Zobowiazania - Czesc Ogolna Wydanie 15

Seria Podręczniki Prawnicze jest to kanon klasyki akademickiej
literatury prawniczej. Stanowi źródło wiedzy niezbędnej każdemu Zbigniew Radwański

studentowi prawa. Tytuły z tej serii opracowane są przez autorytety
Adam Olejniczak
Radwański
Olejniczak
prawnicze i polecane przez większość wykładowców.
Grykiel
Podręcznik „Zobowiązania – część ogólna” obejmuje tematykę uregulo-
waną przede wszystkim w art. 353–534 KC. Jarosław Grykiel
W 15. wydaniu podręcznika uaktualniono stan prawny, ze szczególnym
uwzględnieniem rozszerzenia ochrony wynikającej z przepisów o wyzy-
Zobowiązania
Zobowiązania – część ogólna

sku oraz wprowadzenia możliwości zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz
najbliższych członków rodziny poszkodowanego także w razie ciężkiego
– część ogólna
i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.
Prof. dr Zbigniew Radwański (1924–2012) – był profesorem zwyczaj-
nym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, członkiem rzeczy-
wistym PAN, w latach 1996–2010 przewodniczącym Komisji Kodyfikacyjnej
Prawa Cywilnego, współtwórcą i naczelnym redaktorem Systemu Prawa
Prywatnego. Wybitny znawca przedmiotu, uczony o ogromnym dorobku
15. wydanie
naukowym i autorytet w dziedzinie prawa prywatnego.
Prof. dr hab. Adam Olejniczak – profesor Uniwersytetu im. Adama Mic-
kiewicza w Poznaniu oraz Uczelni Łazarskiego w Warszawie, autor licznych
publikacji z zakresu prawa cywilnego, wybitny znawca przedmiotu.
Dr. hab. Jarosław Grykiel, prof. UAM – Prodziekan do spraw studenc-
kich i jakości kształcenia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, autor
licznych publikacji z zakresu prawa cywilnego i handlowego.
15. wydanie
ISBN: 978-83-8291-351-4
ksiegarnia.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
tel.: 22 311 22 22
cena: 69,00 zł
66524117380436
66524117380436
zakupiono w sklepie: C.H.Beck
identyfikator transakcji: C327169
e-mail nabywcy: prawo.kul2@gmail.com
znak wodny:
66524117380436
66
PODRĘCZNIKI PRAWNICZE
Z. Radwański/A. Olejniczak/J. Grykiel • Zobowiązania – część ogólna
66524117380436
66
W sprzedaży:
E. Gniewek, P. Machnikowski (red.)

ZARYS PRAWA CYWILNEGO, wyd. 3
Studia Prawnicze
Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska
ZOBOWIĄZANIA – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA, wyd. 13
Podręczniki Prawnicze
A. Kawałko, H. Witczak
PRAWO CYWILNE – CZĘŚĆ OGÓLNA, wyd. 6
Skrypty Becka
KODEKS CYWILNY, wyd. 48

Twoje Prawo
66524117380436
66
† Zbigniew Radwański
profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Adam Olejniczak
profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
oraz Uczelni Łazarskiego w Warszawie
Jarosław Grykiel
dr hab., profesor uczelni w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Zobowiązania
15. wydanie
rozszerzone i zaktualizowane
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2022
66524117380436
66
Wydawca: Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej
© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: Marta Świerk

Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa
ISBN 978-83-8291-351-4
ISBN e-book 978-83-8291-352-1
66524117380436
66
Przedmowa do piętnastego wydania
Podręcznik ten zawiera wykład części ogólnej prawa zobowiązań w zakresie wska-
zanym w art. 353–534 Kodeksu cywilnego. Części szczegółowej prawa zobowiązań
poświęcony jest odrębny podręcznik Z. Radwańskiego i J. Panowicz-Lipskiej, Zobowią-
zania – część szczegółowa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2022.
Podobnie jak jej poprzednie wydania książka ta ma służyć studentom wydziałów
prawa. Jednak wiele objaśnień, zwłaszcza dotyczących nowych albo niedawno istotnie
zmienionych przepisów, może zainteresować także dojrzałych prawników.
Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręcznika. Nie
unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania teoretyczne ujęto
syntetycznie ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały – zwłaszcza w judykaturze – walor
dominujący. Wykład opatrzono informacjami dotyczącymi literatury i orzecznictwa.
W niniejszym wydaniu uwzględniono zmieniony w ciągu ostatnich dwóch lat
stan prawny, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów dwóch ustaw zmieniających
Kodeks cywilny. Ustawa z 2.12.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy
– Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2021 r.
poz. 2459) rozszerzyła ochronę wynikającą z przepisów o wyzysku. Natomiast ustawa
z 24.6.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2021 r. poz. 1509) wprowa-
dziła możliwość zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz najbliższych członków rodziny
poszkodowanego także w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania
rozstroju zdrowia. Zwrócono uwagę także na aktualne orzecznictwo, zwłaszcza Sądu
Najwyższego.
Piętnaste wydanie podręcznika ma nowego współautora – Jarosława Grykiela.
Podstawę do przygotowania niniejszego wydania podręcznika stanowiły jego dotych-
czasowe cztery wydania, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego, oraz dziesięć wydań
autorstwa Zbigniewa Radwańskiego i Adama Olejniczaka. Zachowano dotychczasową
sekwencję i metodę wykładu, dostosowaną do podręcznika części ogólnej prawa cywil-
nego – Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, C.H. Beck, Warsza-
wa 2021.
Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do lipca 2022 r.
Poznań, sierpień 2022 r. Adam Olejniczak, Jarosław Grykiel
66524117380436
66
66524117380436
66
Spis treści
Przedmowa do piętnastego wydania ....................................................................... V

Wykaz skrótów . ....................................................................................................... XXI
Wykaz literatury ....................................................................................................... XXV
Rozdział I. Wiadomości wstępne . ........................................................................ 1

