MÜHENDİSLİK TEMEL

BİLİMLERİ BÖLÜMÜ

FİZİK I

uzem.subu.edu.tr
Bu kitabın; basım, yayın ve satış hakları Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi’ne aittir.
Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi’nin izni alınmaksızın kitabın tamamı veya bir
kısmı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz,
basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2023

The copyrights, publications and sales rights of this book belong to Sakarya University of
Applied Sciences. No part of this book may be reproduced, printed, or distributed in any form
or by any means, mechanical, electronic, photocopying, magnetic recording, or otherwise,
without the permission of Sakarya University of Applied Sciences.

Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi

Ortak Dersler Koordinatörlüğü

ISBN:

SAKARYA, 2023
 BÖLÜM 3. BİR BOYUTTA HAREKET

3.1. ORTALAMA HIZ

Bir parçacığın hareketi, uzaydaki konumu her an biliniyorsa tamamen bellidir. P

noktasından Q noktasına x ekseni boyunca hareket eden bir parçacığı göz önüne alalım

(Şekil 3.1). Bu çizime konum-zaman grafiği denir.

Q
xs

x

P
xi t

t
O ti ts

Şekil 3.1. x ekseni boyunca hareket eden bir parçacık konum-zaman grafiği. Δt = ts− ti aralığında
v ortalama hızı, P ve Q noktalarını birleştiren doğrunun eğimidir.

Parçacığın P noktasındaki konumu, herhangi bir ti anında xi ve Q noktasındaki konumu

ts anında xs olsun.

t = ts – ti zaman aralığında, parçacığın yer değiştirmesi x = xs − xi’dir.

Parçacığın ortalama hızı (v), onun x yer değiştirmesinin t zaman aralığına oranı

olarak tanımlanmaktadır.

1
 x x s  x i
v  (3.1)
t ts  ti

Buradan, ortalama hızın, uzunluk/zaman boyutunda olduğu ve SI birim sisteminde

biriminin m/s olduğu görülür. Ortalama hız, P ve Q noktaları arasında alınan yoldan

bağımsızdır. Parçacık belli bir noktadan harekete başlar ve herhangi bir yoldan aynı

noktaya dönerse, yer değiştirmesi sıfır olduğundan, bu hareket için ortalama hız sıfır

olur. Parçacığın koordinatı zamanla artarsa (xs > xi), x ve v pozitiftir. Bu, +x yönünde

bir hıza karşılık gelir. Eğer koordinat zamanla küçülürse (xs < xi), x ve v negatiftir.

Buda, −x yönünde bir hıza karşılık gelir.

Ortalama hız, Şekil 3.1’deki P ve Q noktaları arasındaki doğrunun eğimine eşittir. Bu

doğrunun eğimi x/t’dir.

3.2. ANİ HIZ

Herhangi bir anda veya konum-zaman grafiği üzerinde belli bir noktada bir parçacığın

hızına ani hız denir.

x
Q'
Q''
Q

P
xi t3
t2
t1
t
O ti

Şekil 3.2. x ekseni boyunca hareket eden bir parçacık için konum-zaman grafiği.

2
Şekil 3.2’deki konum-zaman grafiği üzerinde, P ve Q noktaları arasında hareket eden

bir parçacığı göz önüne alalım. Q noktası P noktasına yaklaştıkça, zaman aralıkları (t1,

t2, t3, ...) gittikçe küçülür. Her zaman aralığı için, ortalama hız şekildeki uygun

kesikli çizginin eğimidir. Q noktası P noktasına yaklaşırken, zaman aralığı sıfıra

yaklaşır. Aynı zamanda, kesikli çizginin eğimi, P noktasında eğriye teğet olan çizginin

eğimine yaklaşır. P noktasında eğriye teğet olan çizginin eğimi, ti zamanındaki ani hız

olarak tanımlanır. Yani, v ani hızı, t sıfıra yaklaşırken x/t oranının limit değerine

eşittir.

x dx
v  lim  (3.2)
t  t dt

Ani hız, pozitif, negatif veya sıfır olabilir. Konum-zaman grafiğinin eğimi, Şekil 3.3’te

P noktasındaki gibi, pozitif olduğu zaman v pozitif, R noktasındaki gibi negatif

olduğunda ise v negatiftir. Eğimin sıfır olduğu Q noktasında ani hız sıfırdır. Bir

parçacığın ani sürati, ani hız vektörünün büyüklüğü olarak tanımlanmaktadır. O halde

sürat asla negatif olamaz.

x
v=0

Q
v<0
R

v>0
P

t
O

Şekil 3.3. Konum-zaman grafiği. P noktasında teğetin eğimi pozitif, hız pozitiftir. Q noktasında hız sıfır
teğetin eğimi de sıfırdır. R noktasında ise hız negatif teğetin eğimi de negatiftir.

3
Örnek: Şekilde tanımlanan parçacığın ani hızını t = 1; 3; 4,5; 7,5 s zamanlarında

bulunuz.

Çözüm:

t=1s  υ = (10−0)/(2−0) = 5 m/s

t=3s  υ = (5−10)/(4−2) = −2,5 m/s

t = 4,5 s  υ = (5−5)/(5−4) = 0 m/s

t = 7,5 s  υ = (0−(−5))/(8−7) = 5 m/s

3.3. İVME

Bir parçacığın hızı zamanla değiştiğinde, parçacığın ivmelenmekte olduğu söylenir.

