Metodat e

Përzgjedhjes së
Materialeve
Shtrimi i problemit dhe bazat
konceptuale

Emil LAMANI

Tetor, 2016
E. Lamani 1
E. Lamani 2
 Kap. 1

SHTRIMI I PROBLEMIT

E. Lamani 3
 Kuptime të përgjithshme: Materialet, Objektet
dhe Projektimi
 Çdo objekt fizik (inxhinierik) përbëhet nga një ose
disa materiale.
 Objekti, përpara se të realizohet, konceptohet dhe
projektohet.
 PROJEKTI i objektit përcakton:
 formën dhe përmasat
Projekti ‘konstruktiv’
 Materialin
Projekti ‘teknologjik’
 mënyrën e shndërrimit
të materialit në objektin
me cilësitë e kërkuara
Materiali është nyja lidhëse; nga zgjedhja e drejtë ose jo e tij
kushtëzohet në një shkallë të lartë suksesi i PROJEKTIT.
E. Lamani 4
 Evolucioni i materialeve inxhinierike

Metale Metale
Polimere
Rëndësia relative

Elastomere

Polimere
Kompozite Elastomere

Kompozite

Qeamika Qeramika
Xhama Xhama

Trendi aktual: reduktimi i peshës relative të materialeve

metalike; rritja e asaj të qeramikave, kompoziteve, polimereve

E. Lamani 5
 “Pafundësi...”
~ 80 000 materiale
~ 6 000 procese...

...për t’u orientuar në mënyrë efikase në këtë univers

të pamasë, duhet disponuar një metodë sistematike
për të seleksionuar materialin/procesin më të
përshtatshëm për një funksion ose objekt të dhënë.
Metoda duhet të jetë mjaft e përgjithshme për t’u
aplikuar në raste nga më të ndryshmet dhe mjaft
transparente, që përdoruesi të ruajë kontrollin mbi të
dhe të ketë mundësi të ndërhyjë gjatë zbatimit të saj,
duke i lënë vend krijimtarisë, imagjinatës dhe
eksperiencës së tij.
E. Lamani 6
 Përse përzgjedhje e kompjuterizuar ???
Numri i madh i Variacioni në rritje i
materialeve dhe i kërkesave
proceseve: (shpesh kontradiktore)
~80 000 materiale Siguri Kosto
~ 6 000 procese... Mbrojtja e mjedisit...

Sfida e
zgjedhjes së
materialeve

Nevoja për të shkurtuar kohën nga

lindja e idesë deri në daljen në treg të
produktit
E. Lamani 7
 Kap. 2
PROCESI I
PROJEKTIMIT

E. Lamani 8
 Kategoritë e projektimit
Gjatë konceptimit / projektimit të çdo produkti është
e domosdoshme të zgjidhet materiali prej të cilit do
të përbëhet produkti dhe rruga teknologjike për
prodhimin e tij.

• projektim orgjinal
• projetim adaptiv
• projektim variantesh

E. Lamani 9
 Skema e procesit të projektimit

NEVOJA E TREGUT

KONSIDEROHEN TË GJITHA OPSIONET;

PËRCAKTOHET STRUKTURA FUNKSIONALE;
KONCEPTIMI
VLERESOHET JETËGJATËSIA E SISTEMIT

MODELI DHE ANALIZA E NYJES;

OPTIMIZIMI I FUNKSIONIT; MATERIALIZIM
PËRAFRIMI I SHKALLËS DHE I FLUKSEVE

ANALIZË E DETAJUAR E KOMPONENTEVE;

ZGJEDHJA E RRUGËS TEKNOLOGJIKE;
DETAJIMI
SPECIFIKIME TEKNIKE TË DETAJUARA

PËRSERITJE PRODUKTI

E. Lamani 10
KONCEPTIM
Analiza funksionale e një sistemi teknik
që përfshin konvertim energjie,
MATERIALIZIM

DETAJIM
materialesh dhe informacioni

INPUTE SISTEMI TEKNIK AUTPUTE

• Energji • Energji
FUNKSIONI FUNKSIONI FUNKSIONI
• Materiale • Materiale
1 2 3
• Informacion • Informacion

NËN - SISTEME

E. Lamani 11
KONCEPTIM

MATERIALIZIM Analiza “zbërthyese”e një sistemi teknik

DETAJIM
që çon në përzgjedhjen e materialeve

KOMPONENTI 1.1

NYJA KOMPONENTI 1.2

1
KOMPONENTI 1.3

KOMPONENTI 2.1
SISTEMI NYJA
2 KOMPONENTI 2.2
TEKNIK
KOMPONENTI 2.3

KOMPONENTI 3.1
NYJA
3 KOMPONENTI 3.2

KOMPONENTI 3.3

E. Lamani 12
 Instrumentat e projektimit dhe
përzgjedhja e materialeve

E. Lamani 13
 Bashkëveprimi
ndërmjet funksionit, materialit, formës dhe procesit:
thelbi i procedurës së përzgjedhjes së materialeve

d.mth.,çfarë duhet
Projekti → FUNKSIONI
të bëjë komponenti

MATERIALI FORMA

PROCESI

E. Lamani 14
 Kap. 3
MATERIALET
INXHINIERIKE
DHE VETITË E
TYRE

E. Lamani 15
 Klasat e materialeve inxhinierike

Metale Metale

Polimere Qeramika

Kompozite
Kompozite

Polimere
Elastomere Qeramika
Xhama Elastom. Xhama

Klasifikimi zakonshëm Klasifikim më i detajuar

E. Lamani 16
 Klasifikimi sipas programit CES

Metale

Polimere Qeramika

Kompozite

Shkuma Natyrale

E. Lamani 17
 Cili është faktori më i rëndësishëm
përcaktues për sjelljen/vetitë e
materialeve të klasave të ndryshme?

Natyra e lidhjeve ndëratomike dhe

kimike
 kovalente
 jonike
 kovalento-jonike
lidhje:  hidrogjenore
 Van-der-Vaals
 të kombinuara
 metalike
E. Lamani 18
 Natyra e lidhjeve ndëratomike dhe
kimike:

Materialet Lidhje
Metalike Metalike

Lidhje
mesatarisht
dhe shumë
e fortë, jo e
drejtuar

E. Lamani 19
 Natyra e lidhjeve ndëratomike dhe
kimike:

SiC, Si3N4, etj.

