‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬

‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪137 1399‬‬

‫مدیریت منابع آب کشاورزی استان سیستان و بلوچستان از دیدگاه آب‬

‫مجازی‬
‫‪3‬‬
‫مهران حکمت نیا‪ ،1‬سید مهدی حسینی‪ ،2‬مهدی صفدری‬
‫تاریخ ارسال‪1397/12/13:‬‬
‫تاریخ پذیرش‪1398/04/15:‬‬
‫مقاله پژوهشی‬
‫چکیده‬
‫به طور متوسط‪ 70 ،‬درصد از کل برداشت آب های جهانی جهت تولیدات محصوالت کشاورزی استفاده می شود‪ .‬یکی از‬
‫راهکار ها جهت مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی‪ ،‬تعیین مقدار واقعی حجم آبی است که در فرایند تولید محصوالت‬
‫کشاورزی مصرف شده است که به منظور برآورد میزان مصرف واقعی آب توسط محصوالت مختلف کشاورزی از شاخص‬
‫آب مجازی استفاده می شود‪ .‬در این راستا‪ ،‬میزان مصرف واقعی آب محصوالت عمده زراعی و باغی استان سیستان و‬
‫بلوچستان برای سال زراعی ‪ 1395 - 1396‬با استفاده از مدل ‪ CROPWAT‬محاسبه شد‪ .‬نتایج نشان میدهد که‪ ،‬کل‬
‫میزان بهرهبرداری از منابع آب استان ‪ 780/582‬میلیون متر مکعب برآورد شده است که بیش از ‪ 49‬درصد از آن‪ ،‬به‬
‫تولید محصول خرما اختصاص داده شده است و همچنین میانگین آب مجازی مصرف شده برای تولید محصوالت کشاورزی‬
‫‪ 1437‬متر مکعب بر هکتار محاسبه شده که گوجه فرنگی با تولید ‪ 7/850‬و سیب زمینی با تولید ‪ 7/344‬کیلوگرم به‬
‫ازای مصرف یک متر مکعب آب‪ ،‬بیشترین میزان بهرهوری را در مصرف آب کشاورزی داشتهاند‪.‬‬

‫واژه های کلیدی‪ :‬آب مجازی‪ ،‬آب آبی‪ ،‬آب سبز‪ ،‬بهرهوری مصرف آب‪ ،‬ردپای آب‬

‫‪ 1‬دانشجوی دکتری اقتصاد کشاورزی‪ ،‬دانشگاه سیستان و بلوچستان‪ ،‬زاهدان‪ ،‬ایران‪Email: mehranhekmatnia@gmail.com.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪،09374110572‬‬ ‫تماس‪:‬‬ ‫تلفن‬ ‫ایران‪.‬‬ ‫زاهدان‪،‬‬ ‫بلوچستان‪،‬‬ ‫و‬ ‫سیستان‬ ‫دانشگاه‬ ‫کشاورزی‬ ‫اقتصاد‬ ‫استادیار‬
‫(‪( ،)shseyedmahdi46@gmail.com‬نویسنده مسئول)‪.‬‬
‫‪3‬دانشیار اقتصاد منابع طبیعی دانشگاه سیستان و بلوچستان‪ ،‬زاهدان‪ ،‬ایران‪Emailmahdisafdariut@gmail.com:.‬‬