Şekil 3.4’teki gibi, x ekseni boyunca hareket eden bir parçacığın ti zamanında bir vi

hızına ve ts zamanında bir vs hızına sahip olduğunu kabul edelim.

Şekil 3.4. Bir doğru boyunca hareket eden bir parçacık için hız-zaman grafiği. P ve Q noktalarını
birleştiren doğrunun eğimi Δt = ts−ti zaman aralığındaki ortalama ivme olarak tanımlanır.

Parçacığın t = ts− ti zaman aralığındaki ortalama ivmesi v/t oranı olarak tanımlanır.

Burada v = vs− vi, bu zaman aralığında hızdaki değişmedir:

4
 vs  vi Δv
a  (3.3)
ts  ti Δt

İvme L/T2 boyutlarına sahip olan vektörel bir niceliktir. İvmenin SI’daki birimi

m/s2’dir. Ani ivme, ortalama ivmenin t sıfıra yaklaşırken limiti olarak tanımlanır. Şekil

3.4’te, Q noktasının P noktasına gittikçe yaklaştırıldığını ve t sıfıra yaklaşırken v/t

oranının limitini alırsak ani ivmeyi elde ederiz:

Δv dv
a  lim  (3.4)
t 0 Δt dt

Yani ani ivme, tanıma göre hız-zaman grafiğinin eğimi olup, hızın zamana göre türevine

eşittir. a pozitif ise, ivme pozitif x yönünde, negatif ise negatif x yönündedir.

v = dx/dt olduğundan, ivme

dv d  dx  d 2 x
a    (3.5)
dt dt  dt  dt 2

şeklinde yazılabilir. Yani ivme, koordinatın zamana göre ikinci türevine eşittir.

Örnek:

Bir parçacık x = 2 + 3t −t2 denklemime göre x ekseni boyunca hareket etmekte olup, x,

m ve t, s cinsindendir. t = 3 s’de,

a) parçacığın konumu

b) hızını,

c) ivmesini bulunuz.

5
Çözüm:

a) x = 2 + 3t − t2 , t=3s  x = 2 + 3.(3) −32  x = 2 m

b) x = 2 + 3t − t2

v = dx/dt = 3 − 2t , t = 3 s  v = 3 – 2.(3)  v = − 3 m/s

c) v = 3 −2t

a = dv/dt = −2 , t=3s  a = −2 m/s2

3.4. BİR BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET

Bir boyutlu hareketin en genel ve basit tipi, ivmenin sabit veya düzgün olduğu

durumdur. İvme sabit oluğunda, ortalama ivme ani ivmeye eşittir. Bu tür harekette hız,

hareketin başından sonuna kadar aynı oranda artar veya azalır. O halde,

vs  v i
a a
ts  ti

olur.

ti = 0 ve ts = t alalım. Aynı zamanda, t = 0’daki ilk hız vi = v0 ve herhangi bir t

zamanındaki hız vs = v olsun. O halde ivmeyi

v  v0
a
t 0

v = v0 + at (sabit a için) (3.6)

olarak ifade edebiliriz. Bu tür bir hareket için hızın zamana göre grafiği Şekil 3.5a’da

gösterilmektedir.

6
 v a

eğim = a eğim = 0
at a
v a
v0
v0
t t
O O

(a) (b)

Şekil 3.5. a) Sabit a ivmesiyle x ekseni boyunca hareket eden bir parçacığın hız-zaman grafiği. b) Sabit a
ivmesiyle x ekseni boyunca hareket bir parçacığın ivme-zaman grafiği.

Şekil 3.5b’de ivmenin zamana göre grafiği, ivme sabit olduğundan sıfır eğimli bir

doğrudur. İvme negatif olsaydı (parçacık yavaşlamaktadır) Şekil 3.5a’daki eğrinin eğimi

negatif olacaktı.

(3.6) eşitliğine göre, hız zamanla doğrusal olarak değiştiğinden, herhangi bir zaman

aralığındaki ortalama hız, v0 ilk hızı ile v son hızının aritmetik ortalaması olarak ifade

edilebilir:

v0  v
vort  (sabit a için) (3.7)
2

(3.1) ve (3.7) eşitliklerini kullanarak, yer değiştirmeyi zamanın fonksiyonu olarak elde

edebiliriz. İlk konumu xi = x0 ve ilk anı ti = 0 seçelim.

v v
x  vort t   0  t  0
 2 

1
x  x0  (v  v0 )t (sabit a için) (3.8)
2

7
elde ederiz. v = v0 + at eşitliğini bu denklemde yerine yazarsak

1
x  v0t  at 2 (sabit a için) (3.9)
2

olur. Eğer, v = v0 + at eşitliğinden elde ettiğimiz t değerini, (3.8) denkleminde yerine

yazarsak, zamanı içermeyen bir ifade elde edebiliriz.

v  v0 
 v  v0  t   v  v0  
1 1
x  x0  
2 2  a 

 v 2  v02 
x  x0   
 2a 

v 2  v02  2a  x  x0  (sabit a için) (3.10)

a pozitif kabul edilerek, sabit ivmeli bir hareketin konum-zaman grafiği Şekil 3.6’da

gösterilmektedir. t = 0’da bu eğriye çizilen teğetin eğimi v0 ilk hızına eşittir. Herhangi

bir t zamanındaki teğetin eğimi de o andaki hıza eşit olur.

eğim = v
x0
eğim = v0
t
O t

Şekil 3.6. Sabit a ivmesiyle x ekseni boyunca hareket eden bir parçacığın konum-zaman grafiği.