Lidhje
Kovalente
Materialet Kombinim i
Lidhje të
Qeramike të dy
lidhjeve forta të
drejtuara
G
A
R Lidhje
N
E jonike
X3Y2(SiO4)3
T
MgO, ZrO2

Lidhja jonike: tërheqje elektrostatike ndërmjet joneve me ngarkesa të kundërta

E. Lamani 20
 Natyra e lidhjeve ndëratomike dhe
kimike:

Krijimi i Lidhje të Shumë

dipoleve
Van-Der të dobta
Vaals-it

Kombinim Lidhje të
Materialet i dy dobta
Polimerike lidhjeve

Lidhje
Hidrogje-
nore

Dipole
permanente

E. Lamani 21
 Karakteristika dalluese të
materialeve metalike:

 Përcjellshmëri e lartë termike dhe elektrike

 Sjellje magnetike (paramagnetike dhe ferromagnetike)
 Shkëlqim karakteristik
 Temperatura shkrirje dhe avullimi përgjithësisht të larta
 Inerci kimike përgjithësisht e ulët (të korrodueshme)
 Densitet përgjithësisht i lartë (të rënda, me pak përjashtime)
?
 Aftësi për t’u deformuar plastikisht (duktilitet ≠ plasticitet)
 Qëndrueshmëri dhe ngurtësi relativisht të larta

Epërsia kryesore ndaj materialeve të tjera:

Kombinimi i plasticitetit me qëndrueshmërinë

E. Lamani 22
 Materialet metalike me përdorim më
të gjerë:

 Çeliqet (me karbon, të lidhura, me mikro-lidhje, inox, etj.)

 Gizat (të thjeshta, të lidhura, të hirta, të bardha, të
ndërmjetme, të “farkëtueshme”, me grafit sferoidal, etj.)
 Al dhe lidhjet e tij (për derdhje, për deformim, me përforcim
strukturor, pa përforcim strukturor)
 Mg dhe lidhjet e tij (favorizohen nga masa e ulët, 1.75 g/cm3)
 Ni dhe lidhjet e tij (qëndrueshmëri në temp. të larta)
 Cu dhe lidhjet e tij (tunxhet, bronzet, për derdhje, për
deformim – plasticitet i lartë, qëndresë ndaj konsumimit)
 Ti dhe lidhjet e tij (kombinim i vetive të larta mekanike me
densitetin relativisht të ulët dhe qëndresë ndaj korrozionit edhe
në temperatura relativisht të larta…por, kosto sh. e lartë!)
E. Lamani 23
 Karakteristika dalluese të
materialeve qeramike:

 Formohen nga kombinimi i disa elementeve metalike (Al, Zr,

Si, Mg, Cr, V, W) me elemente jometalike (O, N, C)
 Temperaturë shkrirje shumë e lartë
 Përcjellshmëri e ulët termike dhe elektrike (izolatorë)
 Inerci kimike (të pa korrodueshme)
 Densitet relativisht i ulët
 Ngurtësi (modul elasticiteti) shumë e lartë
 Qëndrueshmëri mekanike e lartë
 Fortësi dhe qëndrueshmëri e lartë ndaj konsumimit
 Pamundësi për deformim plastik - thyeshmëri e lartë
 Ndjeshmëri e lartë ndaj difekteve (edhe fare të vogla)
E. Lamani 24
 Materialet qeramike me përdorim më
të gjerë:

 Xhamat (e zakonshëm, apo sodo-kalçike, xhamat boro-

silikate etj.; të gjitha përmbajnë një sasi SiO2)

 Qeramikat e zakonshme apo të vitrifikuara (porcelanet,

tullat, tjegullat, fajancat apo “terra cotta-t”, etj.).

 Qeramikat teknike, apo të avancuara (me bazë Al2O3,

ZrO2, SiC, Si3N4, TiN, WC, TaC etj.).

E. Lamani 25
 Karakteristika dalluese të
materialeve polimerike:

 Materiale organike me elementë kryesorë përbërës C dhe H

 Temp. shkrirje e ulët (qëndr. e ulët ndaj temperaturës)
 Përcjellshmëri e ulët termike dhe elektrike (izolatorë)
 Qëndresë relativisht e mirë ndaj korrozionit
 Densitet i ulët
 Ngurtësi dhe qëndrueshmëri mekanike e ulët
 Veti shumë të ndikueshme nga temperatura
 Aftësi amortizuese të larta
 Deformueshmëri e lartë elastike dhe plastike (të dyja?)
 Ndjeshmëri ndaj rrezatimit ultra-violet

E. Lamani 26
 Materialet polimerike me përdorim
më të gjerë:

Poliamide, polietilen,
polikarbonate, polistirene,
• Termoplaste
polipropilene
 Polimeret
• Termopërforcuese Poliestera, epokside,
(termoreaktive) fenole, silikone

 Elastomeret (Kauçuku natyror, goma të ndryshme)

Përdorim të madh kanë marrë edhe format sfungjeroze

apo “shkumat” polimerike, veçanërisht prej termoplastesh.