‫در گذشته استدالل شده است که تجارت بین‪-‬‬
‫المللی محصوالت کشاورزی از کشورهای دارای منابع‬
‫آبی فراوان به کشورهای کمآب‪ ،‬میتواند باعث کاهش‬
‫کمآبی در آن کشورها شود (‪ .)Allan 1998‬در دهه‬
‫‪ 1990‬کشورهایی که با کمبود آب مواجه بودند‪،‬‬
‫نیازهای غذایی خود را از طریق واردات تامین میکردند‪.‬‬
‫با انجام این کار‪ ،‬تقاضای آب برای تولید مواد غذایی به‬
‫طور چشمگیری کاهش مییابد و باعث جبران کمبود‬
‫آب نیز میشود‪ .‬برای این کشورها‪ ،‬واردات مواد غذایی‬
‫تقریبا معادل با تجارت آب است (‪.)Allan 1997‬‬
‫‪ )1997( Allan‬این شیوه انتقال آب را که در واردات‬
‫مواد غذایی وجود دارد را آب مجازی‪ 1‬مینامند‪ .‬به‬
‫عبارت دیگر‪ ،‬میتوان صادرات یا واردات محصوالت‬
‫کشاورزی را تحت عنوان صادرات یا واردات آب مجازی‬
‫تعریف کرد و تجارت آب مجازی را به عنوان یک راهکار‬
‫جهت کاهش کمبود آب در مناطق خشک و نیمه‬
‫خشک پیشنهاد داد (‪.)Allan 2003‬‬
‫همچنین یکی از مهمترین راهکار ها جهت افزایش‬
‫کمیت و کیفیت آب‪ ،‬مدیریت منابع آب است (خوش‬
‫روش و طهرانی‪ .)1397 ،‬به مدیریت مصرف آب در‬
‫بخش کشاورزی‪ ،‬بایستی مقدار واقعی حجم آبی که در‬
‫فرایند تولید محصوالت کشاورزی مصرف شده‪ ،‬تعیین‬
‫شود‪ .‬استفاده از روشهای کارآمد و جدید که بتوان در‬
‫آن مقدار آب مصرف شده واقعی را محاسبه کرد امری‬
‫ضروری است‪ .‬آلن‪ )1993( 2‬حجم آب واقعی که در‬
‫فرایند تولید کاالها و یا محصوالت کشاورزی استفاده‬
‫شده است را آب مجازی نامید که از طریق آن میتوان‬
‫آب واقعی مصرف شده جهت تولید محصوالت مختلف‬
‫را محاسبه نمود (‪.)Zhuo, Mekonnen et al. 2016‬‬
‫اصطالح "آب مجازی" برای اولین بار توسط آلن‬
‫در اوایل دهه ‪ 1990‬معرفی شد ( ‪Allen, Smith et‬‬
‫‪ .)al. 1994‬در حال حاضر‪ ،‬پذیرفته شدهترین تعریف‬
‫آب مجازی‪ ،‬حجم آب واقعی مورد نیاز برای تولید کاالها‬
‫است ‪.(Hoekstra 2017, Chouchane, Krol et‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬ ‫‪138‬‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪1399‬‬
‫مقدمه‬
‫ایران جزء مناطق خشک و نیمه خشک دنیا به‬
‫شمار میرود و در مناطق خشک و نیمه خشک کمبود‬
‫آب یک عامل محدودکننده برای توسعهی اقتصادی‬
‫است و رشد جمعیت و تغییرات اقلیمی به عنوان دو‬
‫چالش اصلی جهت تآمین نیاز آبی میباشد‪ .‬توجه به‬
‫ارزش جهانی منابع آب میتواند به عنوان کلید حل‬
‫برخی از مشکالت اساسی آب‪ ،‬امروزه مورد توجه قرار‬
‫گیرد(‪.)Aldaya, Chapagain et al. 2012‬‬
‫بخش کشاورزی‪ ،‬آب زیادی مصرف میکندو این‬
‫بخش در ایران با مصرف حدود ‪ 90‬درصد از منابع آبی‪،‬‬
‫بزرگترین مصرفکننده آب در بین بخشهای اقتصادی‬
‫است ( سیدان و فیروز آبادی‪ .)1397 ،‬در صورتی که در‬
‫جهان به طور میانگین سهم بخش کشاورزی در استفاده‬
‫از منابع آبی حدود ‪ 70‬درصد است و این در حالی است‬
‫که نرخ تجدیدپذیری محدود است ( ‪Zhang and‬‬
‫‪ .)Anadon 2014‬ایران کمتر از ‪ 1‬درصد از منابع آب‬
‫تجدیدشونده دنیا را در اختیار دارد و طبق پیشبینی‬
‫که علیزاده و کشاورز (‪ )2005‬انجام دادند جمعیت‬
‫ایران تا سال ‪ 1410‬به بیش از ‪ 100‬میلیون نفر خواهد‬
‫رسید که تولید غذا برای تامین نیاز غذایی این جمعیت‬
‫در سال به بیش از ‪ 150‬میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد‬
‫که این حجم از منابع آب در ایران موجود نمیباشد‬
‫(یزدی و همکاران‪ .)1393 ،‬از اینرو محدودیت منابع‬
‫آب در ایران یکی از مهمترین عوامل محدودکننده‬
‫توسعهی کشاورزی میباشد‪ .‬بنابراین منابع آب ناکافی‬
‫میتواند تهدیدی جدی برای تولید محصوالت کشاورزی‬
‫باشد از آنجا که در کنفرانس دوبلین در سال ‪ 1992‬به‬
‫طور گسترده پذیرفته شد که آب یک منبع کمیاب‬
‫است‪ ،‬در نتیجه اهمیت به آب به عنوان یک کاالی‬
‫استراتژیک اقتصادی میتواند نقش تعیین کننده ای در‬
‫استفاده پایدار از منابع آبی داشته باشد ( ‪Hoekstra‬‬
‫‪.)and Hung 2002‬‬
‫‪Virtual Water‬‬
‫‪Allen‬‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪139 1399‬‬
‫کردند و همچنین میزان صادرات آب مجازی محصوالت‬
‫کشاورزی ‪ 31/5‬میلیارد متر مکعب برای دورهی زمانی‬
‫‪ 2010-2003‬محاسبه کردند ( ‪Fu, Zhao et al.‬‬
‫‪ )2017( Lamastra et al .)2018‬جریان آب مجازی‬
‫بین ایتالیا و چین را بررسی کردند‪ .‬نتایج آنها نشان داد‬
‫ایتالیا مقدار زیادی آب خاکستری از چین وارد میکند‬
‫و ‪ 91‬درصد از واردات آب مجازی ایتالیا از چین مربوط‬
‫به محصوالت کشاورزی است در حالی که صادرات آب‬
‫مجازی ایتالیا به چین مربوط به محصوالت حیوانی‬
‫است‪ .‬همچنین بهرهوری مصرف آب کشاورزی در چین‬
‫پایین است (‪.)Lamastra, Miglietta et al. 2017‬‬
‫‪ )2017( Antonelli et al‬جریان آب مجازی‬
‫محصوالت کشاورزی را در کشورهای عضو اتحادیه اروپا‬
‫بررسی کرده و نتایج نشان میدهد که ‪ 65‬درصد از کل‬
‫واردات آب مجازی مربوط به آب آبی است و کشورهای‬
‫ایتالیا و اسپانیا صادرکنندگان اصلی آب آبی هستند‬
‫(‪Zhang and .)Antonelli, Tamea et al. 2017‬‬
‫‪ )2014( Anadon‬با استفاده از مدل داده ‪ -‬ستانده‬
‫مقدار کل مصرف داخلی آب مجازی در کشور چین را‬
‫‪ 101‬میلیارد متر مکعب برای سال ‪ 2007‬برآورد کردند‬
‫که معادل ‪ 39‬درصد از کل مصرف آب شیرین چین‬
‫است (‪.)Zhang and Anadon 2014‬‬
‫از مطالعاتی که در زمینه آب مجازی در ایران انجام‬
‫شده میتوان به یزدی و همکاران (‪ )1393‬اشاره کرد‬
‫که میانگین آب مجازی محصوالت کشاورزی استان‬
‫خراسان جنوبی را محاسبه کردند‪ .‬نتایج تحقیق آن ها‬
‫نشان داد که میانگین آب مجازی محصوالت کشاورزی‬
‫‪ 1312‬متمکعب بر تن و بهره وری مصرف آب کشاورزی‬
‫‪ 0/62‬کیلوگرم به ازای مصرف هر مترمکعب آب می‬
‫باشد (یزدی و همکاران‪ .)1393 ،‬در پژوهش دیگری‬
‫علیقلی نیا و همکاران (‪ )1396‬شاخص ردپای آب‬
‫محصوالت عمده کشاورزی در حوزه آبریز دریاچه ارومیه‬
‫محاسبه کردند و نتایج نشان داد که سهم آب آبی و‬
‫سبز در تولید محصوالت عمده زراعی به ترتیب ‪ 0/75‬و‬
‫‪3‬‬
‫‪Green Water‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪ al. 2018, Tian, Sarkis et al. 2018‬با استفاده از‬
‫شاخص آب مجازی میتوان مشخص نمود که برای‬
‫تولید یک محصول چقدر آب مصرف شده است و با‬
‫دانستن این موضوع‪ ،‬میتوان میزان مصرف آب را‬
‫مدیریت نمود‪.‬‬
‫در ادبیات آب مجازی برای تشخیص اینکه حجم‬
‫آب مصرفی در فرایند تولید محصوالت‪ ،‬از چه منابع آبی‬
‫تامین شده است مفهوم دیگری با نام ردپای آب‪ 1‬مطرح‬
‫شد‪ .‬ردپای آب نشاندهنده میزان مصرف مستقیم و‬
‫غیرمستقیم آب شیرین میباشد (یزدی و همکاران‪،‬‬
‫‪ .)1393‬که بایستی برای تولید محصوالت کشاورزی بر‬
‫اساس شرایط اقلیمی هر منطقه محاسبه شود (پور‬
‫جعفری نژاد و همکاران‪ .)1393 ،‬رد پای آب‪ ،‬شامل آب‬
‫آبی‪ 2‬و آب سبز‪ 3‬بوده که آب سبز‪ ،‬آب حاصل از‬
‫بارندگی است که در مراحل کشت گیاه در خاک ذخیره‬
‫میشود و آب آبی نشاندهندهی مقدار مصرف آبهای‬
‫سطحی و زیرزمینی است‪ .‬هزینه فرصت استفاده از آب‬
‫سبز جهت تولید محصوالت کشاورزی کمتر از آب آبی‬
‫است (‪.)Hoekstra 2017‬‬
‫در سطح جهانی مطالعات متعددی در خصوص آب‬
‫مجازی و ردپای آب محصوالت کشاورزی انجام شده‬
‫است که از جدیدترین آنها میتوان به مطالعهی ‪Tian‬‬
‫‪ )2018( et al.‬اشاره کرد که ردپای آب و آب مجازی‬
‫محصوالت کشاورزی چین را به تفکیک آب آبی‪ ،‬آب‬
‫سبز و آب خاکستری با استفاده از مدل داده ‪ -‬ستانده‬
‫برای دورهی زمانی ‪ 1995‬تا ‪ 2009‬بررسی کردند‪ .‬نتایج‬
‫نشان داد که در سال ‪ 1995‬سهم چین از ردپای جهانی‬
‫آب ‪ 11/2‬درصد و در سال ‪ ،2009‬سهم این کشور ‪13/6‬‬
‫درصد بود‪ .‬چین آب مجازی را از امریکا‪ ،‬هند و برزیل‬
‫وارد میکند و صادرات آب مجازی به ژاپن و آلمان دارد‪.‬‬
‫بخش کشاورزی چین بزرگترین مصرفکننده آب‬
‫مجازی است (‪Fu et al .)Tian, Sarkis et al. 2018‬‬
‫(‪ )2018‬میانگین آب مجازی مصرف شده برای تولید‬
‫غالت در چین را ‪ 1/293‬متر مکعب بر کیلوگرم برآورد‬
‫‪1‬‬
‫‪Water Footprint‬‬
‫‪Blue Water‬‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬ ‫‪140‬‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪1399‬‬

