA8 i EMT6 20-krotnie wiêksza ni¿ w komórkach
zdrowych) [47].
Rysunek 8. Struktura zwi¹zku kompleksowego kobaltu(III) z (dce) (11)

(R=H, Me, Et, Pr) i (bce) (R=H, Me, Et, Pr, Cl) (12)
Figure 8. Structure of cobaltu(III) complex (dce) (11) (R=H, Me, Et, Pr) and (bce) (R=H, Me, Et, Pr, Cl) (12)
4.1.3. Bis-tropolonowe pochodne dwukleszczowych iperytowych kompleksów

kobaltu(III)
Dla polepszenia stabilnoci metabolicznej i selektywnoci dzia³ania komplek-

sów próbowano wprowadzaæ równie¿ inne ligandy. Otrzymano seriê (podobnych do
[Co(acac)2L]+) bis-tropolonowych kompleksów o ogólnym wzorze [Co(trop)2(L)]+,
(L = bee (13), bce (14), dee (15), dce (16)) (Rys. 9).

Rysunek 9. Struktury bis-tropolonowych kompleksów kobaltu(III) (1316)

Figure 9. Structures of bis-tropolonato cobalt(III) complexes (1316)
Tropolonowe kompleksy wykaza³y znacznie wy¿sze potencja³y redukcji ni¿ ich ace-
toacetonowe odpowiedniki, co sugerowa³oby ³atwiejsz¹ redukcjê w komórce, a tym
samym uwalnianie ligandów. Cytotoksycznoæ tych zwi¹zków badana na komór-
kach linii AA8 (fibroblasty chomika chiñskiego) i komórkach linii UV4 (pozbawio-
nych jednego z mechanizmów naprawczych DNA), jest podobna do cytotoksycz-
noci wolnych ligandów iperytowych. Zale¿noæ tê obserwowano zarówno dla warun-
ków beztlenowych, jak i tlenowych. Kompleksy te nie wykaza³y w próbach klono-
genicznych na komórkach selektywnoci dzia³ania w miejscach hipoksji, w przeci-
wieñstwie do zwi¹zku [Co(Macac)2(DCE)]+ (17) (Rys. 10) [48].
Rysunek 10. Struktura 3-metylowego (dce) kompleksu kobaltu(III) (17)

Figure 10. Structure of 3-methyl (dce) cobalt(III) complex (17)


z trójkleszczowymi iperytami azotowymi
Otrzymano zwi¹zek kompleksowy kobaltu(III) z tridentnym iperytem azoto-

wym N,N-bis(2-chloroetylo)dietylenotriamin¹ (dcd) (18) (Rys. 11), w celu porów-
nania jego aktywnoci z dwudonorowymi ligandami na dwóch liniach komórko-
wych AA8 (fibroblast jajnika chomika chiñskiego) i UV4. Tridentne dcd okaza³y
siê znacznie mniej cytotoksyczne ni¿ u¿yte wczeniej dce. W warunkach niedoboru
tlenu w badaniach in vitro nie zaobserwowano polepszenia selektywnoci, pomimo
wiêkszej stabilnoci metabolicznej, w³aciwej dla trójkleszczowych podstawników
[49].
Rysunek 11. Struktura zwi¹zku kompleksowego mer-[Co(dcd)(acac)(NO2)]+ (18)

Figure 11. Structure of mer-[Co(dcd)(acac)(NO2)]+ (18)
4.1.5. Anionowe pochodne kompleksów kobaltu(III) z iperytami azotowymi
Omówione wczeniej zwi¹zki kompleksowe wystêpowa³y w formie kationów.

Craig i in. podjêli próbê sprawdzenia aktywnoci form anionowych. Zsyntezowali
karboksylowe [Co(CO3)2(L)] (L = dee (19), dce (20)) i szczawianowe [Co(ox)2(L)]
(L = dee (21), dce (22)) (Rys. 12) kompleksy kobaltu(III) zawieraj¹ce dwuklesz-
czowe dialkiluj¹ce ligandy iperytowe [50]. Oba kompleksy iperytowe 20 i 22 mia³y
ni¿sz¹ cytotoksycznoæ, w porównaniu ze wzglêdn¹ wartoci¹ IC50 dla linii AA8,
ni¿ wolne ligandy dce. Autorzy t³umacz¹ to deaktywacj¹ ligandów musztardowych
podczas wi¹zania z Co(III). Ligandy dee i ich kompleksy 21 i 22 nie wykazywa³y
aktywnoci (IC50 > 1 mM). Wszystkie badane zwi¹zki wykaza³y znacznie mniejsz¹
toksycznoæ ni¿ ich metyloacetonowy odpowiednik 23.

Rysunek 12. Struktura anionowych (karboksylowej i szczawianowej) form zwi¹zku kompleksowego

kobaltu(III) i [Co(meacac)2(dce)]+ (23)
Figure 12. Structure of anionic (carboxylato and oxalato) cobalt(III) complexes and [Co(meacac) 2(dce)]+ (23)
4.2. ZWI¥ZKI KOMPLEKSOWE KOBALTU(III) Z INNYMI RODKAMI

O W£ACIWOCIACH ALKILUJ¥CYCH DNA
Do aktywacji proleku mo¿e byæ wykorzystana redukcja metaboliczna w miej-

scu hipoksji guza, ale mo¿liwa jest równie¿ redukcja pod wp³ywem promieniowa-
nia jonizuj¹cego. Ahn i in. pokazali, ¿e kompleksy Co(III) zawieraj¹ce 8-HQ
(8-hydroksychinolinê) i cykliczne ligandy (24) uwalniaj¹ w napromieniowanym roz-
tworze 8-HQ z du¿¹ wydajnoci¹. Czynnikami redukuj¹cymi prowadz¹cymi do akty-
wacji proleku, wg autorów, s¹ uwodnione formy elektronowe pochodz¹ce z radio-
lizy wody (eaq), o stosunkowo d³ugim czasie trwania w warunkach niedotlenienia
[51]. Zbadano te¿ analogi tych kompleksów zawieraj¹ce azachlorometylobenzoin-
dol (azaCBI) (25), bêd¹ce potencjalnymi rodkami alkiluj¹cymi DNA (25 zawiera
te same miejsce chelatowania metalu co 8-HQ), które oznaczano przez uwolnienie
ich w radiolitycznej lub enzymatycznej redukcji [52]. Pokazano, ¿e kompleks [Co(III)-
(cyklen)(azaCBI)]2+ (26) (Rys. 13) jest stosunkowo stabilny w po¿ywce i znacznie
mniej cytotoksyczny ni¿ wolny ligand azaCBI, jak równie¿ wykazuje zdolnoæ do
redukcji pod wp³ywem promieniowania jonizuj¹cego w warunkach hipoksji w klinicz-
nie tolerowanych dawkach. Uwolnienie 25 z 26 by³o tak¿e obserwowane dla kultur
komórkowych ludzkiego raka jelita grubego HT29 bez promieniowania w warun-
kach niedotlenienia, z jego póniejsz¹ przemian¹ do O-glukuronidu. Nadmierna
ekspresja genu ludzkiego reduktazy cytochromu P-450 w komórkach A549 nie zwiêk-
szy³a tempa metabolicznej redukcji 26. Wynik ten sugeruje, ¿e zwi¹zek nie jest sub-
stratem dla tego enzymu. W ten sposób kompleks Co(III) 26 jest obiecuj¹cym prole-
kiem, który mo¿e zostaæ aktywowany i zdolny do uwolnienia silnej cytotoksyny
w czasie redukcji przez promieniowanie jonizuj¹ce lub w komórkach w stanie hipok-

sji. Aktywowane promieniowaniem proleki (ang. radiation activated prodrugs, RAPs)

mog¹ teoretycznie posiadaæ liczne zalety, w porównaniu z aktywowanymi enzyma-
tycznie. Jeli mo¿liwe by³oby zaprojektowanie proleku aktywowanego tylko przez
promieniowanie, a nie przez reduktazy, mo¿liwe by³oby u¿ycie przestrzennego celo-
wania radioterapii i zawê¿enia aktywacji do guza, a w ten sposób unikanie toksycz-
noci w umiarkowanie (fizjologicznie) niedotlenionych normalnych tkankach,
takich jak np. siatkówka oka [51].
Rysunek 13. Struktura Co(III)(cyklen)(8-HQ) (24), (azaCBI) (25) i [Co(III)(cyklen)(azaCBI)]2+ (26)

Figure 13. Structure of Co(III)(cyclen)(8-HQ) (24), (azaCBI) (25) and [Co(III)(cyclen)(azaCBI)]2+ (26)
4.3. ZWI¥ZKI KOMPLEKSOWE KOBALTU(III)

Z ALIFATYCZNYMI CZTEROKLESZCZOWYMI ZASADAMI SCHIFFA
Jako potencjalne leki przeciwnowotworowe by³y te¿ otrzymywane i badane

kompleksy kobaltu(III) z czteropodstawionymi alifatycznymi zasadami Schiffa,
zawieraj¹ce w pozycji aksjalnej sk³adniki witaminy PP i jej analogów, w tym amid
kwasu nikotynowego (nic) (27), izonikotyamid (i-nic) (28), amoniak (29) lub kwas
nikotynowy (nica) (30) (Rys. 14). Wp³yw kompleksów na wzrost guza badany by³
przez zespó³ Osiñskiego w eksperymentach na przeszczepianych mysich guzach,
w szczególnoci raka gruczo³owego sutka Ca755, czerniaka B16 i raka p³uca [53].

Rysunek 14. Struktura zwi¹zku kompleksowego kobaltu(III) [Co(acac)2en)L2]+

Figure 14. Structure of cobalt(III) complex [Co(acac)2en)L2]+
Przyczyn¹ zainteresowania tymi zwi¹zkami by³a hipoteza selektywnej redukcji

w guzach kompleksów kobaltu(III) inicjuj¹ca katalityczne utlenianie i powstawanie
reaktywnych form tlenowych ROS. Efekty przeciwnowotworowe sprawdzano kontro-
luj¹c zawartoæ dialdehydu malonowego MDA, który jest ostatnim produktem pero-
ksydacji lipidów i znacznikiem jego aktywnoci oraz kontroluj¹c zawartoæ zredu-
kowanego glutationu GSH i aktywnoæ S-transferazy glutationowej GST zarówno
w tkance guza, jak i niektórych zdrowych tkankach. Uzyskane wyniki potwierdzi³y,
¿e kompleksy kobaltu, o których mowa, s¹ selektywnie redukowane w tkance guza,
w ten sposób zapocz¹tkowuj¹ peroksydacjê lipidów. Godne uwagi okaza³y siê rów-
nie¿ eksperymenty sprawdzaj¹ce niszczenie DNA w komórkach guza, w szczegól-
noci rozszczepienie dwuniciowego DNA [54]. Wszystkie kompleksy wykazywa³y
raczej wysok¹ aktywnoæ przeciwnowotworow¹, zw³aszcza efekt antyprzerzutowy.
Kompleks 27 ujawni³ efekt antymetastatyczny silniejszy ni¿ np. platidiam czy cyklo-
fosfamid. Zwi¹zek kompleksowy Co(III) z amidem kwasu nikotynowego 27 wska-
zany zosta³ przez badaczy do dalszych badañ przedklinicznych.
4.4. ZWI¥ZKI KOMPLEKSOWE KOBALTU(III) Z INHIBITORAMI

METALOPROTEINAZ MACIERZY ZEWN¥TRZKOMÓRKOWEJ (MMPS)
Od lat trwaj¹ intensywne prace badawcze maj¹ce na celu wprowadzenie do

terapii leków hamuj¹cych angiogenezê. Kluczow¹ rolê w angiogenezie odgrywaj¹
MMPs (ang. matrix metalloproteinases) grupa enzymów proteolitycznych endo-
peptydaz zale¿nych od cynku pe³ni¹ca rolê katalityczn¹ i strukturaln¹ w cz¹steczce.
Podstawow¹ funkcj¹ MMPs jest przebudowa macierzy zewn¹trzkomórkowej. Wród
wielu innych czynników, to one odgrywaj¹ istotn¹ rolê w rozwoju nowotworów
poprzez pobudzanie wzrostu komórek raka, migracjê, inwazjê, tworzenie przerzu-
tów i nowych naczyñ krwiononych [55]. MMPs mog¹ byæ hamowane naturalnymi

tkankowymi inhibitorami metaloproteinaz (ang. tissue inhibitors of metaloprote-

inases, TIMP) czy a2-makroglobulin¹, pozaustrojowymi inhibitorami, jak antybio-
tyki z grupy tetracyklin (doxycyklina, oksytetracyklina, minocyklina) czy inhibitory
syntetyczne (batimastat BB-94) i (marimastat BB-2516) [56]. Zwi¹zki chelatowe,
takie jak niektóre antybiotyki, zwi¹zki tiolowe, karboksyalkilowe, hydroksamatowe
i fosfonamidy, blokuj¹ aktywacjê proMMPs przez wytwarzanie wi¹zañ chelatowych
z aktywnym centrum zawieraj¹cym Zn2+ [57]. Uwagê zwrócono na zwi¹zki hydrok-
samatowe, do których nale¿¹ inhibitory syntetyczne, bêd¹ce w fazie prób klinicz-
nych w leczeniu m.in. raka p³uca, jelita grubego, jajnika, prostaty oraz trzustki
[58, 59].
Zgodnie z proponowanym wczeniej mechanizmem aktywacji bioredukcyjnej,
u¿yto równie¿ Co(III) do deaktywacji i przenoszenia inhibitorów metaloproteinaz
macierzy zewn¹trzkomórkowej (Rys. 15) [60].
Rysunek 15. Proponowany mechanizm selektywnej aktywacji BB-2516

Figure 15. Proposed mechanism of hypoxia selectivity of BB-2516
Failes i jego zespó³ w celu otrzymania stabilnych kompleksów z Co(III) u¿yli odpo-
wiedniego do wi¹zania form hydroksamowych potrójnego czterokleszczowego
liganda tris(2-metylopirydylo)aminy (tpa). Zbadano strukturê i w³aciwoci elektro-
chemiczne Co(III)-tpa (31) z prostymi kwasami hydroksamowymi: acetylohydroksa-
mowym (aha), propionohydroksamowym (pha) i benzohydroksamowym (bha), jako
modelami inhibitorów metaloproteinazy [60]. Analiza elektrochemiczna wykaza³a
nieodwracaln¹ redukcjê kompleksów z katodowym pikiem niskich potencja³ów
834 mV (aha) < 789 mV (pha) < 770 mV (bha) wzglêdem Ag/AgCl wskazuj¹ce
na zdolnoæ kompleksów Co(III) do redukcji do labilnego kompleksu Co(II) i uwol-
nienia inhibitora. Zwi¹zki kompleksowe Co(III) z inhibitorami MMPs powinny wyka-
zywaæ podobne w³aciwoci. W kolejnych badaniach skoordynowano Co(III) z mari-
mastatem (32). Badania in vivo na mysich komórkach raka sutka 4T1.2 wykaza³y,
¿e stosowanie kompleksu Co(III)-marimastat (33) (Rys. 16) jest 23 razy bardziej
skuteczne w inhibicji guza ni¿ u¿ycie samego marimastatu [61].