İvmenin sıfır olduğu durumda hareketin hızı ve yer değiştirmesi

8
 a = 0 iken v  v0

x  x0  vt

olur. Yani ivme sıfır olduğu zaman hız sabittir ve yer değiştirme zamanla lineer olarak

değişir.

Örnek: Bir sürücü 40 m/s hızla giderken fren yaparak 5 s’de duruyor.

a) Hareketlinin ivmesini,

b) İlk 2 s’de aldığı yolu,

c) 3. saniye sonundaki hızı

d) 3. saniyede aldığı yolu bulunuz.

Çözüm:

a) v0  40 m/s , v  0 , t  5s

v  v0  at  0  40  a.5  a  8 m/s 2

1
b) x  v0t  at 2
2

1
x  40.2  8.22  64 m
2

c) v  v0  at

v  40  8.3  16 m/s

d) t  2s  x  64 m

1
t  3s  x  40.3  8.32  84 m  x  20 m olur.
2

9
Örnek: Aralarındaki uzaklık 100 m olan iki noktadan 2 araba aynı anda birbirlerine

doğru yola çıkıyorlar. 1. Araba harekete 4 m/s hızla başlıyor ve 1 m/s2 ivmeyle

hızlanıyor. 2. araba karşı yönden 6 m/s hızıyla çıkıyor ve 3 m/s2 ivmesiyle hızlanıyor.

a) Bir koordinat sistemi seçerek 1. ve 2. arabanın konumlarını ve hızlarını veren

denklemleri yazınız?

b) Arabalar ne zaman karşılaşır?

c) Karşılaştıkları yerin orijinden uzaklığı nedir?

d) Karşılaştıkları anda her birinin hızı nedir?

Çözüm:

a) Orijini 1. arabanın başladığı yerde ve pozitif yönü 2. arabaya doğru seçelim. Buna

göre 1. arabanın hareket denklemi soruda verilenlere göre yazabiliriz,

v1  v1o  a1t  4  t

1 1
x1  x1o  v1ot  a1t 2  0  4t  t 2
2 2

İkinci araba 100 m öteden başlar ve hızı eksi yöndedir. Ayrıca eski yönde hızlandığı

için ivmesi de eksi işaretlidir. 2. arabanın hareket denklemi şu şekilde olur,

v2  v2 o  a2t  6  3t

1 1
x2  x2o  v2ot  a2t 2  100  6t  3t 2
2 2

10
b) Arabalar karşılaşma anında aynı konumda bulunurlar.

x1  x2

Bu eşitlik aynı mesafeleri aldıkları anlamına gelmez. İki aracın orijinden olan

uzaklıklarının aynı olduğu anlamına gelir.

1 1
4t  t 2  100  6t  3t 2
2 2

t 2  5t  50  0

(t  10)(t  5)  0

Buradan t =−10 ve t = 5 bulunur. Zaman negatif olamayacağı için t = 5 s çözüm olur.

c) Karşılaştıkları yerin konumu x1 ya da x2 ifadelerinden herhangi birinde t = 5s

yazarak bulunabilir.

1 1
x1  4t  t 2  4.5  52  32,5 m  x2
2 2

d) v1 ve v2 ifadelerinde t = 5 s yazılırsa;

v1  4  t  4  5  9 m/s
v2  6  3t  6  3.5  21m/s

Örnek: Bir elektronun ilk hızı –2.105 m/s ve ivmesi ise 4,2.1014 m/s2’dir.

a) Elektron durmadan önce ne kadar yol alır?

b) Elektronun 5,0 cm’lik yerdeğiştirmeye uğraması için geçen zaman nedir?

11
Çözüm:

a) Elektron durduğundan dolayı υ = 0’dır. O halde

v02
v 2  v02  2ax  v02  2ax  x  
2a

x  
 2 10 
5 2

 x  4, 76 105 m
2  4, 2 10 14

1
b) x  0t  at 2
2

5 102  2 105 t 
1
2
 4, 2 1014 t 2 

2,11014 t 2  2 105 t  5 102  0

  b2  4ac  4 1010  4  2,11014  5 102   42, 04 1012

  6, 48 106

b   0, 2 106  6, 48 106
t1,2   t1,2 
 
2a 4, 2 1014

t1  1,59 108 s ve t2  1,50 108 s 

8
Zaman negatif olmayacağı için t  1,59 10 s olur.

Örnek: Bir av köpeği gördüğü tilkiyi yakalamak istiyor. Her ikisi de aynı anda ve aynı

yönde koşuyorlar. Belli bir mesafe arkada bulunan köpek 3 m/s2, tilki ise 2 m/s2 lik

ivme ile hızlanıyorlar. Tilki 400 m yol aldıktan sonra yakalanıyor.

a) Köpeğin tilkiyi yakalaması için geçen zamanı,

b) Harekete başladıklarında köpek tilkiden ne kadar geridedir?

c) Köpek tilkiyi yakaladığında hızları nedir?