E. Lamani 27
 Karakteristika dalluese të
K
materialeve Kompozite:

 Kombinimi optimal i vetive të fazave përbërëse

 Mundësi për t’i rregulluar vetitë si “me dorë”
 Shfrytëzimi i vetive të larta që paraqesin materialet kur
përgatiten me seksione minimale (në formë fibroze)
 Vlera të larta të vetive specifike (kryesisht:
qëndrueshmëri/densitet dhe modul/densitet)
 Aftësi të larta amortizuese
 Kosto e lartë përpunimi
 Vështirësi projektimi (e kapërcyeshme)
 Vështirësi riciklimi (janë jo fort miqësore me mjedisin)

E. Lamani 28
 K
Klasifikimi i materialeve kompozite

 sipas llojit të matricës:

kompozite plastike, qeramike, metalike (+ kompozite me
matricë karbonike)

 sipas formës së përforcuesit dhe

arkitekturës
kompozite fibroze, pllakëzore, grimcore, shumë-shtresore,
panele sandwich.
Më të përdorshmet:
kompozitet fibroze me matricë plastike (polimerike) të përforcuara
me fibra xhami, karboni ose kevlari.

 Roli i fibrave → përcaktues për aftësinë ngarkesë-mbajtëse

të kompozitit.

E. Lamani 29
 Ndërtimi i disa prej
materialeve kompozite

E. Lamani 30
 Mbi vetitë e materialeve
 Përzgjedhja e materialeve bazohet në
vetitë / atributet e tyre.

 Sa më e plotë dhe e thelluar të jetë kjo

njohje, aq më të mëdha do të jenë shanset e
realizimit të një përzgjedhjeje të suksesshme.

E. Lamani 31
 Kategoritë e vetive – klasifikimi
tradicional
 Mekanike (qëndrueshmëria, moduli i elasticitetit,
duktiliteti, tenaciteti, qëndresa ndaj lodhjes...)

 Fizike (densiteti, temperatura e shkrirjes, vetitë

termike, elektrike, magnetike, optike...)

 Kimike (qëndresa ndaj korrozionit, sjellja ndaj acideve,

bazave, tretësave organikë, etj.)

Teknologjike (aftësia për t’u përpunuar me metoda /

procese të ndryshme teknologjike, si prerje, saldim,
farkëtim, stampim, derdhje... ).
Vetitë në të cilat bazohet përzgjedhja e materialeve në
shumicën e aplikimeve inxhinierike janë ato mekanike.

E. Lamani 32
 Kategoritë e vetive – sipas CES-it
 Të përgjithshme (përbërja kimike, densiteti,
çmimi, përmbajtja energjetike...)

 Mekanike (qëndrueshmëria, moduli i elasticitetit,

zgjatimi relativ, tenaciteti,... 14 veti)

 Termike (temperatura maksimale / minimale e

shërbimit, përcjellshmëria termike, nxehtësia specifike...)

 Elektrike (përcjellshmëria / rezistenca elektrike)

 Optike (transparenca apo opaciteti...)
 Rezistenca ndaj faktorëve mjedisorë (acide
baza, tretësa organikë, konsumimi, flakshmëria, rrezet UV...)

E. Lamani 33
Vetitë mekanike

Ngurtësia - moduli i elasticitetit

Deformim i kthyeshëm (elastik)

E. Lamani 34
Vetitë mekanike

Ngurtësia - kuptimi
...karakterizon deformueshmërinë e materialit të
ngarkuar brenda zonës së elasticitetetit.

Materiali ka ngurtësi të lartë kur deformohet pak, nën

veprimin e një ngarkese të caktuar dhe ka ngurtësi të
ulët, kur ai deformohet shumë.
Ndryshe mund të thuhet se ngurtësia është aftësia e
materialit për të përballuar ngarkimin, pa u deformuar.
Në fakt, një deformim elastik është i pashmangshëm,
prandaj kur thuhet “pa u deformuar” nënkuptohet një
shkallë e ulët apo minimale deformimi.

E. Lamani 35
Vetitë mekanike

Moduli i elasticitetit:
 në tërheqje → moduli E (i Jungut)
 në prerje, përdredhje → moduli G
 në shtypje hidrostatike → moduli K

 është tregues apo matës i ngurtësisë së

materialit,
 përcaktohet grafikisht nga pjerrësia e pjesës
lineare (elastike) të lakores sforcim – deformim.
Si përftohet kjo lakore?

E. Lamani 36
Vetitë mekanike

Prova e tërheqjes
• Makina e tërheqjes • Kampioni i tërheqjes

ekstensometër kampioni

E. Lamani 37
Vetitë mekanike

Lakorja sforcim-deformim në tërheqje

Sforcimi normal, psi

Moduli E → proporcional me tgα

Deformimi relativ, in./in.

E. Lamani 38
Vetitë mekanike

Vlerat e modulit – në varësi të

pjerrësisë së lakores sforcim- deformim

Modul i lartë (qeramikat, metale)

Modul mesatar (metalet)

Modul i ulët
(plastikat)

E. Lamani 39
Vetitë mekanike

Moduli dhe vetitë elastike

s F
• Ligji i Hook-ut:

s=Ee E

• Sa më i madh moduli E → aq më pak deformohet materiali për një

sforcim të dhënë
• Sa më i madh moduli E → aq më e lartë është ngarkesa që përballon
materiali për një deformim të dhënë (brenda zonës së elasticitetit).
E. Lamani 40
Vetitë mekanike

Pjerrësia e lakores sforcim-deformim (moduli)

varet nga forca e lidhjeve ndëratomike

Lidhje (pjerrësi e madhe)

të forta

Largësia
ndëratomike

 dF 
Lidhje të E  
dobta  dr  ro
(pjerrësi e vogël)