Rysunek 16. Struktura Co-tpa (31), marimastatu (32) i [Co(mmst)tpa]ClO44H2O (33)

Figure 16. Structure of Co-tpa (31), marimastat (32) and [Co(mmst)tpa]ClO44H2O (33)
PODSUMOWANIE
Rozwój chemii zwi¹zków koordynacyjnych, selektywnych w stosunku do komó-

rek w stanie hipoksji, jest ostatnio intensywnie rozwijan¹ strategi¹ w badaniach
naukowych dotycz¹cych zwi¹zków przeciwnowotworowych [62]. Mechanizm dzia-
³ania tego typu zwi¹zków nie jest do koñca dobrze rozpoznany, ale wiemy, ¿e jest on
inny ni¿ mechanizm dzia³ania leków bêd¹cych analogami cisplatyny. Jak wynika
z przegl¹du literatury, w przypadku zwi¹zków kompleksowych kobaltu(III) maj¹-
cych zastosowanie w aktywowanej hipoksj¹ selektywnej terapii nowotworowej,
istotn¹ rolê odgrywaj¹ parametry kinetyczne i biologiczne, wartoci potencja³ów
elektrochemicznych, struktura liganda, a tym samym jego aktywnoæ biologiczna
i trwa³oæ zwi¹zków kompleksowych. W niniejszej pracy omówiono szereg kom-
pleksów kobaltu(III) z iperytami azotowymi, sugeruj¹c decyduj¹cy wp³yw ich poten-

cja³u redukcji na selektywnoæ aktywacji. Pomimo otrzymania zwi¹zków o potencja-

³ach mieszcz¹cych siê w optymalnym zakresie, nie zawsze obserwowano poprawê
selektywnoci ich dzia³ania. Czêsto mimo po¿¹danej selektywnoci, odznacza³y siê
one równie¿ zbyt wysok¹ cytotoksycznoci¹ w stosunku do komórek zdrowych. Pro-
ponowane próby poprawiania stabilnoci tych zwi¹zków poprzez syntezê dwu- czy
trójkleszczowych kompleksów iperytowych oraz wprowadzanie dodatkowych ligan-
dów czêsto nie poprawiaj¹ ich w³aciwoci selektywnych. Interesuj¹ce wydaje siê
zastosowanie jonu Co(III) do dostarczenia aktywnego leku, jak przytoczony mari-
mastat, do komórek nowotworowych, zwiêkszaj¹ce efekt jego dzia³ania.
Wiadomoci na temat potencja³ów redukcyjnych nowych proleków w uk³adach
biologicznych dostarczaj¹ cennych informacji o mo¿liwoci wykorzystania ich jako
substancji, które mog¹ dzia³aæ wybiórczo na komórki nowotworowe oraz pozwalaj¹
na zrozumienie procesów bioredukcji zwi¹zku w komórce. Mo¿liwoæ redukcji
w warunkach fizjologicznych, a nastêpnie uwolnienie substancji czynnej wydaje siê
kluczowym problemem w przypadku zwi¹zków kobaltu(III). Podsumowuj¹c, wiedza
na temat cytotoksycznoci zastosowanych ligandów, potencja³ów elektrochemicz-
nych kompleksów kobaltu(III), a tak¿e sposoby ich kontroli oraz monitorowania
miejsca uwolnienia [63, 64], dostarczaj¹ dodatkowych informacji na temat mo¿li-
woci zachowania siê zwi¹zku w komórce. Dane zebrane w niniejszym artykule
wskazuj¹, ¿e kompleksy kobaltu(III) mog¹ okazaæ siê interesuj¹c¹ grup¹ nowych
leków.
PODZIÊKOWANIE
Praca wykonana w ramach realizacji badañ statutowych, projekt nr 503-3066-2,

finansowanych przez Uniwersytet Medyczny w £odzi oraz Collegium Medicum
w Bydgoszczy.
[1]
M. Galanski, V.B. Arion, M.A. Jakupec, B.K Keppler, Curr. Pharm. Des., 2003, 9, 2078.
[2]
T.W. Hambley, Dalton Trans., 2007, 4929.
[3]
W.A. Denny, Ph.D., Cancer Invest., 2004, 22, 604.
[4]
W.A. Denny, Eur. J. Med. Chem., 2001, 36, 577.
[5]
S. Baluja, A. Solanki, N. Kachhadia, J. Iran. Chem. Soc., 2006, 3, 312.
[6]
G. Cerchiaro, A.M. Costa Ferreira, J. Braz. Chem. Soc., 2006, 17, 1473.
[7]
A.R. Timerbaev, C.G. Hartinger, S.S. Aleksenko, B.K. Keppler, Chem. Rev., 2006, 106, 2224.
[8]
M.L. Childers, J. Cho, C.A.S. Regino, M.W. Brechbiel, A.G. DiPasquale, A.L. Rheingold,
S.V. Torti, F.M. Torti, R.P. Planalp, J. Inorg. Biochem. 2008, 102, 150.
[9] A. Shrivastav, N.K. Singha, S.M. Singh, Bioorg. Med. Chem., 2002, 10, 887.
[10] M. Groessla, Ch.G. Hartinger, K. Po³eæ- Pawlak, M. Jarosz, P.J. Dyson, B.K. Keppler, Chem.
Biodiv., 2008, 5, 1609.

[11] Ch.G. Hartinger, M.A. Jakupec, S. Zorbas-Seifried, M. Groessl, A. Egger, W. Berger, H. Zorbas,
P.J. Dyson, B.K. Keppler, Chem. Biodiv., 2008, 5, 2140.
[12] A. Casini, Ch. Hartinger, Ch. Gabbiani, E. Mini, P.J. Dyson, B.K. Keppler, L. Messori, J. Inorg.
Biochem.2008, 102, 564.
[13] I. Yilmaz, A. Cukurovali, Trans. Met. Chem., 2003, 28, 399.
[14] X. Zhong, J. Yi, J. Sun, H.L. Wei, W.S. Liu, K.B. Yu, Eur. J. Med. Chem., 2006, 41, 1090.
[15] S.O. Podunavac-Kuzmanovic, D.M. Cvetkovic, G.S. Cetkovic, APTEFF, 2004, 35, 231.
[16] M.S. Yadave, S.A. Patil, Trans. Met. Chem., 1997, 22, 220.
[17] V.H. Arali, V.K. Revankar, V.B. Mahale, Trans. Met. Chem., 1993, 18, 158.
[18] F. Liang, P. Wang, X. Zhou, T. Li, Z. Li, H. Lin, D. Gao, C. Zheng, Ch. Wu, Bioorg. Med. Chem.
Lett., 2004, 14, 1901.
[19] J. Lv, T. Liu, S. Cai, X. Wang, L. Liu, Y. Wang, J. Inorg. Biochem., 2006, 100, 1888.
[20] R.K. Agarwal, S. Prasad, Bioinorg. Chem. Appl., 2005, 3, 271.
[21] G.W. Walker, R.J. Gene, A.M. Sargeson, C.A. Behm, Dalton Trans., 2003, 2992.
[22] F. Bisceglie, M. Baldini, M. Belicchi-Ferrari, E. Buluggiu, M. Careri, G. Pelosi, S. Pinelli,
P. Tarasconi, Eur. J. Med. Chem., 2007, 42, 627.
[23] M. Belicchi-Ferrari, F. Bisceglie, C. Casoli, S. Durot, I. Morgerstern-Badarau, G. Pelosi, E. Pilloti,
S. Pinelli, P. Tarasconi, J. Med. Chem., 2005, 48, 1671.
[24] M. Belicchi-Ferrari, F. Bisceglie, G. Pelosi, P. Tarasconi, R. Albertin, A. Bonati, P. Lunghi,
S. Pinelli, J. Inorg. Biochem., 2001, 83, 169.
[25] J.M. Brown, Cancer Res., 1999, 59, 5863.
[26] G.U. Dachs, G.M. Tozer, Eur. J. Cancer, 2000, 36, 1649.
[27] Ch. Blancher, A.L. Harris, Cancer Met. Rev., 1998, 17, 187.
[28] S. Kizaka-Kondoh, M. Inoue, H. Harada, M. Hiraoka, Cancer Sci., 2003, 94, 1021.
[29] A. Covens, J. Blessing, D. Bender, R. Mannel, M. Morgan, Gynecol. Oncol., 2006, 100, 586.
[30] J.M. Brown, Cancer Biol. Ther., 2002, 1, 453.
[31] M. Höckel, P. Vaupel, J. Natl. Cancer Inst., 2001, 93, 266.
[32] M. Stoner, B. Saville, M. Wormke, D. Dean, R. Burghardt, S. Safe, Mol. Endocrinol., 2002,
16, 2231.
[33] G.L. Semenza, Cancer Met. Rev., 2007, 26, 223.
[34] B.J. Moeller, R.A. Richardson, M.W. Dewhirst, Cancer Met. Rev., 2007, 26, 241.
[35] J.M. Brown, Mol. Med. Today, 2000, 6, 157.
[36] C.E. Housecroft, A.G. Sharpe, Inorganic Chemistry, Pearson Education Limited, England 2001,
pp. 515.
[37] M.D. Hall, T.W. Failes, N. Yamamoto, T.W. Hambley, Dalton Trans., 2007, 3983.
[38] A. Mishra, N.K. Kaushik, A.K. Verma, R. Gupta, Eur. J. Med. Chem., 2008, 43, 2189.
[39] J.B. Delehanty, J.E. Bongard, Dz.C. Thach, D.A. Knight, T.E. Hickeya, E.L. Changa, Bioorg. Med.
Chem., 2008, 16, 830.
[40] T. Takeuchi, A. Böttcher, C.M. Quezada, T.J. Meade, H.B. Gray, Bioorg. Med. Chem., 1999, 7,
815.
[41] I.H. Hall, C.B. Lackey, T.D. Kistler, R.W. Durham, E.M. Jouad, M. Khan, X.D. Thanh, S. Djebbar-
-Sid, O. Benali-Baitich, G.M. Bouet, Pharmazie, 2000, 55, 937.
[42] I. Ott, K. Schmidt, B. Kircher, P. Schumacher, T. Wiglenda, R. Gust, J. Med. Chem., 2005, 48, 622.
[43] J. Cummings, A. MacLellan, J.F. Smyth, Anal. Chem., 1991, 63, 1514.
[44] I.D. González, R.S. Saez, E.M. Rodilla, E.L. Ygesy, F.L. Toledano, Alergol. Inmunol. Clin., 2000,
15, 161.
[45] B.A. Teicher, J.L. Jacobs, K.N. Cathacart, M.J. Abrams, J.F. Vollano, D.H. Picker, Radiat. Res.,

1987, 109, 36.

[46] B. Teicher, M. Abrams, K. Rosbe, T. Herman, Cancer Res., 1990, 50, 6971.
[47] D.C. Ware, B.D. Palmer, W.R. Wilson, W.A. Denny, J. Med. Chem., 1993, 36, 1839.
[48] D.C. Ware, H.R. Palmer, P.J. Brothers, C.E. Rickard, W.R. Wilson, W.A. Denny, J. Inorg.
Biochem., 1997, 68, 215.
[49] D.C.Ware, P.J. Brothers, G.R. Clark, W.A. Denny, B.D. Palmer, W.R. Wilson, J. Chem. Soc.,
Dalton Trans., 2000, 925.
[50] P.R. Craig, P.J. Brothers, G.R. Clark, W.R. Wilson, W.A. Denny, D.C. Ware, Dalton Trans., 2004,
611.
[51] G.-O. Ahn, D.C Ware, W.R. Wilson, Radiat. Res., 2004, 162, 315.
[52] G.-O. Ahn, K.J. Botting, A.V. Patterson, D.C. Ware, M. Tercel, R. Wilson, Biochem. Pharmcol.,
2006, 71, 1683.
[53] S.P. Osinsky, I. Ya. Levitin, A.L. Sigan, L.N. Bubnovskaya, I.I. Ganusevich, L. Campanella,
P. Wardmand. Russ. Chem. Bull., Int. Ed., 2003, 52, 2636.
[54] S. Osiñski, I. Levitin, L. Bubnovskaya, A. Sigan, I. Ganusevich, A. Kovelskaya, N. Valkovskaya,
L. Campanella, P. Wardman, Exp. Oncol., 2004, 26, 140.
[55] T.W. Failes, T.W. Hambley, Dalton Trans., 2006, 1895.
[56] K. Ko³omecki, Onkol. Pol., 2000, 3, 163.
[57] I. liwowska, Z. Kopczyñski, Wspó³. Onkol., 2005, 9, 327.
[58] T.W. Failes, T.W. Hambley, J. Inorg. Biochem., 2007, 101, 396.
[59] W. Failes, C. Cullinane, C.I. Diakos, N. Yamamoto, J.G. Lyons, T.W. Hambley, Chem. Eur. J.,
2007, 13, 2974.
[60] T.W. Hambley, Science, 2007, 318, 1392.
[61] I.I. Ganusevich, A.P. Burlaka, E.P. Sidorik, I.Ya. Levitin, A.L. Sigan, S.P. Osinsky, Exp. Oncol.,
2007, 29, 203.
[62] E. Reisner, V.B. Arion, B.K. Keppler, A.J.L. Pombeiro, Inorg. Chim. Acta 2008, 361, 1569.
[63] P.D. Bonnitcha, M.D. Hall, C.K. Underwood, G.J. Foran, M. Zhang, P.J. Beale, T.W. Hambley,
J. Inorg. Biochem., 2006, 100, 963.
[64] N. Yamamoto, S. Danos, P.D. Bonnitcha, T.W. Failes, E.J. New, T.W. Hambley, J. Biol. Inorg.
Chem., 2008, 13, 861.

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
KWAS MYKOFENOLOWY I JEGO ANALOGI.

SYNTEZA I AKTYWNOŒÆ BIOLOGICZNA
MYCOPHENOLIC ACID (MPA) AND ITS ANALOGUES.
SYNTHESIS AND BIOLOGICAL ACTIVITY
Magdalena Ma³achowska1, Grzegorz Cholewiñski1,

Krystyna Dzierzbicka1, Anna Wardowska2,
Piotr Trzonkowski2
1
Katedra Chemii Organicznej, Wydzia³ Chemiczny, Politechnika Gdañska,
ul. G. Narutowicza 11/12, 80-952 Gdañsk
2
Zak³ad Immunologii Klinicznej i Transplantologii,
Akademia Medyczna w Gdañsku,
ul. Dêbinki 1, 80-210 Gdañsk
Abstract
Wykaz stosowanych skrótów
Wprowadzenie
1. Kwas mykofenolowy (MPA) i jego pochodna MMF
2. Synteza MPA i jego pochodnej MMF
3. Oddzia³ywania MPA z dehydrogenaz¹ inozyno-5’-monofosforanu
(IMPDH)
4. Analogi MPA – zale¿noœæ struktura–aktywnoœæ (SAR)
4.1. Modyfikacje pierœcienia laktonowego i aromatycznego w cz¹s-
teczce MPA
4.2. Pochodne MPA typu fenoli i inne
4.3. Modyfikacje ³añcucha bocznego w cz¹steczce MPA
Podsumowanie
Dzierzbicka_folie.p65 309 2010-01-20, 22:21

310 M. MA£ACHOWSKA, G. CHOLEWIÑSKI, K. DZIERZBICKA, A. WARDOWSKA, P. TRZONKOWSKI
Mgr in¿. Magdalena Ma³achowska w roku 2005 ukoñczy³a studia na Wy-

dziale Chemicznym Politechniki Gdañskiej na kierunku Technologia Chemicz-
na o specjalnoœci Chemia i Technologia Zwi¹zków Biologicznie Czynnych.
W paŸdzierniku 2008 roku rozpoczê³a studia doktoranckie na Wydziale Chemicz-
nym Politechniki Gdañskiej w Katedrze Chemii Organicznej, pod kierunkiem
dr hab. in¿. Krystyny Dzierzbickiej. W latach 2006–2008 pracowa³a zawodowo,
pocz¹tkowo w Instytucie Ciê¿kiej Syntezy Organicznej w Kêdzierzynie-KoŸlu,
nastêpnie w firmie „Oliva” Sp. z.o.o. w Gdyni.
Dr in¿. Grzegorz Cholewiñski w roku 2000 ukoñczy³ studia na Wydziale

Chemicznym Politechniki Gdañskiej, na kierunku Technologia Chemiczna
o specjalnoœci Lekka Synteza Organiczna. W 2006 roku obroni³ pracê dok-
torsk¹, w latach 2007–2008 odby³ sta¿ podoktorski na Uniwersytecie w Leuven
(Belgia), w zespole naukowym profesora Wima Dehaena. Obecnie pracuje
w Katedrze Chemii Organicznej PG nad syntez¹ zwi¹zków o potencjalnym dzia-
³aniu immunosupresyjnym.
Dr hab. in¿. Krystyna Dzierzbicka w roku 1985 ukoñczy³a studia na Wydziale

Chemicznym Politechniki Gdañskiej w specjalnoœci Chemia i Technologia Orga-
niczna. W tym samym roku podjê³a pracê w Katedrze Chemii Organicznej PG,
gdzie pracuje do chwili obecnej. W 1994 roku obroni³a pracê doktorsk¹,
a w 2005 r. otrzyma³a tytu³ doktora habilitowanego nauk chemicznych. Jest
wspó³autorem kilkunastu prac dotycz¹cych syntezy i projektowania koniuga-
tów muramylopeptydów i desmuramylopeptydów ze zwi¹zkami o stwierdzonej
lub domniemanej aktywnoœci biologicznej, pochodnych akrydyny, akrydonu,
batracyliny, antrachinonów i tuftsyny. Obecnie zajmuje siê syntez¹ inhibitorów
angiogenezy oraz zwi¹zków immunosupresyjnych.
Dr hab. med. Piotr Trzonkowski – aktywnie zajmuje siê immunologi¹ od 1997 roku. Specjalizacja: g³ówna –
immunologia, dodatkowe – histologia, transplantologia. Obecne zainteresowania naukowe dotycz¹ roli komó-
rek regulatorowych w odpornoœci i mo¿liwoœci ich zastosowania w terapii immunosupresyjnej po przeszcze-
pach allogenicznych i w chorobach autoimmunologicznych. Prowadzi badania nad wykorzystaniem nowych
zwi¹zków immunosupresyjnych w terapii po przeszczepach narz¹dowych. Zajmuje siê te¿ opisem funkcjono-
wania uk³adu immunologicznego osób przewlekle hemodializowanych oraz po przeszczepie allogenicznym
nerki oraz zaburzeñ dzia³ania uk³adu immunologicznego osób starszych.
Mgr Anna Wardowska w roku 2005 ukoñczy³a studia na Miêdzyuczelnianym Wydziale Biotechnologii Uni-
wersytetu Gdañskiego i Akademii Medycznej w Gdañsku. W tym samym roku rozpoczê³a studia doktoranckie
na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Gdañsku, pod kierunkiem prof. Andrzeja Myœliwskiego,
dr hab. in¿. Krystyny Dzierzbickiej i dr hab. Piotra Trzonkowskiego. Obecnie zajmuje siê badaniem w³aœci-
woœci immunomodulacyjnych po³¹czeñ muramylodipeptydu (MDP) z pochodnymi tuftsyny i retro-tuftsyny.

KWAS MYKOFENOLOWY I JEGO ANALOGI. SYNTEZA I AKTYWNOŒÆ BIOLOGICZNA 311
ABSTRACT
Mycophenolic acid (MPA) 1 (Fig. 1) is one of the most substituted phtalides.