‫این استان ‪ 12‬درجه و میانگین حداکثر دمای ساالنه به‬ ‫‪ 0/25‬درصد میباشد و میانگین آب مصرف شده برای‬
‫‪ 40‬درجه سانتیگراد میرسد و میزان حداکثر دمای‬ ‫تولید محصوالت مختلف زراعی ‪ 3547/83‬متر مکعب‬
‫مطلق در تابستان در شهرستان سرباز به ‪ 51/7‬درجه‬ ‫به ازای هر تن محصول میباشد (علیقلی نیا و همکاران‬
‫رسید (ساالری و همکاران‪.)1393 ،‬‬ ‫و همکاران‪ .)1396 ،‬صافی و همکاران (‪ )1395‬به‬
‫منابع آبی استان که تامینکننده آب مورد نیاز‬ ‫بررسی آب مجازی و بهرهوری محصول نیشکر را در‬
‫بخش کشاورزی است نیز شامل منابع آبهای سطحی‬ ‫استان خوزستان پرداخته و نتیجه گرفتهاند که بهرهوری‬
‫و منابع آب زیرزمینی میباشند‪ .‬منابع آبهای سطحی‬ ‫مصرف آب ‪ 1/6‬کیلوگرم محصول به ازای مصرف یک‬
‫از شمال تا جنوب استان سیستان و بلوچستان شامل‬ ‫متر مکعب آب‪ ،‬و مقدار آب مجازی نیز ‪ 625‬متر مکعب‬
‫رودها‪ ،‬دریاچهها‪ ،‬چاه نیمه و دریاچههای پشت سدها‬ ‫آب به ازای یک تن تولید نیشکر محاسبه شد (صافی و‬
‫میشود‪ .‬مهمترین رودهای این استان شامل رود‬ ‫همکاران‪ .)1393 ،‬پور جعفری نژاد و همکاران (‪)1393‬‬
‫هیرمند‪ ،‬بمپور‪ ،‬باهو کالت‪ ،‬فنوج‪ ،‬کهیر‪ ،‬ماشکید و‬ ‫ردپای اکولوژیکی آب را برای دو محصول پسته و خرما‬
‫تهالب میباشد‪ .‬مهمترین دریاچهها نیز‪ ،‬دریاچه هامون‬ ‫در استان کرمان بررسی کرده و نتایج نشان میدهد که‬
‫سیستان و دریاچه هامون جازموریان میباشند که‬ ‫متوسط وزنی آب مجازی این دو محصول ‪ 4/658‬متر‬
‫اهمیت این دریاچهها به دلیل آب شیرین آن است‪.‬‬ ‫مکعب بر کیلوگرم و میانگین وزنی بهرهوری مصرف‬
‫سدهای این استان نقش پررنگی در هدایت و تآمین آب‬ ‫آب‪ 0/215‬کیلوگرم بر متر مکعب محاسبه شد (پور‬
‫آشامیدنی و کشاورزی این استان دارد که این سدها‬ ‫جعفری نژاد و همکاران‪ .)1393 ،‬آبائی و اعتدالی‬
‫شامل‪ ،‬سد سیستان‪ ،‬زهک‪ ،‬بمپور‪ ،‬شیرگواز‪ ،‬پیشین‪،‬‬ ‫(‪ )1395‬ردپای اکولوژیکی گندم را در ایران بررسی‬
‫زیردان‪ ،‬خیرآباد‪ ،‬شی کلک‪ ،‬شمس آباد و مرگوک نیز‬ ‫کردند و نتایج تحقیقات آنها نشان داد که میانگین‬
‫میباشد‪ .‬از نظر بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی‪ ،‬دو‬ ‫ردپای تولید گندم در ایران ‪ 3071‬متر مکعب بر تن‬
‫دشت زاهدان و خاش منطقه ممنوعه بحرانی و دشت‬ ‫است (آبائی و اعتدالی‪ .)1395 ،‬ساالری و همکاران‬
‫های سراوان‪ ،‬ایرانشهر‪ ،‬سیب سوران و سراوان ممنوعه‪-‬‬ ‫(‪ )1393‬تغییرات زمانی و مکانی مقدار آب مجازی‬
‫اند و این استان از نظر کمیت و کیفیت دسترسی به‬ ‫گندم را در استان سیستان و بلوچستان بررسی کردند‬
‫منابع آب با چالش جدی مواجه است‪.‬‬ ‫که نتایج نشان میدهد که میانگین ‪ 12‬ساله آب مصرفی‬
‫از منابع آبهای زیرزمینی استان سیستان و‬ ‫خالص برای تولید گندم ‪ 303‬میلیون متر مکعب بود‬
‫بلوچستان‪ 93/5 ،‬درصد برای کشاورزی‪ 1/3،‬درصد برای‬ ‫‪ 90/8‬درصد آن از طریق آب آبی و ‪ 9/2‬درصد از طریق‬
‫صنعت و‪ 5/2‬درصد برای آشامیدن استفاده میشود‬ ‫آب سبز صورت گرفته است (ساالری و همکاران‪،‬‬
‫(شرکت آب منطقهای سیستان و بلوچستان‪ .)1393 ،‬با‬ ‫‪.)1393‬‬
‫توجه به مطالب ذکر شده‪ ،‬بخش کشاورزی در این‬
‫استان‪ ،‬مقدار قابل توجهی از منابع آبهای زیرزمینی و‬ ‫منطقه مورد مطالعه‬
‫سطحی را جهت تولید محصوالت کشاورزی مصرف می‪-‬‬ ‫استان سیستان و بلوچستان از نظر وسعت‪ ،‬جزء‬
‫کند و بزرگترین مصرفکنندهی آب در این استان است‬ ‫استانهای پهناور ایران میباشد که وسعت این استان‬
‫(دهمرده و همکاران‪ .)1397،‬بنابراین بررسی حجم آب‬ ‫معادل ‪ 181785‬کیلومتر مربع میباشد‪ .‬به استناد‬
‫و اقعی که جهت تولیدات محصوالت کشاورزی در این‬ ‫گزارش سازمان آب منطقهای سیستان و بلوچستان‬
‫استان به کار گرفته شده است ضروری میباشد‪ .‬لذا‬ ‫میانگین بارندگی در این استان حدود ‪ 52/3‬میلیمتر‬
‫هدف این تحقیق تجزیه و تحلیل آب مجازی تولیدات‬ ‫در سال است و به همین خاطر جزء مناطق اقلیمی گرم‬
‫و خشک محسوب میشود‪ .‬میانگین حداقل دمای ساالنه‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪141 1399‬‬