E. Lamani 41
Vetitë mekanike

Tregues të tjerë: koeficienti i Puasson-it, n

et def.
tërthor
et def. tërthor
n=- e def. gjatësor def.
e gjatësor

metalet: n ~ 0.33 -n
qeramikat: n ~ 0.25
polimeret: n ~ 0.40

Njësitë: •n > 0.50: densiteti rritet (materiali ngjeshet)

E: [GPa] ose [psi]
n: pa përmasa •n < 0.50: densiteti ulet (formohen boshllëqe)

E. Lamani 42
Vetitë mekanike

Marrëdhënie dhe module të tjera të elasticitetit

M
• Moduli i elasticitetit në t
prerje, G: G
g
t=Gg
M
• Moduli vëllimor i P
P
elasticitetit, K:

DV DV
P = -K Vo P P
Vo K
• Marrëdhënie për materiale izotropike:
P
E E
G = K= P, presioni hidrostatik
2(1 + n) 3(1 - 2n)
E. Lamani
43
Vetitë mekanike

Krahasimi i vlerave të modulit E

Lidhje Grafit Kompozite
metalike Polimere
Qeramika dhe fibra
1200
10 00 Diamond
8 00
6 00
Si carbide
4 00 Tungsten Al oxide Carbon fibers only
Molybdenum Si nitride
E(GPa) 2 00
Steel, Ni
Tantalum <111>
C FRE(|| fibers)*
Platinum Si crystal
Cu alloys <100> A ramid fibers only
10 0 Zinc, Ti
80 Silver, Gold
Glass - soda A FRE(|| fibers)*
Aluminum Glass fibers only
60
Magnesium, G FRE(|| fibers)*
40 Tin
Concrete
109 Pa 20 GFRE*
CFRE *
G raphite G FRE( fibers)*
10
8 C FRE( fibers) *
6 AFRE( fibers) *
Polyester
4 PET
PS
PC Epoxy only
2
PP
1 HDP E
0.8
0.6 Wood( grain)
PTF E
0.4

E. Lamani 0.2 LDPE 44

Vetitë mekanike

Qëndrueshmëria

Deformim i pakthyeshëm (plastik), apo çarje që

çon në shkatërrimin apo thyerjen e komponentit

Qëndrueshmëri e pamjaftueshme
E. Lamani 45
Vetitë mekanike

Qëndrueshmëria - kuptimi:
 Aftësia e materialit për të përballuar ngarkesa
të jashtme pa u shkatërruar (pa humbur
integritetin e vet).

 Sa më i lartë të jetë niveli i ngarkesave që

përballon materiali pa u shkatërruar (apo
dëmtuar), aq më i qëndrueshëm është ai.
 Gjatë projektimit qëndrueshmëria shpesh
lidhet jo me momentin e shkatërrimit, por me një
nivel të caktuar sforcimi, mbi të cilin (për shkak
të deformimit të tepërt) funksioni i objektit
kompromentohet.

E. Lamani 46
Vetitë mekanike

Qëndrueshmëria:
 Vlerësohet në bazë të sforcimit maksimal që
mund të përballojë materiali në kushte të
caktuara ngarkimi:

- qëndrueshmëri në tërheqje, σt
Sforcime
- qëndrueshmëri në shtypje, σsh normale

- qëndrueshmëri në përkulje, σpk

- qëndrueshmëri në prerje, τ Sforcime

tangenciale
- qëndrueshmëri në përdredhje, τ

E. Lamani 47
 Mënyrat kryesore të ngarkimit

Tërheqje Shtypje

Prerje Përdredhje

E. Lamani 48
Vetitë mekanike

Qëndrueshmëria (vazhdon):
...përderisa qëndrueshmëria vlerësohet në bazë
të sforcimit maksimal..., duhet përcaktuar vlera
e këtij sforcimi (me provat e tërheqjes,
shtypjes, përdredhjes, etj.), duke dalluar:

 sforcimet inxhinierike → σ = F/A0 (nuk merret

parasysh ndryshimi i seksionit gjatë ngarkimit);

 sforcimet e vërteta → σT = F/Ai (sforcimi i

referohet seksionit faktik të çastit, Ai për çdo nivel
ngarkimi).

E. Lamani 49
Vetitë mekanike

Marrëdhënia ndërmjet sforcimeve

inxhinierike dhe atyre të vërteta :

F A0 l0
s = sT =
F
Ai l i = A0 l 0 Ai =
A0 Ai li

F F li li l0 + Dl
sT = = =s =s = s (1 + e )
Ai A0 l0 l0 l0

Deformimi li
i vërtetë e T = ln e T = ln 1 + e 
(racional) l0
E. Lamani 50
Vetitë mekanike

Qëndrueshmëria në tërheqje (tensile strength) → maksimumi

në lakoren inxhinierike: aty ku fillon formimi i qafës

Lakorja inxhinierike
e tërheqjes

s T = s (1 + e )
Sforcimet e vërteta janë gjithmonë më të mëdha se ato inxhinierike.
Projektimi dhe standardet u referohen përgjithësisht sforcimeve inxhinierike.
E. Lamani
51
Vetitë mekanike

Kufiri i qëndrueshmërisë, TS (Rm)

Ultimate strength • Maksimumi në lakoren sforcim deformim

Tensile Strength

F = Thyerja
Sforcime inxhinierike

sy

Qafa – vepron
si përqëndrues
sforcimesh

Deformime inxhinierike
• Metale: kufiri i qëndr. arrihet kur fillon dhe bëhet i ndjeshëm formimi i qafës.
• Polimere: .... arrihet kur drejtohen zinxhirët molekularë dhe tendosen gati
për këputje.
E. Lamani 52
 Zonat e lakores së tërheqjes

Deformim
plastik
uniform Deformim
plastik jo-
uniform
(formimi i
Deformim qafës)
elastik

E. Lamani 53
Vetitë mekanike

Lakorja sforcim-deformim në tërheqje – tregues të tjerë

Sforcimi normal, psi

Deformimi relativ, in./in.