Its chemical structure incorporates a highly functionalized, hexasubstituted benzene ring
[3, 4]. This compound is one of the oldest known antibiotics [1, 2]. MPA is the most potent
uncompetitive inhibitor of inosine 5’-monophosphate dehydrogenase (IMPDH). This
enzyme catalyzes a rate – limiting step in the de novo biosynthesis of purine nucleotides
[13]. Mycophenolic acid as an IMPDH inhibitor functions as antifungal, antiviral, antibac-
terial and immunosupressive agent [5–11]. Its derivatives: mycophenolate mofetil (MMF;
CellCept®, Roche AG) and mycophenolate sodium (MPS; Myfortic®, Novartis Pharma
AG) are used in combination with corticosteroids and calcineurin inhibitors (cyclospo-
rine A or tacrolimus) for the treatment and prophylaxis of organ rejection in solid organ
transplants. The metabolic lability of mycophenolic acid and severe side effects in clinical
treatment are the main reasons for the development of new synthetic pathways of its deri-
vatives [14].
This paper reviews the most important approaches in mycophenolic acid synthesis
and its derivatives and displays structure-reactivity relationships of these compounds. Syn-
thesis of mycophenolic acid as one of the highest substituted phtalide is described [23–35].
The most common synthetic approach in preparation of highly substituted benzenes is
by using benzene ring constructions with five or six required substituents [28–30]. First of
these methods [25] is based on construction of the pentasubstituted resorcinol derivative
via thermal addition of the alkynyl ether to the cyclobutenone (Scheme 3). The synthetic
strategy of the second method [28, 30] is depicted in Scheme 4 and the key step of this
approach involves reaction between 16 and 17. Alternative approach to total mycopheno-
lic acid synthesis is preparation of its intermediates [31]. Mycophenolic acid derivatives
were divided into five groups, according to their chemical structure. For each of them
synthetic pathway was shown and structure-biological activity relationships were descri-
bed [40]. It has been found that replacement of the mycophenolic acid lactone ring with
other cyclic groups resulted in loss of potency. A phenolic hydroxyl group and the aromatic
methyl substituent were found to be essential for high activity. Replacement of the methoxy
group with ethyl, vinyl or methyl resulted in compounds with higher activity than myco-
phenolic acid itself [41]. It has also been discovered that substitution with small alkyl
groups in the α position to the carboxylic group results in enhanced potency [46]. Further-
more monocyclic and indol derivatives were obtained and the carboxyamide derivative
was selected for screening against prostate cancer [54]. Also new monocyclic analogues
were obtained but they did not show any anticancer activity [55]. There have been synthe-
sized several analogues of mycophenolic adenine dinucleotide [50–52] or mycophenolic
adenine methylene-bis(sulfonamide)s [53] which showed inhibitory activity against IMPDH.
Recently, a series of novel IMPDH inhibitors based on a methoxy-(5-oxazolyl)-phenyl
(MOP) moiety have been designed [56].
Keywords: mycophenolic acid, MPA, synthesis, MPA analogues, biological activity
S³owa kluczowe: kwas mykofenolowy, MPA, synteza, analogi MPA, aktywnoœæ biologiczna

Arg – arginina
Asn – asparagina
Asp – kwas asparaginowy
BTMA – dichlorojodan benzylotrimetyloamoniowy
m-CPBA – kwas m-chloronadbenzoesowy
Cys – cysteina
DCC – N,N-dicykloheksylokarbodiimid
DMAD – acetylenodikarboksylan dimetylu
DMF – N,N-dimetyloformamid
Gln – glutamina
Gly – glicyna
LDA – diizopropyloamidek litu
Me – metyl
NAD – dinukleotyd nikotynamidoadeninowy
NMP – N-metylopirolidon
Piv – piwaloil
SEM-Cl – chlorek 2-(trimetylosililo)-etoksymetylowy
Ser – seryna
THF – tetrahydrofuran
Thr – treonina

WPROWADZENIE
We wspó³czesnym œwiecie rozwój medycyny umo¿liwi³ transplantacje ró¿nych

narz¹dów, jako metodê terapii nieuleczalnych chorób. Nie uda³o siê jednak wyklu-
czyæ zjawiska odrzutu przeszczepu, które jest jednym z g³ównych czynników ogra-
niczaj¹cych d³ugoterminowe sukcesy w transplantologii. Podstawowym sposobem
zapobiegania zjawisku odrzucania po przeszczepie jest leczenie z wykorzystaniem
ró¿nych substancji immunosupresyjnych. Zastosowanie do leczenia kortykostero-
idów (KS) (najstarsza grupa leków: prednizon, prednizolon, metylprednizolon), inhi-
bitorów kalcyneuryny (cyklosporyna A, FK-506 takrolimus), rapamycyny (siroli-
mus) i jego analogu (everolimus), nowej generacji przeciwcia³ monoklonalnych oraz
leków antyproliferacyjnych (azatiopryna (AZA), mykofenolanu mofetylu (MMF;
CellCept®, Roche AG), soli sodowej kwasu mykofenolowego (MPS; Myfortic®,
Novartis Pharma AG)) stworzy³o transplantologom mo¿liwoœci wyboru sposobu
leczenia, które zwykle polega na ³¹czeniu leków o odmiennych mechanizmach dzia-
³ania immunosupresyjnego. Jednak w dalszym ci¹gu, wraz z rozwojem transplanto-
logii, poszukuje siê nowych skutecznych immunosupresantów, które nie tylko maj¹
zapobiegaæ odrzucaniu przeszczepu, ale równie¿ s¹ pozbawione niekorzystnych dzia-
³añ ubocznych.
Autorzy tego artyku³u rozpoczêli badania nad poszukiwaniem nowych poten-
cjalnych leków immunosupresyjnych, opartych na strukturze kwasu mykofenolo-
wego (MPA).
1. KWAS MYKOFENOLOWY (MPA) I JEGO POCHODNA MMF
Kwas mykofenolowy (MPA) 1 (Rys. 1), odkryty w 1896 roku przez Gosio, jest
naturalnym produktem fermentacji pleœni z rodzaju Penicillium [1, 2]. Zwi¹zek ten
jest jednym z najwczeœniej poznanych antybiotyków [1]. Jego struktura, podana
przez Clutterbucka [3] oraz Raistricka [4], zawiera uk³ad ftalidowy, w którym pierœ-
cieñ aromatyczny podstawiony jest grup¹ hydroksylow¹, metylow¹, metoksylow¹
oraz szeœciowêglowym ³añcuchem z wi¹zaniem podwójnym o konfiguracji trans
i woln¹ grup¹ karboksylow¹.
W³aœciwoœci biologiczne kwasu mykofenolowego by³y badane od wczesnych
lat 70. ubieg³ego wieku, pocz¹tkowo jako potencjalny lek przeciwko ³uszczycy. Obec-
nie wiadomo, ¿e wykazuje on w³aœciwoœci nie tylko przeciwbakteryjne i immunosu-
presyjne, ale równie¿ przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe [5–11]. Kwas mykofeno-
lowy jest niekompetencyjnym i odwracalnym inhibitorem dehydrogenazy inozyno-
-5’-monofosforanu (IMPDH), enzymu katalizuj¹cego kluczowy etap w cyklu reak-
cji prowadz¹cych do syntezy nukleozydów guanozynowych de novo. Enzym ten
odgrywa wa¿n¹ rolê w powstawaniu DNA w komórkach, szczególnie w limfocy-
tach, które uczestnicz¹ w odrzucaniu przeszczepionych narz¹dów. IMPDH wystê-
puje w postaci dwóch izoform: typu I oraz typu II. Kwas mykofenolowy jest silnym

inhibitorem izoformy typu II tego enzymu, który wystêpuje g³ównie w komórkach

nowotworowych. Jednak¿e nie wykazuje on w³aœciwoœci przeciwnowotworowych
in vivo, poniewa¿ ulega w tych warunkach przemianie w nieaktywny metabolit MPAG
1a (Rys. 1) [12, 13].
Rysunek 1. Struktura kwasu mykofenolowego (MPA) 1 i jego nieaktywnego glukuronidowego metabolitu

(MPAG) 1a, mykofenolanu mofetylu (MMF) 2 oraz soli sodowej kwasu mykofenolowego (MPS) 3
Figure 1. Structure of mycophenolic acid (MPA) 1 and its inactive glucuronide metabolite (MPAG) 1a,
mycophenolate mofetil (MMF) 2 and mycophenolate sodium (MPS) 3
Pomimo swojej skutecznoœci dzia³ania, kwas mykofenolowy wykazuje szereg

efektów ubocznych. Dlatego te¿ terapia z jego udzia³em jest uci¹¿liwa dla pacjen-
tów. Powoduje on dolegliwoœci ze strony uk³adu pokarmowego, moczowo-p³ciowe-
go, krwionoœnego oraz nerwowego. Stwierdzono równie¿ zwiêkszon¹ zapadalnoœæ
na infekcje wirusowe, bakteryjne oraz wystêpowanie objawów grypopodobnych [14].
Pojawi³y siê tak¿e doniesienia o jego potencjalnych w³aœciwoœciach rakotwórczych.
Jednak póŸniejsze badania Epinette i in. [15] nie dostarczy³y dowodów na rako-
twórcze dzia³anie MPA.
W terapii najczêœciej stosuje siê kwas mykofenolowy w postaci jego estru
2-morfolinoetylowego (mykofenolan mofetylu, MMF; CellCept®, Roche AG) 2
(Rys. 1) [2, 10, 11, 16]. MPA charakteryzuje siê biodostêpnoœci¹ w granicach 72%,
podawanie go w formie estru pozwala na zwiêkszenie tego parametru do 94%. Jest
to zwi¹zane z wch³anianiem w uk³adzie pokarmowym i efektem pierwszego przejœ-
cia przez w¹trobê, gdzie dochodzi do deestryfikacji MMF do MPA.

Mykofenolan mofetylu (MMF) zosta³ zatwierdzony przez Amerykañsk¹ Agen-

cjê ds. ¯ywnoœci i Leków (FDA) jako lek immunosupresyjny z grupy antymetaboli-
tów. Stosowany jest w profilaktyce odrzucania przeszczepów po transplantacji
takich organów, jak nerki, w¹troba i serce. Hamuje on syntezê puryn, namna¿anie
siê limfocytów B i T, przeciwcia³ IgG, os³abia reakcje autoimmunologiczne oraz
powstrzymuje reakcje zapalne [10, 16]. Dlatego te¿ zalecany jest równie¿ do stoso-
wania w leczeniu ³uszczycy stawów i skóry. Dodatkowo MMF wywiera hamuj¹cy
wp³yw na glikozylacjê cz¹steczek adhezyjnych limfocytów, zmniejszaj¹c w ten spo-
sób rekrutacjê limfocytów i monocytów do miejsca zapalenia oraz obni¿a produk-
cjê cytokin przez zahamowanie ekspansji klonalnej [17, 18]. MMF hamuje IMPDH
poprzez blokowanie miejsca wi¹¿¹cego dla kofaktora (NAD/H2O), znajduj¹cego
siê w bliskim s¹siedztwie miejsca aktywnego enzymu [19, 20].
Wstêpne badania kliniczne na pacjentach po przeszczepie serca czy nerki wyka-
za³y, ¿e MMF jest dobrze tolerowany i bardziej skuteczny ni¿ inne nieswoiste immu-
nosupresanty (np. AZA – azatiopryna) [21]. Po podaniu doustnym ulega on hydroli-
zie w jelitach do formy aktywnej kwasu mykofenolowego. Terapia z zastosowaniem
MMF nie eliminuje wiêkszoœci skutków ubocznych zwi¹zanych ze stosowaniem
MPA, w szczególnoœci wystêpuj¹cych czêsto dolegliwoœci ze strony uk³adu pokarmo-
wego (bóle brzucha, biegunka). Pewne polepszenie w tym wzglêdzie mo¿na otrzy-
maæ, zastêpuj¹c ester 2-morfolinoetylowy sol¹ sodow¹ kwasu mykofenolowego
(MPS; Myfortic®, Novartis Pharma AG) 3 (Rys. 1) [1, 2, 20, 22], zaakceptowan¹ do
stosowania przez FDA w lutym 2004 roku. Obecnie MPS znajduje siê w III fazie
badañ klinicznych na pacjentach po przeszczepie nerki i wykazuje porównywaln¹
skutecznoœæ do MMF. Okaza³o siê, ¿e zarówno MMF, jak i MPS nie dzia³aj¹ nefro-
toksycznie, nie powoduj¹ nadciœnienia têtniczego, cukrzycy ani osteoporozy.
2. SYNTEZA MPA I JEGO POCHODNEJ MMF
Z uwagi na cenne w³aœciwoœci biologiczne kwasu mykofenolowego i jego pochod-

nej MMF oraz wysok¹ cenê, przyst¹piono do opracowania dogodnych metod ich
otrzymywania [23–35]. Pierwsz¹ przeprowadzon¹ z powodzeniem syntezê MPA doko-
nali Birch i Wright [25] (Schemat 1). Przebiega ona w kilku etapach. Kluczowe
z nich obejmuj¹ cykloaddycjê dienu 4 z DMAD prowadz¹c¹ do aromatycznego estru 5
w reakcji Aldera-Rickerta. Wprowadzenie do pierœcienia szóstego podstawnika aro-
matycznego oraz otrzymanie pochodnej fenolu 7 uzyskano na drodze przegrupowa-
nia Claisena ftalidu 6. Podobn¹ drogê syntezy zaproponowa³ Patterson [26].

Schemat 1. Synteza MPA opisana przez Bircha i Wrighta [25]

Scheme 1. Synthesis of MPA described by Birch and Wright [25]
W syntezie opisanej przez Canonica i in. [27] (Schemat 2), w kluczowym eta-
pie aromatyzacji ulega cykloheksadienon 9, w wyniku czego otrzymuje siê ester 10,
który przeprowadza siê w amid 11 i poddaje reakcji fotolizy oraz selektywnej deme-
tylacji za pomoc¹ BCl3, otrzymuj¹c ftalid 12. Wprowadzenie ³añcucha bocznego
i selektywna metylacja w pozycji C5 oraz hydroliza estru pozwala otrzymaæ kwas
mykofenolowy 1.
Inn¹ drogê syntezy opisa³ Danheiser i in. [28]. Polega ona na cykloaddycji alke-
nylowego eteru 13 oraz pochodnej cyklobutenonu 14, zachodz¹cej przez cztery nastê-
puj¹ce po sobie reakcje pericykliczne, daj¹c fenol 15 (Schemat 3). Przeprowadzone
nastêpnie kolejno bromowanie w pozycji orto, karboksylacja oraz utlenianie daje
MPA 1.
Innym przyk³adem syntezy kwasu mykofenolowego jest cykl reakcji zapropono-
wany przez Covarrubias-Zúñiga i in. [29–31] (Schemat 4). Pozwala on na wprowa-
dzenie w jednym etapie do pierœcienia aromatycznego szeœciu podstawników i pro-
wadzi do otrzymania zwi¹zku 18. Kluczowymi etapami s¹ reakcje addycji Michaela
oraz nastêpuj¹ca po nich wewn¹trzcz¹steczkowa cyklizacja Dieckmanna z udzia-
³em zwi¹zku 16 oraz 17. Metylowanie pochodnej 18 za pomoc¹ Me2SO4, nastêpnie
redukcja NaBH4 grupy formylowej i reakcja z MeSO2Cl prowadzi do zwi¹zku 19.
Reakcja 19 z katalityczn¹ iloœci¹ K2CO3 w metanolu daje ftalid 20, poddawany nastêp-
nie ozonolizie, utlenianiu i estryfikacji za pomoc¹ diazometanu i otrzymuje siê ester
metylowy 21. Po selektywnej demetylacji oraz hydrolizie powstaje MPA 1.

Schemat 2. Synteza MPA opisana przez Canonica i in. [27]

Scheme 2. Synthesis of MPA described by Canonica et al. [27]
Schemat 3. Synteza MPA opisana przez Danheisera i in. [28]

Scheme 3. Synthesis of MPA described by Danheiser et al. [28]

Schemat 4. Synteza MPA opisana przez Covarrubias-Zuñiga i in. [29–31]

Scheme 4. Synthesis of MPA described by Covarrubias-Zuñiga et al. [29–31]
Plé i in. [32] opisali metodê polegaj¹c¹ na otrzymaniu w pierwszej kolejnoœci

zwi¹zków 22 oraz zawieraj¹cego pierœcieñ ftalidowy 23 i nastêpnie po³¹czeniu ze
sob¹ obu otrzymanych pó³produktów (Schemat 5).