§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym . ..... 1
I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym .......... 1
1. Dział prawa cywilnego ................................................................ 1
2. Inne działy .................................................................................... 2
II. Źródła prawa zobowiązań . ............................................................... 3
1. Prawo stanowione ........................................................................ 3
2. Prawo zwyczajowe i zwyczaj ...................................................... 5
3. Prawo intertemporalne ................................................................. 6
III. Struktura prawa zobowiązań ............................................................ 7
1. Część ogólna i szczegółowa ........................................................ 7
2. Zróżnicowania podmiotowe ......................................................... 8
IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań .................................. 10
1. Przed kodyfikacją ......................................................................... 10
2. Przed reformą Kodeksu ............................................................... 10
3. Po reformie Kodeksu ................................................................... 11
§ 2. Zobowiązanie ............................................................................................. 11
I. Pojęcie ............................................................................................... 11
1. Elementy........................................................................................ 11
2. Stosunek prawny typu względnego ............................................. 12
3. Treść . ............................................................................................ 13
4. Dług .............................................................................................. 15
5. Rozszerzona skuteczność ............................................................. 17
6. Jedność stosunku zobowiązaniowego . ........................................ 19
II. Dług i odpowiedzialność .................................................................. 19
1. Pojęcie .......................................................................................... 19
2. Odpowiedzialność osobista .......................................................... 21
3. Zobowiązania niezupełne.............................................................. 22
4. Ograniczona odpowiedzialność osobista ..................................... 23
5. Odpowiedzialność rzeczowa ........................................................ 24
66524117380436
66
VIII Spis treści
III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego . ......................................... 25
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 25
2. Czynności prawne ........................................................................ 25
3. Akty administracyjne ................................................................... 26
4. Konstytutywne orzeczenia sądów................................................. 27
5. Inne zdarzenia .............................................................................. 28
§ 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika ........................ 28
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 29
II. Przesłanki ochrony............................................................................. 30
1. Chroniona wierzytelność . ............................................................ 30
2. Czynność prawna dłużnika .......................................................... 31
3. Pokrzywdzenie wierzyciela........................................................... 32
4. Korzyść osoby trzeciej.................................................................. 34
III. Zaskarżenie czynności i jego skutki ................................................ 35
1. Zaskarżenie czynności................................................................... 35
2. Orzeczenie względnej bezskuteczności ....................................... 37
IV. Zbliżone instytucje............................................................................. 39
Rozdział II. Świadczenie ....................................................................................... 41

§ 4. Uwagi ogólne . ........................................................................................... 41
I. Pojęcie ............................................................................................... 41
1. Przedmiot a treść świadczenia...................................................... 41
2. Kwalifikacja prawna świadczenia................................................. 42
II. Uwagi ogólne o treści świadczenia . ................................................ 43
1. Działanie i zaniechanie ................................................................ 43
2. Sposób ustalenia świadczenia....................................................... 43
3. Możliwość wykonania świadczenia . ........................................... 44
4. Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach
starannego działania ..................................................................... 45
§ 5. Rodzaje świadczeń .................................................................................... 46
I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem
przemiennym ..................................................................................... 46
1. Zobowiązanie przemienne . .......................................................... 46
2. Upoważnienie przemienne ........................................................... 48
II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne ................................ 49
1. Łączenie świadczeń....................................................................... 49
2. Świadczenia uboczne ................................................................... 49
III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe . ................................ 50
1. Świadczenia jednorazowe ............................................................ 50
2. Świadczenia okresowe ................................................................. 50
3. Świadczenia ciągłe ....................................................................... 51
IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne ............................................. 53
66524117380436
66
Spis treści IX
V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone
co do gatunku ................................................................................... 54
VI. Zwrot nakładów i wydatków............................................................. 55
§ 6. Świadczenia pieniężne i odsetki ............................................................... 56
I. Pieniądz ............................................................................................. 57
1. Pojęcie .......................................................................................... 57
2. Funkcje ......................................................................................... 57
3. System pieniężny........................................................................... 57
II. Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego...................... 59
1. Pojęcie .......................................................................................... 59
2. Walutowość . ................................................................................. 60
3. Zapłata gotówką ........................................................................... 62
4. Zapłata bezgotówkowa.................................................................. 62
5. Elektroniczna postać zapłaty ....................................................... 64
III. Nominalizm........................................................................................ 65
1. Pojęcie .......................................................................................... 65
2. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym . ............................. 66
IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne . ................................................... 66
1. Pojęcie i funkcja . ......................................................................... 66
2. Zakres zastosowania . ................................................................... 67
V. Waloryzacja umowna ........................................................................ 69
1. Pojęcie .......................................................................................... 69
2. Miernik wartości .......................................................................... 69
VI. Waloryzacja sądowa . ........................................................................ 70
1. Pojęcie .......................................................................................... 70
2. Przesłanki . .................................................................................... 70
3. Zakres kompetencji sądu ............................................................. 73
VII. Odsetki................................................................................................ 75
1. Pojęcie i funkcja............................................................................ 75
2. Źródła obowiązku świadczenia odsetek ...................................... 76
3. Wysokość odsetek ........................................................................ 78
4. Zakaz anatocyzmu......................................................................... 80
5. Terminy płatności.......................................................................... 81
6. Przedawnienie................................................................................ 81
§ 7. Naprawienie szkody .................................................................................. 83
I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki ...................... 85
II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności ................................................ 86
1. Zasady odpowiedzialności ........................................................... 86
2. Rodzaje odpowiedzialności . ........................................................ 88
III. Związek przyczynowy ...................................................................... 90
1. Pojęcie .......................................................................................... 90
2. Cecha normalności ....................................................................... 91
3. Wyjątki . ........................................................................................ 94
66524117380436
66
X Spis treści
IV. Szkoda ............................................................................................... 95
1. Pojęcie .......................................................................................... 95
2. Rodzaje szkody majątkowej ........................................................ 97
3. Zaliczenie uzyskanych korzyści .................................................. 99
4. Ujemny interes umowny .............................................................. 100
5. Ciężar dowodu . ............................................................................ 101
V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody ........................... 102
1. Funkcje odszkodowania ............................................................... 102
2. Przyczynienie się poszkodowanego . ........................................... 103
3. Inne ograniczenia obowiązku naprawienia szkody . ................... 105
4. Sposób naprawienia szkody ......................................................... 106
5. Sposób ustalenia wysokości odszkodowania .............................. 108
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników . .............................................. 111

