Endülüs Tarihi Kaynakları

İçerik Haritası

A) İslam Kaynakları

1) Genel

2) Özel

3) Tabakat ve Biyografi Eserleri

4) Ensab Eserleri

5) Coğrafya ve Seyahatnameler

B) Hristiyan Kaynakları

C) Araştırmalar
A) İslam Kaynakları

1) Genel

Ibnü’l-Esîr (ö.630/1233): Cizre’de doğmuş, Musul’da yetişmiş ve Bağdad’ta tahsilini

ikmal etmiştir. el-Kâmil fî’t-târîh[2], yaradılıştan, peygamberler tarihinden, İran, Roma,
Yunan, Selevkiler, Yemen ve Cahiliye Arapları anlatımından sonra Hz. Peygamber devri
başlar. Hicret’ten sonra ise, olaylar yıl yıl anlatılarak (628/1231) yılı sonuna kadar gelir. Kitabın
en önemli bölümleri, Müslümanların Haçlılar ile çarpıştığı dönemleri anlatan bölümlerdir. Bu
sebeple yazar, daha çok bir Haçlı tarihçisi sayılmaktadır. Eser ana hatlarıyla siyasî-askerî vasıfta
bir İslam tarihidir. Biyografi ve kültür tarihine çok az yer verilmiştir.
Müellif, Muvahhidler’in çağdaşı olduğu için Endülüs tarihine de yer vermiştir. Onuncu
ciltten itibaren Yusuf b. Taşfîn ile birlikte Murâbıtlar ile ilgili haberleri vermeye başlar ve eserin
bitiş tarihi olan 1231 yılına kadar (X+XI+XII. ciltler) yeri geldikçe kısa da olsa olaylara değinir.

Ibn Dihye el-Kelbî (ö.633/1235): Endülüslü muhaddis, tarihçi ve edip olan müellif,
Endülüs’te yetişmiş, Eyyûbîler’in sarayında hocalık da yapmıştır.[3] Özellikle Endülüs
şehirleri ve Mağrib’te yapmış olduğu gezileri, kendisinin tarih bilgisi açısından önemli
olmalıdır. el-Mutrib adlı eserinde,[4]Endülüslü ve Kuzey Afrikalı şâirlere ve şiirlerine yer
verir. Tezin sosyal ve kültürel konuları yanında, bazen VI.Alfonso ile iligili olanlar gibi siyasî
konularına da kaynaklık etmiştir.

Ibn Ebû Usaybia (ö.669/1270): Eyyûbîler döneminde Dımaşk’ta yaşamış ünlü göz
hekimi ve biyografi yazarı olarak tanınır. Uyûnü’l-Enbâ adlı kitabı,[5] 15 babtan meydana
gelen eserin 13. bâbında Endülüslü ve Mağribli tabiplere yer verilmektedir. Esere, kültürel
hayatın tıp ile ilgili yerinde mürâcaat edilmiştir.

Ebû’l-Fidâ (ö.732/1331): 1273 Tarihinde Dımaşk’ta doğmuş Hama’lı bir tarihçidir.

1312 tarihinde el-Melikü’s-Sâlih lâkabıyla Hama sultanı oldu.[6] el-Muhtasar fî ahbâri’l-
beşer[7] adlı eseri, Yaradılış konuları ve Peygamberler tarihihinden başlayarak 1329 yılına
kadar gelir. Kaynaktan daha çok Murâbıtlar ile Muvahhidler’in kuruluşu konusunda vermiş
olduğu bilgilerden yararlanılmıştır.
 Ibn Abdûn (ö.735/1334): Endülüs’ün Yâbüre (Evora) şehrinde doğmuştur. Eftasîler
(1012-1094) adıyla bilinen Batalyevs (Badajoz) bölgesinde hüküm süren emîrlikte Ömer
Mütevekkil İbnü’l-Eftas’ın hâkimiyeti döneminde (1045-1068) kâtiplik görevinde
bulunmuştur. Emîrliğin Murâbıtlar tarafından ilhâk edilmesiyle müellif, Murâbıtlar’ın
hizmetine girdi. 1106 tarihinde kendisi bu sefer Ali b. Yusuf’un sarayında kâtip olarak göreve
başladı. Müellifin şöhreti, Eftasîler’in düşüşüne dair yazmış olduğu el-Bessâme adlı manzum
eserine dayanır.[8] el-Bessâme, Abdülvâhid el-Merrâküşî’nin el-Mu’cib adlı eserinin içinde
yer almaktadır. İlk defa E. Levi-Provençal tarafından 1955 tarihinde Kâhire’de, Institut
Français de Damas aracılığıyla yayımlanan Selâsü resâil’ adlı kitabından[9] ise, tezin dil ve
edebiyat bahsinde yararlanılmıştır.

İbn Haldun (ö.808/1406): Tunus’ta doğmuş fakat dedeleri Endülüs’ün İşbiliyye

şehrindendir. 1363 tarihinde İbn Haldun, dedelerinin memleketi İşbiliyye’de hükümet eden
Kastilya Kralı I.Pedro’nun (1350-1369) yanına, Mağrib Hükümdarı ile Pedro arasındaki barış
antlaşmasının tekîdine yönelik resmi bir görevle gitmiştir. Bir süre kalmak için İşbiliye’den
Gırnata’ya geçmiştir. Faslı Merînîler, Tunuslu Hafsîler ve Tilemsanlı Abdülvâdîler nezdinde
icra ettiği siyasetiyle, genel olarak Mağrib ve Endülüs’ün idaresinde etkili olmuş bir
isimdir. Tez ile ilgili olan eseri, el-İber adıyla bilinen umumi tarih kitabıdır.[10] Yaradılıştan
itibaren dünya tarihi, müellifin kendi zamanına kadar Arap-Berber tarihi, şecereler ve devletler
tarihine yer vermektedir. Zilkâde 807/Mayıs 1405 tarihine kadar gelir. Tez için ana kaynak
niteliğinde olmadığından, Taşfîn b. Ali’den itibaren gerek duyulduğunda ikinci kaynak olarak
esere baş vurulmuştur.