Schemat 5. Synteza MPA opisana przez Plé i in. [32]

Scheme 5. Synthesis of MPA described by Plé et al. [32]

Jedn¹ z najbardziej aktywnych pochodnych MPA, stosowanych w klinice po

przeszczepach narz¹dowych, jest mykofenolan mofetylu (MMF) 2 (Rys. 1). Najczêœ-
ciej otrzymuje siê go w reakcji bezpoœredniej estryfikacji kwasu mykofenolowego
[33, 34], np. z 4-(2-hydroksyetylo)-morfolin¹, w obecnoœci DCC jako odczynnika
sprzêgaj¹cego (Schemat 6) [35].
Schemat 6. Synteza MMF [35]

Scheme 6. Synthesis of MMF [35]
3. ODDZIA£YWANIA MPA Z DEHYDROGENAZ¥

INOZYNO-5’-MONOFOSFORANU (IMPDH)
Jak ju¿ wspomniano wczeœniej, kwas mykofenolowy jest odwracalnym inhibi-

torem dehydrogenazy inozyno-5’-monofosforanu (IMPDH), która katalizuje reak-
cjê pokazan¹ na Rysunku 2 [1, 36–38].
W pierwszym etapie tej reakcji nastêpuje atak nukleofilowy na C-2 pierœcienia
purynowego przez aktywowan¹ resztê Cys. Jest on poprzedzony przeniesieniem pro-
tonu na NAD+ (forma utleniona NAD). Po uwolnieniu NADH (forma zredukowana
NAD+), utleniony 5’-monofosforan ksantyny (XMP*) mo¿e byæ „pu³apkowany” przez
niekompetencyjny inhibitor, np. kwas mykofenolowy. W strukturze IMPDH mo¿na
wyró¿niæ dwa miejsca wi¹zania substratów. Jedno z nich s³u¿y do wi¹zania NAD+,
drugie natomiast do przy³¹czania 5’-monofosforanu ksantyny (XMP), w tym tak¿e
miejscu przy³¹cza siê kwas mykofenolowy. Struktura centrum aktywnego IMPDH
z XMP zosta³a podana z uwzglêdnieniem przy³¹czonego do niego kwasu mykofeno-

lowego [36]. Dla kompleksów zawieraj¹cych 5’-monofosforan inozyny (IMP)

zamiast XMP struktura pozostaje bez zmian, obserwuje siê te same oddzia³ywania
niekowalencyjne.
Rysunek 2. Przebieg reakcji katalizowanej przez IMPDH [36]

Figure 2. Course of the reaction catalyzed by IMPDH [36]
Budowa kompleksu MPA-IMPDH (Rys. 3) ukazuje szereg oddzia³ywañ pomiêdzy

tymi zwi¹zkami. Jej analiza wykaza³a u³o¿enie jednej strony bicyklicznego uk³adu
MPA w kierunku hipoksantynowego pierœcienia XMP, natomiast druga strona MPA
odpowiedzialna jest za szereg oddzia³ywañ z IMPDH [36]. Szeœciowêglowy ³añ-
cuch boczny MPA, wraz z podstawnikami: metylowym oraz metoksylowym pierœ-
cienia aromatycznego, tworzy wi¹zania van der Waalsa z ³añcuchami bocznymi kilku
aminokwasów (Asp 274, Ser 276, Asn 303, Arg 322, Gln 441). Kolejnym typem

oddzia³ywañ widocznych pomiêdzy IMPDH a MPA s¹ wi¹zania wodorowe. Wystê-

puj¹ one pomiêdzy atomami tlenu pierœcienia laktonowego MPA a wodorem amido-
wym Gly 326 oraz ³añcuchem bocznym Thr 333. Istotn¹ rolê w aktywnoœci biolo-
gicznej MPA odgrywa tak¿e grupa hydroksylowa pierœcienia fenolowego. Tworzy
ona wi¹zania wodorowe z Thr 333 oraz Gln 441. Ponadto konfiguracja trans wi¹za-
nia podwójnego w ³añcuchu bocznym MPA umo¿liwia tworzenie wi¹zañ wodoro-
wych pomiêdzy atomami tlenu grupy karboksylowej MPA a wodorem amidowym
oraz grup¹ hydroksylow¹ ³añcucha bocznego Ser 276.
Rysunek 3. Oddzia³ywania MPA z IMPDH [36]

Figure 3. Interactions of MPA with IMPDH [36]
4. ANALOGI MPA – ZALE¯NOŒÆ STRUKTURA–AKTYWNOŒÆ (SAR)
Poszukiwanie nowych analogów kwasu mykofenolowego zwi¹zane jest z po-

trzeb¹ wyeliminowania szeregu skutków ubocznych terapii z jego udzia³em oraz
otrzymania bardziej skutecznych inhibitorów IMPDH, odpornych na glukuronidy-
zacjê in vivo [1, 12, 13, 39]. Badania zale¿noœci struktura–aktywnoœæ (SAR) analo-
gów MPA wykaza³y, ¿e zarówno obecnoœæ fenolowej grupy, jak i aromatycznej grupy
metylowej maj¹ zasadnicze znaczenie dla aktywnoœci biologicznej tego zwi¹zku
[40].
4.1. MODYFIKACJE PIERŒCIENIA LAKTONOWEGO I AROMATYCZNEGO

W CZ¥STECZCE MPA
Otrzymano wiele pochodnych, w których pierœcieñ laktonowy zast¹piono innym

pierœcieniem lub takie, w których aromatyczna grupa 6-metoksylowa oraz 7-mety-
lowa zosta³a zast¹piona innym podstawnikiem 30 (Rys. 4) [40].

C CH3
B
D H3C Y
O O
A
OH X OH
O OH CH3 CH3
OH
30 31
np. a. A = S; B = H; C = CH3; D = OCH3 np. a. X = H; Y = OCH3

b. A = NH; B = H; C = CH3; D = OCH3 b. X = CH3; Y = OCH3
c. A = CH2; B = H; C = CH3; D = OCH3 c. X = F; Y = OCH3
d. A = O; B = H; C = CH3; D = OH d. X = Cl; Y = OCH3
e. A = OCH2; B = H; C = CH3; D = OCH3 e. X = Br; Y = OCH3
f. A = NCH3; B = H; C = CH3; D = OCH3 f. X = NO2; Y = OCH3
g. A = O; B = H; C = CH3; D = OCH2CH3 g. X = Cl; Y = CH3
h. A = O; B = H; C = CH3; D = H h. X = CN; Y = OCH3
i. A = O; B = H; C = CH3; D = CH=CH2 i. X = OCH3; Y = OCH3
j. A = O; B = H; C = CH3; D = CH2CH3 j. X = H; Y = CH3
k. A = O; B = H; C = CH3; D = CH3
l. A = O; B = H; C = CH3; D = cyklopropyl
m. A = O; B = H; C = CH3; D = C6H5
n. A = O; B = H; C = CH3; D = CN
o. A = O; B = H; C = H; D = OCH3
p. A = O; B = H; C = CH2CH3; D = OCH3
r. A = O; B = H; C = Br; D = OCH3
s. A = O; B = H; C = OCH3; D = OCH3
t. A = O; B = H; C = CN; D = OCH3
Rysunek 4. Analogi MPA ze zmodyfikowanym pierœcieniem laktonowym i aromatycznym 30

oraz analogi typu fenoli 31 [40]
Figure 4. Analogues of MPA with modified lactone and aromatic ring 30 [40]
and analogues bearing structure of phenols 31
Wszystkie bicykliczne analogi kwasu mykofenolowego wykazywa³y mniejsz¹

zdolnoœæ do hamowania IMPDH, w porównaniu z MPA. Zast¹pienie tlenu pierœcie-
nia laktonowego atomem siarki 30a lub grup¹ metylenow¹ 30c powodowa³o spadek
zdolnoœci inhibicyjnych 5–10-krotnie w stosunku do MPA. Natomiast zast¹pienie
atomu tlenu wiêksz¹ grup¹, np. NCH3 30f prowadzi do otrzymania pochodnej
400-krotnie mniej aktywnej od pochodnej z grup¹ NH 30b w tej pozycji, co wynika
prawdopodobnie z wiêkszej objêtoœci grupy NCH3 i w zwi¹zku z tym mniejszej
mo¿liwoœci dotarcia do centrum aktywnego enzymu. Powiêkszenie pierœcienia lakto-
nowego o jedn¹ grupê metylenow¹ powoduje 25-krotny spadek aktywnoœci. Podsta-
wienie jednego z atomów wodoru w pierœcieniu laktonowym grup¹ metylow¹ rów-
nie¿ powoduje znacz¹cy spadek aktywnoœci [40].
Bardziej obiecuj¹ce pochodne otrzymano w wyniku ró¿nych modyfikacji pozycji
6 pierœcienia aromatycznego. Zast¹pienie grupy metoksylowej: winylow¹ 30i, ety-

low¹ 30j lub metylow¹ 30k daje pochodne bardziej aktywne ni¿ kwas mykofeno-
lowy. Natomiast zast¹pienie grupy metoksylowej grupami: etoksylow¹ 30g, cyklo-
propylow¹ 30l, fenylow¹ 30m czy atomem wodoru 30h, powoduje obni¿enie aktyw-
noœci [41–43]. Zadawalaj¹ce efekty uzyskano w przypadku podstawienia grupy meto-
ksylowej w pozycji 6 grup¹ etylow¹ 30j. Zwi¹zek taki okaza³ siê 2–4-krotnie bar-
dziej aktywny zarówno in vitro, jak i in vivo, ni¿ kwas mykofenolowy. Pochodna
zawieraj¹ca grupê metylow¹ w tym miejscu okaza³a siê mniej aktywna in vitro,
natomiast wykazywa³a porównywaln¹ aktywnoœæ in vivo. Wysoka aktywnoœæ pochod-
nych etylowych w pozycji 6 sugeruje, ¿e podstawniki z tego po³o¿enia w pierœcieniu
aromatycznym nie oddzia³uj¹ z IMPDH za pomoc¹ wi¹zañ wodorowych. Wp³ywaj¹
one prawdopodobnie na orientacjê przestrzenn¹ ³añcucha bocznego. Natomiast
mniejsza aktywnoœæ pochodnej z grup¹ cyjankow¹ 30n w pozycji 6 mo¿e byæ spowo-
dowana niewystarczaj¹c¹ polarnoœci¹ tego po³o¿enia oraz redukcj¹ gêstoœci elek-
tronowej karbonylowej grupy pierœcienia laktonowego. Wykazano tak¿e, ¿e obec-
noœæ grupy metylowej w pozycji 7 jest konieczna dla zachowania aktywnoœci MPA.
Zast¹pienie tej grupy wiêksz¹ (etylow¹, metoksylow¹) lub mniejsz¹ (wodorem) powo-
duje 10–50-krotny spadek aktywnoœci. Grupy elektronoakceptorowe w pozycji 7
prowadz¹ do utraty aktywnoœci biologicznej pochodnych.
4.2. POCHODNE MPA TYPU FENOLI I INNE
Analogi o budowie fenoli 31 (Rys. 4) w przewa¿aj¹cej wiêkszoœci zawiera³y

w aromatycznym pierœcieniu podstawnik metylowy oraz metoksylowy. Dziêki temu
by³o mo¿liwe zbadanie wp³ywu braku pierœcienia laktonowego, bez wprowadzania
dodatkowych innych zmian w cz¹steczce. Przy projektowaniu pochodnych 31 kiero-
wano siê zasad¹, aby wprowadzane podstawniki, zastêpuj¹ce pierœcieñ laktonowy,
nie by³y w porównaniu z nim wiêksze. Otrzymano wiele pochodnych ró¿ni¹cych siê
podstawnikiem s¹siaduj¹cym z grup¹ fenolow¹ [40]. Niepodstawiony w pozycji orto
fenol wykazywa³ nisk¹ aktywnoœæ. Wprowadzenie w tê pozycjê podstawnika mety-
lowego powodowa³o 60-krotny wzrost aktywnoœci wzglêdem pochodnej niepodsta-
wionej. Natomiast obecnoœæ atomu chloru w tej pozycji powoduje znacz¹cy wzrost
aktywnoœci (70% aktywnoœci MPA). Podstawnik znajduj¹cy siê w pozycji orto powi-
nien dzia³aæ jako akceptor wi¹zañ wodorowych oraz posiadaæ optymaln¹ wielkoœæ.
Pochodne, w których grupa metoksylowa zosta³a zast¹piona grup¹ metylow¹,
wykazywa³y 2–10 razy mniejsz¹ aktywnoœæ ni¿ pochodne z grup¹ metoksylow¹
w tej pozycji. Natomiast zast¹pienie grupy metoksylowej grup¹ metylow¹ w MPA
nie wp³ywa na aktywnoœæ tego zwi¹zku [40].
Wp³yw podstawników na aktywnoœæ biologiczn¹ pochodnych o budowie 32
(Rys. 5) by³ znacznie mniejszy, ni¿ w przypadku fenoli. Zast¹pienie grupy hydroksy-
lowej pierœcienia aromatycznego atomem wodoru powoduje 3–20-krotny spadek
aktywnoœci w zale¿noœci od s¹siaduj¹cego z grup¹ hydroksylow¹ podstawnika. Du¿e
objêtoœciowo podstawniki w pozycji Y, takie jak grupa metoksylowa, metylotiolowa

oraz mniejsze, np. atom wodoru czy fluor, nie by³y korzystne. Wszystkie tego typu
analogi odznacza³y siê nisk¹ aktywnoœci¹ biologiczn¹. Otrzymano równie¿ pochodne
33 (Rys. 5) zawieraj¹ce grupê aminow¹ w miejscu grupy hydroksylowej, które oka-
za³y siê oko³o 30 razy mniej aktywne ni¿ odpowiadaj¹ce im fenole. Zast¹pienie
grupy hydroksylowej grup¹ aminow¹ w kwasie mykofenolowym równie¿ powoduje
spadek aktywnoœci biologicznej tego zwi¹zku [44].
Rysunek 5. Analogi typu 32 oraz monocyklicznych amin 33 [40]

Figure 5. Analogues of non-phenols 32 and monocyclic amines 33 [40]
4.3. MODYFIKACJE £AÑCUCHA BOCZNEGO W CZ¥STECZCE MPA
Modyfikacje w ³añcuchu bocznym MPA polega³y nie tylko na otrzymaniu pochod-

nych z estryfikowan¹ grup¹ karboksylow¹ MPA, g³ównie estrów metylowych czy
2-morfolinoetylowego (MMF) 2 oraz zast¹pienie grupy karboksylowej reszt¹ kwasu
hydroksamowego (MAHA) 34 (Rys. 6) [45], inhibitora zarówno IMPDH, jak i deace-
tylazy histonowej (HDAC), ale tak¿e pozycji α, w stosunku do grupy karboksylowej
[46–48]. Podstawienie atomu wodoru w pozycji α ma³ymi grupami alkilowymi pro-
wadzi do pochodnych o wiêkszej aktywnoœci ni¿ MPA. Przyk³adem takiego zwi¹zku
jest kwas (S)-α-metylofenolowy. Otrzymano szereg pochodnych, w których wi¹za-
nie podwójne o konfiguracji trans zosta³o zast¹pione ró¿nymi grupami. Wszystkie
tego typu modyfikacje prowadzi³y do znacz¹cego spadku aktywnoœci albo wrêcz
ca³kowitej jej utraty. Wynika z tego, ¿e konfiguracja trans wi¹zania podwójnego

jest niezbêdna dla zapewnienia optymalnych oddzia³ywañ wolnej grupy karboksy-

lowej MPA z IMPDH, a konkretnie: z grup¹ hydroksylow¹ Ser 276 (Rys. 3). Otrzy-
mano tak¿e analogi, w których grupê karboksylow¹ zast¹piono reszt¹ kwasu orto-
fosforowego 35 i 36 (Rys. 6) [49]. Takie pochodne wykazywa³y 9-krotnie mniejsz¹
aktywnoœæ, w porównaniu z MPA, wynikaj¹c¹ z d³u¿szego o ponad 20% wi¹zania
C-P oraz P-O, w stosunku do wi¹zania C-C oraz C-O, ró¿nic w strukturze grupy
karboksylowej i fosforanowej oraz obecnoœci dodatkowego ³adunku na reszcie fos-
foranowej [49]. Analogi te ró¿ni³y siê iloœci¹ atomów wêgla w ³añcuchu bocznym
i wykazywa³y zbli¿one do siebie aktywnoœci. Wprowadzenie do ³añcucha bocznego
heteroatomu powodowa³o spadek aktywnoœci.
Rysunek 6. Analogi MPA ze zmodyfikowanym ³añcuchem bocznym 34–36 [42, 48, 49]
Figure 6. MPA analogues possessing modified side chain 34–36 [42, 48, 49]
Innym przyk³adem pochodnych fosforanowych MPA s¹ mykofenolowoadeni-

no-bis(fosforanowe) analogi (MAD) 37 (Rys. 7). Przypominaj¹ one budow¹ NAD,
ale nie posiadaj¹ zdolnoœci przenoszenia wodoru, wykazuj¹ natomiast w³aœciwoœci
inhibicyjne wzglêdem IMPDH (C2-MAD 37a i C4-MAD 37b). C2-MAD 37a oka-
za³ siê równie¿ interesuj¹cy jako potencjalny czynnik przeciw ludzkiej bia³aczce
[50].