‫که در آن‪:‬‬ ‫محصوالت زراعی و باغی استان سیستان و بلوچستان به‬

‫‪ = ET0‬تبخیر‪-‬تعرق مرجع محصول (میلیمتر بر روز)‬ ‫تفکیک آب آبی و آب سبز میباشد‪ .‬همچنین با اتکا به‬
‫‪ = Rn‬تابش خورشید در سطح محصول (مگاژول بر متر‬ ‫مفهوم آب مجازی و بهرهوری مصرف آب‪ ،‬محصوالت‬
‫مربع در روز)‬ ‫مختلف تولیدی این استان را از نظر بهره وری مصرف‬
‫‪ = G‬جریان حرارت خاک (مگاژول بر متر مربع در روز)‬ ‫آب‪ ،‬با هدف رسیدن به بیشترین میزان بهرهوری‪ ،‬طبقه‬
‫‪ =T‬میانگین دما هوا روزانه‬ ‫بندی نمود که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است‪.‬‬
‫‪ = U2‬سرعت باید در ارتفاع دو متری (متر بر ثانیه)‬ ‫در این تحقیق حجم آب مجازی و ردپای آب آبی‬
‫‪ = es‬فشار بخار اشباع (کیلو پاسکال)‬ ‫و سبز برای تولید ‪ 13‬محصول از گروه غالت (گندم‪،‬‬
‫‪ = ea‬فشار بخار واقعی هوا (کیلو پاسکال)‬ ‫جو‪ ،‬ذرت دانهای)‪ ،‬سبزیجات (سیبزمینی‪ ،‬گوجه‪ ،‬فلفل‬
‫𝑎𝑒 ‪ = 𝑒𝑠 −‬کسری فشار بخار اشباع (کیلو پاسکال)‬ ‫و پیاز)‪ ،‬نباتات علوفهای (یونجه‪ ،)،‬جالیزی ( مجموع‬
‫∆ = شیب منحنی فشار بخار (کیلو پاسکال بر درجه‬ ‫خربزه‪ ،‬طالبی و گرمک)‪ ،‬حبوبات (لوبیا)‪ ،‬و باغی( خرما‪،‬‬
‫سانتی گراد)‬ ‫موز‪ ،‬انبه ) بررسی شد‪ .‬اساس انتخاب محصوالت با توجه‬
‫‪ = γ‬ثابت رطوبتسنجی ( کیلوپاسکال بر درجه سانتی‪-‬‬ ‫به هدف پژوهش‪ ،‬عمده محصوالت زراعی و باغی در‬
‫گراد)‬ ‫دوره زمانی‪ 1395-1396‬میباشند که در این استان‬
‫پس از محاسبهی تبخیر‪-‬تعرق مرجع‪ ،‬نیاز آبی‬ ‫کشت میشوند‪.‬‬
‫محصول از طریق رابطهی زیر محاسبه شد ( ‪Hoekstra‬‬
‫‪:)and Hung 2002‬‬ ‫مواد و روش ها‬
‫جهت محاسبات مربوط به آب مجازی ابتدا باید‬
‫× ‪𝐶𝑊𝑅 = 𝐸𝑇0‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫نیاز آبی گیاه‪ 1‬در اقلیم مربوط به هر دشت محاسبه‬
‫𝐴 × 𝑐𝐾‬ ‫شود‪ .‬یکی از مهمترین پارامترهایی که جهت محاسبهی‬
‫تقاضای آب گیاه‪ ،‬برنامهریزی آبیاری و طراحی سیستم‪-‬‬
‫که در رابطهی (‪ Kc ،)2‬میانگین ضریب گیاهی است که‬
‫های آبیاری برآورد آن ضروری است‪ ،‬تبخیر و تعرق‬
‫با توجه به شرایط اقلیمی‪ ،‬تاریخ کشت و طول مراحل‬
‫مرجع‪ 2‬میباشد (سلطانی و همکاران‪ .)1391 ،‬جهت‬
‫رشد محصول تعیین میشود که در این تحقیق از فایل‬
‫محاسبه نیاز آبی محصول ابتدا باید تبخیر ‪ -‬تعرق مرجع‬
‫استاندارد فائو برای ضریب گیاهی محصوالت استفاده‬
‫(‪ )ET0‬گیاه را محاسبه کرد‪ .‬تنها عوامل موثر بر ‪𝐸𝑇0‬‬
‫شد و ‪ A‬مساحت کشت شده میباشد که به صورت‬
‫پارامترهای آب و هوایی هستند‪ .‬جهت محاسبهی‬
‫درصدی از کل مساحت کشت شده بیان میشود‪ .‬سپس‬
‫تبخیر _ تعرق مرجع از معادلهی فائو‪-‬پنمن‪-‬مونتیث‪3‬‬
‫از مدل ‪ CROPWAT‬جهت محاسبه نیاز آبی گیاه‬
‫که به صورت معادلهی (‪ )1‬است‪ ،‬استفاده میشود‬
‫(متر مکعب بر هکتار ) برای کل دورهی رشد گیاه‬
‫( ‪Allen, Smith et al. 1994, Allan 1998,‬‬
‫استفاده شد‪.‬‬
‫‪Ghalhari and Bayranvand 2015, Tian, Sarkis‬‬
‫جهت محاسبات مربوط به حجم آب مصرفی آبی و‬ ‫‪.)et al. 2018‬‬
‫سبز از معادالت زیر استفاده میشود (آبائی و اعتدالی‪،‬‬
‫‪.)1395‬‬ ‫= ‪𝐸𝑇0‬‬
‫‪900‬‬
‫(‪𝐶𝑊𝑈𝐵𝑙𝑢𝑒 = 𝐼𝑅𝐼𝑟𝑟 = 10 × 𝐼𝐸𝐼𝑟𝑟 )3‬‬ ‫𝛾‪0.408∆(𝑅𝑛 −𝐺)+‬‬ ‫) 𝑎𝑒 ‪𝑈 (𝑒 −‬‬
‫𝑠 ‪𝑇+273 2‬‬
‫(‪) 1‬‬
‫) ‪∆+𝛾(1+0.34𝑈2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪FAO Penman-Monteith‬‬ ‫‪Crop Water Requirement‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Evapotranspiration‬‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬ ‫‪142‬‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪1399‬‬

‫از ‪ 1‬متر مکعب بر کیلوگرم باشد‪ ،‬جزء محصوالت کم‬ ‫× ‪𝐶𝑊𝑈𝐺𝑟𝑒𝑒𝑛 = 10 × 𝑃𝑒𝑓𝑓 = 10‬‬
‫مصرف قرار دارد (‪.)Hoekstra 2017‬‬ ‫)‪(𝐸𝑇𝑐 − IRIrr‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫یکی دیگر از شاخصهای مفید برای ارزیابی میزان‬
‫استفاده از آب‪ ،‬بهرهوری مصرف آب‪ 3‬است‪ .‬شاخص‬ ‫که در رابطهی (‪ )3‬و (‪ IRIrr ،)4‬نیاز خالص آبیاری‪،‬‬
‫بهرهوری مصرف آب کشاورزی (کیلوگرم بر متر مکعب)‬ ‫‪ IEIrr‬راندمان آبیاری‪ Peff ،‬جمع میزان بارندگی موثر در‬
‫بیانکنندهی مقدار تولید محصول در ازای هر واحد از‬ ‫طول دورهی رشد گیاه که از اختالف بین جمع تبخیر‬
‫آب مصرف شده است‪ .‬این شاخص از نسبت بین مقدار‬ ‫و تعرق واقعی محصول (‪ )ETc‬و نیاز خالص آبیاری‬
‫محصول تولید شده (‪ )Y‬بر تقاضای آب گیاه (‪)CWR‬‬ ‫محاسبه میشود‪ .‬عدد ‪ 10‬به جهت تبدیل واحد میلی‪-‬‬
‫محاسبه میشود و نیز از طریق زیر بدست میآید‬ ‫متر به متر مکعب در هکتار میباشد (آبائی و اعتدالی‪،‬‬
‫(‪:)Hoekstra 2013‬‬ ‫‪.)1395‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫ردپای آب سبز و ردپای آب آبی بر حسب متر‬
‫𝑌‬
‫= 𝑃𝑊𝐶‬ ‫( ‪)8‬‬ ‫مکعب بر تن از تقسیم مقدار آب مصرفی آبی و مقدار‬
‫𝑅𝑊𝐶‬
‫آب مصرفی سبز بر مقدار محصول تولیدی (‪( )Y‬تن بر‬
‫اطالعات اقلیمی مورد نیاز در این پژوهش شامل‬ ‫هکتار) محاسبه میشود)‪: (Hoekstra 2017‬‬
‫میانگین حداقل دمای ماهانه‪ ،‬میانگین حداکثر دمای‬
‫𝑛𝑒𝑒𝑟𝐺𝑈𝑊𝐶‬
‫ماهانه‪ ،‬میزان بارندگی‪ ،‬رطوبت نسبی‪ ،‬سرعت باد و‬ ‫= 𝑛𝑒𝑒𝑟𝐺𝐹𝑊‬ ‫𝑌‬
‫تعداد ساعات آفتابی در روز است این اطالعات از‬ ‫(‪)5‬‬
‫سازمان هواشناسی استان سیستان و بلوچستان برای‬
‫𝑒𝑢𝑙𝐵𝑈𝑊𝐶‬
‫هر یک از ایستگاههای مورد مطالعه جمعآوری شده‬ ‫= 𝑒𝑢𝑙𝐵𝐹𝑊‬ ‫𝑌‬
‫است و همچنین جهت محاسبه حجم آب مجازی‪ ،‬به‬ ‫(‪)6‬‬
‫اطالعات مربوط به سطح زیرکشت‪ ،‬تولید و عملکرد‬ ‫در نهایت جهت محاسبهی حجم آب مجازی‬
‫محصوالت زراعی و باغی نیاز است که این اطالعات از‬ ‫مصرف شده (متر مکعب آب به ازای هر کیلوگرم‬
‫سازمان جهاد کشاورزی استان سیستان و بلوچستان به‬ ‫محصول) برای محصول از معادلهی زیر استفاده شده‬
‫تفکیک هر شهر (شهرستانهای ایرانشهر‪ ،‬چابهار‪،‬‬ ‫میشود (‪:)Hoekstra and Hung 2002‬‬
‫خاش‪ ،‬زابل‪ ،‬زاهدان‪ ،‬زهک‪ ،‬سراوان‪ ،‬سرباز‪ ،‬میرجاوه و‬
‫نیکشهر) برای سال زراعی ‪ 1395-1396‬گرفته شده‬ ‫𝑗‪𝐶𝑊𝑅𝑐,‬‬
‫= 𝐶𝑊𝑉‬ ‫( ‪)7‬‬
‫𝑗‪𝑌𝑐,‬‬
‫است‪.‬‬

‫که در معادله (‪ j,c ،)7‬به ترتیب شمارشگر محصول‬

‫نتایج و بحث‬
‫و شهرستان‪ CWR ،‬نیاز آبی (متر مکعب آب به ازای‬
‫کل میزان تولید محصوالت زراعی و باغی برای سال‬ ‫هر هکتار) و ‪ Y‬متوسط عملکرد ( کیلوگرم بر هکتار)‬
‫زراعی ‪ 1396-1395‬در استان سیستان و بلوچستان‬ ‫است‪ .‬اگر حجم آب مجازی محاسبه شده برای هر‬
‫برای شهرستانهای مورد بررسی که در جدول (‪ )1‬ارائه‬ ‫محصول‪ ،‬بزرگتر از ‪ 1‬متر مکعب بر کیلوگرم باشد‪ ،‬آن‬
‫شده است‪ 701553،‬تن برآورد شده است که از این بین‬ ‫محصول جزء محصوالت پرمصرف قرار دارد و اگر کمتر‬
‫به ترتیب بیشترین میزان تولید محصوالت زراعی و باغی‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Crop Water Productivity‬‬ ‫‪WFGreen‬‬
‫‪2‬‬
‫‪WFBlue‬‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪143 1399‬‬