12
Çözüm:

a) x  400 m , aT  2 m/s 2

1 2 1
x aT t  400  2.t 2  t  20 s
2 2

1
b) xK  aK t 2
2

1
xK  3.202  600 m
2

Yakalama anına kadar köpek 600 m, tilki 400 m yol almıştır. O halde başlangıçta

aralarındaki mesafe:

x  600  400  200 m

c) vK  aK t  3.(20)  60 m/s

vT  aT t  2.(20)  40 m/s

Örnek: Özel bir jet için bir pist tasarlanacağını düşünün. Havalanmadan önceki

hızlanma süresince 4 m/s2 lik sabit ivmeyle hızlanmakta ve 85 m/s hıza ulaştığında

havalanmaktadır. Pilotun havalanmaktan vazgeçmesi durumunda ise uçak 5 m/s2 lik

sabit bir ivmeyle yavaşlamaktadır. Pilotun uçuş hızına ulaştığı anda bile güvenli olarak

havalanmasından vazgeçebilecek pist uzunluğunu bulunuz.

Çözüm: Jetin havalanma hızına ulaşana kadar ve bu hızdan durana kadar alacağı yol

bulunarak pistin ne kadar uzunlukta olacağına karar verebiliriz.

13
a  4 m/s 2 (hızlanırken) a  5 m/s 2 (yavaşlarken)

v0  0 v0  85 m/s

v  85 m/s v0

v  v0  at v  v0  at
85  0  4t 0  85  5t
t  21, 25 s t  17s
1 1
x  v0t  at 2 x  v0t  at 2
2 2
1 1
x  0.t  4.  21, 25  x  85.17  5. 17 
2 2

2 2
x  903,125 m x  722,5 m

Toplam yol :  x  903,125  722,5  1625, 625 m

Örnek: Bir otomobil ve bir tren 25 m/s hızla paralel yollar boyunca beraber

gitmektedirler. Otomobil kırmızı ışık nedeniyle –2,5 m/s2’lik düzgün bir ivmenin etkisi

altında kalır ve durur. Otomobil 45 s harketsiz kalır. Sonra 2,5 m/s2’lik bir ivme ile 25

m/s’lik hıza ulaşır. Trenin hızının 25 m/s’de kaldığını kabul ederek, otomobil 25 m/s’lik

hıza ulaştığı zaman trenin ne kadar gerisindedir?

Çözüm:

Arabanın durana kadar alacağı yol ve geçen zaman

v2  v02  2ax v  v0  at

0   25  2  2,5  x 0  25  2,5t

2

625  5x  x  125 m 25 = 2,5t  t  10 s

14
Arabanın durduktan 25 m/s hıza ulaşıncaya kadar alacağı yol ve geçen zaman

v2  v02  2ax v  v0  at

 25  0  2  2,5 x 25  0  2,5t

2

625  5x  x  125 m 25  2,5t  t  10 s

Arabanın aldığı toplam yol = 125 m + 125 m = 250 m

Geçen zaman: t= 10 s + 45 s + 10 s = 65 s

Trenin alacağı yol: xt = υtt = 25.(65) =1625 m

O halde tren ile araba araındaki mesafe = 1625 m – 250 m =1375 m

Örnek: Bir motosikletli 18 m/s’lik hızla giderken, 38 m ilerisinde bir geyik görür.

a) Aracın maksimum ivmesi –4,5 m/s2 ise, motosikletin geyiğe çarpmaması için

mümkün olan t reaksiyon süresi nedir?

b) Bu reaksiyon süresi 0,3 s ise geyiğe vurduğu zaman hızı ne kadardır?

Çözüm:

a) Motosikletin geyiğe çarpmaması için υ = 0 olmalıdır. O halde

v2  v02  2ax1

v02  2ax1

324
182  2(4,5)x1  x1   36 m
9

x  x1  38  36  2 m

2 m’lik bir mesafede yavaşlamaya başlamalıdır. O halde

15
 x  vt  2  18t  t  0,11s

b) t = 0,3 s  x  vt  18.(0,3)  5,4 m

mesafede yavaşlamaya başlamalıdır.

38 − 5,4 = 32,6 m

v2  v02  2ax  v 2  182  2  4,5  32, 6  v  5,53 m/s

Örnek: Bir koşucu 100 m’yi 10,3 s’de tamamlamıştır. Diğer bir koşucu 10,8 s’lik bir

zamanda ikinci gelmiştir. Koşucuların bütün mesafeyi ortalama skaler hızlarıyla

aldıklarını kabul ederek, kazanan koşucu bitiş çizgisine vardığı zaman iki koşucu

arasındaki uzaklığı hesaplayınız.

Çözüm:

x  v1t1
100 m

100  10,3v1  v1  9,71 m/s x

x  v2 t 2

100  10,8v2  v2  9, 26 m/s

10,3 s’de ikinci koşucunun bulunduğu yer:

x2  v2t

x2  9, 26.(10,3)  x2  95,37 m

O halde 10,3 s’de iki koşucu arasındaki fark: 100 – 95,37 = 4,63 m

16
Örnek: Bir motosikletli bir doğru yol boyunca 15 m/s’lik sabit bir hızla gitmektedir.

Motosikletli, bir polis memurunu geçer geçmez, polis 2 m/s2’lik ivmeyle harekete geçer.

Bu sabit ivme değerini koruyarak:

a) Polis memurunun motosikletliye yetişmesi için geçecek zamanı hesaplayınız.

b) Polis memurunun hızını bulunz.

c) Motosikletliyi geçerken toplam yerdeğiştirmeyi bulunuz.