2) Özel

Sâid el-Endelüsî (ö.462/1070): el-Meriye’de doğan müellif, tarihçiliği yanında kadılık

da yapmıştır. Yararlanılan eseri, Tabakâtü’l-Ümem’dir. Eski milletleri belirli bir tasnife tâbi
tutarak genel özellikleri, hikmet ve birikimleri ve meşhur şahsiyetleriyle ele alır. Eserden, tezin
üçüncü bölümündeki Endülüs kültür tarihi ile ilgili başlıklarda evveliyât bilgisi elde etmek için
yararlanılmıştır.
 Ibn Sehl (ö.486/1093): Endülüs’ün Ceyyân şehri, Berâcile oğulları soyundandır.
Endülüs’e dönmüş ve Murâbıtlar’ın gelişine kadar Gırnata kadılığı görevini yürütmüştür.
Müellifin teze malzeme olan eseri el-Ahkâmü’l-Kübrâ adını[11] taşımakta olup, içinde 16
vesîka yer almaktadır. Her bir vesika Gırnata’da görülen ve içine zimmîlerin de karıştığı resmi
davâların birer tutanağı yerindedir.[12]Dolayısıyla, eser Hıristiyan ve Yahudilerin
Müslümanlar ile olan ilişkilerine, onların sosyal ve dinî hayatlarına ışık tutan bir kaynak
özelliğine sahiptir. Ancak, tarih olarak Murâbıtlar’ın Endülüs’e gelişine kadar olan dönemi
kapsadığı için daha çok giriş kısmında istifâde edilmiştir.

Ibn Bessâm eş-Şenterînî (ö.543/1148), V./XI. asrın ikinci yarısında Endülüs’ün

Şenterin (Santarein) şehrinde doğmuştur. Doğduğu şehir, 1092 tarihinde VI. Alfonso tarafından
işgal edildikten sonra, 1100 tarihinde Kurtuba’ya, daha sonra da İşbiliyye şehrine gitmiştir.
Burada ez-Zahîra fî mehâsini ehli’l-Cezîre adlı meşhur eserini[13] yazmıştır. Eser, Emevî
Hilâfeti ile Mülûkü’t-Tavâif asırlarını birleştiren ve bilimsel yönden parlak bir devre olan
V./XI. asrı kapsar mahiyette bir tarih-edebiyat ansiklopedisi ya da antolojisi özelliğindedir.

Eser, Endülüs’ün coğrafi bölgelerine nisbetle dört kısma ayrılmıştır. Her bir bölümde
ele alınan bölgenin tarihi, hükümdar ve emîrleri, edebiyatçı ve şâirleri, vb. mevcuttur. Mesela
birinci bölümde Orta Endülüs bölgesinde yer alan Kurtuba ve civar beldelerin tarihi, ikinci
bölümde Batı Endülüs bölgesinde bulunan İşbiliyye ve çevresinin tarihi, üçüncü bölümde doğu
Endülüs bölgesindeki Belensiye ve çevresi tarihi, dördüncü ve son bölümde ise doğudan ve
batıdan Endülüs’e gelmiş olan ve “gurabâ-garipler” diye nitelendirilen kimselerden
bahsedilmektedir. Eser, özellikle VI.Alfonso ve Murâbıtlar’ın Endülüs’teki ilk yılları için de
gerekli bilgiler ihtivâ etmektedir.

İbn Sâhibüssalât (ö.594/1197): Murâbıtlar’ın son ve Muvahhidler’in ilk dönemlerinde

yaşamıştır. Muvahhid halîfelerinden bazılarına yakın olmuş ve onların Endülüs seferlerine
iştirâk etmiştir. Bu sebeple, el-Mennü bi’l-İmâme ale’l-müstad’afîn bien cealehümü’l-lâhü
eimmeten ve cealehümü’l-vârisîn adlı eseri,[14] tezin 1159-1173 yılları arasını kapsayan
devresi için çok değerli bir kaynaktır. Eser, sadece Muvahhidler dönemi ve onların Murâbıtlar
ile olan çatışmaları için tarihi bir kaynak olmakla kalmayıp, aynı zamanda Murâbıtlar
döneminin, fikrî ve edebî hayat bakımından ne kadar parlak bir devre olduğunu gösteren önemli
bir vesîka olma özelliğine de sahiptir.[15]
 Ibnü’l-Kattân el-Merrâküşî (ö.628/1230): Kendisi, babasıyla birlikte Muvahhidler
Devleti’ne bağlı Merakeş’teki bir ilim meclisinde talebelerin reisliğini yapmıştır. Bilindiği gibi
bu talebeler (müridler), Muhammed b. Tûmert’in ortaya çıkmaya başladığı yıllardan sonra
Muvahhid yanlısı propagandanın ve daha sonra devletin yapılandırılmasının en önemli yapı
taşlarından birisi olmuşlardır. Bu talebe reisliği ile İbnü’l-Kattân, Muvahhidler’in dinî ve siyasî
yapılanmasında etkili olmuş en büyük liderlerden birisi durumundadır.[16] Bu sebeple o,
eserinde şiddetli bir Muvahhidî taassubu sergilemektedir.

Nuzumü’l-Cümân li’tertîbi mâ selefe min ahbâri’z-zamân adlı eserinde[17] onların

kusurlarını saklayıp iyi işlerini göklere çıkarırken, diğer yandan Murâbıtlar ile ilgili gerçekleri
çarpıtmakta, onlara saldırmakta ve onların İslam’a ve ülkeye yapmış oldukları hizmetleri ise
görmezlikten gelmektedir. Bu kusuruna rağmen, eser başka kaynaklarda bulunmayan bazı tarihî
bilgilerde münferit kaldığı için önemlidir.
Abdülvâhid el-Merrâküşî (ö.647/1249): Merakeş’te doğmuş, tahsil için bir süre
Endülüs’te bulunmuştur. İşbiliyye Valisi Emîr İbrahim b. Yakub el-Mansûr’un hizmetine
girmiş olan müellif, bu sayede Endülüs’ün ileri gelen devlet adamlarıyla görüşme imkanı
bulmuştur. el-Mu’cib fî telhîsi ahbâri’l-Mağrib, Mağrib ve Endülüs tarihinin özellikle
Muvahhidler döneminin ana kaynaklarından biridir.[18] 1224 yılına kadarki olayları
kapsamaktadır. Eserini Endülüs’ten uzakta kaleme almış olması, müellifi tarihçinin hakikati
yazmasına mani olan veya zihninin bulanmasında etkili olabilen bazı siyasî ve ekonomik
unsurlardan uzak tutmuştur. Müellif, kendi zamanına kadarki Endülüs tarihini de özetle kaleme
almış olduğundan, kitapta fetihten itibaren bütün bir Endülüs tarihini bulmak mümkündür.