§ 8. Zobowiązania solidarne . ........................................................................... 111
I. Solidarność dłużników (bierna) . ...................................................... 112
1. Pojęcie............................................................................................ 112
2. Źródła . .......................................................................................... 112
3. Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela .......................... 113
4. Roszczenia regresowe .................................................................. 115
II. Solidarność wierzycieli (czynna) ..................................................... 116
2. Reżim prawny .............................................................................. 116
III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych ...................................... 117
IV. Solidarność niewłaściwa.................................................................... 118
§ 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne . .................................................. 119
I. Zobowiązania niepodzielne .............................................................. 119
1. Pojęcie .......................................................................................... 119
2. Wielość dłużników ....................................................................... 119
3. Wielość wierzycieli ...................................................................... 120
II. Zobowiązania podzielne ................................................................... 120
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe ................................................................. 122

§ 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych ........................................ 122
I. Uwagi wstępne................................................................................... 122
1. Pojęcie .......................................................................................... 122
2. Regulacja prawna ......................................................................... 123
3. Transformacja koncepcji umowy.................................................. 123
4. Umowy adhezyjne . ...................................................................... 124
II. Umowy wzajemne ............................................................................ 125
1. Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące ................. 125
2. Pojęcie umowy wzajemnej .......................................................... 125
66524117380436
66
Spis treści XI
4. Konsekwencje................................................................................ 129
III. Umowy realne ................................................................................... 129
IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne ...................................................... 130
V. Umowy losowe ................................................................................. 131
§ 11. Treść umów zobowiązaniowych ............................................................... 131
I. Swoboda umów . ............................................................................... 132
1. Pojęcie .......................................................................................... 132
2. Zakres swobody umów ................................................................ 133
3. Granice wyznaczone przez ustawę .............................................. 135
4. Granice wyznaczone przez zasady współżycia społecznego . .... 136
5. Granice wyznaczone przez naturę zobowiązania . ...................... 137
6. Skutki przekroczenia granic . ....................................................... 139
II. Pierwotna niemożliwość świadczenia .............................................. 140
III. Wyzysk .............................................................................................. 141
1. Przesłanki . .................................................................................... 141
2. Skutki prawne . ............................................................................. 142
3. Kwalifikacja prawna . ................................................................... 142
IV. Ograniczenia dotyczące przewłaszczenia na zabezpieczenie........... 142
§ 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem
umowy ....................................................................................................... 144
I. Wprowadzenie . ................................................................................. 145
II. Culpa in contrahendo ....................................................................... 145
III. Umowa przedwstępna........................................................................ 147
1. Pojęcie i cel................................................................................... 147
2. Przesłanka ważności...................................................................... 150
3. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej....................................... 151
4. Skutki niezawarcia umowy przyrzeczonej .................................. 152
5. Przedawnienie . ............................................................................. 153
IV. Ograniczenia swobody zawierania umów . ...................................... 153
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 153
2. Ograniczenia doboru kontrahenta................................................. 154
3. Obowiązek kontraktowania . ........................................................ 155
4. Zezwolenia administracyjne . ....................................................... 156
5. Tryb zawierania umowy . ............................................................. 156
§ 13. Wzorce umów............................................................................................. 157
I. Uwagi wstępne................................................................................... 158
1. Geneza i funkcja społeczna ......................................................... 158
2. Reakcja prawna ............................................................................ 159
II. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy . ................................... 160
1. Wzorzec umowy . ......................................................................... 160
2. Charakter prawny wzorca ............................................................ 161
III. Informacja o wzorcu przesłanką mocy wiążącej wzorca . .............. 164
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 164
66524117380436
66
XII Spis treści
2. Doręczenie wzorca ....................................................................... 164
3. Inne sposoby informowania o wzorcu ........................................ 164
4. Przejrzystość (transparentność) wzorca........................................ 165
IV. Wzorzec a umowa ............................................................................ 166
1. Pierwszeństwo umowy ................................................................. 166
2. Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego
o charakterze ciągłym .................................................................. 167
3. Konflikt wzorców.......................................................................... 168
§ 14. Umowy konsumenckie .............................................................................. 168
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 169
1. Pojęcie .......................................................................................... 169
2. Zasady . ......................................................................................... 170
3. Regulacja prawna ......................................................................... 171
II. Niedozwolone postanowienia umowne............................................. 171
1. Uwagi ogólne ............................................................................... 171
2. Zakres stosowania ........................................................................ 172
3. Ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia ............................. 174
4. Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną . ........................... 174
5. Katalog klauzul z art. 3853 KC ................................................... 176
6. Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną.................................... 177
7. Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego......................... 177
8. Kontrola abstrakcyjna .................................................................. 178
III. Reżim prawny określony ustawą o ochronie praw konsumenta .... 180
IV. Ogólne obowiązki przedsiębiorcy w umowach zawieranych
z konsumentem ................................................................................. 183
V. Ochrona konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem
przedsiębiorstwa oraz w umowach zawieranych na odległość........ 184
1. Zakres zastosowania ustawy......................................................... 184
2. Obowiązek informacyjny w umowach zawieranych poza
lokalem przedsiębiorstwa oraz w umowach zawieranych
na odległość................................................................................... 186
3. Prawo odstąpienia od umowy....................................................... 188
4. Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość.... 193
§ 15. Umowy odnoszące się do osób trzecich .................................................. 195
I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej................................ 196
1. Pojęcie .......................................................................................... 196
2. Skutki............................................................................................. 198
3. Zastosowanie ................................................................................ 198
II. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią ..................................... 199
1. Pojęcie .......................................................................................... 199
2. Odpowiedzialność gwaranta ........................................................ 201
3. Zastosowanie ................................................................................ 201
III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku
świadczenia ....................................................................................... 202
66524117380436
66
Spis treści XIII
Rozdział V. Czyny niedozwolone . ........................................................................ 204
§ 16. Uwagi wprowadzające . ............................................................................. 204
I. Pojęcie ............................................................................................... 204
II. Systematyka ...................................................................................... 206
III. Funkcja .............................................................................................. 206