‫انجام شده‪ ،‬کمترین نیاز آبی تحت شرایط اقلیمی‬ ‫مربوط به شهر سرباز با تولید ‪ 135408‬تن و چابهار با‬
‫منطقهی مورد بررسی به پیاز اختصاص داده شده است‬ ‫تولید ‪ 121662‬تن میباشد و کمترین میزان تولید‬
‫و بیشترین نیاز آبی مربوط به محصول انبه و خرما می‪-‬‬ ‫مربوط به شهر زاهدان با تولید ‪ 7682‬تن میباشد و‬
‫باشد‪.‬‬ ‫همچنین بیشترین سطح زیر کشت مربوط به خاش با‬
‫‪ 16565‬هکتار و کمترین مربوط به شهر زاهدان با میزان‬
‫‪ 2242‬هکتار میباشد و همچنین براساس محاسبات‬

‫جدول (‪ )1‬مجموع تولید‪ ،‬سطح زیرکشت‪ ،‬عملکرد و متوسط نیاز آبی محصوالت عمده زراعی و باغی استان‬
‫نیاز آبی گیاه‬ ‫عملکرد‬ ‫سطح زیر‬ ‫تولید‬ ‫محصول‬
‫(هکتار‪/‬مترمکعب)‬ ‫(هکتار ‪/‬‬ ‫کشت‬ ‫(تن)‬
‫تن)‬ ‫(هکتار)‬
‫‪3655/566‬‬ ‫‪2/628‬‬ ‫‪37250‬‬ ‫‪97920‬‬ ‫گندم‬
‫‪3564/1‬‬ ‫‪2/207‬‬ ‫‪5820‬‬ ‫‪12846‬‬ ‫جو‬
‫‪3715/833‬‬ ‫‪5/210‬‬ ‫‪4427‬‬ ‫‪23065‬‬ ‫ذرت‬
‫‪4560‬‬ ‫‪32/522‬‬ ‫‪402‬‬ ‫‪13074‬‬ ‫سیب زمینی‬
‫‪5501/5‬‬ ‫‪21/234‬‬ ‫‪1792‬‬ ‫‪38040‬‬ ‫گوجه‬
‫‪2649/6‬‬ ‫‪1/467‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪86/6‬‬
‫لوبیا‬
‫‪1788/7‬‬ ‫‪31/697‬‬ ‫‪4035‬‬ ‫‪127899‬‬
‫پیاز‬
‫‪3942/333‬‬ ‫‪10/145‬‬ ‫‪614‬‬ ‫‪6229/1‬‬
‫فلفل‬
‫‪6197/7‬‬ ‫‪16/967‬‬ ‫‪2505‬‬ ‫‪42504‬‬
‫خربزه‪،‬گرمک‬
‫‪11389/22‬‬ ‫‪19/184‬‬ ‫‪9117‬‬ ‫‪174902‬‬
‫‪21975‬‬ ‫‪6/245‬‬ ‫‪13208/4‬‬ ‫‪111953‬‬ ‫یونجه‬
‫‪15610/67‬‬ ‫‪26/156‬‬ ‫‪17926/4‬‬ ‫‪43250‬‬ ‫خرما‬
‫‪22305/67‬‬ ‫‪12/357‬‬ ‫‪791/5‬‬ ‫‪9781‬‬ ‫موز‬
‫انبه‬

‫کشت محصوالت زراعی و باغی استان میباشد‪.‬‬
‫بیشترین و کمترین مقدار تولید به ترتیب مربوط به‬
‫یونجه با تولید ‪ 174902‬تن معادل ‪ 24/9‬درصد از کل‬
‫تولیدات و لوبیا با تولید ‪ 86.6‬تن میباشد‪ .‬از بین‬
‫محصوالت عمده زراعی و باغی تولید شده در استان‪،‬‬
‫محصوالت سیب زمینی‪ ،‬پیاز و موز بیشترین میزان‬
‫عملکرد را داشتهاند و گندم ‪ ،‬جو و لوبیا کمترین میزان‬
‫عملکرد را به خود اختصاص دادهاند‪.‬‬
‫کل میزان سطح زیرکشت محصوالت عمده زراعی‬
‫و باغی استان ‪ 86394‬هکتار بوده است که به تفکیک‬
‫هر محصول در جدول (‪ )2‬ارائه شده است‪ .‬کمترین‬
‫میزان سطح زیرکشت مربوط به محصول لوبیا با ‪59‬‬
‫هکتار و بیشترین میزان سطح زیرکشت مربوط به‬
‫محصول گندم میباشد‪ .‬میزان سطح زیرکشت این‬
‫محصول در دورهی زمانی مورد بررسی ‪ 37250‬هکتار‬
‫بود که معادل با ‪ 43/11‬درصد از مجموع سطح زیر‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬ ‫‪144‬‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪1399‬‬

‫جدول (‪ )3‬بهرهبرداری از منابع آبزیر زمینی و‬ ‫جدول (‪ )2‬مجموع تولید‪ ،‬سطح زیر کشت‪ ،‬عملکرد‬
‫سطحی به تفکیک شهر ( واحد‪ :‬میلیون متر مکعب)‬ ‫محصوالت عمده زراعی و باغی استان به تفکیک شهر‬
‫برداشت از منابع آب زیر زمینی و سطحی‬ ‫شهرستان‬ ‫سطح زیر کشت (هکتار)‬ ‫تولید (تن)‬ ‫شهرستان‬
‫‪163/607‬‬ ‫ایرانشهر‬ ‫‪16092‬‬ ‫‪93303‬‬ ‫ایرانشهر‬
‫‪62/590‬‬ ‫چابهار‬ ‫‪6085‬‬ ‫‪121662‬‬ ‫چابهار‬
‫‪87/901‬‬ ‫خاش‬ ‫‪16565‬‬ ‫‪110874‬‬ ‫خاش‬
‫‪33/463‬‬ ‫زابل‬ ‫‪7775‬‬ ‫‪23826‬‬ ‫زابل‬
‫‪11/326‬‬ ‫زاهدان‬ ‫‪2242‬‬ ‫‪7682‬‬ ‫زاهدان‬
‫‪61/885‬‬ ‫زهک‬ ‫‪13343‬‬ ‫‪53880‬‬ ‫زهک‬
‫‪88/578‬‬ ‫سراوان‬ ‫‪5990‬‬ ‫‪49378‬‬ ‫سراوان‬
‫‪135/252‬‬ ‫سرباز‬ ‫‪8388‬‬ ‫‪135408‬‬ ‫سرباز‬
‫‪41/548‬‬ ‫میرجاوه‬ ‫‪5900‬‬ ‫‪65203‬‬ ‫میرجاوه‬
‫‪94/428‬‬ ‫نیکشهر‬ ‫‪4014‬‬ ‫‪40337‬‬ ‫نیکشهر‬
‫‪780/582‬‬ ‫مجموع‬ ‫‪86394‬‬ ‫‪701553‬‬ ‫مجموع‬