Ibn İzârî el-Merrâküşî (ö.712/1312): Merakeş’te doğdu. Endülüs’ten Mağrib’e göç

etmiş bir âileye mensuptur. Hayatı hakkında yeterli bilgi mevcut değildir. el-Beyânü’l-muğrib
fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib adlı eseri,[19] Murâbıtlar’ın sonlarından itibaren
Muvahhidler dönemi olaylarıyla ilgili bilgileri İbn Sâhibüssalâ’nın Sevratü’l-mürîdîn adlı
kayıp eserine dayandırmaktadır. Mağrib ve Endülüs tarihi için çok önemli kaynaklardan
birisidir. Endülüs’ün fethinden müellifin zamanına kadar, yani miladi onüçüncü yüzyılın
sonlarına (Merînîler’in başlangıcı) kadarki olayları kapsamaktadır. Tez için ana kaynaklardan
birisidir ve özellikle üçüncü cildi önemlidir.
 İbn Ebû Zer’ (ö.735/1335): Hayatı hakkında yeterli bilgi olmayan Endülüs
tarihçilerindendir. Teze konu olan eseri, el-Enîsü’l-mutrib bi ravdı’l-kırtâs fî ahbâri
mülûki’l-Mağrib ve târîhi Medîneti Fâs’tır.[20] Eser, 762-1326 tarihleri arasında kalan el-
Mağribü’l-Aksâ denen Kuzey Batı Afrika tarihini içermektedir. O bölgede bulunan zamanın
beş devleti İdrisîler, Zenâtîler, Murâbıtlar, Muvahhidler ve Merînîler’in tarihlerine dair bilgiler
vermektedir. Kendisinden daha güvenilir kabul edilen kaynaklarla mukâyeseli olarak birinci ve
ikinci bölümlerde sıkça istifâde edilmiştir.

el-Hulelü’l-Mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merâküşiyye:[21] Müellifi meçhul olan bu

eserin telifinin 1384 tarihinde yani, Gırnata Sultanı V.Muhammed ve Mağrib Merînî Sultanı
Ebû Zeyd b. Abdurrahman döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. Eserin önemi, es-
Sayrafî’nin el-Envâru’l-celiyye fî ahbâri’d-Devleti’l-Murâbıtıyye adlı eseri gibi kayıp
hükmündeki bazı kaynaklara dayanılarak kaleme alınmış olmasından
kaynaklanmaktadır.[22] Kitap, Murâbıtlar ve Muvahhidler devletleri tarihlerine, hatta daha
sonraki Merînîler Devleti tarihine dair kısa da olsa önemli bilgileri ihtiva etmektedir. 1069
tarihinde vefât etmiş olan Murâbıt Emîr Ebû Bekr b. Ömer tarafından Merakeş şehrinin
yapımına başlanması zamanından, Merînîler’in güçlenmeye başladığı 1381 tarihine kadar
uzanmaktadır. Murâbıtlar ve Muvahhidler tarihine ait ayrıntılı bilgi ihtivâ ettiğinden, eser tez
için çok mühim bir kaynaktır ve sıkça istifâde edilmiştir.

Makkarî, Ebu’l-Abbas Tilemsânî (ö.1041/1631): Mağribli edip ve biyografi

müellifidir. Bütün Mağrib ve doğu İslam bölgelerini gezip görmüştür. Kendisi, tarihçi İbnü’l-
Hatîb’in hayranlarındandır. Bu sebeple, meşhur tarihçinin hayatını ve eserlerini anlatan bir
kitap yazmaya koyulmuş, kitap bittiğinde ortaya büyük bir Endülüs tarihi ansiklopedisi
çıkmıştır. Makkarî, doğu İslam dünyasındaki uzun ikâmetine rağmen Endülüs tarihi ve hal
tercümelerine dair bilgi ve vesikalarını, Cezâyir ve Merakeş şehirlerindeki Sa’dî sultanlarının
kütüphanelerindeki yazma eserlere dayandırmıştır.[23]Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-
ratîb ve zikri vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb adını taşıyan eser,[24] o zamandan itibaren
Endülüs-Mağrib tarihi araştırmacıları için büyük kaynak olma vasfını hâiz olmuştur. Bu sebeple
bütün tarihçiler ve müsteşrikler kitaba çok önem vermişlerdir. Tezde, önemine binâen başından
sonuna büyük miktarda istifâde edilmiş ancak, ikinci hatta üçüncü el kaynak olduğu için ana
kaynaklardan sonra ele alınmıştır.
 Resâil Endelüsiyye,[25] Yusuf’un Endülüs’e çıkışından itibaren, Muvahhidler dönemi
dâhil, Mağrib’teki hükümdarlar ile Endülüs valileri arasındaki yazışmaları ihtivâ etmekte olup,
eserden gerekli yerde yararlanılmıştır. Eserin bilinebilen neşri, Fevzi Îsa tarafından 1989
tarihinde İskenderiye’de yapılmıştır.

Resâil ve makâmât Endelüsiyye[26] ise, öncekinin aldığı pek çok risâleyi de içine
alması yanında, farklı bazı edebî mektuplara yer verdiği için üçüncü bölümdeki kültürel
konuların aydınlatılmasında sıkça mürâcaat edilmiştir. Eserin bilinebilen neşri, Fevzi Îsa
tarafından 1989 tarihinde İskenderiye’de yapılmıştır.

C) Tabakat ve Biyografi Eserleri

el-Humeydî, Muhammed b. Ebû Nasr (ö.488/1095): Aslen Kurtuba’lıdır. Bütün

Endülüs ve Mağrib şehirlerini gezip görmüştür. Tezde kullanılan eseri, Cezvetü’l-muktebis fî
zikri vülâti’l-Endelüs’tür.[27] Eserde tanıtılan kişilerin biyografileri yanında, yaşadıkları
toplumun siyasî, sosyal ve edebî durumları hakkında da bilgiler mevcuttur. Kitaptaki fetih ve
vâliler dönemine âit özet bilgilerden yararlanılmıştır.

Feth b. Hâkân el-Kaysî (ö.529/1135): Gırnata yakınlarında doğmuştur. Gırnata Valisi

Ebû Yusuf Taşfîn b. Ali’nin yanında kâtiplik görevi yapmıştır. Endülüs’ün hemen her şehrini
görmüş, hatta Endülüs’ün dışında da Murâbıtlar’ın idare merkezi Merakeş’e kadar gitmiş ve bir
süre kaldıktan sonra orada öldürülmüştür. Eseri Kalâidü’l-ikyân’dır.[28] Muhtemelen 517
(1123-1124) tarihinde tamamlamıştır. Kendi devrinde yaşamış kişilerin biyografilerinin yer
aldığı eser hükümdarlar ve emîrler, vezirler, kadılar, âlimler, edebiyatçılar ve şâirler olmak
üzere dört ana kısma ayrılır. Tezin birinci bölümünde, Yusuf’un ilk zamanlarıyla ilgili olaylarda
esere mürâcaat edilmiştir.