E. Lamani 54
Vetitë mekanike

Kufiri i rrjedhshmërisë, sy
• Sforcimi për të cilin ndodh një deformim plastik i ndjeshëm

zakonisht merret ep = 0.002

Sforcimi normal, σ

sy Shembull:
Për një kampion me gjatësi
fillestare 50 mm
ep = 0.002 = Dz/z
Dz=z x ep= 50 x 0.002 = 0.1 mm
Pra, deformimi absolut mbetës,
që i përgjigjet kufirit të rrjedh-
deformimi relativ, e shmërisë, është:
e p = 0.002 Dz = 0.1 mm

E. Lamani 55
Vetitë mekanike
Kufiri i
rrjedhshmërisë,
sy
për dy vlera deformimi
plastik:
sforcimi normal, σ

0.0005 dhe 0.002

Gjatë projektimit, kufiri i
rrjedhshmërisë
Shpesh sy ≈ Re përdoret shpesh si “kufi
(kufiri I elasticitetit) qëndrueshmërie”...
sepse, zakonisht,
komponentet ngarkesë –
deformimi relativ, ε mbajtëse nuk parashikohet të
0.0005 0.002
ngarkohen mbi këtë kufi.

E. Lamani 56
Vetitë mekanike

Krahasimi i kufirit të rrjedhshmërisë

Metale/ Grafit/ Kompozite/
lidhje qeramilka Polimere fibra
20 00
Steel (4140) qt ? Simbole
?

në matricat qeramike dhe ato epokside të ngarkuara në tërheqje

Kuf. rrjedhshm., sy (MPa)

10 00
Ti (5Al-2.5Sn) a a = annealed

shkatërrimi zakonisht ndodh përpara deformimit plastik.

meqenëse shkatërrimi zakonisht ndodh pa deformim plastik.
700 W (pure)
hr = hot rolled
600 Cu (71500) cw
500 Mo (pure) ag = aged
400 Steel (4140) a cd = cold drawn
Steel (1020) cd cw = cold worked

Vështirë për t’u matur,

300
Vështirë për t’u matur,

Al (6061) ag qt = quenched & tempered

200 Steel (1020) hr ¨
Ti (pure) a
Ta (pure)
Cu (71500) hr
Varet shumë nga
100 mikrostruktura e
dry
70 PC materialit dhe kjo
60 Al (6061) a Nylon 6,6
50 PET vetë, nga përpunimet
40 PVC humid
PP
termo - mekanike që
30 H DPE i janë bërë atij.
20

LDPE
E. Lamani Tin (pure) 57
10
Vetitë mekanike
Plasticiteti (duktiliteti)
L -L
• Deformimi plastik në momentin e shkatërrimit: % EL = f o x 100
L
o

%EL e vogël
sforcimi inxhinierik

Ao
%EL e madhe Lo Af Lf

deformimi inxhinierik e

Ao - Af
• Një vlerësim tjetër i duktilitetit: %RA = x 100
Ao

E. Lamani 58
Vetitë mekanike

Duktiliteti ndikon në karakterin e thyerjes;

tipet kryesore të thyerjeve:

a) duktile: kampioni formon qafë që hollohet deri në përmasën e një “pike”

b) pjesërisht duktile: formohet qafë, por nuk hollohet shumë
c) e sertë (angl. brittle, fr. fragile): thyerje pa asnjë deformim plastik.

E. Lamani 59
Vetitë mekanike
Thyerje pjesërisht duktile

E. Lamani 60
 Vetitë mekanike

Thyerje të serta

E. Lamani 61
Vetitë mekanike

Thyerje e sertë e një tankeri (anije cisternë)

E. Lamani 62
Vetitë mekanike
Thyerje e sertë ndërkokrrizore
(mes-përmes kokrrizave)

E. Lamani 63
Vetitë mekanike
Thyerje e sertë interkokrrizore
(sipas kufijve të kokrrizave)

Ndodh zakonisht kur materiali ka kaluar nëpër procese që

kanë shkaktuar dobësimin e lidhjes ndërmjet kokrrizave.

E. Lamani 64
Vetitë mekanike

Tenaciteti, Gc

Thyerje e sertë (fraxhile)

E. Lamani 65
Vetitë mekanike

Tenaciteti, Gc
• Energjia e nevojshme për të shkatërruar njësinë e vëllimit të materialit
... proporcionale me sipërfaqen nën lakoren sforcim-deformim

tenacitet i ulët (qeramikat)

sforcimi inxhinierik, σ

tenacitet i lartë (metalet)

tenacitet shumë i ulët

(polimeret e papërforcuara)

deformimi inxhinierik, ε
Përcaktimi i Gc sipas
Thyerja e sertë: energji elastike sipërfaqes → në parim;
praktikisht → tenaciteti i
Thyerja duktile: energji elastike + plastike
shkatërrimit Kc
E. Lamani 66
 Vetitë mekanike

Efekti i përqëndruesve të
sforcimeve

Kufiri i sforcimit që
përballon materiali
(qëndrueshmëria)

Sforcimi
nominal

difekti

E. Lamani 67
Vetitë mekanike
Efekti i përqëndruesve të
sforcimeve
Në buzët apo skajet e difektit, niveli i sforcimit e kalon kufirin e qëndrueshmë-
risë së materialit.