§ 17. Odpowiedzialność za własne czyny ......................................................... 207
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 208
II. Bezprawność ..................................................................................... 209
1. Pojęcie .......................................................................................... 209
2. Wyłączenia . .................................................................................. 210
III. Wina .................................................................................................. 212
1. Pojęcie .......................................................................................... 212
2. Kwalifikacje psychiczne . ............................................................. 213
3. Rodzaje i mierniki winy .............................................................. 215
IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność ..................................... 216
1. Podżeganie i pomocnictwo .......................................................... 216
2. Skorzystanie ze szkody ................................................................ 217
V. Ciężar dowodu .................................................................................. 218
1. Reguła ogólna . ............................................................................. 218
2. Wina anonimowa . ........................................................................ 218
§ 18. Odpowiedzialność za cudze czyny ........................................................... 219
I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru ...................... 220
1. Uwagi wprowadzające ................................................................. 220
2. Odpowiedzialność sprawującego nadzór ..................................... 221
3. Odpowiedzialność sprawcy . ........................................................ 222
II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności
innej osobie ....................................................................................... 223
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 223
2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego
wykonawcę ................................................................................... 223
3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego ... 224
§ 19. Odpowiedzialność organów władzy publicznej ....................................... 226
I. Uwagi wprowadzające ...................................................................... 228
II. Podmioty ........................................................................................... 229
1. Podmioty odpowiedzialne ............................................................ 229
2. Poszkodowany .............................................................................. 230
III. Przesłanki odpowiedzialności ........................................................... 231
1. Czyn niedozwolony . .................................................................... 231
2. Szkoda i związek przyczynowy . ................................................. 235
IV. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem albo
niewydaniem aktu normatywnego, orzeczenia lub decyzji . ........... 236
1. Uwagi ogólne ............................................................................... 236
66524117380436
66
XIV Spis treści
2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu
normatywnego .............................................................................. 236
3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem
orzeczenia lub decyzji . ................................................................ 239
4. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem
orzeczenia lub decyzji . ................................................................ 243
5. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu
normatywnego .............................................................................. 244
V. Naprawienie szkody na zasadach słuszności ................................... 246
VI. Uregulowania odrębne ...................................................................... 247
§ 20. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy . ................................................ 249
I. Odpowiedzialność za zwierzęta ....................................................... 249
1. Podmiot i przesłanki .................................................................... 249
2. Zasady odpowiedzialności ........................................................... 251
3. Samopomoc .................................................................................. 251
II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie
przedmiotu . ....................................................................................... 252
2. Zasada odpowiedzialności . .......................................................... 252
III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się
jej części . .......................................................................................... 253
§ 21. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody .............................. 255
I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka . .............. 256
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 256
2. Prowadzący przedsiębiorstwo ...................................................... 256
3. Posiadacz mechanicznego środka komunikacji . ......................... 258
II. Przesłanki odpowiedzialności............................................................ 259
1. Prowadzącego przedsiębiorstwo .................................................. 259
2. Posiadacza mechanicznego środka komunikacji . ....................... 260
3. Uchylenie zasady ryzyka ............................................................. 261
III. Okoliczności egzoneracyjne ............................................................. 263
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 263
2. Siła wyższa ................................................................................... 263
3. Wina poszkodowanego . ............................................................... 263
4. Wina osoby trzeciej . .................................................................... 264
IV. Poszkodowany.................................................................................... 265
1. Reguła ogólna . ............................................................................. 265
2. Regulacja szczególna ................................................................... 266
3. Ubezpieczenia komunikacyjne . ................................................... 266
§ 22. Zapobieganie szkodzie .............................................................................. 267
I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie ................................................... 268
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 268
66524117380436
66
Spis treści XV
2. Przesłanki . .................................................................................... 268
3. Roszczenia .................................................................................... 268
II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym
i we wspólnym interesie.................................................................... 269
§ 23. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów
niedozwolonych ......................................................................................... 270
I. Miarkowanie odszkodowania ........................................................... 272
II. Współodpowiedzialność kilku osób ................................................. 273
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 273
2. Przesłanki współodpowiedzialności . ........................................... 273
3. Roszczenia regresowe .................................................................. 274
III. Szkoda na osobie .............................................................................. 275
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 275
2. Majątkowa szkoda na osobie . ..................................................... 277
IV. Krzywda ............................................................................................ 283
1. Uwagi ogólne ............................................................................... 283
2. Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne ...................... 284
3. Relacje art. 445 do art. 448 KC .................................................. 288
4. Zadośćuczynienie na podstawie art. 446 § 4 oraz art. 4462 KC... 291
5. Dziedziczenie i zbywanie roszczeń ............................................. 294
6. Regulacje pozakodeksowe ........................................................... 295
V. Szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka . ................... 295
1. Odpowiedzialność na podstawie art. 4461 KC . .......................... 295
2. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym
urodzeniem ................................................................................... 296
§ 24. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych . .............................. 298
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 298
II. Szczególny reżim przedawnienia ..................................................... 299
§ 25. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny... 302
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 303
1. Rozwój szczególnej regulacji prawnej ........................................ 303
2. Usytuowanie przepisów ............................................................... 303
3. Relacje do innych uregulowań .................................................... 304
II. Produkt niebezpieczny ...................................................................... 305
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 305
2. Produkt . ........................................................................................ 305
3. Produkt niebezpieczny ................................................................. 305
III. Podmioty ........................................................................................... 307
1. Podmiot odpowiedzialny . ............................................................ 307
2. Podmiot uprawniony .................................................................... 308
IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń ................ 308
2. Szkoda i związek przyczynowy . ................................................. 309
66524117380436
66
XVI Spis treści
3. Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego ........................... 309
4. Zbieg odpowiedzialności . ............................................................ 310
V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych ............................... 310
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie . .......................................................... 311