Çözüm:

a) Motosikletlinin alacağı yol

υm=15 m/s
xm  vt
ap=2 m/s2
xm  15t

Polisin alacağı yol

x p  v0t 
2
 at 
1 2

xp 
2
 2t 
1 2

Birbirine eşitlendikleri zaman

15t  t 2  t  15s

b) v  v0  at

v  0  2.(15)  v  30 m/s

c) x p  v0t 
2
 at 
1 2

xp  0 
1
2
 2.(15)2   x p  225 m

17
Örnek: Bir 100 m yarışında, Melek ve Jale, her ikisi 10,2 s koşarak aynı anda bitiş

çizgisini geçerler. Düzgün şekilde hızlanarak yarışın geri kalan kısmında koştukları

maksimum hıza Melek 2 s’de ve Jale 3 s’de ulaşmaktadır.

a) Her bir kısa mesafe yarışçısının ivmesi nedir?

b) Melek ve Jale’nin maksimum hızları nedir?

c) Hangi koşucu 6 s işaretinde ne kadar öndedir?

Çözüm: t=0 10,2

t1 10,2−t1
x 100−x
M=2s J=3s

100 m
 v  v0  vt
a) x   t  x  2 (sabit ivmeli hareket)
 2 

100 – x  v 10, 2  t 
(sabit hızlı hareket)
x  100  v 10, 2  t 

x’ler birbirine eşitlenirse;

vt
 100  v 10, 2  t  olur. Eşitlikte v  at1 yazıldığında;
2

at 2
 100  at 10, 2  t   at 2  200  2at 10, 2  t  
2

200
at 2  2at 10, 2  t   200  a (t  20, 4t  2t )  200  a 
2 2

20, 4t  t 2

olur. İvmeyi veren genel ifade elde edildiğine göre t değerleri yerine yazılarak Melek ve

Jale’nin ivmelerini bulabiliriz.

18
 200
aM   5, 43 m/s2
20, 4.(2)  2 2

200
aJ   3,84m/s2
20, 4.(3)  32

b) v  at

vM  5, 43.(2)  10,86 m/s

vJ  3,84.(3)  11,52 m/s

c) Jale ilk 3s de, Melek ise ilk 2s de ivmeli hareket yapar. Diğer kısımlarsa ise sabit hızlı

hareket yaparlar.

1
x  v(6  t )  at 2
2

Burada ilk terim sabit hızlı hareket için ikinci terim sabit ivmeli hareket için alınan yolu

verir.

1
xM  10,86.(6  2)  .(5, 43  .22  54,3 m
2

1
xJ  11,52.(6  3)  .(3,84).32  51,8 m
2

Aralarındaki mesafe: x  xM  xJ  54,3  51,8  2,5 m (Melek daha öndedir).

Örnek: Bir banliyö treni, bir t1 süresinde hızlanıyor (a1 = 0,1 m/s2); bir t2 süresince

frenleri kullanarak negatif bir ivmenin (a2 = −0,5 m/s2) etkisinde kalıyor. Böylece iki

istasyon arasındaki t zamanını minimuma indirebilmektedir. İstasyonlar birbirlerinden

sadece 1 km uzakta olduklarından tren asla maksimum hızına ulaşmamaktadır.

Minimum t seyahat süresini ve t1 süresini bulunuz.

19
Çözüm: t=0 a1=0,1 m/s2 a2=-0,5 m/s2 t

t1 t2

1000 m

1
a) x1 = υ0t1 + a1t12
2

1
x2 = υ1t2 + a2t22
2

1
x1 = 0,1t12  x1 = 0,05t12
2

1
x2 = υ1t2 + (−0,5)t22  x2 = υ1t2−0,25t22
2

x1 + x2 = 1000 = 0,05t12 + υ1t2−0,25t22

υ1 = a1t1 = −a2t2

υ1 = 0,1t1 = 0,5t2  t2 = (0,1/0,5)t1  t2 = 0,2t1

1000 = 0,05t12 + 0,02t12 − 0,01t12

1000 = 0,06t12

t1 = 129,1 s

t2 = 0,2t1 =(0,2).129,1  t2 = 25,82 s

t = t1 + t2 = 129,1 + 25,82

t = 154,92 s

20
3.5. SERBEST DÜŞEN CİSİMLER

Serbest düşen bir cisim, onun ilk hareketine bakılmaksızın, yerçekiminin etkisi altında

serbestçe hareket eden herhangi bir cisimdir.

Yukarı (veya aşağı) fırlatılan bir cisim, durgun halden itibaren serbest bırakılan

bir cisim ile aynı ivmenin etkisi altında kalır. Cisimler serbest düşme halinde

iken, yerçekiminden ileri gelen ivmeye eşit, aşağı doğru bir ivmeye sahip

olacaklardır.