Rysunek 7. Analogi mykofenolowoadenino-bis(fosforanowe) (MAD) 37 [50], zawieraj¹ce po³¹czenia

(P-O-C-P) 38a oraz (P-C-O-P) 38b [51]
Figure 7. Mycophenolic adenine bis(phosphonate) analogues (MAD) 37 [50] and analogues containing
moieties: (P-O-C-P) 38a or (P-C-O-P) 38b [51]

Obecnoœæ monofosforanu adenozyny (AMP) w ³añcuchu bocznym MPA, po-

dobnie jak ujemnie na³adowanej reszty fosforanowej, daje wiêksz¹ odpornoœæ otrzy-
manych pochodnych na glukuronidyzacjê. Analogi, w których metylenobis(fosfora-
nowa) reszta (P-C-P) zosta³a zast¹piona metylenofosfofosforanow¹ grup¹ (P-O-C-
P) 38a lub (P-C-O-P) 38b (Rys. 7) [51] czy zawieraj¹ce w pozycji 2 adeniny grupê
fenylow¹ 39a b¹dŸ etylow¹ 39b (Rys. 8) [52], okaza³y siê równie¿ silnymi inhibito-
rami dehydrogenazy IMP. W 2008 roku Chen i in. [53] otrzymali mykofenolowo-
adenino-metyleno(sulfonamidowe) analogi (MPBS) 40 (Rys. 8) tak¿e o silnej inhi-
bitorowej aktywnoœci przeciw ludzkiej IMPDH.
Rysunek 8. Analogi podstawione w pozycji 2 adeniny grup¹ fenylow¹ 39a b¹dŸ etylow¹ 39b [52]
oraz mykofenolowoadeninometyleno(sulfonamidowe) (MPBS) 40 [53]
Figure 8. Analogues substituted at position 2 of adenine with phenyl 39a or ethyl 39b group [52]
and mycophenolic adenine methylene(sulfonamide)s (MPBS) 40 [53]

Rysunek 8. Ci¹g dalszy

Figure 8. Continuation
PODSUMOWANIE
Kwas mykofenolowy zosta³ odkryty ponad 100 lat temu i nadal pozostaje atrak-
cyjnym celem badañ biologicznych. Z uwagi na bardzo du¿¹ tendencjê do ulegania
glukuronidyzacji in vivo, ograniczone s¹ jego mo¿liwoœci zastosowañ jako poten-
cjalnego chemoterapeutyku. Otrzymane dotychczas analogi m.in. zawieraj¹ce ró¿ne
cykliczne ugrupowania 30, monocykliczne fenole 31 i niefenolowe analogi 32 oraz
monocykliczne aminy 33 (Rys. 4) [40], poza nielicznymi wyj¹tkami, odznaczaj¹ siê
gorszymi w³aœciwoœciami farmakologicznymi ni¿ sam kwas mykofenolowy. Wyka-
zano, ¿e dla zachowania biologicznej aktywnoœci MPA niezbêdna jest obecnoœæ
w cz¹steczce fenolowej grupy hydroksylowej oraz aromatycznej grupy metylowej.
Zast¹pienie w pierœcieniu aromatycznym grupy metoksylowej etylow¹ lub winy-
low¹ prowadzi do silniejszych inhibitorów IMPDH w porównaniu z MPA, a zast¹pie-
nie laktonowego pierœcienia innym cyklicznym fragmentem powoduje utratê aktyw-
noœci [40]. Kwas mykofenolowy by³ testowany klinicznie w ró¿nych typach nowo-
tworów, jednak bez znacz¹cych sukcesów. G³ówn¹ przyczyn¹ niepowodzeñ by³o
tworzenie siê koniugatów z kwasem glukuronowym, co utrudnia³o utrzymanie odpo-
wiedniego stê¿enia leku dla wykazania aktywnoœci przeciwnowotworowej. Dlatego
te¿ zsyntetyzowano m.in. monocykliczne 41 oraz indolowe analogi, z których karbo-
ksyamidowa pochodna 42 zosta³a wyselekcjonowana do badañ przeciw nowotwo-

rowi prostaty [54], otrzymano tak¿e nowe monocykliczne analogi 43, jednak bez
znacz¹cej aktywnoœci przeciwnowotworowej (Rys. 8) [55]. Ostatnio opisano ana-
logi, w których benzofuranonow¹ czêœæ MPA zast¹piono grup¹ metoksy-(5-oksazo-
lilo)-fenylow¹ (MOP) 44 i 45 (Rys. 8) [56]. Wykazuj¹ one umiarkowan¹ aktywnoœæ
przeciw ludzkiej IMPDH i s³ab¹ aktywnoœæ przeciw bia³aczce ludzkiej K562. Zaob-
serwowano natomiast wzrost ich aktywnoœci komórkowej, przypuszczalnie dlatego,
¿e nie s¹ podatne na glukuronidyzacjê. Badania s¹ kontynuowane.
Synteza dalszych pochodnych kwasu mykofenolowego jest konieczna i po¿¹-
dana, poniewa¿ daje nadziejê na odkrycie bardziej skutecznych oraz bezpieczniej-
szych leków immunosupresyjnych.
PODZIÊKOWANIE
Praca powsta³a w ramach badañ statutowych Politechniki Gdañskiej (DS 014668

t.008).
[1] R. Bentley, Chem. Rev., 2000, 100, 3801.

[2] Merck Index., 2006, 14, 1094.
[3] P.W. Clutterbuck, H. Raistrick, Biochem. J., 1933, 27, 654.
[4] J.H. Birkinshaw, H. Raistrick, D.J. Ross, Biochem. J., 1952, 50, 630.
[5] E.P. Abraham, Biochem. J., 1945, 39, 398.
[6] T. Noto, M. Sawada, K. Ando, K.J. Koyama, J. Antibiot., 1969, 22, 165.
[7] J.A. Gallagher, C.M. Quinn, P.A. Whittaker, Biochem. Soc. Trans., 1987, 15, 290.
[8] R.H. William, D.H. Lively, D.C. De Long , J.C. Cline, M.J. Sweeney, G..A. Poore, S.H. Larsen,
J. Antibiot., 1968, 21, 463.
[9] C. Alfieri, A.C. Alison, E. Kieff, Antimicrob. Agents. Chemother., 1994, 38, 126.
[10] Merck Manual., 2006, 18, 1779 (Wydanie Trzecie Polskie).
[11] F.A. Elbarbry, A.S. Shoker, Clin. Biochem., 2007, 40, 752.
[12] J.C. Wu, Perspect. Drug Discovery Des., 1994, 2, 185.
[13] C. Papageorgiu, Mini-Rev. Med. Chem., 2001, 1.
[14] J. Lintrup, P. Hyltoft-Petersen, S. Knudtzon, N.I. Nissen, Cancer Chemother. Rep-Part I, 1972,
56, 229.
[15] W.W. Epinette, C.M. Parker, E.L. Jones, M.C. Greist, J. Am. Dermatol., 1987, 17, 962.
[16] J. Podlewski, A. Chwalibogowska-Podlewska, Leki Wspó³czesnej Terapii, 2001, s. 421.
[17] K.M. David, J.A. Morris, B.J. Steffen, K.S. Chi-Burris, V.P. Gotz, R.D. Gorgon, Clin. Transplant.,
2005, 19, 279.
[18] S.R. Lederer, N. Friedrich, B. Banas, G. Welser, E.D. Albert, T. Sitter, Clin. Transplant., 2005, 19,
168.
[19] C.C. Baan, A.H. Balk, I.C. van Riemsdijk, P.J. Vamtrimpont, A.P. Maat, H.G. Niesters, P.E. Zonder-
van, T. van Gelder, W. Weimar, Transplantation, 2003, 75, 1704.
[20] B. Kaplan, Curr. Med. Res. Opin., 2006, 22, 2355.

[21] R.D. Ensley, M.R. Bristow, S.L. Olsen, D.O. Taylor, E.H. Hammond, J.B. O’Connell, D. Dunn,
L. Osburn, K.W. Jones, R.S. Kauffman, Transplantation, 1993, 56, 75.
[22] M. Sandor, S. Csaba, Patent EP 1908756, 2008.
[23] S. Anindya, S. Shrikumar, K.A. Prakash, S. Pampapayhy, T.S. Pradeep, Patent WO 0164931, 2003.
[24] K. Vilmos, C. Zoltan, Patent WO 2005105768, 2007.
[25] A.J. Birch, J.J. Wright, Aust. J. Chem., 1969, 22, 2635.
[26] J.W. Patterson, Tetrahedron, 1993, 49, 4789.
[27] L. Canonica, B. Rindone, E. Santaniello, C. Scolastico, Tetrahedron, 1972, 28, 4395
[28] R.L. Danheiser, S.K. Gee, J.J. Perez, J. Am. Chem. Soc., 1986, 108, 806.
[29] A. Covarrubias-Zúñiga, A. Gonzàlez-Lucas, Tetrahedron Lett., 1998, 39, 2881.
[30] A. Covarrubias-Zúñiga, J. Diaz-Dominguez, J.S. Olguin-Uribe, Synth. Commun., 2001, 31, 1373.
[31] A. Covarrubias-Zúñiga, A.Gonzàlez-Lucas, M.M. Dominguez, Tetrahedron, 2003, 59, 1989.
[32] P.A. Plé, A. Hamon, G. Jones, Tetrahedron, 1997, 53, 3395.
[33] M. Abdurrazzaque, K. Rudolf, Patent US 2008300404, 2008.
[34] P. De, R. Mattheus, V.B. De Erik, T. Neeraj, G.B. Nana, Patent WO 2009003878, 2009.
[35] R.B. Wagner, H.D. Zook, Synthetic Organic Chemistry, 1956, 479–532.
[36] M.D. Sintchak, E. Nimmesgern, Immunopharmacol., 2000, 47, 163.
[37] M.D. Sintchak, M.A. Fleming, O. Futer, S.A. Raybuck, S.P. Chambers, P.R. Caron, M.A. Murcko,
K.P. Wilson, Cell, 1996, 85, 921.
[38] L. Chen, R. Petrelli, K. Felczak, G. Gao, L Bonnac, J.S. Yu, E.M. Bennett, K.W. Pankiewicz, Curr.
Med. Chem., 2008, 15, 650.
[39] E.B. Sjogven, World Patent WO 22535, 1995.
[40] P.H. Nelson, S.F. Carr, B.H. Devens, E.M. Eugui, F. Franco, C. Gonzalez, R.C. Havley, D.G. Logh-
head, D.J. Milan, E. Papp, J.W. Patterson, S. Rouhafza, E.B. Sjogren, D.B. Smith, R.A. Stephen-
son, F.X. Talamas, A.-N. Waltos, R.J. Weikert, J.C. Wu, J. Med. Chem., 1996, 39, 4181.
[41] D.F. Jones, S.D. Mills, J. Med. Chem., 1971, 14, 305.
[42] M.J. Sweeney, K. Gerzon, P.N. Harris, R.E. Holmes, G.A. Poore, R.H. Williams, Cancer Res.,
1972, 32, 1795.
[43] J.W. Patterson, D. Morgans JR, D.B. Smith, F.X. Talamas, D.R. Artis, A. Cervantes, T.R. Elworthy,
M. Fernandez, F. Franco, R.C. Hawley, T. Lara, D.G. Loughhead, P.H. Nelson, E.B. Sjogren,
A. Trejo, A.M. Waltos, R.J. Weikert, Patent US 5444072, 2000.
[44] Y.S. Or, L. Liu, B. Lane, G. Hsieh, D. Sweeney, K.W. Mollison, J.R. Luly, Division of Medicinal
Chemistry Society, Washington, DC, 1994, p. 112.
[45] L. Chen, D. Wilson, H.N. Jayaram, K.W. Pankiewicz, J. Med. Chem., 2007, 50, 6685.
[46] J.C. Rohloff, J.O. Gardner, R.W. Towne, Tetrahedron Lett., 1995, 36, 7803.
[47] M. Fernández-Zertuche, R. Robledo-Perez, M.E. Meza-Aviña, M. Ordonez-Palacios, Tetrahedron
Lett., 2002, 43, 3777.
[48] W.J. Watkins, J.M. Chen, A. Cho, L. Chong, N. Collins, M. Fardis, W. Huang, M. Hung, T. Kirsch-
berg, W.A. Lee, X. Liu, W. Thomas, X. Xu, A. Zeynalzadegan, J. Zhang, Bioorg. Med. Chem. Lett.,
2006, 16, 3479.
[49] D.R. Artis, T.R. Elworthy, R.C. Hawley, D.G. Loughhead, D.J. Morgans JR, P.H. Nelson,
J.W. Patterson JR, J.C. Rohloff, E.B. Sjogren, D.B. Smith, A.M. Waltos, R.J. Weikert, A.C. Garcia,
M.F Zertuche, F.F. Andrade, M.T.L. Hernandez, F.X.T. Murra, T.A.T. Martion, Patent WO 9522538,
1995.
[50] K.W. Pankiewicz, K.B. Lesiak-Watanabe, K.A. Watanabe, S.E. Patterson, H.N. Jayaram, J.A. Yalo-
witz, M.D. Miller, M. Seidman, A. Majumdar, G. Prehna, B.M. Goldstein, J. Med. Chem., 2002,
45, 703.

[51] D. Rejman, M. Olesiak, L. Chen, S.E. Petterson, D. Wilson, H.M. Jayaram, L. Hedstrom,
K.W. Pankiewicz, J. Med. Chem., 2006, 49, 5018.
[52] L. Chen, G. Gao, K. Felczak, L. Bonnac, S.E. Petterson, D. Wilson, E.M. Bennett, H.M. Jayaram,
L. Hedstrom, K.W. Pankiewicz, J. Med. Chem., 2007, 50, 5743.
[53] L. Chen, R. Petrelli, M. Olesiak, D.J. Wilson, N.P. Labello, K.W. Pankiewicz, Bioorg. Med. Chem.,
2008, 16, 7462.
[54] G. Lai, W.K. Anderson, Tetrahedron, 2000, 56, 2583.
[55] M.E. Meza-Aviña, M. Ordoñez, M. Fernández-Zertuche, L. Rodriguez-Fragoso, J. Reyes-Esparza,
A.A.M. de los Rios-Corsino, Bioorg. Med. Chem., 2005, 13, 6521.
[56] L. Chen, D.J. Wilson, N.P. Labello, H.M. Jayaram, K.W. Pankiewicz, Bioorg. Med. Chem., 2008,
16, 9340.

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
FELIETON NAUKOWY
?
OKRUCHY. X.
JAN POTOCKI O POWSTAWANIU UK£ADÓW
¯YWYCH
Ignacy Z. Siemion
Wydzia³ Chemii, Uniwersytet Wroc³awski,
ul. F. Joliot-Curie 14, 50-383 Wroc³aw
Siemion_folie.p65 333 2009-12-15, 11:02

334 I.Z. SIEMION
Ignacy Z. Siemion, urodzony w 1932 r., ukoñczy³ studia

chemiczne na Uniwersytecie Moskiewskim w 1955 r. Dok-
torat nauk technicznych na Politechnice Wroc³awskiej
1964. Doktor habilitowany nauk chemicznych 1968.
Profesor nadzwyczajny 1974, profesor zwyczajny 1981.
By³ kierownikiem Zak³adu Chemii Organicznej Wydzia³u
Chemii Uniwersytetu Wroc³awskiego. W³asne zaintere-
sowania badawcze: chemia i stereochemia peptydów
i bia³ek. Wypromowa³ 23 doktorów chemii, z których trzech
siê habilitowa³o. Autor 8 ksi¹¿ek, 275 prac oryginalnych
i ponad 120 artyku³ów przegl¹dowych oraz dotycz¹cych
historii nauki. W latach 19831994 Redaktor Naczelny Wiadomoci Chemicz-
nych. Obecnie opiekun Gabinetu Historii Chemii Wydzia³u Chemii Uniwersytetu
Wroc³awskiego.
Siemion_folie.p65 334 2009-12-15, 11:02

OKRUCHY X. JAN POTOCKI O POWSTAWANIU UK£ADÓW ¯YWYCH 335
Jan Potocki (17611815), (Fot. 1) zwany

Krajczycem (jego ojciec, Józef, mia³ tytu³ kraj-
czego koronnego), to jedna z najtê¿szych g³ów
polskiego Owiecenia. Niestrudzony podró¿-
nik, spenetrowa³ liczne kraje Europy, Pó³noc-
nej Afryki i Azji. Historyk i geograf staro¿yt-
noci, przez ca³e swe ¿ycie docieka³ pocz¹t-
ków historii ludów s³owiañskich. Pisa³ wy³¹cz-
nie po francusku; jêzyk polski zna³ s³abo. By³y
jednak lata, gdy ¿ywo uczestniczy³ w ¿yciu
politycznym kraju. By³ m.in. pos³em na Sejm
Wielki i organizowa³ wydawanie druków patrio-
tycznych. Ale umia³ równie¿ dostosowaæ siê
do zmian okolicznoci i piastowa³ wysokie
urzêdy na dworze carów. Zdoby³ s³awê jako
Foto 1. Jan Potocki pierwszy polski aeronauta. W 1790 roku doko-
na³ lotu balonem nad Warszaw¹. Zgrozê wspó³-
czesnych wzbudzi³a nag³a samobójcza mieræ Krajczyca.
By³ cz³owiekiem gruntownie wykszta³conym. Jego szerokie zainteresowania
siêga³y te¿ nauk przyrodniczych. Znana jest jego fascynacja matematyk¹; zosta³o po
nim wiele zeszytów zape³nionych rozmaitymi obliczeniami. Sporo ladów jego przy-
rodniczych zainteresowañ napotkaæ mo¿na na stronicach jego Podró¿y [1].
W Podró¿y podró¿uj¹c przez Stepy Astrachañskie wspomina³: bêd¹c w wieku,
kiedy umys³ chcia³by wch³on¹æ ca³¹ wiedzê na raz, w tym szczêliwym wieku, kie-
dy cz³owiek pe³en jest zapa³u i energii, pragn¹³em przeczytaæ w ci¹gu jednego roku
wszystkie ksi¹¿ki z zakresu historii naturalnej [2]. Bawi³ wówczas w Bolonii
i w tamtejszym Instytucie znalaz³, ku swojej radoci, potrzebne mu ksi¹¿ki, u³o¿one
w nale¿ytym porz¹dku.
Jego wiedza przyrodnicza musia³a byæ znaczna. Przebywaj¹c w Cesarstwie
Marokañskim jedna³ sobie przychylnoæ tamtejszego rabina, objaniaj¹c mu kilka
dowiadczeñ z elektrycznoci i t³umacz¹c zasadê dzia³ania piorunochronu. Kiedy
za znacznie póniej uczestniczy³, jako kierownik sekcji naukowej, w poselstwie
rosyjskim do Chin, oficjalnie wchodzi³ w jego sk³ad jako nadzorca machiny galwa-
nicznej. W trakcie d³ugotrwa³ej podró¿y poselstwo opuci³a wiêkszoæ towarzysz¹-
cych mu uczonych. Wtedy sam prowadzi³ dalej obserwacje astronomiczne. Zbiera³
dane o u¿ytkowych i leczniczych rolinach wykorzystywanych w Mongolii. Intere-
sowa³o go poznanie medycyny tybetañskiej, szeroko tam rozpowszechnionej. Usta-
lilimy zanotowa³ nawet równie¿ budowê gór Mongolii, dotychczas zupe³nie
nieznan¹ [3].
W swoich notatkach z podró¿y nie dokonywa³, jak sam zauwa¿a, selekcji i sys-
tematyzacji materia³u. By³ zdania, ¿e to czytelnik ma dokonaæ systematyzacji,
wed³ug w³asnej maniery, to jest systemu Cronstedta lub Walleriusa. Odwo³anie
Siemion_folie.p65 335 2009-12-15, 11:02