E. Lamani 68
Vetitë mekanike

Tenaciteti, Gc
Përkufizim tjetër
... tregues i rezistencës së
materialit ndaj përhapjes së
menjëhershme (brutale) të një të
çare, deri në thyerjen e
komponentit, kur ky i fundit i
nënshtrohet një ngarkimi në
zonën elastike.
(supozohet se brenda materialit ndodhet
një difekt, nga i cili zhvillohet e çara).

E. Lamani 69
Vetitë mekanike

Tenaciteti i shkatërrimit, Kc

Matja e tenacitetit
Tenaciteti vlerësohet duke vënë nën
ngarkesë një kampion që përmban një
të çarë të bërë paraprakisht, me gjatësi
Y1=1 a ose 2a (përmasa shënohet me a ose c).
a << w
Vlera e tenacitetit, KC përcaktohet nga
sforcimi në tërheqje, s, për të cilin e
çara përhapet menjëherë, duke çuar në
thyerjen e kampionit.

KC = Y1 s (p a)1/2
Y 1 = 1,64 (njësia: MPa m1/2)
a << w

E. Lamani 70
Vetitë mekanike

Tre mënyrat e përhapjes së plasaritjes (të çarës)

I II III

I : me hapje (tërheqje) KIc

II: me rrëshqitje KIIc
III: me prerje (tip “gërshërë”) KIIIC

E. Lamani 71
Vetitë mekanike

Prova e tenacitetit të shkatërrimit, Kc

E. Lamani 72
Vetitë mekanike

Tenaciteti i shkatërrimit, Kc

K c = Yσ c πc
Sforcimi,

K c2
Gc =
E (1 +  )

c shënohet edhe a

Deformimi,

E. Lamani 73
Vetitë mekanike

Format e difekteve (të çarave) që

konsiderohen gjatë vlerësimit të tenacitetit

K c = Yσ c πc

K c = Yσ c π a

Y = konstante, vlera e së
cilës varet nga forma e të
çarës dhe nga gjeometria e
kampionit

Konsiderohet se gjerësia e pllakave është shumë më e madhe se përmasa

e difektit a ose 2a (gjerësi e “pafundme” ose “ gjysmë e pafundme”).

E. Lamani 74
Vetitë mekanike

Kampionet e zakonshme të provës për

matjen e tenacitetit të shkatërrimit

E. Lamani 75
Vetitë mekanike

Rezilienca, Ur
• Aftësia e materialit për të magazinuar energji kryesisht
elastike (të rikthyeshme)

ey
Ur =  sde
0
Sforcimi normal

Nëse e konsiderojmë lineare pjesën

e lakores sforcim-deformim deri në
σy, kemi:
1
Ur @ sy e y
deformimi 2

E. Lamani 76
Vetitë mekanike

Rezilienca, Ur

1
Ur @ sy e y
Nga ligji i
Sforcimi normal

Hook-ut:
2
s=Ee e=s
-
E
deformimi

@
Materialet me modul të lartë rezilience, Ur, janë të përshtatshme për
detale tip suste.

E. Lamani 77
Vetitë mekanike

Qëndrueshmëria në goditje
 Vlerësohet duke i a nënshtruar materialin një ngarkese që
rritet aq shpejt se mund të konsiderohet se vepron në mënyrë të
menjëhershme (në fraksione të sekondës, psh., në 10-4 sek).
Matet energjia që shkon (konsumohet) për shkatërrimin e tij.
 Efekti goditës bën që materiali të paraqesë një sjellje shumë të
ndryshme nga ajo që ai ka kur ngarkohet në mënyrë graduale.
 Rritet mundësia e thyerjes së sertë (pa deformim plastik).
Faktorë ndikues në qëndrueshmërinë në goditje të një materiali:
- përbërja kimike dhe veçoritë e strukturës,
- prania e difekteve (përqëndrues sforcimesh),
- temperatura (kalimi nga sjellja duktile - në të sertë).

E. Lamani 78
 Prova e
qëndrueshmërisë në
goditje (viskozitetit
dinamik) angl.:
impact fracture
testing)

Vlejnë më
Janë më shumë shumë për të
prova cilësore se krahasuar
sasiore. sjelljen e
materialeve,
sesa për
projektim.

E. Lamani 79
Vetitë mekanike

Çekiçi i Sharp-it për matjen e viskozitetit

dinamik

para provës pas provës

Kampioni standard

E. Lamani 80
Vetitë mekanike

Kthimi elastik dhe përforcimi

Sforcimi normal Shkarkim

sforcimi

Riaplikim
ngarkese
deformimi
kthimi i pjesës
elastike të
E. Lamani
deformimit 81
Vetitë mekanike

Përforcimi
Rritja e kufirit të rrjedhshmërisë (sy) si rrjedhojë e deformimit plastik në
të ftohtë.
s
përforcim i lartë (n = 0.5)
sy
1
sy përforcim i vogël (n = 0.1)
0

e
• Shprehja matematike e përforcimit prej deformimit:
eksponenti i përforcimit:
n = 0.15 - 0.20 (disa çeliqe)
deri n = 0.5 (disa lidhje Cu)
sforcimi i vërtetë: F/A) deformimi i vërtetë: ln(L/Lo)
E. Lamani 82
Vetitë mekanike

Përmbledhje e disa vetive

sforcimi 1. Moduli i Jungut

2. Kufiri i rrjedhshmërisë
3. Kufiri i qëndrueshmërisë
4. Duktiliteti (plasticiteti)
5. Tenaciteti

Reduktimi i seksionit

Zgjatimi (%)

deformimi

E. Lamani 83
Vetitë mekanike

Ushtrim
650 Jepet lakorja
600
inxhinierike sforcim-
550
deformim e një
500
materiali, e përftuar
450
nga prova e
sforcimi, σ (MPa)

400
tërheqjes.
350

300 Kërkohet:
250  Cilat veti apo
200
tregues të sjelljes së
150
materialit mund të
100
përcaktohen prej saj?
50

0
 Si përcaktohen këto
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 0.35 0.4 0.45 0.5 0.55 veti apo tregues dhe
deformimi relativ, ε sa janë vlerat e tyre?