Hava direncini ihmal eder ve yerçekimi ivmesinin yükseklikle değişmediğini kabul

edersek, serbest düşen bir cismin hareketi, sabit ivme altındaki bir-boyutlu harekete

özdeştir. O nedenle, sabit ivme için olan kinematik eşitliklerimizi bu harekete

uygulayabiliriz. Düşey doğrultuyu y ekseni olarak alacağız ve yukarı yöne pozitif

diyeceğiz. Bu nedenle, pozitif y yukarı doğru olduğundan, ivme negatiftir (aşağı doğru)

ve a = −g ile verilir. Burada g, yerin merkezine doğru yönelmiş olan, yerçekiminden

ileri gelen ivmeyi gösteren semboldür. Yerin yüzeyinde, g’nin büyüklüğü yaklaşık

olarak 9,80 m/s2’dir. O halde, serbest düşen bir cismin kinematik eşitlikleri aşağıdaki

gibi olur:

v = v0 − gt (3.11)

1
y − y0 =  v  v0  t (3.12)
2

1 2
y − y0 = v0t  gt (3.13)
2

v2 = v02 − 2g(y −y0) (3.14)

21
Orijinden yukarıya doğru bir v 0 hızıyla düşey olarak fırlatılan bir parçacığın hareketini

göz önüne alalım. Bu halde, v 0 pozitif ve y0 = 0’dır. Zamanın fonksiyonu olarak, yer

değiştirme ve hızın grafikleri Şekil 3.7’de verilmektedir.

a) b)

Şekil 3.7. Serbest düşen bir parçacık için (a) yer değiştirmenin zamana göre ve (b) hızın zamana göre

grafikleri.

Hız başlangıçta pozitiftir, fakat zamanla azalır ve yolun tepesinde sıfır olur. v = v 0−gt

eşitliğinden hızın sıfır olduğu anı t1 = v 0/g olarak buluruz. Bu eşitlik ile (3.13)

denklemini kullanarak, çıkılabilen maksimum yükseklik bulunur.

v0 1 v02 v02 1 v02

ymax  v0  g  
g 2 g2 g 2 g

1 v02
ymax  (3.15)
2 g

22
Örnek: Yüksekliği 46 m olan bir binanın tepesindesiniz ve arkadaşınız binaya doğru

1,20 m/s hızla yürümektedir. Yukarıdan aşağıya attığınız topu arkadaşınızın başına

atmak istiyorsunuz. Arkadaşınızın boyu 1,80m olduğuna göre, arkadaşınız binadan ne

kadar uzakta iken topu serbest düşmeye bırakırsanız top arkadaşınızın başına isabet

eder?

Çözüm:

y  46 1,8  44, 2m

1 2 1
y gt  44, 2  .(9,8)t 2  t  3s
2 2

x  vt  x  (1, 20).3  3,6 m olarak bulunur.

Örnek: Bir taş 5 m yükseklikten bir göle ilk hızsız bırakılıyor. Taş 5 s sonra gölün

dibine ulaşıyor. Taşın gölün yüzeyine değdiği andaki hızının gölün dibine kadar

değişmediğini varsayarak

a) Gölün derinliğini hesaplayınız.

b) Taş gölün derinliği kadar olan boş bir kuyuya bırakılsaydı, taş bırakıldıktan kaç

saniye sonra kuyunun dibine ulaşırdı?

Çözüm:

a) Önce taşın suya ne zaman değeceğini ve bu anda hızının ne olacağını bulalım.

1 2 1
y gt  5  10t 2  t  1s olur.
2 2

Taş 1s sonra gölün yüzeyine çarpar ve bu andaki hızı

23
v  gt  10.(1)  10 m/s

Taş gölün dibine 5 s de ulaştığına göre su içerisinde 4 s boyunca sabit hızla hareket

eder. O halde gölün derinliği;

h  vt  10.(4)  40 m bulunur.

b) Eğer taş 40m derinliğindeki boş bir kuyuya düşmüş olsaydı düşme zamanı;

y  h  5  40  5  45 m

1 2
y gt
2

1
45  10t 2  t  3 s bulunur.
2

Örnek: Bir taş durduğu yerden bir kuyunun içine düşer.

a) Suya çarpma sesi, 2,4 s sonra işitilirse, su, kuyunun ağzından ne kadar

aşağıda bulunur? Sesin havadaki hızı 336 m/s’dir. y

b) Sesin yol alma zamanı ihmal edilirse, kuyunun derinliği hesaplandığı

zaman yüzde kaç hata yapılır?

Çözüm:

1 2
a) y1 = υ0t1 + gt1 (taşın aldığı yol), y2 = υt2 (sesin aldığı yol)
2

1
y1 = 0. t1 + 9,8t12 y2 = 336t2
2

y1 = 4,9t12

24
Taş ve sesin aldıkları yol aynı olduğundan

y1= y2

olur. Taş suya çarpana kadar geçen süre ve çarpmadan sonra çıkan sesin ulaşması için

geçen toplam süre 2,4 s’dir.

t1 + t2 = 2,4 s  t1 = 2,4− t2

y1= y2

336t2 = 4,9t12

336t2 = 4,9(2,4 – t2)2

4,9t22 – 359,5t2 + 28,22 = 0

b 
t1,2 =
2a

t2 = 359,5  [(−359,5)2 – 4(4,9)(28,22)]1/2 / (9,8)

t2 = 0,0786 s

y = 336t2

y = (336).(0,0786)  y = 26,4 m

b) Sesin yol alma zamanı ihmal edilirse taşın düştüğü süre 2,4 s olur.

y = 4,9t2

y = 4,9.(2,4)2  y = 28,22 m

Kuyu derinliği 28,22 m olarak ölçülür. Gerçek kuyu derinliği ile kıyaslanırsa;

28, 22  26, 4
100  6,89
26, 4

25
Dolayısıyla sesin aldığı yol ihmal edildiğinde kuyunun derinliğini % 6,89 hatalı

buluruz.