§ 26. Istotne cechy i przesłanki . ........................................................................ 311
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 311
1. Pojęcie i funkcja bezpodstawnego wzbogacenia ........................ 311
2. Regulacja nienależnego świadczenia ........................................... 312
II. Przesłanki .......................................................................................... 312
1. Wzbogacenie . ............................................................................... 312
2. Zubożenie ..................................................................................... 313
3. Związek między wzbogaceniem a zubożeniem .......................... 313
4. Bezpodstawność wzbogacenia ..................................................... 314
III. Nienależne świadczenie .................................................................... 314
1. Brak zobowiązania ....................................................................... 315
2. Odpadnięcie podstawy prawnej ................................................... 315
3. Nieosiągnięcie celu świadczenia ................................................. 316
4. Nieważność czynności prawnej ................................................... 316
§ 27. Roszczenie o wydanie wzbogacenia . ....................................................... 317
I. Zasady ogólne ................................................................................... 317
1. Przedmiot ...................................................................................... 317
2. Podmioty zobowiązane ................................................................ 319
3. Przedawnienie . ............................................................................. 319
II. Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi ........................................... 320
1. Świadomość braku zobowiązania ................................................ 320
2. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego . .... 321
3. Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu
z gier i zakładów . ........................................................................ 321
4. Spełnienie niewymagalnego świadczenia . .................................. 322
III. Przepadek świadczenia ..................................................................... 322
1. Uwagi wstępne ............................................................................. 322
2. Czyn zabroniony .......................................................................... 323
3. Cel niegodziwy . ........................................................................... 323
4. Skutki ............................................................................................ 324
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania .................. 326

§ 28. Wykonanie zobowiązań ............................................................................. 326
I. Zasady ogólne ................................................................................... 328
II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus)............................ 332
1. Wprowadzenie .............................................................................. 332
3. Przesłanki . .................................................................................... 334
66524117380436
66
Spis treści XVII
4. Decyzje sądu ................................................................................ 335
5. Zbieg przepisów ........................................................................... 337
6. Umowne klauzule adaptacyjne .................................................... 338
III. Podmioty wykonania zobowiązania ................................................. 338
1. Osoby wykonujące ....................................................................... 338
2. Osoby przyjmujące . ..................................................................... 338
IV. Przedmiot wykonania zobowiązania ................................................ 339
1. Rzeczy oznaczone co do gatunku ............................................... 339
2. Część świadczenia......................................................................... 340
3. Kilka świadczeń (zarachowanie zapłaty) .................................... 340
V. Miejsce spełnienia świadczenia . ...................................................... 341
VI. Termin spełnienia świadczenia.......................................................... 342
1. Oznaczenie . .................................................................................. 342
2. Wymagalność . .............................................................................. 344
VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych ................................................. 345
1. Jednoczesność świadczeń . ........................................................... 345
2. Świadczenie wcześniejsze . .......................................................... 346
VIII. Dowody spełnienia świadczenia . ..................................................... 347
§ 29. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania . ....... 348
I. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika . ................. 350
1. Wprowadzenie .............................................................................. 350
2. Odpowiedzialność odszkodowawcza............................................ 350
3. Wina . ............................................................................................ 352
4. Odpowiedzialność za inne osoby ................................................ 354
5. Ciężar dowodu . ............................................................................ 356
II. Niemożliwość świadczenia ............................................................... 357
1. Pojęcie niemożliwości świadczenia.............................................. 357
2. Skutki niemożliwości świadczenia – wprowadzenie .................. 359
3. Niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika . ............. 360
4. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika . .................. 362
III. Opóźnienie i zwłoka dłużnika .......................................................... 363
1. Wprowadzenie .............................................................................. 363
2. Następstwa zwykłego opóźnienia................................................. 364
3. Następstwa zwłoki . ...................................................................... 364
4. Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych . ........................... 366
IV. Odmowa spełnienia świadczenia przez dłużnika ............................ 369
V. Prawo zatrzymania . .......................................................................... 369
VI. Zwłoka wierzyciela............................................................................ 370
1. Wprowadzenie .............................................................................. 370
2. Przesłanki . .................................................................................... 371
3. Skutki ............................................................................................ 372
§ 30. Dodatkowe zastrzeżenia umowne ............................................................. 373
I. Uwagi wstępne . ................................................................................ 374
66524117380436
66
XVIII Spis treści
II. Zadatek .............................................................................................. 374
1. Pojęcie .......................................................................................... 374
2. Skutki ............................................................................................ 376
III. Umowne prawo odstąpienia ............................................................. 377
1. Pojęcie .......................................................................................... 377
2. Skutki ............................................................................................ 378
IV. Odstępne ............................................................................................ 378
V. Kara umowna .................................................................................... 379
2. Ochrona dłużnika ......................................................................... 380
3. Kara ustawowa ............................................................................. 383
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania .......................................................... 384