E. Lamani 84
Vetitë mekanike

Ushtrim
250 “Zoom” mbi
lakoren sforcim
deformim të
200
përftuar nga
prova e
tërheqjes
sforcimi, σ (MPa)

150

Pjesa e sjelljes
100
elastike dhe e
fillimit të deformimit
plastik në lakoren
50 sforcim-deformim.

0
0 0.0005 0.001 0.0015 0.002 0.0025 0.003 0.0035
deformimi relativ, ε

E. Lamani 85
Vetitë mekanike

Përmbledhje e pjesshme
• Sforcimi dhe deformimi: përcaktohen në mënyrë të tillë
që i bën të pavarura nga përmasat e kampionit.
.• Sjellja elastike: gjatë saj përgjithësisht vihet re një
marrëdhënie lineare sforcim – deformim.
Për të minimizuar deformimin, duhen zgjedhur materiale
me vlerë sa më të lartë të modulit të elasticitetit (E ose G).
• Sjellja plastike: lidhet me praninë e deformimeve mbetëse,
që shfaqen kur sforcimi në tërheqje ose në shtypje
një aksiale arrin kufirin e rrjedhshmërisë, sy.
• Tenaciteti: energjia e nevojshme për shkatërrimin e
njësisë së vëllimit të materialit (me ngarkesë jo goditëse).
• Duktiliteti: vlerësohet në bazë të madhësisë së deformimit
plastik në momentin e shkatërrimit të materialit.

E. Lamani 86
Vetitë mekanike

Fortësia
- Kuptimi i përgjithshëm: rezistenca e materialit ndaj
“agresionit” fizik të mjedisit rrethues apo të trupave të
tjerë mbi të
- rezistenca ndaj konsumimit, ndaj gërvishtjes ose ndaj
depërtimit të një trupi të huaj
- fortësia është aftësia e materialit për t’i
rezistuar deformimit mbetës të shkaktuar nga
depërtimi në të i një trupi tjetër
...rezistenca (kundërshtimi) që i paraqet
materiali depërtimit të një trupi më të fortë
brenda tij

E. Lamani 87
Vetitë mekanike

Kriteret sipas të cilave vlerësohet

praktikisht fortësia

shkalla (përmasat) e depërtimit,

mundësia dhe shkalla e gërvishtjes,
shkalla e rikthimit elastik,
shkalla e shuarjes apo e pasqyrimit të vibrimeve

...

E. Lamani 88
Vetitë mekanike

Provat e fortësisë me
depërtim:

Brinell (HB)
Rockwell (HR)
Vickers (HV)
Knoop (HK)

E. Lamani 89
Vetitë mekanike

Fortësia (sipas sipërfaqes së gjurmës)

(Brinell, Vickers, Knoop, etj.)

A - sipërfaqja e gjurmës

E. Lamani 90
Vetitë mekanike

Parimi i provës Brinell

Forca W Trupi depërtues

(sfera)
Çelik ose karbur
wolframi, WC
D
Materiali që provohet
Depërtuesi dhe gjurma që ka
lënë sfera

Fortësia HB (kgf/mm2):

Ngarkesë W 2W
= =
Sipërfaqe pD( D - D 2 - d 2 ) pD( D - D 2 - d 2 )
2
E. Lamani 91
Vetitë mekanike
Parimi i provës Vickers

Depërtuesi:
Piramidë diamandi

Fortësia Vickers =
Forcë/Sipërfaqe
2W sin( 136 / 2) 1.8544W
2
=
d d2
Njësia: kgf/mm2
(nuk shënohet)

E. Lamani 92
Vetitë mekanike

Parimi i provës Rockwell

Fortësia vlerësohet në bazë të

Kon
diamandi thellësisë së depërtimit.
Rasti i depërtuesit konik (120°)
dhe i shkallës C (HRC):
Vlera e fortësisë HRC ulet me një
njësi për çdo thellim prej 2
mikronësh (0.002mm) të depërtimit
të konit në material.

(+) 0.002 mm → (-) 1njësi HRC

Fortësia Rockwell nuk ka përmasë sforcimi; shprehet me një numër
konvencional, pa njësi fizike.

E. Lamani 93
Vetitë mekanike
Sjellja e qeramikave

Shtypje
Qeramika
Shkatërrim
në shtypje
Sforcimi

Pjerrësia

Tërheqje
Shkatërrimi në tërheqje

Deformimi
Qëndrueshm. shtypje = (10 – 15) herë më e madhe se në tërheqje
E. Lamani 94
Vetitë mekanike
Prova në shtypje të qeramikave

Beton

Qeramikë (SiC)

E. Lamani 95
Vetitë mekanike

Moduli i shkatërrimit (MoR)

Forca, F

Shigjeta e përkuljes, 
E. Lamani 96
Vetitë mekanike

Moduli i shkatërrimit (MoR)

Moduli i shkatërrimit, MoR, përcaktohet nga sforcimi që vepron në
sipërfaqen ku fillon shkatërrimi gjatë ngarkimit në përkulje. MoR është
i barabartë ose pak më i madh se kufiri i shkatërrimit në tërheqje.