336 I.Z. SIEMION
siê do nazwisk tych dwóch wybitnych uczonych szwedzkich wiadczy, ¿e Potoc-

kiemu nie obce by³y wspó³czesne mu systemy klasyfikacji mineralogicznej.
Potocki interesowal siê te¿ i chemi¹. Latem 1789 roku dwukrotnie po¿ycza³
z biblioteki króla Stanis³awa Augusta Dictionnaire de chimie Piotra Macquera
[4]. By³o to podstawowe kompendium chemii epoki przedlavoisierowskiej.
Ta ogólnoprzyrodnicza erudycja Potockiego odbi³a siê na stronicach jego wiel-
kiej powieci, która nie przestaje zadziwiaæ wiata, Rêkopisu znalezionego w Sara-
gossie. W ksiêdze tej o niezwyk³ej fabule zawar³ pisarz niema³o swych filozoficz-
nych i spo³ecznych pogl¹dów, wysycaj¹c j¹ elementami ideologii wolnomularskiej.
W naszym szkicu chcemy zwróciæ uwagê na, jak dot¹d chyba niezauwa¿one, pogl¹-
dy Potockiego na pochodzenie i powstawanie uk³adów ¿ywych. Jak siê wydaje,
cechuje je znaczna oryginalnoæ oraz, co przede wszystkim warto podkreliæ,
nieoczekiwane nawi¹zanie do naszych ju¿ czasów. Pogl¹dy te wk³ada Potocki
w usta jednej z drugoplanowych postaci powieci, uczonego Hiszpana, Hervasa,
który powiêci³ ¿ycie pisaniu ogromnej, stutomowej encyklopedii. Ka¿dy jej tom
traktowa³ o jednej dyscyplinie naukowej. Miêdzy innymi chemii powiêci³ tom 37.
Dwa nastêpne traktowa³y o b³êdnych naukach, które wyros³y z chemii, o alchemii
i filozofii hermetycznej. Zakwalifikowanie przez Potockiego alchemii do b³êdnych
nauk warte jest tu specjalnej uwagi. Napisane ju¿ dzie³o zjad³y Hervasowi szczury.
Po otrz¹niêciu siê z d³u¿szego za³amania odtworzy³ dzie³o, ale wydawca uzna³ je
za zbyt d³ugie i zaleci³ skrócenie do 25 tomów. To ostatecznie za³ama³o Hervasa.
Zgnêbiony, odda³ siê medytacjom i ich w³anie wynikiem by³a koncepcja pocho-
dzenia ¿ycia, przedstawiona przez Potockiego.
Hervas uwa¿a³ wiêc, ¿e Przyroda obdarzona jest samoistn¹ energi¹ i dla swego
istnienia nie potrzebuje Stwórcy. Tym pogl¹dem Potocki nawi¹zywa³ wyranie do
filozofii Holbacha i francuskich Encyklopedystów. Co siê tyczy Cz³owieka i zwie-
rz¹t czytamy dalej przyznawa³ pocz¹tek ich bytu rodz¹cemu kwasowi, który
powoduj¹c fermentacjê materii nadaje jej sta³e kszta³ty, tak samo prawie, jak kwasy
krystalizuj¹ zasady alkaliczne i ziemne w podobne do siebie wieloboki. Uwa¿a³
materie g¹bczaste, wytwarzane przez wilgotne drzewo, za ogniwo ³¹cz¹ce krystali-
zacjê skamielin z rozradzaniem siê rolin i zwierz¹t i wykazuj¹ce, je¿eli nie to¿sa-
moæ tych procesów, to przynajmniej ich nader cis³e podobieñstwo. Hervas, pe³en
nauki, popar³ swój fa³szywy system sofistycznymi dowodami, zmierzaj¹cymi do
ob³¹kania umys³u. Tak na przyk³ad znajdowa³, ¿e mu³y, które wywodz¹ siê od dwóch
gatunków zwierz¹t, mog¹ byæ porównane do soli powsta³ych z pomieszanych zasad,
których krystalizacja nie jest klarowna. Reakcja niektórych minera³ów, pieni¹cych
siê w zetkniêciu z kwasami, zdawa³a mu siê przypominaæ fermentacjê rolin luzo-
wych; tê ostatni¹ uwa¿a³ za pocz¹tek ¿ycia, które dla braku przyjaznych okolicz-
noci nie mog³o bardziej siê rozwin¹æ.
Hervas zauwa¿y³, ¿e kryszta³y podczas tworzenia siê osiadaj¹ w najbardziej
owietlonych czêciach naczynia, a z trudnoci¹ cinaj¹ siê w ciemni. Poniewa¿ za
wiat³o sprzyja równie¿ i rolinnoci, poczyta³ te¿ fluid wietlny za jeden z elemen-
Siemion_folie.p65 336 2009-12-15, 11:02

tów, z których sk³ada siê kwas uniwersalny, o¿ywiaj¹cy przyrodê. Widzia³ tak¿e, ¿e
wiat³o po pewnym czasie czerwieni papier b³êkitny, i to by³ jeszcze jeden powód,
¿e uzna³ wiat³o za kwas.
Hervas wiedzia³, ¿e w wysokiej szerokoci geograficznej, oko³o biegunów, krew
w braku dostatecznego ciep³a jest wystawiona na alkalizowanie siê i ¿e dla zaradze-
nia temu stanowi trzeba spo¿ywaæ kwasy. Z tego wniós³, ¿e skoro kwas mo¿e w pew-
nych wypadkach zast¹piæ ciep³o, to powinno ono byæ rodzajem kwasu lub przynaj-
mniej jednym z elementów kwasu uniwersalnego.
Hervas wiedzia³, ¿e grzmoty kwasz¹ wino i powoduj¹ jego fermentacjê. Czyta³
w Sanchuniatonie, ¿e na pocz¹tku wiata gwa³towne grzmoty o¿ywi³y istoty prze-
znaczone do ¿ycia i nieszczêliwy nasz uczony nie lêka³ siê oprzeæ na tej pogañskiej
kosmogonii, by dowieæ, ¿e materia piorunu mog³a by³a wprawiæ w dzia³anie kwas
rodz¹cy, nieskoñczenie rozmaity, ale niezmienny w odtwarzaniu tych samych kszta³-
tów [5].
Mówilimy ju¿, ¿e pogl¹dy Potockiego zdradzaj¹ bliskie powinowactwo do
pogl¹dów rozwijanych przez francuskich Encyklopedystów, a zw³aszcza Holbacha.
W Systemie przyrody Holbacha nie znajdziemy jednak czego podobnego do kon-
cepcji powstawania uk³adów ¿ywych Hervasa-Potockiego. Sam Potocki, w przypi-
sie do tekstu powieci, informuje, ¿e jego kwas rodz¹cy, czyli uniwersalny, przy-
pomina uniwersalny kwas Paracelsusa. Ale pogl¹dy Paracelsusa na powstawanie
organizmów ¿ywych nie nawi¹zuj¹ przecie¿ do kwasu uniwersalnego. U niego uk³ady
¿ywe powstawaæ maj¹ w procesie rozk³adu, gnicia organizmów martwych. Gnicie
pisze ma tak wielkie dzia³anie, ¿e niszczy star¹ naturê rzeczy i wszystkim nadaje
now¹ [6]. Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e powo³anie siê na Paracelsusa by³o u Potoc-
kiego rodzajem kamufla¿u, ubezpieczenia siê od pos¹dzenia o ateizm, co przecie¿
Potockiemu w jego czasach zarzucano. Hervas mówi³ jakby czytelnikowi przema-
wia tu na w³asny rachunek, przywo³uj¹c odleg³e w czasie myli dawnych mylicieli.
Podobne natomiast, do tych wyra¿anych przez Paracelsusa, myli, znaleæ mo¿emy
w³anie u Holbacha. Fermentacja i gnicie mówi on wytwarzaj¹ bezsprzecznie
istoty ¿yj¹ce [7]. Ale równoczenie znajdujemy u niego myli przypominaj¹ce hipo-
tezê panspermii, któr¹ przecie¿ podziela³ nawet Crick. Przyroda pisze Holbach
pe³na jest wêdruj¹cych zarodków, z których jedne rozwijaj¹ siê, podczas gdy inne
czekaj¹, a¿ ruch umieci je w krêgach, w pracia³ach, w warunkach, koniecznych do
ich rozwoju [8]. Inna sprawa, ¿e idea istnienia kwasu uniwersalnego, nonika
w³asnoci kwasowych substancji kwanych, by³a w wieku XVIII szeroko rozpow-
szechniona. Ró¿ni autorzy ró¿nie ten kwas nazywali. By³ to wiêc: acidum primige-
nium, acidum primitium, primordiale universale, catholicum, acidum pingue wreszcie
[9]. Ale ten kwas uniwersalny chemików XVIII-wiecznych by³ dla nich nonikiem
w³asnoci kwasowych kwasów mineralnych, a nie inicjatorem zjawisk ¿yciowych.
Jak do koncepcji kwasu rodz¹cego móg³ dojæ Potocki? Prawdopodobnie
zawa¿y³a na tym rozwijana przezeñ analogia pomiêdzy krystalizacj¹ soli a powsta-
waniem zorganizowanego w szczególny sposób uk³adu o¿ywionego. Pocz¹tkiem
Siemion_folie.p65 337 2009-12-15, 11:02

338 I.Z. SIEMION
uk³adów krystalicznych by³y, wed³ug Potockiego, kwasy. Dziêki ich dzia³aniu powsta-
wa³y krystalizuj¹ce w regularnych uk³adach sole. Podobnie wiêc uk³ady ¿ywe two-
rzyæ siê musz¹, przypuszcza³, pod wp³ywem specjalnego kwasu rodz¹cego. W tym
miejscu musimy rozwa¿yæ jeszcze jedn¹ okolicznoæ. Zastanowiæ siê nad tym, czy
przek³ad polski francuskiego orygina³u powieci oddaje prawid³owo myli autora.
Rzut oka na tekst orygina³u przekonuje jednak, ¿e jakich przeinaczeñ w tekcie
polskim nie ma. Kwas rodz¹cy to w oryginale lacide générateur, a równo-
znaczny z nim kwas uniwersalny to lacide universel. Jak pisze Potocki, jest on
nieskoñczenie rozmaity, a jednak reprodukuje zawsze takie same postacie organiz-
mów. To jakby przeczucie, ¿e ka¿dy gatunek ¿ywy ma w³aciwy dlañ kwas rodz¹cy,
który w obrêbie gatunku reprodukuje takie same indywidua gatunkowe. Tak chyba
nale¿y odczytaæ francuski zwrot: lacide générateur, infiniment varié, mais con-
stant dans la reproduction des m mes formes. Dla dzisiejszego czytelnika narzuca
siê tu wyrana analogia do wspó³czesnych nam kwasów deoksyrybonukleinowych.
Ale analogia taka idzie na pewno za daleko, jest nadinterpretacj¹ myli Potockiego.
Jak siê wydaje, myl jego kr¹¿y³a w obrêbie domys³u, ¿e powstanie regularnej swoi-
cie organizacji ustroju ¿ywego jest podobne do procesu krystalizacji soli w regular-
nych uk³adach przestrzennych. Ale jego kwas rodz¹cy istotnie jest nonikiem (zarod-
kiem?) organizacji ustrojowej i pod tym wzglêdem przypominaæ nam musi kwas
nukleinowy. Byæ mo¿e dok³adne odczytanie Dykcjonarza Macquera, które to dzie³o,
jak widzielimy, Potocki zna³, pozwoli³oby lepiej owietliæ drogê myli Potockiego.
Macquer traktuje tam m.in. kwestiê kwasu uniwersalnego.
Ta analogia, krystalizacji soli nieorganicznych i tworzenia zorganizowanych
uk³adów ¿ywych, trwa³a w myli europejskiej przez ca³y wiek XIX. Drugi za
dowód argumentowa³ nasz lekarz i myliciel, W. Szokalski z jakim wystêpuj¹
materialici, jest taki, ¿e skoro pod dzia³aniem samych si³ fizycznych tworzy siê
kryszta³, to dlaczegó¿by nie móg³ siê utworzyæ organiczny zarodek i nastêpnie roz-
wijaæ siê wed³ug formy przyjêtej przy pierwszym zbiegu materyi [10]. Szokalski
nie podziela³ zreszt¹ tego pogl¹du, ale to ju¿ inna sprawa.
W naszych ju¿ czasach tê wielk¹ paralelê nieorganicznego porz¹dku w kryszta-
³ach i przestrzennego zorganizowania istot ¿ywych rozwija³ wielki fizyk, Erwin
Schrödinger (18871961) (Fot. 2). W roku 1944 wyda³ on dzie³ko pod tytu³em What
is life?, w którym wykorzystuj¹c dane dobrze ju¿ wtedy rozwiniêtej genetyki roz-
wa¿a³ sprawy rozwoju organizmu ¿ywego jako procesu przekazywania informacji
zawartej w materiale genetycznym. Z ksi¹¿k¹ t¹ zetkn¹³em siê jeszcze we wczes-
nych piêædziesi¹tych latach, na studiach. W latach czterdziestych wyszed³ przek³ad
rosyjski dzie³ka. Kilka lat póniej by³oby to ju¿ zapewne niemo¿liwe: potêpienie tak
zwanej genetyki formalnej zaczê³o obowi¹zywaæ. Fakt, ¿e czyta³em te ksi¹¿kê (nie
pamiêtam zreszt¹, jak i sk¹d j¹ dosta³em) zauwa¿y³a jedna z moich kole¿anek, inte-
ligentna i dobra zreszt¹ dziewczyna. Ty poczemu zaniepokoi³a siê etu machist-
skuju knigu czitajesz? Machistskuju od nazwiska Macha, fizyka i filozofa aus-
triackiego. Bo Mach by³ wtedy potêpiany za subiektywny idealizm i inne ideolo-
Siemion_folie.p65 338 2009-12-15, 11:02

giczne grzechy. W polskim przek³adzie dzie³ko

to wysz³o dopiero w roku 1998, w wydawnictwie
Prószyñskiego.
Schrödinger pisa³ swoj¹ ksi¹¿kê na kilka lat
przed odkryciem Watsona i Cricka, w tak nieocze-
kiwany sposób wyjaniaj¹cego tajemnicê mecha-
nizmu molekularnego dziedzicznoci. Ale te¿
w czasie, kiedy istnienie genów, jako noników
cech, by³o ju¿ w nauce powszechnie akceptowane.
Schrödinger uwa¿a³, ¿e najwa¿niejsz¹ czêæ ko-
mórki w³ókno chromosomowe nazwaæ mo¿na
kryszta³em aperiodycznym [11]. W ten sposób
wyra¿a³ swoje przekonanie o bardzo wysokim mole-
kularnym uporz¹dkowaniu materia³u dziedzicz-
Foto 2. Erwin Schrödinger
noci. Te aperiodyczne kryszta³y s¹ material-
nym nonikiem ¿ycia. Ma³e cz¹steczki pisa³
w rozdziale Aperiodyczne cia³o sta³e traktowaæ mo¿na jako zarodki cia³ sta-
³ych. Istniej¹, jak siê wydaje, dwa sposoby rozbudowywania ich w coraz wiêksze
uk³ady. Jednym jest powielanie tej samej struktury we wszystkich trzech kierun-
kach. Tak dzieje siê w rosn¹cych kryszta³ach. Z chwil¹, gdy ustalona zostanie budowa
komórki elementarnej, dalszy rozrost kryszta³u nie ma teoretycznie granic. Drugim
sposobem jest rozbudowa agregatu, nie oparta na nudnej, okresowej powtarzalnoci.
Tak dzieje siê w przypadku coraz bardziej skomplikowanych cz¹steczek substancji
organicznych, w których ka¿dy atom czy grupa atomów odgrywa indywidualn¹ rolê
(inaczej ni¿ w przypadku struktury periodycznej). W tym przypadku, mo¿emy mówiæ
o aperiodycznym ciele sta³ym lub krysztale i sformu³owaæ hipotezê, i¿ gen, a mo¿e
ca³e w³ókno chromosomowe jest aperiodycznym cia³em sta³ym. (...) Niejednokrot-
nie zadawano sobie pytanie, jak to mo¿liwe, by w tak mikroskopijnej iloci substan-
cji, jak¹ jest j¹dro komórki, zakodowany by³ scenariusz ca³ego przysz³ego rozwoju
organizmu. Dobrze uporz¹dkowany uk³ad atomów, wystarczaj¹co wytrzyma³y, by
zachowaæ to uporz¹dkowanie, wydaje siê jedyn¹ daj¹c¹ siê pomyleæ materialn¹
struktur¹, umo¿liwiaj¹c¹ przemiany izomeryczne, i to struktur¹ wystarczaj¹co
pojemn¹, aby w niewielkiej objêtoci zawiera³a sformu³owany system determina-
cji [12].
Zawarty w materiale genetycznym plan mia³by, wed³ug Schrödingera, równo-
czenie zawieraæ wielce skomplikowany plan rozwoju organizmu, jak i dostarczaæ
rodków jego realizacji. Zadziwiaj¹ca zdolnoæ organizmu konkluduje dalej
Schrödinger do utrzymania wewnêtrznego porz¹dku i niepopadania w atomowy
bezw³ad, zdolnoæ sycenia siê uporz¹dkowaniem przychylnego otoczenia wydaje
siê zwi¹zana z obecnoci¹ aperiodycznych cia³ sta³ych, to jest cz¹steczek chromo-
somu bêd¹cych ze wzglêdu na rolê, jak¹ pe³ni¹ w nich poszczególne atomy i rod-
niki najlepiej uporz¹dkowanymi strukturami atomowymi, jakie w ogóle znamy,
Siemion_folie.p65 339 2009-12-15, 11:02

340 I.Z. SIEMION
lepiej nawet ni¿ zwyk³e kryszta³y o budowie periodycznej. Krótko mówi¹c, przeko-
nujemy siê, ¿e istniej¹cy porz¹dek odznacza siê zdolnoci¹ do samozachowania i do
powodowania zdarzeñ uporz¹dkowanych [13].
¯ycie, jak chce Schrödinger, jest wiêc porz¹dkiem, wynikaj¹cym z porz¹dku.
Wypowied Schrödingera dzieli od omawianej na wstêpie wypowiedzi Her-
vasa-Potockiego 150 lat. Nie s¹ one oczywicie to¿same. Zupe³nie inny jest kon-
tekst, w jakim powstawa³y. A jednak obie ³¹czy przecie¿ niæ odleg³ego podobieñ-
stwa. To podobieñstwo, wskazuj¹ce na przenikanie myli naszych poprzedników
w g³¹b naszej teraniejszoci, wyda³o mi siê tak ciekawe, ¿e nie mog³em odmówiæ
sobie przyjemnoci jego tutaj prezentacji.
[1] J. Potocki, Podró¿e, Warszawa 1959.