Örnek: Bir top yerden 12 m/s hızla yukarı doğru atıldığı anda, 32 m yükseklikteki bir

binanın çatısından ikinci bir top 4 m/s hızla aşağı yönlü atılıyor.

a) Aynı koordinat sistemi içinde kalarak, her iki topun hareket denklemini yazınız.

b) İki top ne zaman çarpışır?

c) Hangi yükseklikte çarpışırlar?

d) Çarpıştıkları anda topların hızı nedir?

Çözüm:

a) Orijini yerde ve pozitif yönü yukarı doğru seçersek,

1. topun ilk konumu y1o  0 ve v1o  12 m/s olur.

2. topun ilk konumu y2 o  32 m ve v2 o  4 m/s olur.

1 2
y  yo  vot  gt ifadesi kullanılarak
2

1. top için  y1  0  12t  5t 2 ve v1  12  10t

2. top için  y2  32  4t  5t 2 ve v2  4  10t

b) İki top çarpıştıkları anda y konumları aynı olur.

y1  y2

12t  5t 2  32  4t  5t 2  16t  32  t  2 s

c) t = 2 s değeri y1 ya da y2 de yerine yazılarak çarpışma yüksekliğini bulabiliriz.

26
 y1  12t  5t 2  12.(2)  5.(2) 2  4 m

d) t = 2 s değeri v1 ya da v2 de yerine yazılarak çarpışma anındaki hızları bulabiliriz.

v1  12  10t  12  10.(2)  8 m/s

v2  4  10t  4  10.(2)  24m/s

Çarpışma anında 1. topun hızının negatif olması topun maksimum yüksekliğe ulaşıp

geri dönerek aşağı yönde hareket ettiğini söyler.

Örnek: Bir tane top bir binaın tepesinden yukarıya doğru atılıyor. İkinci bir top ise 2 s

sonra aynı noktadan serbest bırakılıyor.

a) Binanın yüksekliği 60 m olduğuna göre topların aynı anda yere düşmesi için birinci

topun hızı ne olmalıdır?

b) Eğer birinci topun hızı 13 m/s ise ve her iki top aynı anda yere düşüyorsa binanın

yüksekliği ne kadardır?

Çözüm:

1 2
a) 2.top için: y  gt2
2

1
60  (9,8)t2 2
2

t2  3, 49 s

t1  t2  2  5, 49 s

1 2
1.top için: y  v0t1  gt1
2

27
 1
60  v0 (5, 49)  (9,8)(5, 49) 2  v0  15,97 m/s
2

1 2 2h 2h
b) y  gt2  t2  ve t1  t2  2   2 olur.
2 g g

1 2
y  v0t1  gt1
2
2
 2h  1  2h 
 h  v0   2  g   2
 g  2  g 

2h 2h
h  2v0  v0  2g  h  2g
g g

2h
0  2(v0  g )  (v0  2 g )
g

2h
2(v0  g )  (2 g  v0 )
g

2h
2(13  9,8)  (2(9,8)  13)  h  4,60 m bulunur.
9,8

Örnek: Bir sıcak hava balonu 5 m/s’lik bir hızla düşey olarak yukarı doğru yol

olmaktadır. Yerden 21 m yukarıda olduğu zaman, balondan aşağıya bir paket bırakılır.

a) Paket havada ne kadar süre kalır?

b) Yere düşmeden hemen önce paketin hızı nedir?

c) Balonun 5 m/s’lik hız ile alçalması durumunda a) ve b) şıklarını tekrar cevaplayınız.

Çözüm:

υ=5 m/s
28

y = 21 m
 1 2
a) y = υ0t + at
2

−21 = 5t – 4,9t2

4,9t2 –5t –21 = 0

= b2 − 4ac

= 25−(4).(4,9).(−21) = 436,6   = 20,9

b 
t1,2 =
2a

t1,2 = [5  20,9/ 9,8  t = 2,643 s

b) υ = υ0 + at  υ = υ0 − gt

υ = 5−(9,8).(2,643)  υ = −20,9 m/s

c) υ0 = −5 m/s

1 2
y = υ0t + at
2

−21 = −5t – 4,9t2

4,9t2 + 5t – 21 = 0

= b2 −4ac

= 25 – (4).(4,9).(−21) = 436,6   = 20,9

b 
t1,2 =
2a

t1,2 = [-5  20,9/ 9,8  t = 1,622 s

υ = υ0+at  υ = υ0 −gt

υ = −5 – (9,8).(1,622)  υ = −20,9 m/s

29
Örnek: Sürtünmesi önemsiz bir ortamda 20 m/s sabit hızla alçalmakta olan bir

balondan bir cisim balona göre 5m/s lik hızla aşağı doğru atılıyor. Cisim 3s sonra yere

düştüğüne göre bu anda balonun yüksekliği ne kadardır.

Çözüm:

Cismin yere göre hızı

v  20  5  25 m/s

1 2
y  v0t  gt
2

1
y  25.3  10.32  120 m (cismin atıldığı anda balonun yüksekliği)
2

3 s de balonun alacağı yol:

y '  vt  20.3  60 m

y  120  60  60 m (cisim yere düştüğünde balonun yüksekliği)

Örnek: Bir taş, yüksek bir uçurumun tepesinden durgun halden düşmektedir. İkinci bir

taş 2 s sonra 30 m/s’lik bir ilk hızla aynı yükseklikten aşağı doğru fırlatılmaktadır. Her

iki taş yere aynı anda çarparlarsa, uçurumun yüksekliği nedir?