‫نتایج میزان برداشت از منابع آبی استان به تفکیک‬ ‫کل مقدار بهرهبرداری از منابع آبهای سطحی و‬
‫محصوالت زراعی و باغی عمده استان در جدول (‪)4‬‬ ‫زیرزمینی جهت تولید محصوالت کشاورزی در ‪ 10‬شهر‬
‫گزارش شده است‪ .‬بنابر نتایج ارائه شده‪ ،‬محصول خرما‬ ‫نمونه در استان سیستان و بلوچستان در دوره زمانی‬
‫با برداشت ‪ 49‬درصد از کل منابع آبی استان رقمی‬ ‫مورد بررسی‪ 780/582 ،‬میلیون متر مکعب برآورد شد‪.‬‬
‫معادل ‪ 383/440‬میلیون متر مکعب مصرف آب داشته‬ ‫مقدار بهرهبرداری از منابع آب سطحی و زیر زمینی‬
‫است و بیشترین میزان مصرف آب را به خود اختصاص‬ ‫استان به تفکیک شهر در جدول (‪ )3‬ارائه شده است‪ .‬بر‬
‫داده است‪ .‬پس از آن محصول گندم با برداشت‬ ‫اساس نتایج ارائه شده در این جدول‪ ،‬شهرستانهای‬
‫‪141/905‬میلیون متر مکعب معادل ‪ 15‬درصد و یونجه‬ ‫ایرانشهر با مصرف ‪ 163/607‬میلیون متر مکعب‪ ،‬سرباز‬
‫با برداشت ‪ 79/082‬میلیون متر مکعب معادل با ‪13‬‬ ‫‪ 88/578‬میلیون متر مکعب و نیکشهر ‪ 94/428‬میلیون‬
‫درصد از کل منابع آبی استان در رتبههای بعدی قرار‬ ‫متر مکعب‪ ،‬بیشترین میزان برداشت از منابع آبی استان‬
‫دارند‪ .‬کمترین میزان برداشت از منابع آبی مربوط به‬ ‫را به خود اختصاص دادهاند و در مجموع بیش از ‪50‬‬
‫محصول لوبیا است که کل میزان آب مصرف شده جهت‬ ‫درصد از برداشت منابع آبی استان به این سه شهر‬
‫تولید لوبیا در این استان به مقدار ‪ 0/161‬میلیون متر‬ ‫اختصاص دارد و شهر زاهدان کمترین میزان بهرهبرداری‬
‫مکعب معادل با ‪ 0/02‬از کل منابع آبی استان میباشد‬ ‫از منابع آبهای زیرزمینی و سطحی استان را به خود‬
‫که دلیل این موضوع میتوان به میزان کم تولید و سطح‬ ‫اختصاص داد‪ .‬از منابع آبی مهم شهرستان ایرانشهر ‪،‬‬
‫زیرکشت این محصول در سال زراعی ‪1395-1396‬‬ ‫روخانه بمپور میباشد که جهت آبیار مزارع کشاورزی‬
‫اشاره کرد‪.‬‬ ‫ایرانشهر استفاده میشود ولی دشت ایرانشهر از نظر‬
‫بهرهبرداری از منابع آبی جزء مناطق ممنوعه طبقهبندی‬
‫شده است‪ .‬از رودهای کاجو و سرباز و رودخانهی‬
‫باهوکالت جهت آبیاری مزارع سرباز و نیکشهر استفاده‬
‫شده است‪ .‬از منابع آبی زاهدان میتوان به دشت زاهدان‬
‫اشاره کرد که جزء دشتهای ممنوعه بحرانی میباشد‪.‬‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪145 1399‬‬

‫جدول (‪ )5‬میزان مصرف آب آبی و آب سبز محصوالت‬ ‫جدول (‪ )4‬بهرهبرداری از منابع آب به تفکیک محصول (‬
‫زراعی و باغی‬ ‫واحد‪ :‬میلیون متر مکعب)‬
‫ردپای آب‬ ‫ردپای آب‬ ‫مصرف آب‬ ‫مصرف آب‬ ‫محصول‬ ‫بهره برداری از منابع آب‬ ‫محصول‬
‫سبز‬ ‫آبی‬ ‫سبز‬ ‫آبی‬ ‫‪141/905‬‬ ‫گندم‬
‫‪m3/kg‬‬ ‫‪m3/kg‬‬ ‫‪m3/h‬‬ ‫‪m3/h‬‬ ‫‪27/706‬‬ ‫جو‬
‫‪0/198‬‬ ‫‪1/282‬‬ ‫‪568/6‬‬ ‫‪3110/8‬‬ ‫گندم‬ ‫‪16/548‬‬ ‫ذرت‬
‫‪0/412‬‬ ‫‪2/119‬‬ ‫‪605/7‬‬ ‫‪3021/7‬‬ ‫جو‬ ‫‪1/785‬‬ ‫سیب زمینی‬
‫‪0/122‬‬ ‫‪0/536‬‬ ‫‪647/16‬‬ ‫‪3071/1‬‬ ‫ذرت‬ ‫‪8/555‬‬ ‫گوجه‬
‫‪0/322‬‬ ‫‪0/118‬‬ ‫‪1021‬‬ ‫‪3606/3‬‬ ‫سیب زمینی‬ ‫‪0/162‬‬ ‫لوبیا‬
‫‪0/028‬‬ ‫‪0/250‬‬ ‫‪659/2‬‬ ‫‪4907/6‬‬ ‫گوجه‬ ‫‪63/239‬‬ ‫پیاز‬
‫‪0/239‬‬ ‫‪1/753‬‬ ‫‪399/6‬‬ ‫‪2322‬‬ ‫لوبیا‬ ‫‪2/558‬‬ ‫فلفل‬
‫‪0/023‬‬ ‫‪0/563‬‬ ‫‪742/9‬‬ ‫‪17116‬‬ ‫پیاز‬ ‫‪16/400‬‬ ‫خربزه‪،‬گرمک‬
‫‪0/074‬‬ ‫‪0/913‬‬ ‫‪540‬‬ ‫‪3485/5‬‬ ‫فلفل‬ ‫‪79/082‬‬ ‫یونجه‬
‫‪0/042‬‬ ‫‪0/336‬‬ ‫‪677/3‬‬ ‫‪5585/9‬‬ ‫خربزه‪ ،‬گرمک‬ ‫‪383/440‬‬ ‫خرما‬
‫‪0/026‬‬ ‫‪0/420‬‬ ‫‪730/5‬‬ ‫‪10746‬‬ ‫یونجه‬ ‫‪21/354‬‬ ‫موز‬
‫‪0/117‬‬ ‫‪3/986‬‬ ‫‪707/4‬‬ ‫‪21480/3‬‬ ‫خرما‬ ‫‪17/842‬‬ ‫انبه‬
‫‪0/045‬‬ ‫‪0/703‬‬ ‫‪900/6‬‬ ‫‪14869‬‬ ‫موز‬ ‫‪780/582‬‬ ‫مجموع‬
‫‪0/085‬‬ ‫‪1/921‬‬ ‫‪954‬‬ ‫‪21598/3‬‬ ‫انبه‬

‫نتایج ردپای مصرف آب محصوالت زراعی و باغی‬

‫تحت بررسی در منطقهی مورد مطالعه در جدول (‪)5‬‬
‫با توجه به نتایج ارائه شده آب مجازی که در جدول‬
‫گزارش شده است‪ .‬محصول خرما ( ‪ ،)3/98 m3/kg‬جو‬
‫(‪ )6‬گزارش شده‪ ،‬محصوالت خرما‪ ،‬گوجه‪ ،‬جو‪ ،‬گندم‪،‬‬
‫( ‪)2/11 m3/kg‬و انبه ( ‪ )1/11 m3/kg‬بیشترین میزان‬
‫لوبیا‪ ،‬انبه در رده محصوالت پر مصرف قرار میگیرند‪.‬‬
‫ردپای آب آبی و محصوالت جو ( ‪ )0/412 m3/kg‬و‬
‫محصول خرما به طور متوسط با مصرف آب واقعی‬
‫گندم ( ‪ )0/198 m3/kg‬بیشترین میزان ردپای آب سبز‬
‫‪ 4/067‬متر مکعب به ازای تولید هرکیلوگرم خرما‪،‬‬
‫را به خود اختصاص دادند‪ .‬رد پای آب نشان دهنده‬
‫بیشترین میزان مصرف آب واقعی را به خودش‬
‫میزان آب واقعی مصرف شده به ازای هر کیلوگرم‬
‫اختصاص داده است و سیب زمینی با مصرف ‪0/148‬‬
‫محصول تولیدی به تفکیک منابع آبی میباشد‪ .‬به طور‬
‫متر مکعب آب واقعی به ازای تولید هرکیلوگرم محصول‪،‬‬
‫متوسط محصول خرما در این استان حدود ‪ 4‬متر مکعب‬
‫کمترین میزان مصرف آب واقعی را داشته است که از‬
‫از منابع آب زیرزمینی و سطحی به ازای تولید هر‬
‫دالیل آن میتوان به عملکرد باالی این محصول در این‬
‫کیلوگرم خرما مصرف کرده است که به دلیل سطح‬
‫استان اشاره کرد و همچنین نتایج بهرهوری آب نشان‬
‫زیرکشت باال و عملکرد پایین این محصول میباشد‪.‬‬
‫میدهد که دو محصول گوجه فرنگی و سیب زمینی به‬
‫ترتیب با تولید ‪ 7/850‬و ‪ 7/344‬کیلوگرم به ازای‬
‫مصرف یک متر مکعب آب بیشترین میزان بهرهوری را‬
‫داشته است و در بین محصوالت تولیدی استان خرما‬
‫کمترین میزان بهرهوری مصرف آب را داشته است و‬
‫همچنین میانگین آب مجازی مصرف شده برای تولید‬
‫محصوالت عمده زراعی و باغی استان برای سال زراعی‬
‫‪( 1/437 ،1396-1395‬متر مکعب بر کیلوگرم) و‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬ ‫‪146‬‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪1399‬‬