İbn Beşküvâl (ö.578/1183): Endülüslü tarihçi, fakih ve muhaddistir. Doğum ve ölüm

yeri Kurtuba’dır. Beşküvâl ismi İspanyolca Pascual adının Araplar tarafından söylenmiş
şeklidir. 534 (1139) tarihinde eserini tamamladığı ve tezde kullanılan eseri, es-Sıla fî târîhi
eimmeti’l-Endelüs’tür.[29] Yazımı, 534 (1139) tarihinde tamamlanmıştır. İbnü’l-
Faradî’nin el-Mevsûl fî târîhu ulemâi’l-Endelüs adlı kitabına yazılmış bir zeyil hüviyetinde
ve 1541 kişinin biyografisini ihtiva etmektedir. Kitap, üçüncü bölümündeki âlimler ile ilgili
konularda kullanılmıştır.

es-Sanhâcî el-Beydak (ö.M. XII. yy. sonu): hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi
mevcut değildir. Tunus’ta yaşadığı, orada el-Mehdî b. Tûmert ile tanışarak onun mürîdlerine
katıldığı ve hizmetine girdiği bilinmektedir. İbn Tûmert’in hayatı, yolu, yardımcıları ve
davetinin hakikatı üzerine nakletmiş olduğu olaylara bizzat kendisi de
katılmıştır.[30] Ahbâru’l-Mehdî b. Tûmert ve bidâyetü Devleti’l-Muvahhidîn adlı
eserinde[31] dil, gramer ve üslup hataları ve mübalağa vardır. Murâbıtlar’ın sonlarından,
Abdülmümin b. Ali devri sonuna kadarki olayları kapsar. Tezin Muvahhidler kısmı başlarında
kullanılmıştır.

Dabbî, Ahmed b. Yahyâ (ö.599/1203): Endülüslü tarihçi ve hadis âlimidir. Buğyetü’l-

mültemis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs veya Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-
Endelüs adlı[32] biyografik eseri, Humeydî’nin Cezvetü’l-Muktebis’ine dayanmaktadır.
Dabbî buna 595 (1199) yılına kadar olan kişileri eklemiştir. Hicri altıncı asrın (miladi onikinci)
sonlarına kadar Endülüslü hükümdarların, âlimlerin ve Endülüs’e dışarıdan gelip yerleşen
kimselerin hal tercümelerini kapsar biyografik bir kitaptır. Tezin üçüncü bölümündeki
konularda yararlanılmıştır.

İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (ö.658/1260): 1238 tarihinde Belensiye

şehrinde doğmuştur. Tezde kullanılan ilk eseri, el-Hulletü’s-siyerâ’dır.[33] Fetihten yedinci
(XIII.) asrın ortalarına kadarki Endülüs ve Mağrib tarihini kapsamaktadır. Endülüs’te müritler,
kadılar, şâirler, vb.nin ayaklanmaları olaylarına ışık tutmaktadır. Müellif bu konulardaki
bilgilerini İbn Sâhibüssala’nın Sevratü’l-Mürîdînadlı kayıp eserine dayandırmaktadır.
Eserden Murâbıtlar döneminin özellikle Sarakusta’nın düşüşü gibi önemli konularında
yararlanılmıştır.

Müellifin tezde yararlanılan ikinci eseri, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla’dır.[34] İbn

Beşküvâl’in Sıla’sının tekmilesi veya zeylidir. Eserde İbn Beşküvâl’in Sıla’sında bulunmayan
ve İbnü’l-Ebbâr’a çağdaş olan önemli kişilerin biyografileri alfabetik olarak sıralanmıştır.
Kitap, özellikle Muvahhidler dönemi olayları için önemlidir.
Yararlanılan üçüncü eseri ise, el-Mu’cem’dir.[35] Bunda, VI.Alfonso ile Murâbıtlar’ın
ilişkileri konusunda bilgiler vardır. Müellifin bu üç biyografik eserinin önemi, kendisinden
evvel yaşamış olanlar ile kendi çağdaşı olan ve önemli siyasî, kültürel olaylarda yeri bulunan
âlimler, fakihler, edebiyatçı ve şâirlerin tanıtımlarını içermesindedir. Ayrıca, siyasî çevrelerce
saklı tutulmaya çalışılan bazı toplumsal olaylara ve Murâbıtlar’a karşı yapılmış olan pekçok
olaya da ışık tutması eserin değerini artıran hususlardır.

Ibn Abdülmelik el-Merrâküşî (ö.703/1303): Merakeş’te doğmuş büyümüş, kısa bir

Endülüs hayatından sonra tekrar memleketine dönmüş ve orada vefât etmiştir. Tezde
yararlanılan eseri, Kitâbü’z-Zeyl ve’t-tekmile li kitâbeyi’l-Mevsûl ve’s-
Sıla’dır.[36] Adından da anlaşıldığı gibi eser, İbnü’l-Faradî’nin Târîhu ulemâi’l-Endelüs adlı
kitabı ile İbn Beşküvâl’in es-Sıla’sının zeyli olarak kaleme alınmıştır.[37] Kitap, hicri yedinci
(XIII.yy.) asrın sonlarına kadar Endülüslü ve doğudan Batıdan Endülüs’e gelmiş olan önemli
kişilerin hayatını aktaran alfabetik bir tarih ansiklopedisi niteliğindedir. Tezde, özellikle
Murâbıtlar’ın Yusuf ile başlayan ilk dönemlerinden itibaren sıkça yararlanılmıştır.

Ibn Hallikân (ö.681/1282): Erbil’li olan ve Dımaşk’ta kâdılkudâtlık görevinde bulunan

tarihçi, meşhur eseri Vefeyâtü’l-A’yân’ı,[38] 1256-1273 yılları arasında Kahire’de yazmış ve
daha sonra yaptığı ilâvelerle olaylar zincirini 1281 yılına kadar getirmiştir. Kitapta, İslam’ın
başlangıcından itibaren 1281 yılına kadar yaşayan, herhangi bir alanda şöhrete kavuşmuş kadın
ve erkek sekiz yüzden fazla kişinin biyografisi toplanmıştır. Şahısların alfabetik sıraya göre yer
aldığı esere halîfeler dâhil edilmemiştir. Kişilerin sosyal hayatlarından, yaşadıkları dönem ve
bölgelerin özelliklerinden, geleneklerinden de bahseder.[39]Tezin özellikle siyasî tarih,
edebiyat, dil ve sosyal tarih konularında önemli kaynaklarından birisi olmuştur.

Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb (ö.776/1374): Endülüs’te Lûşe (Loja) beldesinde doğmuştur.

Gırnata’da tahsil hayatını tamamlamış ve aynı yerde I.Yusuf Ebû’l-Haccâc ve oğlu
V.Muhammed el-Ganî zamanlarında Nasrîler’in ilk veziri olmuştur. İbnü’l-Hatîb’in siyasî
aktivitesi bununla kalmamış, daha sonra Fas’ta Merînîler, Tilemsan’da Abdülvâdîler ve
Tunus’ta Hafsîler’in; hatta Portekiz, Kastilya ve Aragon Hıristiyan krallıklarının siyasî
gidişatlarında da etkili bir isim olduğu söylenmektedir. Tez yazımında yararlanılan ilk eseri, el-
İhâta fî ahbâri Gırnâta’dır.[40] Kitapta Gırnatalı yöneticilerin ve alimlerin yanında,
Gırnata’ya dışarıdan gelip yerleşmiş olan önemli kimselerin de biyografileri alfabetik sırayla
bulunmaktadır. Ayrıca, Gırnata’nın tarihi, coğrafyası ve topografyası konularında da bilgiler
vermektedir. Yararlanılan ikinci eseri, A’mâlü’l-a’lâm’dır.[42] Kitap müellifin son telifi olup
genel bir İslam Tarihi niteliğindedir. Üç kısımdan ibâret olan eserin birinci kısmı Endülüs’e
kadarki İslam tarihini, ikinci kısmı fetihten müellifin çağına (VIII/XIV.asır) kadar olan genel
Endülüs tarihini kapsamaktadır. Yazar bu kısma Kastilya, Aragon ve Portekiz gibi
Hıristiyan krallıklarının tarihlerini de kısaca ilave etmiştir. Bu yönüyle kitap, “ilk İspanya
Genel Tarihi” olma vasfına sahiptir. Kitabın üçüncü kısmı ise, Muvahhidler’in başlangıcına
kadar olan ve doğuda Berka bölgesinden batıda Atlas Okyanusu’na kadar Mağrib tarihini ele
almaktadır. Ana kaynaklarda bulunamayan bazı bilgiler için eserden yararlanılmıştır.

4) Ensab Eserleri

Ibn Hazm (ö.456/1064): 994 tarihinde Kurtuba’da doğan İbn Hazm, Endülüs’ün sayılı
zengin ve idâreci âilelerinden birine mensuptu. Kendisi de bazı Emevî emîrler ile bazı yerel
emîrlere vezirlik yaptı. Eserlerinde Emevî taraftarlığı ve Berberî alyhtarlığı hususlarına dikkat
edilmelidir.[43] Teze kaynak olan Cemheretü Ensâbi’l-Arab,[44] çok kapsamlı bir ensâb
(şecere) kitabıdır. Araplar’ın Adnân, Kahtân ve Huzâa kollarının soy kütüklerine kendi
zamanına kadar, ayrıca tarihî, siyasî ve edebî bilgilere de yer verir. Tezde İbn Hazm’ın Endülüs
karma kültürünü en iyi şekilde hazmederek âdetâ bu kültürün model şahsiyeti sayılmasıyla da
ilgili şekilde, bir kültür tarihi kaynağı olarak yararlanılmıştır. Üçüncü bölümün son kısmındaki
dil ve edebiyat alanındaki ilişkiler bahsinde geçmekte olan “Endülüs Acemiyyesi” adı verilen
lisân ile ilgili bilgi edinmede yararlı olmuştur.

5) Coğrafya ve Seyahatnameler

Şerîf el-İdrîsî (ö.548/1154): Septe’de doğmuş, Palermo’da vefât etmiştir. Tahsilini

Kurtuba’da yapmıştır. Coğrafya ve botanik alanında İslam dünyasında yetişen büyük
bilginlerdendir. Eğitimini tamamladıktan sonra seyahatlere çıkmış, bu arada Sicilya adasına
gitmiştir. Orada Kral II.Roger’in sarayındaki bilginler arasına katılmış ve itibar görmüştür. Kral
Roger, İdrisî’nin başkanlığındaki coğrafyacı bilginlere gümüş bir yer küresi maketi yaptırdı.
Bilginler bu maketin üzerindeki yer haritasında adı geçen yerleri tanıtan Arapça bir coğrafya
kitabı yazdılar.[45] O eserin adı, Kitâbü nüzhetü’l-müştâk fî ihtirâkı’l-âfâk veya el-
Kitâbü’r-Rucârî veya Kitâbü Ruger’dir.[46] Bir giriş kısmından sonra iklimlere göre batıdan
doğuya doğru dünya ülkelerinden bahseder. Eser, o zamanın bilinen bütün dünya ülkelerinden
bahsetmektedir. Afrika, Endülüs ve Avrupa hakkında verdiği bilgiler, kitaptaki haritalar çağına
göre doğru ve tutarlıdır. Vasfü’l-Mağrib ve’l-Endelüs adlı kısmı tez için önemlidir. Çünkü,
müellif Murâbıtlar ve Muvahhidler dönemlerinin çağdaşıdır. Özellikle dönemin ticaret yolları,
ekonomik öneme sahip olan şehirleri ve ziraat-hayvancılık yapılan bölgeler gibi iktisadî
konularda tatmin edici malumat içermektedir.

Yâkût el-Hamevî (ö.626/1229): 575 (1179) tarihinde Anadolu’da doğdu. Tezde

yararlanılan coğrafya kitabı Mu’cemu’l-Buldân’dır.[47] Endülüs adının menşei yanında,
özellikle Endülüs’ün tarım ürünleri ve bunların İspanyollar’a geçişi gibi kültürel konularda
istifâda edilen bir eser olmuştur.

Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327): XIII. yüzyılın sonlarında

Sebte’de doğdu. Gırnata’da yaşadı ve orada öldü. er-Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr adlı
eseri,[48] İslam dünyasının genel coğrafya tarihini kapsamaktadır. Özellikle Mağrib ve
Endülüs coğrafyası konularında önemli ve geniş malumat vardır. Yer isimleri alfabetik olarak
sıralandığı için Endülüs şehirleri de eserin başından sonuna kadar dağınık halde işlenmiştir.
Tezde, Endülüs adının menşeinden başlayarak, özellikle sosyal ve kültürel aktivitelere merkez
olmuş önemli Endülüs şehirlerine âit bilgiye ihtiyaç duyulduğunda esere sıkça mürâcaat
edilmiştir.