§ 31. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela ....... 384
I. Uwagi wstępne . ................................................................................ 384
II. Świadczenie w miejsce wykonania .................................................. 385
III. Odnowienie ....................................................................................... 386
1. Pojęcie .......................................................................................... 386
2. Związek nowego z dawnym zobowiązaniem . ............................ 386
3. Skutki ............................................................................................ 387
IV. Potrącenie .......................................................................................... 387
1. Pojęcie .......................................................................................... 387
2. Przesłanki . .................................................................................... 388
3. Skutki ............................................................................................ 390
4. Wyłączenia . .................................................................................. 391
5. Potrącenie umowne ...................................................................... 392
V. Złożenie do depozytu sądowego ...................................................... 394
1. Tryb . ............................................................................................. 394
2. Skutki ............................................................................................ 394
§ 32. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela . ..................... 396
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 397
II. Zwolnienie z długu ........................................................................... 397
III. Rozwiązanie umowy ......................................................................... 398
Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika . ................................................ 401

§ 33. Uwagi wstępne .......................................................................................... 401
§ 34. Zmiana wierzyciela ................................................................................... 402
I. Przelew wierzytelności ..................................................................... 403
1. Pojęcie .......................................................................................... 403
2. Dopuszczalność ............................................................................ 404
3. Skutek wobec wierzyciela ........................................................... 406
4. Skutek wobec dłużnika ................................................................ 407
66524117380436
66
Spis treści XIX
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela .... 409
1. Przesłanki i skutki ........................................................................ 409
2. Obowiązek przyjęcia świadczenia ............................................... 411
3. Ochrona dłużnika ......................................................................... 411
§ 35. Zmiana dłużnika ........................................................................................ 411
I. Przejęcie długu . ................................................................................ 412
1. Pojęcie .......................................................................................... 412
2. Forma ............................................................................................ 414
3. Zgoda na przejęcie długu . ........................................................... 415
4. Przedmiot umowy. Prawa uboczne . ............................................ 416
5. Zarzuty przysługujące przejemcy ................................................ 416
II. Kumulatywne przystąpienie do długu . ............................................ 418
1. Umowa kumulatywnego przystąpienia do długu ........................ 418
2. Ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu . ...................... 418
Rozdział X. Zbieg roszczeń . ................................................................................. 420