‫گرفتن استان سیستان و بلوچستان در منطقهی خشک‬ ‫میانگین بهرهوری برای تولید محصوالت زراعی و باغی‬
‫اقلیمی است و این موضوع نشاندهندهی ظرفیت پایین‬ ‫‪ ( 2/317‬کیلوگرم بر متر مکعب) برآورد شده است‪.‬‬
‫این استان جهت استفاده از آب سبز در تولید محصوالت‬
‫کشاورزی است‪.‬‬
‫جدول (‪ )6‬میانگین آب مجازی و بهرهوری مصرف آب برای‬
‫بیشترین میزان بهرهبرداری از منابع آبی استان‬
‫محصوالت عمده زراعی و باغی استان‬
‫مربوط به شهرستان ایرانشهر با برداشت حدود ‪164‬‬
‫بهره وری مصرف آب‬ ‫آب مجازی‬ ‫محصول‬
‫میلیون مترمکعب میباشد و طبق محاسبات انجام شده‬ ‫(‪)kg/m3‬‬ ‫(‪)m3/kg‬‬
‫مشخص شده بیشترین میزان آب مصرف شده در این‬ ‫‪0/728‬‬ ‫‪1/473‬‬ ‫گندم‬
‫شهرستان مربوط به تولید محصول خرما و گندم است‬ ‫‪0/437‬‬ ‫‪2/488‬‬ ‫جو‬
‫به طوری که بیش از ‪ 85‬درصد از منابع آب این‬ ‫‪1/566‬‬ ‫‪0/653‬‬ ‫ذرت‬
‫‪7/344‬‬ ‫‪0/148‬‬ ‫سیب زمینی‬
‫شهرستان جهت تولید این دو محصول استفاده شده‬
‫‪7/850‬‬ ‫‪2/759‬‬ ‫گوجه‬
‫است در صورتی که از نظر بهرهبرداری از منابع آب‪،‬‬ ‫‪0/535‬‬ ‫‪1/985‬‬ ‫لوبیا‬
‫دشت ایرانشهر جزء منطقهی ممنوعه قرار گرفته است‪.‬‬ ‫‪1/785‬‬ ‫‪0/584‬‬ ‫پیاز‬
‫در بین محصوالت تولیدی استان در سال زراعی‬ ‫‪2/177‬‬ ‫‪0/979‬‬ ‫فلفل‬
‫مورد بررسی‪ ،‬محصول خرما با مصرف ‪383/440‬‬ ‫‪2/783‬‬ ‫‪0/373‬‬ ‫خربزه‪،‬گرمک‬
‫‪2/493‬‬ ‫‪0/444‬‬ ‫یونجه‬
‫میلیون متر مکعب بیشترین میزان مصرف آب را داشته‬
‫‪0/279‬‬ ‫‪4/067‬‬ ‫خرما‬
‫به طوری که ‪ 49‬درصد از کل برداشت منابع آبی استان‬ ‫‪1/635‬‬ ‫‪0/738‬‬ ‫موز‬
‫در دورهی زمانی مورد بررسی‪ ،‬جهت تولید خرما مصرف‬ ‫‪0/511‬‬ ‫‪1/985‬‬ ‫انبه‬
‫شده است‪ .‬بر اساس محاسبات انجام شده‪ ،‬میانگین‬
‫بهرهوری مصرف آب این محصول در بین محصوالت‬
‫تولیدی پایینترین مقدار بود‪ .‬به طوری که به ازای‬ ‫نتیجهگیری و پیشنهادات‬
‫مصرف هر متر مکعب آب تنها ‪ 0/279‬کیلوگرم محصول‬ ‫در این پژوهش‪ ،‬وضعیت تولید محصوالت‬
‫تولید شده یا از دیدگاه آب مجازی‪ ،‬جهت تولید یک‬ ‫کشاورزی استان سیستان و بلوچستان از دیدگاه آب‬
‫کیلوگرم خرما‪ 4/067 ،‬مترمکعب آب واقعی مصرف شده‬ ‫مجازی و بهرهوری مصرف آب کشاورزی با هدف‬
‫است‪ .‬اینها نشاندهندهی اتالف زیاد آب در آبیاری‬ ‫مدیریت منابع آب استان مورد ارزیابی قرار گرفت‪ .‬هدف‬
‫محصول خرما میباشد و ادامهی وضع موجود باعث‬ ‫اولیه این پژوهش‪ ،‬به دلیل اینکه بخش کشاورزی‬
‫فشار مضاعف بر منابع آبی استان میشود‪.‬‬ ‫بزرگترین مصرف کننده آب در استان است‪ ،‬محاسبهی‬
‫محاسبات مربوط به آب مجازی نشان داد که‬ ‫حجم آب واقعی مصرف شده جهت تولید محصوالت‬
‫محصول سیبزمینی کمترین میزان مربوط آب واقعی‬ ‫کشاورزی و ارائه یک تحلیل جامع از مقدار مصرف آب‬
‫مصرف شده را در ازاء تولید یک کیلوگرم محصول‬ ‫به تفکیک آب آبی و آب سبز بوده است‪ .‬در دورهی‬
‫داشته است‪ .‬همچنین باالترین بهرهوری مصرف آب‬ ‫زمانی مورد بررسی‪ ،‬کل برداشت از منابع آب استان‬
‫کشاورزی به گوجه فرنگی و سیب زمینی اختصاص‬ ‫جهت تولید محصوالت زراعی و باغی‪780582923 ،‬‬
‫یافت‪ .‬همچنین این دو محصول بیشترین عملکرد را در‬ ‫متر مکعب برآورد شد‪ .‬از این مقدار‪ 91/85 ،‬درصد‬
‫بین محصوالت تولیدی استان داشتند‪ .‬کمترین میزان‬ ‫مصرف کل آب آبی و تنها ‪ 8/15‬درصد استفاده از آب‬
‫ردپای آب محصوالت کشاورزی استان سیستان و‬ ‫سبز جهت آبیاری محصوالت بوده است که علت آن قرار‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬
‫سال یازدهم‪ .‬شماره چهل و یکم‪ .‬پاییز‪147 1399‬‬

‫به عنوان محصولی که پایینترین بهرهوری مصرف آب‬ ‫بلوچستان مربوط به محصول سیب زمینی و گوجه‬
‫و بیشترین میزان مصرف آب را در منطقه مورد مطالعه‬ ‫فرنگی بود‪ .‬بیشترین میزان ردپای آب مربوط به‬
‫دارد‪ ،‬اعزام کارشناسان بخش تحقیقات و آموزش‬ ‫محصول خرما و جو بود‪.‬‬
‫کشاورزی جهاد کشاورزی به نخلستانهای خرما جهت‬ ‫بر اساس نتایج بدست آمده از پژوهش‪ ،‬جهت‬
‫بررسی علل باال بودن هدر رفت آب‪ ،‬بررسی زیرساختها‬ ‫کاهش فشار بر منابع آبی استان‪ ،‬از سیاست واردات آب‬
‫و کانالهای آبیاری‪ ،‬همچنین استفاده از سیستمهای‬ ‫مجازی جهت وارد کردن محصوالت آببر به ویژه‬
‫آبیاری پیشرفته و افزایش دانش کشاورزان در خصوص‬ ‫محصول گندم به استان از سایر استانها جهت ذخیره‬
‫نیاز آبی گیاه پیشنهاد میشود‪.‬‬ ‫منابع آبی پیشنهاد میشود و همچنین الگوی کشت به‬
‫سمت تولید محصوالت با بهرهوری مصرف آب باال پیش‬
‫رود‪ .‬برای کاهش تلفات آبیاری در نخلستانهای خرما‬