Hasan el-Vezzân (ö.957/1551): Gırnata’da doğmuş, çocukluğunda İspanyolların

Gırnata’yı ele geçirmeleri olayına şâhit olmuş ve âilesiyle birlikte Fas’a sürgün edilmiştir. Fas
sultanının görevlisi olarak Afrika, Orta Doğu ve Avrupa’da pek çok yeri
gezmiştir.[49] Afrika’nın tanıtımı anlamına gelen Vasfu İfrîkıye’dir.[50] F. Sezgin neşrine
göre dokuz bölümden oluşan kitabın tezimizde kullandığımız kısmı ise, her yerine dağınık
vaziyette serpiştirilen ve Murâbıtlar zamanında Merakeş’te meydana gelen bazı olaylara ışık
tutan metinlerdir. Tâlî kaynak niteliğinde olduğu için ana kaynaklardan sonra ele alınmıştır.

B) Hristiyan Kaynakları

The Chronicle of Alfonso the Emperor (XII.yy.): nşr. ve çev. Eserin asıl
adı, Chronica Adefonsi Imperatoris olup, İspanyolca anonim bir İspanyol kaynağıdır. On
ikinci yüzyılda yazılmıştır ve 1126-1157 yılları arasında krallık yapan VII.Alfonso’nun
döneminde meydana gelen iç-dış olayları konu alır.
 Glen Edward Lipskey bu kroniği edisyon kritik yapmış, İngilizce’ye çevirmiş, konuları
diğer kaynaklarla desteklemiş ve olgunlaştırmıştır. Kitabın başına dört bölüm koymuş, bunlarda
konunun yazmaları, edisyon kritikleri, yazım tarzı ve Almeria Şiiri üzerinde durmuştur. Asıl
kitap ise, üç bölümden oluşmaktadır. İç ve dış siyasi olayların yoğun olarak anlatıldığı Birinci
ve İkinci Kitap, tez için önemli bilgileri ihtiva etmektedir.

“Las Cronicas Latinas de la Reconquista” (XII.yy.):[51] A. Huici Miranda, Endülüs-

İspanya tarihi üzerine uzman ilk ve önemli araştırmacılardandır. Neşrettiği bu kitap, XII.
yüzyılda kaleme alındığı bilinen ve Katalanca dilinde yazılmış, satırlar altına İspanyolca
çevirisiyle basılmış şu iki kronikten meydana gelmektedir: 1) Empieza, “La Cronica de
Alfonso el Emperador”, I-II:[52] Eser, 2 cilttir. İlkinde VII.Alfonso devri olaylarını
Murâbıtlar’ın Taşfîn dönemine dek ele alınmakta, ikincisinde de, VII.Alfonso devri olaylarının
diğer yarısına geçmektedir. 2) Monje Silence, “Chronicon del Monje Silense”:[53] Eser,
İspanya tarihini Roma döneminden almakta, özellikle VI.Alfonso devrinden sonra siyasi
olayları, Müslümanlar ile ilişkiler dâhil on ikinci yüzyıl sonuna kadar getirmektedir.
Reconquista savaşları ve özellikle İspanyol devletleri tarihinin yazımında istifade edilmiştir.

Sir John Froissart (ö.1440’tan sonra): The Chronicles of England, France,

Spain:[54] Froissart, bir Hıristiyan din adamıdır. İngiltere’de ve Fransa’da kralların yakın
adamı olarak görev yapmıştır. Soylu bayanların ve önemli kişilerin tarihçisi olarak meşhur
olmuş, bu yüzden yoksulluk ve acılarla dolu XIV. asır Avrupa’sını görememekle
suçlanmaktadır. İngilizce olarak yazdığı kitabından, Kastilya ve Aragon Krallıkları tarihinin
yazımında az da olsa yararlanılmıştır.

Francisco Moncada (XVII.yy.), The Catalan chronicle of Francisco de

Moncada:[55] Aragonlu Moncada hanedanı üyesi olan müellif, İspanyolca yazdığı eserini
1620 tarihinde tamamlamıştır. Eserden geç dönem Aragon ve Kastilya devletleri tarihiyle ilgili
kısımlarda az da olsa yararlanılmıştır.

“Primera Cronica General de Espana”:[56] Endülüs-İspanya tarihi üzerine sayılı

araştırmacılardan biri olan Pidal (1869-1968) tarafından edisyon kritiği yapılan ve İspanyolca
olan bu anonim eserden, Murâbıtlar’ın ilk döneminden itibaren Hıristiyan İspanyol devletleri
tarihi ve İspanyollar’ın Endülüs Sarakusta emîrleri ile ilişkileri konularında
yararlanılmıştır.[57]
Joseph Aschbach, Târîhu’l-Endelüs fî Ahdi’l-Murâbıtîn ve’l-Muvahhidîn, çev. M. A.İnân,
I-II, Kahire, Lecnetü’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1940.

Charles J. Bishko, “The Spanish and Portuguese Reconquest, 1095-1492”, A History of the
Crusades, Ed. Harry W. Hazard, III, Univ. of Wisconsin Press, 1975, (Çevrimiçi)
http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001.

Robert I. Burns, Muslims, Christians, and Jews in The Crusader Kingdom of Valencia, I-
II, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1967.

Thomas F. Glick, Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages: Comparative
Perspectives on Social and Cultural Formation, Princeton, 1979, (Çevrimiçi)
http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001.

Muhammed A. İnân, Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, I-VI, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997.

E. Levi-Provençal, el-İslâm fî’l-Mağrib ve’l-Endelüs, çev. A.Sâlim-S.Hilmî, Kahire, Dâru

Nehdati Mısr, 1956.
Derek W. Lomax, The Reconquest of Spain, N.York, Longman, 1978.

A.Huici Miranda, Las Grandes Batallas de la Reconquista durante las Invasiones

Africanas, Madrid, Institoto de Estudios Africanos, 1956: Eser, Zellâka savaşını anlatarak
başlamakta ve Endülüs’te Muvahhidler’in hâkimiyeti sonlarına kadar devam etmektedir. Tezin
siyasi olaylarında Hıristiyan bakış açısını yansıtması açısından oldukça yararlı olmuştur.