[2] J. Potocki, Podró¿ przez Stepy Astrachañskie i na Kaukaz; [w:] Podró¿e, Warszawa 1959 s. 299.
[3] J. Potocki, Podró¿e, Warszawa 1959, s. 445.
[4] F. Rosset, D. Triaire, Jan Potocki. Biografia, Warszawa 2006, s. 152.
[5] J. Potocki, Rêkopis znaleziony w Saragossie, Czytelnik, Warszawa 1956, s. 459.
[6] Paracelsus, Ueber die Natur der Dinge, [w:] Der Himmel der Philosophen, Jena 1988, s. 136.
[7] P.W. DHolbach, System przyrody, T. 1, PWN, Warszawa 1957, s. 417.
[8] P.W. DHolbach, System przyrody, T.1, PWN, Warszawa 1957, s. 83.
[9] Patrz: H. Kopp, Geschichte der Chemie, T. 3, Braunschweig 1845, ss. 16.
[10] W. Szokalski, Pocz¹tek i rozwój umys³owoci w przyrodzie, Warszawa 1885, s. 12.
[11] E. Schrödinger, Czym jest ¿ycie? Fizyczne aspekty ¿ycia komórki, Warszawa 1998, s. 17.
Siemion_folie.p65 340 2009-12-15, 11:02

2009, 63, 3-4
PL ISSN 0043-5104
NOWE WYDAWNICTWA
B. Marciniec, Edytor tomu, Hydrosililation. A Comprehensive Review on Recent Advances.

Springer, 2009, XXIV, stron 408, oprawa twarda. Seria: Advances in Silicon Science, vol. 1, edytor serii
J. Matisons.
Hydrosililowanie polega na addycji wodorosilanów do wi¹zañ wielokrotnych, która jest katalizo-

wana zwi¹zkami metali przejciowych i umo¿liwia otrzymanie w stosunkowo prosty sposób wielu warto-
ciowych pochodnych. Prze³omow¹ dat¹ w historii badañ reakcji hydrosililowania olefin by³o odkrycie
w 1957 r. katalitycznych w³aciwoci kwasu heksafluoroplatynowego. Od tego momentu hydrosililowa-
nie znalaz³o szerokie zastosowanie w syntezie zwi¹zków krzemu o zastosowaniach w syntezie organicz-
nej i otrzymywaniu nowych materia³ów. Wa¿nym centrum rozwoju tej chemii by³ Uniwersytet
im. A. Mickiewicza w Poznaniu, gdzie prof. Bogdan Marciniec wraz z zespo³em realizuje szeroki
i ambitny program badawczy dotycz¹cy syntezy nowych zwi¹zków krzemu, tak¿e z wykorzystaniem
reakcji hydrosililowania.
W 1992 r. ukaza³a siê ksi¹¿ka Comprehensive Handbook on Hydrosilylation pod redakcj¹
prof. B. Marciñca, okrelona przez jednego z recenzentów bibli¹ hydrosililowania. Dokonano w niej
przegl¹du stanu badañ do roku 1990. Ogromny postêp, jaki dokona³ siê w ostatnich latach w obszarze
reakcji zwi¹zków krzemu, wymusi³ koniecznoæ przedstawienia aktualnego stanu wiedzy i w efekcie
powsta³a monografia Hydrosililation. A Comprehensive Review on Recent Advances, która w opinii
prof. J.H. Harroda mo¿e staæ siê Nowym testamentem hydrosililowania.
Monografia jest z³o¿ona z dwóch g³ównych czêci, z których pierwsza obejmuje szeæ rozdzia³ów,
a druga cztery. Ka¿dy z rozdzia³ów jest zakoñczony spisem literatury licz¹cym rednio ok. 250 pozycji.
Jest to bardzo rzetelny przegl¹d najnowszych wyników, z czytelnymi ilustracjami i kompetentnym omó-
wieniem.
W czêci pierwszej przedstawiono wszystkie aspekty reakcji hydrosililowania wi¹zañ C=C i CºC.
Pierwszy rozdzia³ prezentuje katalizatory reakcji hydrosililowania, homogeniczne i immobilizowane oraz
mechanizmy ich dzia³ania. Dalej omówiono wp³yw struktury katalizatora i warunków prowadzenia reak-
cji na wydajnoæ i selektywnoæ reakcji. Warto zauwa¿yæ, ¿e hydrosililowanie alkinów jest obecnie naj-
lepsz¹ metod¹ stereo- i regioselektywnej syntezy alkenylosilanów, kluczowych surowców syntezy orga-
nicznej, w trakcie której grupy sililowe s¹ przetwarzane w inne grupy funkcyjne. Zastosowanie w reakcji
hydrosililowania chiralnych katalizatorów umo¿liwia syntezê okrelonych izomerów optycznych alkilo-
i allilosilanów.
Czêæ druga monografii przedstawia praktyczne zastosowania procesu hydrosililowania w syntezie
silikonów poprzez funkcjonalizacjê oligo- i polisiloksanów z wi¹zaniem Si-H, a tak¿e jego przydatnoæ
do otrzymywania gum silikonowych i polimerów. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ materia³y, które mog¹
NW_folie.p65 341 2009-12-15, 10:59

342 NOWE WYDAWNICTWA
byæ stosowane w optoelektronice, a tak¿e funkcjonalizowane dendrymery i materia³y kompozytowe.

W tych procesach znalaz³y zastosowanie przede wszystkim katalizatory platynowe, g³ównie katalizator
Karstedta.
W czêci trzeciej omówiono reakcjê hydrosililowania wi¹zañ nienasyconych C-heteroatom,
m.in. w zwi¹zkach karbonylowych, iminach i nitrylach, katalizowane przez zwi¹zki cynku, miedzi, rodu,
rutenu, irydu i tytanu.
Ogromny materia³ zawarty w tej monografii zosta³ logicznie rozplanowany, bardzo dobrze i jasno
omówiony. Powsta³a ksi¹¿ka przydatna zarówno naukowcom, jak i chemikom pracuj¹cym w przemyle,
w obszarach zwi¹zanych z wykorzystaniem zwi¹zków krzemu w syntezie polimerów i nowych materia-
³ów, tak¿e hybrydowych. Z ca³ym przekonaniem mo¿na tê ksi¹¿kê poleciæ tak¿e studentom specjalizuj¹-
cym siê w zakresie katalizy i chemii metaloorganicznej.
Anna M. Trzeciak
Marek Wasielewski, Wiktor Dawydow, Bezpieczeñstwo w pracowni chemicznej. Wydawnictwa

Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008. Wyd. I, format B5, str. 370, oprawa miêkka, lakierowana, cena
48,- z³.
Ksi¹¿ka Marka Wasilewskiego i Wiktora Dawidowa wprowadza czytelnika w zagadnienia doty-

cz¹ce bezpieczeñstwa w laboratorium chemicznym i mo¿e byæ wartociow¹ pozycj¹ na rynku podrêczni-
ków szkolnych i akademickich, pomimo kilku uchybieñ. Nale¿y podkreliæ, i¿ lekturê tej ksi¹¿ki mo¿na
zaleciæ zarówno chemikom, jak równie¿ osobom, które wykszta³cenia w tym kierunku nie maj¹.
W pierwszych piêciu rozdzia³ach, sporód jedenastu, opisano przepisy prawne, zasady bezpiecznej
pracy w szkolnym laboratorium chemicznym, niebezpieczne reakcje chemiczne, wybuchy i niewybuchy
materia³ów, ryzyko u¿ycia niektórych substancji oraz zasady udzielania pierwszej pomocy. Dalsz¹ czêæ
ksi¹¿ki powiêcono bardziej aspektom dydaktycznym, które wi¹¿¹ siê z bezpieczeñstwem w laborato-
rium chemicznym, ró¿nym ciekawostkom, grom i zabawom, a tak¿e przedstawiono pytania i zadania
testowe.
Zdaniem recenzentów ksi¹¿ka jest zbyt przegadana i zajmuje spor¹ objêtoæ 370 stron, co mo¿e
stanowiæ jej pewien mankament, zw³aszcza dla czytelników z krêgów akademickich. Chocia¿ nale¿y
przyznaæ, ¿e lekki popularyzatorski styl ksi¹¿ki, okraszony licznymi historyjkami, anegdotami i opisami
zdarzeñ nadaje lekturze swoistego uroku. Wydaje siê, ¿e osobne wydanie pozycji analogicznej, w której
autorzy odchudziliby zawartoæ, ograniczaj¹c siê do treci merytorycznych z ewentualnym rozszerze-
niem i wprowadzeniem w aktualne przepisy prawne, mog³oby przysporzyæ ksi¹¿ce czytelników z akade-
mickiego grona wydzia³ów chemicznych i pokrewnych.
Autorzy adresuj¹ ksi¹¿kê g³ównie do nauczycieli, a zatem omówienie przepisów prawnych, obo-
wi¹zuj¹cych zasad bezpiecznej pracy oraz propozycji zarz¹dzania chemikaliami i prewencji wypadko-
wej wydaje siê zbyt ogólnikowe.
Uchybieniem jest zamieszczony na str. 196 doæ niebezpieczny i nieaktualny ju¿ sposób udzielania
pierwszej pomocy przy oparzeniach kwasami b¹d zasadami. Autorzy polecaj¹ u¿ycie rodka neutralizu-
j¹cego, podczas gdy wed³ug obowi¹zuj¹cych (od dawna) zaleceñ, nie nale¿y stosowaæ chemicznych rod-
ków neutralizuj¹cych. U¿ycie bowiem rodków neutralizuj¹cych powoduje dodatkowe oparzenie che-
miczne oraz termiczne uszkodzonej ju¿ tkanki. Brak jest odniesieñ do nowoczesnych rodków poch³ania-
j¹cych chemikalia stosowanych w laboratoriach chemicznych. Zdaniem recenzentów, uchybienia te nie
dyskwalifikuj¹ ksi¹¿ki, w zestawieniu z jej doæ licznymi walorami, zw³aszcza instrukta¿owymi, a doty-
cz¹cymi bezpiecznych zachowañ i postêpowañ w laboratorium chemicznym oraz dobrej praktyki labora-
toryjnej.
Bardzo cennym uzupe³nieniem ksi¹¿ki jest wiêkszoæ dodatków zamieszczonych na stronach
305351, a zw³aszcza dodatki XIII (wykaz substancji niekompatybilnych), XIV (zasady neutralizacji
NW_folie.p65 342 2009-12-15, 10:59

NOWE WYDAWNICTWA 343
substancji), XVII (niebezpieczne reakcje chemiczne) oraz XVIII (wykaz po³¹czeñ, które tworz¹ niebez-
pieczne nadtlenki).
Ksi¹¿kê mo¿na poleciæ zarówno nauczycielom, jak równie¿ pracownikom laboratoriów chemicz-
nych, nie tylko w celu przypomnienia wiadomoci, ale i pog³êbienia wiedzy w oparciu o literaturê cyto-
wan¹.
Jolanta Ejfler, Witold Rybak
John Timbrell, Paradoks trucizn. Substancje chemiczne przyjazne i wrogie. Wydawnictwa

Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008. Wyd. I, str. 336, oprawa miêkka, lakierowana.
Wydawnictwa Naukowo-Techniczne w 2008 roku wyda³o t³umaczenie ksi¹¿ki Johna Timbrella,

profesora toksykologii biochemicznej na Wydziale Farmacji w Kings College w Londynie, pt. The
Poison Paradox: Chemicals as Friends and Foes (Oxford University Press, 2005). Z angielskiego ksi¹¿kê
przet³umaczy³ zespó³ w sk³adzie: Z. Witkiewicz, R. £akomy i R. Kubica. T³umaczenie jest staranne,
w dobrej polszczynie, co czyni ksi¹¿kê zrozumia³¹ dla czytelnika i ciekaw¹. Ksi¹¿ka jest dobr¹ lektur¹
nie tylko dla chemików, ale równie¿ dla osób nie posiadaj¹cych wykszta³cenia chemicznego. Myl¹ prze-
wodni¹ tekstu jest zasada Paracelsusa podkrelaj¹ca znaczenie dawki zwi¹zku chemicznego, sposobu jej
podania oraz okolicznoci ekspozycji na substancjê chemiczn¹.
Ksi¹¿ka podzielona jest na 12 rozdzia³ów. W pierwszych dwóch rozdzia³ach Autor przedstawia
toksykologiê jako naukê, definiuje pojêcie trucizny, omawia w sposób zwiêz³y procesy metabolizmu
toksyny od jej wnikniêcia do organizmu a¿ po jej wydalenie. W tej czêci ksi¹¿ki omówiono równie¿
czynniki wp³ywaj¹ce na toksycznoæ zwi¹zków chemicznych oraz jej skutki fizjologiczne, w tym: terato-
genezê, metagenezê i kancerogenezê.
W kolejnych rozdzia³ach Autor przedstawia toksyczne i terapeutyczne dzia³anie najczêciej stoso-
wanych leków, zwracaj¹c uwagê Czytelnika na bezpieczne sposoby ich u¿ywania. Przedmiotem rozwa-
¿añ s¹ równie¿ pestycydy, substancje chemiczne zanieczyszczaj¹ce rodowisko (dioksyny, o³ów, glin)
oraz substancje chemiczne stworzone przez naturê, ale wykazuj¹ce toksyczne dzia³anie w odpowiedniej
dawce. Uwagê Autora zwracaj¹ przemys³owe zwi¹zki chemiczne, trucizny domowe oraz dodatki do ¿yw-
noci, w tym toksyczne jej sk³adniki i zanieczyszczenia. Ksi¹¿kê koñczy rozdzia³, w którym Autor oma-
wia ocenê bezpieczeñstwa i ryzyka chemicznego. Uzupe³nieniem treci s¹ dwa niewielkie dodatki. Jest to
cytowana literatura oraz s³owniczek, które t³umacz¹ stosowan¹ w ksi¹¿ce terminologiê i zwroty.
Warto zwróciæ uwagê na nieprawid³owe u¿ywanie pojêcia czynnika chelatuj¹cego. Na stronie 222
u¿yto go w stosunku do cyjanków. Czynnik chelatuj¹cy jest najczêciej kojarzony z ligandami wielodo-
norowymi wi¹¿¹cymi (chelatuj¹cymi) jony metali.
Ksi¹¿ka jest ciekawa, zawiera cytaty z doniesieñ prasowych opisuj¹ce przypadki zatruæ ró¿nymi
substancjami, wiêc czyta siê j¹ z wielkim zainteresowaniem. Mylê, ¿e jest dobr¹ lektur¹ dla wszystkich
zainteresowanych substancjami chemicznymi wykazuj¹cymi w³aciwoci i po¿yteczne, i toksyczne
zale¿ne, przede wszystkim od podanej dawki.
Teresa Kowalik-Jankowska
NW_folie.p65 343 2009-12-15, 10:59

INFORMACJE 347
informacje_folie.p65 347 2009-12-15, 10:54

348 INFORMACJE

INFORMACJE 349

Redakcja „Wiadomoœci Chemicznych” informuje, ¿e s¹ u nas do nabycia
nastêpuj¹ce pozycje „Biblioteki Wiadomoœci Chemicznych”:
Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990, red. Z. Stasicka, cena 25 z³