Çözüm:

υ01 = 0 m/s, υ02 = 30 m/s , t1 = 2+t2

1 2 1
y = υ01t1 + gt1 ve y = υ02t2 + gt22
2 2

30
İki denklemin eşitliğinden

1 1
g(2 + t2)2 = υ02t2 + (gt22)
2 2

1 1
g(4 + 4t2 + t22) = υ02t2+ (gt22)
2 2

2g + 2gt2 = υ02t2

t2 = 2g / (υ02 − 2g)

t2 = 2.(9,8) /(30 − 2.(9,8))  t2 = 1,88 s

t1 = 2 + 1,88 = 3,88 s

1 1
y= (gt12) = (9,8.(3,88)2)  y = 73,77 m
2 2

Örnek: Düşmekte olan bir cisim yere çarpmadan hemen önce son 30 m’yi gitmek için

1,5 s’ye gerek duymaktadır. Cisim yerden ne kadar yükseklikten düşmektedir.

Çözüm:

1
y= (υ1 + υ2)t  υ1 + υ2 = 2y/t  υ1 = 2y/t − υ2
2

ymax
υ1 30 m
υ2 = υ1 + gt
t =1,5s
y 1
υ2 = (2y/t − υ2) + gt  2υ2 = 2y/t + gt  υ2 = + gt
t 2

υ2 = 30/(1,05) + (9,8).(1,5/2)  υ2 = 27,35 m/s υ2

υ22 = υ 02 + 2gy  ymax = υ22 / 2g

ymax = (27,35)2 / (2.9,8)  ymax = 38,16 m

31
3.6. KONUM VE HIZ DENKLEMLERİNİN İNTEGRASYON İLE BULUNMASI

Bir doğru boyunca hareket eden bir parçacığın konumunu zamanın fonksiyonu olarak

biliyorsak türevini alarak hızını bulabiliriz. Bu işlemin tersi de mümkündür. Yani

parçacığın hızını zamanın fonksiyonu olarak biliyorsak, konumunu da elde edebiliriz.

Bunun için ise integral alma işlemi (türevin tersi) uygulanmalıdır. Parçacığın hızını

veren ifadenin

dx
v
dt

olduğunu biliyoruz. Bu eşitlikten konumu veren ifadeyi yani x’i bulmak için;

x t
dx  vdt   dx   vdt
x0 t0

t
x  x0   vdt
t0
t
x  x0   vdt (3.16)
t0

eşitlikleri kullanılabilir. Benzer şekilde ivme denkleminden hız denklemini de aynı

şekilde elde edebiliriz. Parçacığın ivmesini veren ifade

dv
a
dt

olarak daha önceden verilmişti. Bu eşitlikten hızı bulmak için yine integral alma işlemi

uygulanmalıdır.

32
 v t
dv  adt   dv   adt
v0 t0

t
v1  v0   adt
t0
t
v  v0   vdt (3.17)
t0

olarak elde edilir.

Örnek: m kütleli bir parçacık a  2t  3 ivmesine sahiptir. Parçacık t = 0 anında x0  0

noktasında durmakta ise parçacığın herhangi bir t anında konumunu bulunuz (Burada t

zamandır).

Çözüm:

a  a  2t  3
dv
a  v   adt    2t  3dt  t 2  3t  C
dt
 x   vdt    t 2  3t dt  t 3  t 2  Ct  D
dx 1 3
v
dt 3 2

t  0, x0  0 ve v0  0

1 3
x  t3  t 2
3 2

Örnek: Bir motosikletin ivmesi ax (t )  At  Bt ifadesiyle veriliyor. A  1,5 m/s3 ve

2

B  0,120 m/s 4 ’dür. Motosiklet t = 0 anında başlama noktasında ve durgundur.

a) Hız ve konumu zamanın fonksiyonları olarak bulunuz?

b) Motosikletin ulaşacağı maksimum hızı bulunuz?

33
Çözüm:

a) ax  At  Bt 2

v  v0   adt x  x0   vdt

 1,5 2 0,120 3 
t t
v  v0    At  Bt  dt
2
x  x0    v0  t  t  dt
0 
0
2 3

A 2 B 3 A 3 B 4
v  v0  t  t x  x0  v0t  t  t
2 3 6 12
1,5 2 0,120 3 1,5 3 0,120 4
v  v0  t  t x  x0  v0t  t  t
2 3 6 12

t  0, x0  0 ve v0  0

1,5 2 0,120 3 1,5 3 0,120 4

v t  t x t  t
2 3 6 12

dv
b) Maksimum hıza  0 da ulaşır.
dt
d  1,5 2 0,120 3 
 t  t 0
dt  2 3 
1,5
1,5t  0,12t 2  0  t1  0 ve t2   12,5 s
0,12
v  0,75t 2  0,040t 3
v  0,75 12,5   0,040 12,5   39,1m/s
2 3

*************************************************************************************************************
KAYNAKLAR
[1] R. A. Serway, “Fen ve Mühendislik için Fizik (Cilt 1)”, Çeviri Editörü: Kemal Çolakoğlu (5.
Baskından çeviri), Palme Yayıncılık, 2016.
[2] B. Karaoğlu, “Üniversiteler için Fizik”, (3. Baskı), Seçkin Yayıncılık, 2015.
[3] H. D. Young, R. A. Freedman, “Üniversite Fiziği (Cilt 1)”, (12. Baskı), Çeviri Editörü: Hilmi
Ünlü, Pearson Education Yayıncılık Ltd. Şti. 2009.

34