Joseph F. O’callaghan, A History of Medieval Spain, Ithaca, Cornell Univ. Press, 1975

W. Montgomory Watt, The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh, Edinburgh

Univ. Press, 1972

[1] A. Muhtar Abbâdî, “et-Te’sîru’l-mütebâdil fî’r-rivâyeti’t-târîhiyye el-Arabiyye el-

İsbâniyye”, Mecelletü’l-Ma’hedi’l-Mısrî, el-Kısmü’l-Arabî, XXIV, (Madrid) 1987-90, 31-46.
Burada, tez konusuna doğrudan girmediği için Endülüs’ün fethinden Murâbıtlar dönemine
kadarki Endülüs İslam kaynakları konusunda bilgi verilmeyecektir. Bu konuda bilgi için bkz.
Hayât Bûalvân, “et-Târîh fî’l-Endelüs”, Târîhu’l-Arab ve’l-Âlem, XV, S. 127-130, Beyrut
(1989), s. 40-54
[2] İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebû’l-Hasan Alî eş-Şeybânî (ö.630/1233), el-Kâmil fî’t-târîh, C.I-
XIII, Beyrut Dâru Sâdır, 1979-1982

[3] Mehmet Özdemir, “İbn Dihye el-Kelbî”, DİA, XIX, 415-416

[4] İbn Dihye Kelbî, Mecdüddin Ömer İbnü’l-Hasen Belensî Dânî (ö.633/1235), el-Mutrib fî
eş’âri ehli’l-Mağrib, nşr. İbrahim Ebyârî vd., Kâhire, Matbaatü’l-Emîriyye, 1993

[5] İbn Ebû Usaybia, Muvaffaküddîn Ahmed İbnü’l-Kâsım (ö.668/1269), Uyûnu’l-enbâ’ fî

tabakâti’l-etıbbâ’, nşr. Nizâr Rıza, Beyrut, Dâru Mektebeti’l-Hayât, (ty)

[6] Abdülkerim Özaydın, “Ebü’l-Fidâ”, DİA, X, 320

[7] Ebü’l-Fidâ’, İmâdüddin İsmail b. Ali (672-732/1273-1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l-

beşer, nşr. Mahmud Deyyûb, C.I-II, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997

[8] C.C. Torrey, “İbn Abdûn”, İA, C.V/2, 693-694

[9] İbn Abdûn, Muhammed b. Ahmed (ö.V/XIII yy.), Selâsü resâil Endelüsiyye fî âdâbi’l-
hisbe ve’l-muhtesib, nşr. E. Levi-Provençal, Kâhire, Institut Français de Damas, 1955

[10] İbn Haldûn, Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed (732-808/1332-1405), el-İber ve

dîvânü’l-mübtede’i ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve men âserahüm min zevî’ş-
şe’ni’l-ekber, C.I-VII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1979

[11] İbn Sehl, Kâdî Ebû’l-Asbağ Îsa (ö.486/1093), Ahkâmü kadâi ehli’z-zimme fî’l-Endelüs,
nşr. M.A.Hallâf, Kahire, el-Merkezü’l-Arabî li’Düvel li’l-A’lâm, 1980

[12] Muhammed A. Hallâf, Vesâik fî ahkâmi Kadâi ehli’z-zimme fi’l-Endelüs, nşr.

Muhammed A. Hallâf, Temhîd’den, s. 14
[13] İbn Bessâm Şenterînî, Ebû’l-Hasan Ali (ö.542/1147), ez-Zahîra fî mehâsini ehli’l-
Cezîre, C.I-IV, nşr. S. Mustafa Bedrî, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998

[14] İbn Sâhİbüssalât, Ebû Mervan Abdülmelik b. Muhammed (ö.605/1208), el-Mennü bi’l-
imâme, nşr. Abdülhâdî Tâzî, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslami, 1987

[15] İ.Abdüllatif Denedeş, el-Endelüs fî nihâyeti’l-Murâbıtîn ve müstehilli’l-Muvahhidîn,

Asru’t-Tawâifi’s-sânî (510-546/1116-1151), Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988, s. 11-12

[16] Denedeş, a.g.e., s. 13

[17] İbnü’l-Kattân Merâküşî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali (VII./XII.asır ortaları), Nuzumü’l-
Cümân li tertîbi mâ selefe min ahbâri’z-zamân, nşr. Mahmûd Ali Mekkî, Beyrut, Dâru’l-
Garbi’l-İslâmî, 1990

[18] Merâküşî, Abdülvâhid b. Ali (ö.647/1249), el-Mu’cib fî telhîsi ahbâri’l-Mağrib, nşr. M.

Sa’îd ‘Uryân, Kahire, Dâru’l-Beydâ’, 1963

[19] İbn İzârî, Ahmed b. Muhammed Merrâküşî (ö.695/1295), el-Beyânü’l-muğrib fî

ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib, C.II-III, nşr. İhsan Abbas, Beyrut, Dâru’s-Sekâfe, 1983; C.IV,
nşr. M. İbrahim Kettânî vd., Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1985

[20] İbn Ebû Zer’, Ebû’l-Hasan Ali (ö.741/1340), Enîsü’l-mutrib bi-ravdı’l-kırtâs fî ahbâri
mülûki’l-Mağrib ve târîhi Medîneti Fâs, nşr. G. Johann Tornberg, Rabat, Dâru’l-Mansûr,
1973

[21] el-Hulelü’l-mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merrâküşiyye (VIII./XIV. yy.), nşr. Süheyl

Zekkâr-Abdülkâdir Zimâme, Rabat, Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîse,1979

[22] Denedeş, s. 12-13; Mezkür eser şu anda Escurial Kütüphanesindedir, Escurial 1673, el-
Gazîrî 415

[23] Abbâdî, s. 354-55; E. Levi-Provençal, “Makkarî”, İA, C.VII, 205-206

[24] Makkarî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Tilemsânî (ö.1041/1631), Nefhu’t-tîb min
gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb, nşr. Yusuf M. Bukâî,
Dâru’l-Fikr, C.I-V, Beyrut 1998

[25] Resâil Endelüsiyye, nşr. Fevzî Îsâ, İskenderiye, Menşe’etü’l-Maârif, 1989

[26] Resâil ve makâmât Endelüsiyye, nşr. Fevzî Îsâ, İskenderiye, Menşe’etü’l-Maârif, 1989

[27] Humeydî, Muhammed b. Ebû Nasr (ö.488/1095), Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-

Endelüs, nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, İstanbul, Mektebetü’l-İrşad, 1966