Podstawowa terminologia stereochemii oraz S³ownik podstawowych terminów
w nauce o polimerach. Zalecenia 1996, red. O. Achmatowicz, B. Szechner
i P. Kubisa, cena 12 z³
Nomenklatura wêglowodanów. Zalecenia 1996, t³um. i red. T. Soko³owska
i A. Wiœniewski, cena 18 z³
I.Z. Siemion, Bronis³aw Radziszewski i lwowska szko³a chemii organicznej, cena
18 z³
K. Maruszewski, Fizykochemia moleku³ zamkniêtych w zeolitach i zol-¿elach,
cena 18 z³
Praca zbiorowa, Uporz¹dkowane materia³y mezoporowate, red. B. Burczyk,
cena 18 z³
Skorygowana nomenklatura rodników, jonów, jonorodników i podobnych indywi-
duów chemicznych. Zalecenia 1993, red. T. Soko³owska i A. Wiœniewski,
cena 15 z³
I.Z. Siemion, Lutum sapientiae, czyli Notatek chaotycznych czêœæ pierwsza,
cena 18 z³
M. Zab³ocka-Malicka, Ruchliwoœæ jonów w podwójnych uk³adach stopionych soli,
cena 8 z³.
Praca zbiorowa, Nanomateria³y, red. D. Hreniak, W. £ojkowski, W. Strêk,
M. Suszyñska, cena 25 z³.
Praca zbiorowa, Ogniwa paliwowe – nowe kierunki rozwoju, red. H. Drulis,
J. Hanuza, D. Hreniak, M. Miller, G. Paœciak, W. Strêk, cena 20 z³
Glosariusz nazw klas zwi¹zków organicznych i reaktywnych produktów poœrednich
oparty na strukturze (Zalecenia IUPAC 1994), red. i tlum. F. KaŸmierczak
i J. Gawroñski, cena 16 z³.
Od substacji prostych do ¿ycia. Œwiat RNA – pocz¹tki ¿ycia na Ziemi, Zdzis³aw
Chilmonczyk, cena 18 z³.
Profesor Bogus³awa Je¿owska-Trzebiatowska. 1908–1991 w setn¹ rocznicê urodzin,
cena 12,00 z³.
Chemia koordynacyjna w Polsce. Czêœæ I, cena 17,50 z³.
Chemia koordynacyjna w Polsce. Czêœæ II, cena 17,50 z³.
Ksi¹¿ki wysy³amy na koszt zamawiaj¹cego. Zamówienia prosimy kierowaæ pod

adresem: Redakcja „Wiadomoœci Chemicznych”, ul. F. Joliot-Curie 14,
50-383 Wroc³aw. Op³aty nale¿y wnosiæ na konto: Bank PEKAO SA O/Wroc³aw,
Redakcja „Wiadomoœci Chemicznych”, NRB 48 1240 6670 1111 0000 5649 8781.
REGULAMIN DLA AUTORÓW
„Wiadomoœci Chemiczne” publikuj¹ artyku³y przegl¹dowe, dotycz¹ce wszystkich dziedzin

chemii i wczeœniej niedrukowane w innych czasopismach. Prace raz opublikowane w „Wiadomoœ-
ciach Chemicznych”, bez zgody Redakcji, nie mog¹ byæ wydane gdzie indziej.
Treœæ artyku³ów powinna odpowiadaæ aktualnemu stanowi wiedzy i uwzglêdniaæ najnowsze
osi¹gniêcia z dziedziny, której artyku³ dotyczy.
„Wiadomoœci Chemiczne” nie przyjmuj¹ do druku oryginalnych prac w³asnych. W wyj¹tko-
wych przypadkach mog¹ zostaæ wydane prace przegl¹dowe dotycz¹ce dorobku w³asnego autora
(np. nowo mianowanego profesora lub laureata wa¿nej nagrody) albo prace podsumuj¹ce dorobek
Instytutu, Wydzia³u itp. Zamiar z³o¿enia takiego artyku³u do druku powinien byæ jednak wczeœniej
uzgodniony z Redakcj¹.
Ponadto w serii „Biblioteka Wiadomoœci Chemicznych” publikowane s¹ prace, bêd¹ce z za³o-
¿enia d³u¿szymi artyku³ami przegl¹dowymi lub monografiami poœwiêconymi wa¿nym i aktualnym
problemom wspó³czesnej chemii. Autorzy, którzy chcieliby dla „Wiadomoœci Chemicznych” taki
artyku³ napisaæ, powinni wczeœniej skontaktowaæ siê z Redakcj¹ i przes³aæ poczt¹ elektroniczn¹
(e-mail: wchem@wchuwr.pl) lub zwyk³¹ informacjê zawieraj¹c¹ tytu³ przygotowywanej publika-
cji oraz przybli¿on¹ liczbê stron, tabel i rysunków itp.
W ramach nowej serii wydawniczej „WCh” pod nazw¹ „Habilitacje” mog¹ byæ publikowane
prace habilitacyjne z szeroko pojmowanego obszaru chemii. Zwa¿ywszy, ¿e zgodnie z ustaw¹,
dopuszczalne jest przedstawianie rozpraw habilitacyjnych albo w formie monografii, albo w formie
pliku bliskotematycznych publikacji, poprzedzonych omówieniem w jêzyku polskim (tzw. autorefe-
ratem), Redakcja przewiduje drukowanie (równie¿ w kolorach) obydwu tych wariantów. W zale¿-
noœci od sytuacji finansowej Wydawnictwa lub w przypadku specjalnych wymagañ Autorów,
Redakcja zastrzega sobie prawo negocjacji kosztów druku z Autorami lub Instytucjami zlecaj¹cymi
druk.
Prace nale¿y przesy³aæ do Redakcji poczt¹ elektroniczn¹ (e-mail: wchem@wchuwr.pl) oraz
równolegle – poczt¹ zwyk³¹ (na adres: Redaktor Naczelny/Sekretarz Redakcji „Wiadomoœci Che-
micznych”; ul. F. Joliot-Curie 14, 50-383 Wroc³aw), dwa egzemplarze jednostronnego wydruku
komputerowego publikacji z do³¹czon¹ p³yt¹ CD, zawieraj¹c¹ tekst, tabele i ilustracje.
Tekst powinien byæ przygotowany w edytorze Word lub innym kompatybilnym z MS Office.
Artyku³y nale¿y opracowywaæ zwiêŸle i nie zamieszczaæ nadmiaru szczegó³ów, odsy³aj¹c Czytel-
nika do piœmiennictwa oryginalnego, które powinno uwzglêdniaæ najnowsze prace z dziedziny, któ-
rej dotyczy artyku³.
Maszynopis nie powinien przekraczaæ 25 stron, wliczaj¹c wykaz piœmiennictwa w przypadku
krótkiego przegl¹du, lub 100 stron, w przypadku monografii przeznaczonej do druku w Bibliotece
„Wiadomoœci Chemicznych”. Strona powinna zawieraæ 1800 znaków (razem ze spacjami), co przy
interlinii 1,5 oznacza 30 wierszy po 60 znaków oraz margines z prawej strony ok. 5 cm.
Na pierwszej stronie, pod tytu³em polskim, nale¿y umieœciæ tytu³ w jêzyku angielskim, nazwis-
ko(a) i adres autora(ów) oraz spis rozdzia³ów. Dalej powinno siê znale¿æ obszerne streszczenie
pracy w jêzyku angielskim (do 2700 znaków, z cytowaniem piœmiennictwa i odsy³aczami do tabel
i rysunków w tekœcie) oraz wykaz s³ów kluczowych, osobno w jêzyku polskim i osobno w angiel-
skim. Redakcja prosi o przysy³anie tekstów angielskich adjustowanych.
Na oddzielnej kartce prosimy do³¹czyæ krótk¹ (do 150 wyrazów) notkê biograficzn¹, zawie-
raj¹c¹ tytu³y naukowe i miejsca pracy oraz inne informacje wg uznania Autora/Autorów, w tym
aktualne zdjêcie. Nades³anie tych informacji bêdziemy traktowaæ jako zgodê na ich publikacjê.
Rysunki (mog¹ byæ kolorowe, ale trzeba siê liczyæ z dop³at¹ do druku) w formie wydruku
nale¿y przes³aæ w dwóch egzemplarzach. Musz¹ mieæ odpowiedni¹ formê graficzn¹, by w razie
potrzeby nadawa³y siê do reprodukcji. Na odwrocie nale¿y wpisaæ o³ówkiem nazwisko autora
i numer rysunku – ten sam, który w odpowiednim miejscu zosta³ wpisany w manuskrypcie. Na
osobnej stronie do³¹czyæ podpisy pod rysunki w jêzyku polskim i angielskim. Osobno nale¿y do³¹-
regulamin.p65 160 2009-12-13, 23:21

czyæ ponadto jeden komplet wzorów i schematów, narysowanych oddzielnie w formie nadaj¹cej siê
do reprodukcji. W wersji elektronicznej rysunki czarno-bia³e nale¿y zapisaæ w formacie .doc, .cdr,
.jpg, .tif, .pdf, natomiast rysunki kolorowe – w formacie .jpg lub .tif. Rozdzielczoœæ rysunków
≥ 300 dpi. Ka¿dy z rysunków zapisaæ w oddzielnym pliku.
Tabele nale¿y ponumerowaæ cyframi arabskimi, a ich tytu³y w jêzyku polskim i angielskim
zapisaæ nad tabelami.
Piœmiennictwo nale¿y zestawiæ w kolejnoœci cytowania w tekœcie: powinno ono zawieraæ
kolejno inicja³y imion i nazwisko, skrót tytu³u czasopisma zgodny z przyjêtymi normami, rok wyda-
nia, tom podkreœlony i numer pierwszej strony cytowanej pracy, przyk³ad: J. Kowalski, Wiad.Chem.,
2007, 61, 473. Wykaz skrótów wa¿niejszych czasopism chemicznych jest podany w „Wiadomoœ-
ciach Chemicznych”, 1989, 43, 979. Jeœli czêœæ piœmiennictwa zebrana jest w monografiach lub
innych wydawnictwach, nie nale¿y podawaæ szczegó³owo wykazu tego piœmiennictwa, lecz cyto-
waæ odnoœne wydawnictwo.
O przyjêciu pracy do druku decyduje Komitet Redakcyjny. Przed podjêciem decyzji wszyst-
kie prace s¹ przesy³ane recenzentom. Artyku³y niezakwalifikowane do druku Redakcja zwraca,
zachowuj¹c kopiê maszynopisu.
Autorzy zobowi¹zani s¹ do wykonania jednej korekty tekstu.
Autorzy wydrukowanych prac otrzymuj¹ bezp³atnie 20 odbitek.
Redakcja
„Wiadomoœci Chemicznych”
regulamin.p65 161 2009-12-13, 23:21

WCH 3 4 2009

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

WCH 3 4 2009

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2009, 63, 3-4

KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU Z LIGANDAMI

Katarzyna Krauzy-Dziedzic, Jolanta Ejfler

Krauzy_folie.p65 163 2009-12-15, 10:56

Mgr Katarzyna Krauzy-Dziedzic ukoñczy³a studia na

Dr Jolanta Ejfler jest absolwentk¹ Wydzia³u Chemii

Krauzy_folie.p65 164 2009-12-15, 10:56

Keywords: titanium, zirconium, aryloxide complexes, catalysts/initiators, lactide polymerization, enantioselec-

S³owa kluczowe: tytan, cyrkon, kompleksy aryloksanowe, katalizatory/inicjatory, polimeryzacja laktydów,

Krauzy_folie.p65 165 2009-12-15, 10:56

WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW

Krauzy_folie.p65 166 2009-12-15, 10:56

Intensywny rozwój badañ kompleksów metali przejciowych IV grupy uk³adu

1. KOMPLEKSY METALI PRZEJCIOWYCH IV GRUPY

Od wielu lat obserwuje siê sta³y wzrost zainteresowania aryloksanowymi kom-

Krauzy_folie.p65 167 2009-12-15, 10:56

Rysunek 1. Przyk³ady ligandów aryloksanowych

Dziêki obecnoci dodatkowych atomów E i D, najprostsze w swej budowie

Krauzy_folie.p65 168 2009-12-15, 10:56

1.1. KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU Z LIGANDAMI ARYLOKSANOWYMI

1.1.1. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami monoaryloksanowymi

Tabela 1. Przyk³ady monoaryloksanowych kompleksów tytanu i cyrkonu

Krauzy_folie.p65 169 2009-12-15, 10:56

1.1.2. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi

Najprostsze w budowie ligandy bisaryloksanowe z³o¿one s¹ z dwóch piercieni

Rysunek 2. Ligandy bisaryloksanowe

W bezporedniej reakcji liganda H2(LEtBu,Me) (E = , CH2, C2H4) z odpowied-

LiR, MgR2, ZnR2, RMgX, prowadz¹ do utworzenia metaloorganicznych komplek-

Krauzy_folie.p65 170 2009-12-15, 10:56

Schemat 1. Synteza kompleksów tytanu i cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi

Schemat 2. Synteza homoleptycznego kompleksu cyrkonu z ligandami bisaryloksanowymi

Krauzy_folie.p65 171 2009-12-15, 10:56

1.1.3. Kompleksy tytanu i cyrkonu z ligandami trisaryloksanowymi

Interesuj¹c¹ grupê zwi¹zków poliaryloksanowych stanowi¹ kompleksy metali

Rysunek 3. Ligandy trisaryloksanowe

W zale¿noci od ustawienia protonu grupy metinowej, trójkleszczowy ligand

w toluenie (Schemat 3). Badania rentgenograficzne wykaza³y, ¿e zwi¹zek

szonej temperaturze kompleks ten ulega konwersji prowadz¹cej do powstania izo-

z Me3SiCl prowadzi do otrzymania chlorkowej pochodnej [TiCl(anti-LCH Bu] (IX).

W reakcji syntezy trisaryloksanowego kompleksu cyrkonu powstaje miesza-

(XII). W roztworze C6D6/THF konformer syn-kompleksu cyrkonowego (XII) ulega

Krauzy_folie.p65 172 2009-12-15, 10:56

Reakcja TiCl4 z ligandem zawieraj¹cym grupy metylowe w pozycjach orto pro-

Krauzy_folie.p65 173 2009-12-15, 10:56

Schemat 4. Synteza kompleksów Ti i Zr z ligandem H3(LCH R)

1.2. KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU

Od wielu lat kompleksy metali przejciowych z ligandami imino-aryloksano-

1.2.1. Synteza i budowa ligandów

Powszechnie stosowane zasady Schiffa zawieraj¹ N-, O-donorowe atomy. W³a-

Krauzy_folie.p65 174 2009-12-15, 10:56

Rysunek 4. Trójfunkcyjne ligandy imino-aryloksanowe

1.2.2. Synteza i budowa kompleksów

Imino-aryloksanowe kompleksy metali przejciowych IV grupy znane s¹ ju¿

Rysunek 5. Izomery imino-aryloksanowych kompleksów o symetrii oktaedrycznej

Imino-aryloksanowe kompleksy posiadaj¹ce du¿e podstawniki w pozycji orto

Krauzy_folie.p65 175 2009-12-15, 10:56

Rysunek 6. (a) Ogólna budowa imino-aryloksanowych kompleksów Ti, Zr, Hf

Sposób koordynacji ligandów imino-aryloksanowch do metalu jest cile uzale¿-

Rysunek 7. Typy struktur imino-aryloksanowych kompleksów tytanu

Krauzy_folie.p65 176 2009-12-15, 10:56

1.3. KOMPLEKSY TYTANU I CYRKONU

1.3.1. Synteza i budowa ligandów

Podstawowa metoda syntezy zwi¹zków amino-aryloksanowych oparta jest na

Intensywny rozwój badañ kompleksów metali przejciowych IV grupy uk³adu

1. KOMPLEKSY METALI PRZEJCIOWYCH IV GRUPY

Dziêki obecnoci dodatkowych atomów E i D, najprostsze w swej budowie

Najprostsze w budowie ligandy bisaryloksanowe z³o¿one s¹ z dwóch piercieni

W bezporedniej reakcji liganda H2(LEtBu,Me) (E = , CH2, C2H4) z odpowied-

W zale¿noci od ustawienia protonu grupy metinowej, trójkleszczowy ligand

Od wielu lat kompleksy metali przejciowych z ligandami imino-aryloksano-

Powszechnie stosowane zasady Schiffa zawieraj¹ N-, O-donorowe atomy. W³a-

Imino-aryloksanowe kompleksy metali przejciowych IV grupy znane s¹ ju¿

Sposób koordynacji ligandów imino-aryloksanowch do metalu jest cile uzale¿-

W bezporedniej reakcji M(OR)4 (M = Ti, Zr, Hf) z trójkleszczowymi, dwuujem-

Schemat 5. Synteza kompleksów Ti, Zr i Hf z ligandami H 2(LN-RR)

Rysunek 9. Symetria kompleksów metali przejciowych IV grupy z czterokleszczowymi ligandami:

Monomeryczne kompleksy o symetrii Cs (Rys. 9 (a)) powstaj¹ w bezporedniej

2. ZASTOSOWANIE KOMPLEKSÓW METALI PRZEJCIOWYCH IV

2.1. BUDOWA I AKTYWNOÆ ARYLOKSANOWYCH KOMPLEKSÓW TYTANU

[48]. Polimery z wydajnoci¹ >99% i PDI = 1,081,24 otrzymano po czasie 24 h dla

2.2. BUDOWA I AKTYWNOÆ ARYLOKSANOWYCH KOMPLEKSÓW TYTANU

Kompleksy metali przejciowych IV grupy stabilizowane ligandami aryloksa-

Oktaedryczne kompleksy metali przejciowych IV grupy z tetradentnymi ligan-

Sporód wszystkich katalizatorów przedstawionych na Rysunku 12, kompleks

Enancjoselektywnoæ reakcji w du¿ym stopniu zale¿y od rodzaju podstawnika

Znaczne polepszenie enancjoselektywnoci uzyskano u¿ywaj¹c jako kataliza-

Wiêkszoæ katalitycznych reakcji aldolowych wymaga niskiej temperatury i cile