E. Lamani 97
Vetitë mekanike

Sjellja mekanike e polimereve

E sertë:

Sjellje
shumë e
Plastic. i kufizuar : ndikueshme
nga
temperatura
Sforcimi,

Tërheqje në të
ftohtë:

Rrjedhje viskoze:

Deformimi,
E. Lamani 98
Vetit termo-
mekanike
Temperatura e kalimit në gjendje qelqore
Glass transition temperature, or
Glass temperature, Tg
Temperatura (ose intervali i temperaturave) në të cilën
materiali ndryshon sjelljen:
nga tipike e një trupi të ngurtë (nën Tg) - në atë të një
materiali fleksibël, apo “lëngu të trashë” (mbi Tg).
Ky kalim vërehet tek materialet me strukturë amorfe
dhe gjysmë-kristalore. Ka rëndësi të veçantë për
elastomeret dhe polimeret termoplastike.
Tg ndryshon në kufij të gjerë (tipikisht , -150ºC ÷ 250ºC.
E. Lamani 99
Vetitë mekanike

Lodhja:
dëmtimi/shkatërrimi prej ngarkimit ciklik

Tërheqje / Shtypje Përkulje e alternuar

E. Lamani 100
Vetitë mekanike

Pasojat e lodhjes – thyerje

E. Lamani 101
Vetitë mekanike

Ciklet e ngarkimit në lodhje

Parametra të rëndësishëm: :
• Diapazoni i sforcimeve = σmax – σmin • Amplituda e sforcimeve, σa = (σmax – σmin )/2
• Sforcimi mesatar σm = (σmin + σmax)/2 • Raporti i sforcimeve R = σmin / σmax
• Numri i cikleve, N

E. Lamani 102
Vetitë mekanike

Kufiri i lodhjes
Amplituda e sforcimit,Dσ

Sjellje
asimptotike
Kufiri i lodhjes cikle

Nr. cikleve deri në shkatërrim, Nf

E. Lamani 103
Vetitë mekanike

Koeficienti i humbjes, i shuarjes, apo i

amortizimit
Vlerëson shkallën e shpërndarjes (shuarjes) së energjisë
së vibrimeve/valëve brenda materialit
Amplituda e lëkundjeve

Koha Koha
E. Lamani 104
Vetitë mekanike

Koeficienti i humbjes, i shuarjes, apo i

amortizimit, η
Energjia elastike për
njësi vëllimi:
σ max
1 σ2
U= 
0
σdε =
2 E
Humbja e energjisë:

D U =  sd e

Koefic. humbjes:
DU
=
2pU

E. Lamani 105
 Vetitë mekanike

Aftësia amortizuese: tregues

të tjerë

 Kapaciteti amortizues specifik, D = ∆U/U

 Dekrementi logaritmik i shuarjes, ∆

 Sfazimi ndërmjet sforcimit dhe deformimit, δ

 Faktori i rezonancës, Q
Për shkallë të ulët amortizimi (η ≈ 0.01), treguesit lidhen me relacionet:

D D 1
= = = tan  =
2p p Q
E. Lamani 106
 Veti të tjera: shkarja
Deformimi i ngadalshëm në kohë, i cili ndodh kur materialet
qëndrojnë të ngarkuara në temperatura mbi një nivel të caktuar,
zakonisht, mbi 1/3 Tsh ose 2/3 Tg.

E. Lamani 107
 Shkarja (angl. creep)
Ndikimi i rritjes së sforcimit Ndikimi i rritjes së temperaturës

Shpejtësia
e shkarjes:

E. Lamani 108
Shkarrja

Materiale që i rezistojnë shkarjes në

temperatura të larta

• Qeramikat, veçanërisht ato me përmbajtje SiC

dhe Si3N4;
• superlidhjet me bazë nikeli (super alloys) dhe
me përmbajtje alumini, kromi, kobalti, hafniumi, etj.;
• kompozitet me matricë karboni.

E. Lamani 109
 Veti të tjera: veti termike
 Temperatura e shkrirjes
 Temperatura e kalimit në gjendje qelqore , Tg (polimeret)
 Temperatura max / min e shërbimit
dT (T1 - T2 )
 Përcjellshmëria termike q = - =
dX X
 Difuziviteti termik

 Koeficienti i bymimit termik (linear) a=
C p
 Rezistenca ndaj goditjes termike

E. Lamani 110
 Veti të tjera: veti elektrike, optike, eko-
treguesit

 Përcjellshmëria elektrike
 Potenciali i çarjes apo i shpimit (për izolatorët)
 Treguesi apo indeksi i reflektimit, koeficienti i thyrjes...
 Përmbajtja energjitike
 Shkalla e riciklimit

E. Lamani 111
 Veti të tjera: rezistenca ndaj faktorëve
mjedisorë
Shpesh nuk vlerësohen numerikisht, por me 5 shkallë:
 Shumë mirë • Rezistenca ndaj konsumimit (në kushte të
 Mirë ndryshme)

 Mesatar • Rezistenca ndaj oksidimit (≥ 500°C)

 Dobët • Rezistenca ndaj korrozionit (në kushte të

ndryshme)
 Shumë dobët
• Rezistenca ndaj reagentëve të ndryshëm
kimikë (acide, baza, tretësa organikë...)
• Rezistenca ndaj rrezatimit ultravjollcë
•…

E. Lamani 112
 Si kërkohet informacioni mbi vetitë tek libri
CES in Depth i programit CES?
CES in Depth
2. Materials
2.2. Data
2.2.1 Description of materials database
- Generic and class-specific attributes: Forms
Klikohet brenda tekstit tek “Generic” attribute form:
- List of generic attributes General Attributes
Mechanical Attributes
Shape Attributes
Thermal Attributes
Electrical Attributes
Environmental Resistance
Optical
Notes
Links
E. Lamani 113
 Ndër librat e rekomanduar

Prof. Michael ASHBY

E. Lamani 114
 Ndër librat e rekomanduar

Informacion në Internet mbi softin CES

(versionet e fundit):
www.grantadesign.com
E. Lamani 115