[28] Feth b. Hâkân el-Kaysî, Ebû Nasr (ö.535/1140): Kalâidü’l-ikyân ve mehâsinü’l-a’yân,

Kâhire, Mektebetü’l-Menâr, 1354

[29] İbn Beşküvâl, Halef b. Abdülmelik (479/1101-578/1183), es-Sıla fî târîhi eimmeti’l-

Endelüs, C.I-II, nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, Kâhire, Dâru’l-Mısriyye, 1966

[30] Denedeş, s. 11

[31] Sinhâcî, Ebû Bekir b. Ali Beydak (ö.VI/XII.yy.sonu), Ahbâru’l-Mehdî b. Tûmert ve

ibtidâü Devleti’l-Muvahhidîn, nşr. E. Levi-Provençal, Rabat, Dâru’l-Mansûr, 1971

[32] Dabbî, Ahmed b. Yahyâ (ö.599/1203), Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâl ehli’l-Endelüs,

nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, Kahire, Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 1967

[33] İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), el-Hulletü’s-siyerâ, nşr.

Huseyn Mûnis, C.I-II, Kâhire, Dâru’l-Maârif, 1985

[34] İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), et-Tekmile li-kitâbi’s-sıla,

nşr.İbrahim Ebyarî, Beyrut, Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, 1990

[35] İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), el-Mu’cem fî ashâbi’l-

Kâdî İmâm Ebî Ali Sadefî, Kahire, Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 1967
[36] İbn Abdülmelik, Muhammed b. Muhammed Merrâküşî (ö.703/1303), Zeyl ve’t-Tekmile
li kitâbeyi’l-mevsûl ve’s-sıla, nşr. M. İbn Şerife, C.II, Rabat, Matbûâtü Ekâdemiyyeti’l-
Memleketi’l-Mağribiyye, 1984

[37] Cevat İzgi, “İbn Abdülmelik”, DİA, XIX, 280

[38] İbn Hallikân, Şemsüddin ahmed b. Muhammed (ö.681/1282), Vefeyâtü’l-a’yân ve

enbâ’ü ebnâi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakli evi’s-semâ’ ev esbetehü’l-‘ayân, nşr. İhsan
Abbâs, C.VII, Beyrut, Dâru Sâdır, 1978

[39] Abdülkerim Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, XX, 17-19

[40] İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah Gırnâtî (713-776/1313-1374), el-İhâta

fî ahbâri Gırnâta, nşr. M. Abdullah İnân, C.I, Dâru’l-Mekşûf, I, Kâhire 1973, IV, Kahire 1977

[41] Abbâdî, s. 340-41

[42] İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah Gırnâtî (713-776/1313-

1374), A’mâlü’l-a’lâm fîmen bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm, nşr. E. Levi-
Provençal, Beyrut, Dâru’l-Mekşûf, 1956

[43] Geniş bilgi için bkz. H. Yunus Apaydın, “İbn Hazm”, DİA, XX, 39-40, 50

[44] İbn Hazm, Ali b. Ahmed Kurtubî (ö.456/1064), Cemheratü ensâbi’l-Arab, nşr. E. Levi-
Provençal, Beyrut, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983

[45] Ramazan Şeşen, “İdrîsî, Şerîf”, DİA, C.XXI, 493; Denedeş, s. 15

[46] Şerîf İdrîsî, Muhammed b. Abdullah Hammûdî (493/1100-548/1154), Nüzhetü’l-müştâk

fî İhtirâkı’l-âfâk, C.I, Beyrut, Âlemü’l-Kütüb, 1989

[47] Yâkut Hamevî, Ebû Abdullah b. Abdullah (ö.626/1229), Kitâbu Mu’cemi’l-büldân, nşr.
F. Wüstenfeld-F.Sezgin, C.III, Mısır, IGAIW, 1994
[48] Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327), Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr,
nşr. İhsan Abbâs, Beyrut, Mektebetü Lübnan, 1984

[49] Mustafa L. Bilge, “Hasan el-Vezzân”, DİA, XVI, 358-360

[50] Hasan Vezzân, İbn Muhammed Gırnâtî Fâsî (Afrikalı Leo, 888-957/1483-1550), Vasfu
İfrîkıye, nşr. M. Haccî-M. Ahdar, C.I-II, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983

[51] “Las Cronicas Latinas de la Reconquista” (XII.yy.), nşr. ve çev. A. Huici

Miranda, Estudios Practicos de Latin Medioeval, II, Valencia, Tipografico Hijos de F. Vives
Mora, 1913

[52] Empieza, “La Cronica de Alfonso el Emperador”, 1-2, “Las Cronicas Latinas de
Reconquista”, ed. A. Huici Miranda, Estudios Practicos de Latin Medioeval, II, Valencia,
Establecimiento Tipografico Hijos de F. Vives Mora, 1913, II, 170-439

[53] Monje Silense, “Cronicon del Monje Silense”, “Las Cronicas Latinas de Reconquista”, ed.
A. Huici Miranda, Estudios Practicos de Latin Medioeval, II, Valencia, Establecimiento
Tipografico Hijos de F. Vives Mora, 1913, II, 5-169

[54] Sir John Froissart (ö.1440’tan sonra), The Chronicles of England, France, Spain, ed.
Ernest Rhys, N.York, E. P. Dutton and Co., 1906

[55] Francisco Moncada (XVII.yy.), The Catalan chronicle of Francisco de Moncada, ed.
John M. Sharp, çev. Frances Hernandez, Texas, Texas Western Press, 1975

[56] “Primera Cronica General de Espana”, nşr. R. Menendez Pidal, Espana Musulmana, II,
Madrid, Espasa Calpe, 1955

[57] İspanyol Kaynakları ile ilgili geniş literatür bilgisi ve kritikler için bkz. Epalza Mikel de,
“Las Cronicas Mozarabes”, Cronicas Medievales, Historia, XVI, Manzo 1991; Muhsin
Cemaleddin, “Mâ esheme bihî’l-Müsteşrikûne’l-İsbân fî’d-dirâsâti’l-Endelüsiyye el-
İslâmiyye”, el-Mevrid, IX, S. 4, Bağdad (1980), s. 433-447
[58] Estudios Criticos de Historia Arabe-Espanola, Saragossa-Madrid, Biblioteca Islamica,
1903/1917

[59] Mehmet Özdemir, “Codera y Zaidin, Francisco”, DİA, C.VIII, 49-50

[60] The Kingdom of Leon-Castilla under Queen Urraca 1109-1126, Princeton Univ. Press,
Princeton 1982, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001