‫منابع‬
‫آبابایی‪ ،‬ب‪ .‬رمضانی اعتدالی‪ ،‬ه‪ .)1395( .‬برآورد اجزاء ردپای آب در تولید محصول گندم در سطح کشور‪ .‬مجله‬
‫آب و خاک‪.1468-1458pp. .)6(29 .‬‬
‫پور جعفری نژاد‪ ،‬ا‪ .‬علی زاده‪ ،‬ا‪ .‬نشاط‪ ،‬ع‪ .)1392( .‬بررسی ردپای اکولوژیک آب و شاخص های آب مجازی در‬
‫محصوالت پسته و خرما در استان کرمان‪ .‬مهندسی آبیاری و آب ایران ‪ :‬پاییز ‪ . 1392‬دوره ‪ . 4‬شماره ‪; 13‬‬
‫خوش روش‪ ، .‬مجتبی‪ .‬نیکزاد طهرانی‪ .‬اسماعیل‪' .)1397( .‬ارزیابی سناریوهای مختلف مدیریت منابع آب دشت‬
‫تاالر با استفاده از مدلسازی آب زیرزمینی و سیستمهای یکپارچه منابع آب ‪',‬نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و‬
‫آب ایران‪, 9(1), pp. 94-108.‬‬
‫رمضانی اعتدالی‪ ،‬ه‪ .‬آبابایی‪ ،‬ب‪' .)1395( .‬برآورد اجزاء ردپای آب مجازی در تولید جو در مقیاس ملی و استانی ‪',‬‬
‫پژوهش آب در کشاورزی‪, 30.3(3), pp. 431-443. doi: 10.22092/jwra.2016.107161‬‬
‫ساالری‪ .‬س‪ .‬کاراندیش‪ .‬ف‪ .‬درزی نفت چالی‪ .‬ع‪' .)1393( .‬تحلیل مکانی و زمانی تغییرات آب مجازی گندم در‬
‫استان سیستان و بلوچستان ‪',‬نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران ‪5(2), pp. 81-94‬‬
‫سلطانی‪ ،‬ا‪ .‬میرلطیفی‪ ،‬س‪ .‬دهقانی‪ ،‬س‪ .)1( .‬برآورد تبخیر– تعرق مرجع با استفاده از داده های محدود هواشناسی‬
‫در شرایط اقلیمی مختلف ‪.‬آب و خاک‪, 26(1). https://doi.org/10.22067/jsw.v0i0.13637‬‬
‫سیدان‪ .‬سید محسن‪ .‬قدمی فیروزآبادی‪ .‬علی‪' .)1397( .‬برآورد مبادله آب مجازی محصوالت عمده زراعی (مطالعه‬
‫موردی استان همدان ‪)',‬نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‪, 9(1), pp. 109-118.‬‬
‫صافی‪ ،‬ر‪ .‬میرلطیفی‪ ،‬م‪ . )1395( .‬ارزیابی وضعیت کشت نیشکر در استان خوزستان از دیدگاه آب مجازی‪ .‬فصلنامه‬
‫علمی‪-‬پژوهشی مهندسی منابع آب‪.96-87pp. .)25(8 .‬‬
‫عربی یزدی‪ ،‬ا‪ .‬نیکنیا‪ ،‬ن‪ .‬مجیدی‪ ،‬ن‪ .‬امامی‪ ،‬ح‪' .)1393( .‬بررسی امنیت آبی در اقلیمهای خشک از دیدگاه‬
‫شاخص رد پای آب (مطالعه موردی ‪:‬استان خراسان جنوبی ‪)',‬نشریه آبیاری و زهکشی ایران‪., 8(4), pp. 735-746.‬‬
‫علیقلی نیا‪ ،‬ت‪ .‬رضایی‪ ،‬ح‪ .‬بهمنش‪ ،‬ج‪ .‬منتظری‪ ،‬م‪ .)1396( .‬مطالعه شاخص ردپای آب برای محصوالت غالب‬
‫مورد کشت در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و ارتباط آن با مدیریت آبیاری ‪',‬دانش آب و خاک‪, 27(4), pp. 37-48.‬‬

‫‪Allan, J. A. (1997). 'Virtual water': a long term solution for water short Middle Eastern‬‬
‫‪economies .?School of Oriental and African Studies, University of London London.‬‬
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬ 148
1399‫ پاییز‬.‫ شماره چهل و یکم‬.‫سال یازدهم‬

Allan, J. A. J. G. (1998). "Virtual water: A strategic resource global solutions to regional

deficits." 36(4): 545-546.
Allan, J. A. J. W. i. (2003). "Virtual water-the water, food, and trade nexus. Useful
concept or misleading metaphor?" 28(1): 106-113.
Allen, R., M. Smith, A. Perrier and L. S. J. I. b. Pereira (1994). "An update for the
definition of reference evapotranspiration." 43(2): 1-34.
Antonelli, M., S. Tamea and H. J. S. o .t. T. E. Yang (2017). "Intra-EU agricultural trade,
virtual water flows and policy implications." 587: 439-448.
Chouchane, H., M. S. Krol and A. Y. J. S. o. t. t. e. Hoekstra (2018). "Virtual water trade
patterns in relation to environmental and socioeconomic factors: A case study for Tunisia."
613: 287-297.
Fu, Y., J. Zhao, C. Wang, W. Peng, Q. Wang and C. J. A. W. M. Zhang (2018). "The
virtual Water flow of crops between intraregional and interregional in mainland China."
208: 204-213.
Ghalhari, G. F. and F. J. A. R. G. S. Bayranvand (2015). "Estimating of sesame crop
water requirement in Sabzevar climate." 6(21): 1-3.
Hoekstra, A. Y. (2013). The water footprint of modern consumer society, Routledge.
Hoekstra, A. Y. and P. Q. J. A. q. o. v. w. f. b. n. i. r. t. i. c. t. V. o. w. r. r. s. Hung (2002).
"Virtual water trade." 11: 166.
Hoekstra, A. Y. J. W. r. m. (2017). "Water footprint assessment: evolvement of a new
research field." 31(10): 3061-3081.
Lamastra, L., P. P. Miglietta, P. Toma, F. De Leo and S. J. S. o. t. T. E. Massari (2017).
"Virtual water trade of agri-food products: Evidence from italian-chinese relations." 599:
474-482.
Tian, X., J. Sarkis, Y. Geng, Y. Qian, C. Gao, R. Bleischwitz and Y. J. E. i. Xu (2018).
"Evolution of China's water footprint and virtual water trade: A global trade assessment."
121: 178-188.
Zhang, C. and L. D. J. E. E. Anadon (2014). "A multi-regional input–output analysis of
domestic virtual water trade and provincial water footprint in China." 100: 159-172.
Zhuo, L., M. M. Mekonnen and A. Y. J. E. i. Hoekstra (2016" .)Consumptive water
footprint and virtual water trade scenarios for China—With a focus on crop production,
consumption and trade." 94: 211-223.
 ‫نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران‬
149 1399‫ پاییز‬.‫ شماره چهل و یکم‬.‫سال یازدهم‬

Water Resource Management of the Agricultural Sector in Sistan and

Baluchestan Province: a Virtual Water Perspective
Mehran Hekmatnia1 Seyyed.Mehdi. Hosseini*2 Mehdi. Safdari3
Abstract
On average, 70 percent of globally exploited water is consumed to produce agricultural crop
products. An approach to water resource management in the agricultural sector is to determine
the actual amount of water that is consumed in the process of crop production. Virtual water is a
measure to estimate actual water use by different crops. In this respect, the actual water use of
main agricultural and horticultural crops was estimated by the CROPWAT model in Sistan and
Baluchestan Province in the 2016-2017 growing season. According to the results, total water
taken from the resources of the area of study was estimated at 780.582 million Cubic meter. Over
49 percent of total water use was related to date production. Average virtual water use for crop
production was found to be 1437 m3 ha-1. Tomato and potato had the highest water use
efficiencies of 7.850 and 7.344 kg m-3 water use, respectively.

Keywords: Virtual Water, Water Footprint, Crop Water Productivity, Blue Water,
Green Water

1
. Ph.D. Student of Agricultural Economic, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran.
2*
Corresponding Author, Assistant Professor of Agricultural Economic, University of Sistan and
Baluchestan, Zahedan, Iran. (shseyedmahdi46@gmail.com), Tell: 09374110572
3
Associate Professor of Natural Resources Economy, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan,
Iran.