§ 36. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń .................................................... 420
I. Uwagi ogólne .................................................................................... 420
1. Pojęcie zbiegu przepisów, norm i roszczeń ................................ 420
2. Skutki zbiegu roszczeń ................................................................ 421
II. Rozwiązania szczególne ................................................................... 422
1. Bezpodstawne wzbogacenie . ....................................................... 422
2. Delikty .......................................................................................... 423
3. Szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny . .................... 424
4. Naruszenia dóbr osobistych ......................................................... 425
Indeks rzeczowy . ..................................................................................................... 427
66524117380436
66
66524117380436
66
Wykaz skrótów
1. Akty normatywne
KC �� ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U.
z 2022 r. poz. 1360)
Konstytucja RP �� Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U.
Nr 78 poz. 483 ze sprost. i ze zm.)
KP �� ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 1320 ze zm.)
KPA �� ustawa z 14.6.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjne-
go (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 735 ze zm.)
KPC �� ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.)
KRO �� ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst
jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.)
KSH �� ustawa z 15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.
Dz.U. z 2022 r. poz. 1467)
KWU �� ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 2204)
KZ �� rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r.
– Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)
OKiKU �� ustawa z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów
PPrM �� ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (tekst
jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792)
PrBank �� ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U.
z 2021 r. poz. 2439 ze zm.)
PrKonsum �� ustawa z 30.5.2014 r. – o prawach konsumenta (tekst jedn.
Dz.U. z 2020 r. poz. 287 ze zm.)
PrNot �� ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U.
z 2020 r. poz. 1192 ze zm.)
PrPostSAdm �� ustawa z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 329 ze zm.)
PrPrzeds �� ustawa z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 162 ze zm.)
66524117380436
66
XXII Wykaz skrótów
PWKC �� ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks
cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
SwobGospU �� ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
2. Organy orzekające
GKA �� Główna Komisja Arbitrażowa
IC SN �� Izba Cywilna Sądu Najwyższego
NSA �� Naczelny Sąd Administracyjny
SA �� Sąd Apelacyjny
SN �� Sąd Najwyższy
SN(7) �� Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów
TK �� Trybunał Konstytucyjny
TSUE �� Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
3. Czasopisma
AUL �� Acta Universitatis Lodziensis
AUWr �� Acta Universitatis Wratislavensis
Biul. SN �� Biuletyn Sądu Najwyższego
EP �� Edukacja Prawnicza
FP �� Forum Prawnicze
Gd. SP �� Gdańskie Studia Prawnicze
KPP �� Kwartalnik Prawa Prywatnego
MoP �� Monitor Prawniczy
MoPr �� Monitor Prawa Pracy
NP �� Nowe Prawo
OG �� Orzecznictwo Gospodarcze
OSN �� Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba
Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSP �� Orzecznictwo Sądów Polskich (w latach 1957–1989 – Orzecz-
nictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych)
OTK �� Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Pal. �� Palestra
PiM �� Prawo i Medycyna
PiP �� Państwo i Prawo
PPH �� Przegląd Prawa Handlowego
Pr. Bank. �� Prawo Bankowe
Pr. Spółek �� Prawo Spółek
Prok. i Pr. �� Prokuratura i Prawo
PS �� Przegląd Sądowy (Czasopismo poświęcone prawnym zagad-
nieniom wymiaru sprawiedliwości)
PUG �� Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
66524117380436
66
Wykaz skrótów XXIII
Rej. �� Rejent
RPEiS �� Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
R. Pr. �� Radca Prawny
SC �� Studia Cywilistyczne
SI �� Studia Iuridica
SIL �� Studia Iuridica Lubliniensa
SIS �� Studia Iuridica Silesiana
SP �� Studia Prawnicze
SPE �� Studia Prawno-Ekonomiczne
SPP �� Studia Prawa Prywatnego
TPP �� Transformacje Prawa Prywatnego
Wok. �� Wokanda
ZN �� Zeszyty Naukowe (z oznaczeniem uniwersytetu)
4. Literatura
W. Czachórski,
Zobowiązania �� W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, [aktualizacja]
A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 2009
Gniewek, Machnikowski,
KC. Komentarz �� B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński,
J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebiń-
czyk, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red.
E. Gniewka i P. Machnikowskiego, Warszawa 2021
M. Gutowski,
KC. Komentarz �� Kodeks cywilny, t. I, Komentarz. Art. 1–352, pod red. M. Gu-
towskiego, Warszawa 2021 oraz t. II, Komentarz. Art. 353–626
i t. III, Komentarz. Art. 627–1088, pod red. M. Gutowskiego,
Warszawa 2022
A. Kidyba,
KC. Komentarz �� Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska,
T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. A. Kidy-
by, t. III: Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2014
G. Bieniek,
Komentarz do KC �� G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakow-
ski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do
kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, pod
red. G. Bieńka, Warszawa 2011
E. Łętowska,
Podstawy �� E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993
K. Pietrzykowski,
KC. Komentarz �� Kodeks cywilny, t. I, Komentarz do artykułów 1–44910 oraz
t. II, Komentarz do artykułów 450–1088, pod red. K. Pietrzy-
kowskiego, Warszawa 2020
66524117380436
66
XXIV Wykaz skrótów
J. Rajski,
Prawo �� J. Rajski, przy współpracy W. Kocota, K. Zaradkiewicza, Pra-
wo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Warszawa 2002
A. Stelmachowski,
Zarys �� A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa
1998
System Pr. Cyw.,
t. [] �� System Prawa Cywilnego, t. I, pod red. S. Grzybowskiego,
Wrocław 1974, 1985; t. III, cz. 1: Prawo zobowiązań – część
ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Wrocław 1981; t. III, cz. 2:
Prawo zobowiązań – część szczegółowa, pod red. S. Grzybow-
skiego, Wrocław 1976
System Pr. Pryw.,
t. [] �� System Prawa Prywatnego, t. 2, pod red. Z. Radwańskiego
i A. Olejniczaka, Warszawa 2019; t. 5, pod red. K. Osajdy,
Warszawa 2020; t. 6, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa
2014; t. 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2018; t. 8, pod red.
J. Panowicz-Lipskiej, Warszawa 2011; t. 9, pod red. W.J. Kat-
nera, Warszawa 2018.
5. Inne skróty
CEiIDG �� Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej
cyt. �� cytowany (-a, -e)
Dz.U. �� Dziennik Ustaw
Dz.Urz. �� Dziennik Urzędowy
in. �� inne (-a, -y)
M.P. �� Monitor Polski
n. �� następny (-a, -e)
Nb. �� numer brzegowy
NBP �� Narodowy Bank Polski
Nr �� numer
orz. �� orzeczenie
post. �� postanowienie
RM �� Rada Ministrów
rozp. �� rozporządzenie
uchw. �� uchwała
uw. �� uwagi
UOKiK �� Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
wyr. �� wyrok
w zw. �� w związku
66524117380436
66
Wykaz literatury
1. Podręczniki i monografie
A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania –
część ogólna, Warszawa 2021
W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968
W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, [aktualizacja] A. Brzozowski, M. Safjan,
E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 2009
A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970
System Prawa Cywilnego: t. III, cz. 1, pod red. Z. Radwańskiego, Wrocław 1981; t. III,
cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław 1976
System Prawa Prywatnego, t. 5, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2020
System Prawa Prywatnego, t. 6, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2018
2. Komentarze
R. Budzinowski, I. Czarnota, J. Grykiel, M. Gutowski, A. Janiak, J. Kępiński, M. Kępiń-
ski, M. Mataczyński, L. Moskwa, P. Moskwa, K. Mularski, A. Olejniczak, M. Orlicki,
J. Panowicz-Lipska, J. Pokrzywniak, M. Saczywko, M. Sokołowski, T. Sokołowski,
A. Suchoń, K. Szadkowski, R. Szczepaniak, K. Żok, Kodeks cywilny. Tom I. Komen-
tarz. Art. 1–352 pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2021
T. Antoszek, K. Górny, J. Grykiel, M. Gutowski, J. Haberko, E. Habryn-Chojnacka,
A. Janiak, A. Koch, M. Lemkowski, M. Mataczyński, K. Mularski, A. Olejniczak,
A. Pyrzyńska, A. Raczyński, F. Rakiewicz, P. Ruchała, M. Saczywko, R. Sikorski,
T. Sójka, J. Stranz, A. Suchoń, K. Szadkowski, R. Szczepaniak, M. Zelek, Kodeks cy-
wilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2022
G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wi-
śniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowią-
zania, t. I, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011
W. Borysiak, J. Górecki, M. Grochowski, K. Haładyj, J.M. Kondek, P. Księżak, B. Lac-
koroński, G. Matusik, P. Mikłaszewicz, R. Morek, A. Nowacki, K. Osajda, P. Po-
pardowski, M. Raczkowski, P. Sobolewski, A. Zbiegień-Turzańska, Ł. Żelechowski,
Kodeks cywilny. Komentarz, t. IIIA, Zobowiązania. Część ogólna, pod red. K. Osaj-
dy, Warszawa 2017
B. Burian, A. Cisek, M. Drela, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, K. Gołębiow-
ski, K. Górska, J. Jezioro, J. Kremis, J. Kuźmicka-Sulikowska, P. Machnikowski,
66524117380436
66
XXVI Wykaz literatury
J. Nadler, R. Strugała, W. Szydło, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, pod
red. E. Gniewka i P. Machnikowskiego, Warszawa 2021
D. Fuchs, B. Fuchs, B. Gnela, A. Herbet, W. Kurowski, A. Malik, J. Naczyńska, A. Rą-
pała, K. Skubisz-Kępka, G. Stojek, M. Wałachowska, P. Zakrzewski, M.P. Ziemiak,
Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–534), pod
red. M. Frasa i M. Habdas, Warszawa 2018
Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks
cywilny. Komentarz, t. III: Zobowiązania. Część ogólna, pod red. A. Kidyby, War-
szawa 2014
M. Bławat, M. Grochowski, A. Herbet, M. Jagielska, I. Karasek-Wojciechowicz, J. Kuź-
micka-Sulikowska, P. Machnikowski, E. Rott-Pietrzyk, S. Sołtysik, P. Stenko, R. Stru-
gała, B. Swaczyna, M. Wilejczyk, K. Zagrobelny, Zobowiązania, t. I, Przepisy ogól-
ne i powiązane przepisy Księgi I KC. Komentarz, pod red. P. Machnikowskiego,
Warszawa 2022
Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego,
J.I. Bieleckiego, t. I–III, Warszawa 1972
Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, wyd. II zmienione, t. I i II,
Warszawa 1989
K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I i II, Warszawa 2020
66524117380436
66
Rozdział I. Wiadomości wstępne
§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim

systemie prawnym
Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 1–3; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 1–5; E. Łętowska, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 2–4; taż, Prawo umów konsu-
menckich, Warszawa 2002; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998,
rozdz. 1–5; J. Rajski, Prawo, rozdz. I.
I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym
1. Dział prawa cywilnego

Prawo cywilne stanowi odrębną gałąź systemu prawnego. Ten status prawa 1
cywilnego jest od wieków utrwalony w europejskiej (kontynentalnej) kulturze
prawnej i w Polsce nigdy nie był kwestionowany.
Gałąź ta dzieli się z kolei na działy. Jednym z nich – obok części ogólnej,
prawa rzeczowego, prawa spadkowego, prawa rodzinnego i prawa własności
intelektualnej – jest prawo zobowiązań1.
Charakteryzując z punktu widzenia formalnego normy tego działu pra-
wa, można najogólniej powiedzieć, że regulują one stosunki majątkowe typu
względnego, a więc prawa podmiotowe (wierzytelności) skuteczne wobec
określonych indywidualnie podmiotów.
Natomiast główna ich funkcja polega na regulacji obrotu pieniędzmi,
dobrami i usługami, a także ochronie interesów podmiotów przed uszczerbkami
majątkowymi. W prawie zobowiązań dominuje funkcja dynamiczna nad sta-
tyczną w normowaniu stosunków cywilnoprawnych. Rola społeczna tego dzia-
łu prawa cywilnego nabrała fundamentalnego znaczenia w systemie gospodar-
ki rynkowej, stając się – głównie poprzez instytucję umowy zobowiązaniowej
(por. Nb. 311–332 i 340–359) – instrumentem prawnym realizującym autono-
miczne decyzje gospodarcze podmiotów działających na rynku. Rola ta w istot-
1
Por. bliżej Z. Radwański, System prawa cywilnego, EP 1994, Nr 1, s. 5 i n.
Nb. 1
66524117380436
66
2 Rozdział I. Wiadomości wstępne
nej mierze różni się od funkcji spełnianej w systemie gospodarki centralnie ste-
rowanej, gdzie prawo zobowiązań przede wszystkim służyło realizacji decyzji
podejmowanych przez państwowe organy administracji gospodarczej.
2. Inne działy
2 Wspomniane kryteria pozwolą w sposób nader syntetyczny wskazać
na podstawowe różnice występujące między prawem zobowiązań a pozostały-
mi działami prawa cywilnego.
3 1. Tak więc rdzeniem prawa rzeczowego w odróżnieniu od prawa zobowią-
zań są normy wyznaczające bezwzględne prawa podmiotowe i to dotyczące
rzeczy.
4 2. Z kolei prawo spadkowe nie reguluje obrotu dobrami, usługami i pieniędz-
mi inter vivos, lecz przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty.
5 3. Różnice w przedmiocie regulacji występują również w odniesieniu do pra-
wa rodzinnego, które ponadto zdominowane jest swoistym, niemajątko-
wym celem, jakiemu służą jego normy nawet wtedy, gdy dotyczą sfery sto-
sunków majątkowych.
6 4. Dział własności intelektualnej nastawiony jest na ochronę rezultatów myśli
ludzkiej (wynalazków, utworów literackich itp.), ujmowanych jako dobra
niewymierne przestrzennie (w przeciwieństwie do rzeczy), lecz o wartości
majątkowej. Ta przedmiotowa podstawa wyodrębnienia tego działu prawa
cywilnego pozwala ująć w nim nie tylko swoiste, bezwzględne prawa pod-
miotowe na wspomnianych dobrach, lecz także normy określające obrót ni-
mi, a więc normy o charakterze zobowiązaniowym, dla których macierzystą
i ogólniejszą regulacją pozostają jednak normy zawarte w dziale prawa zo-
bowiązań.
7 5. Natomiast część ogólna prawa cywilnego nie reguluje samodzielnie wystę-
pujących stosunków społecznych i dlatego na tej płaszczyźnie nie można
znaleźć kryterium wyróżniającego ten dział prawa spośród innych działów
prawa cywilnego, a w tym i od prawa zobowiązań. Na część ogólną skła-
dają się bowiem przepisy właściwe dla wszystkich szczegółowych działów
prawa cywilnego. Jednakże więzi między częścią ogólną a prawem zobo-
wiązań są szczególnie bliskie z uwagi na podstawową rolę, jaką w sferze
obrotu gospodarczego odgrywają czynności prawne objęte właśnie regula-
cją części ogólnej prawa cywilnego.
Nb. 2–7
66524117380436
66
§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym 3
II. Źródła prawa zobowiązań

1. Prawo stanowione
Tylko prawo powszechnie obowiązujące może regulować stosunki cywilno- 8
prawne, a w tym i stosunki zobowiązaniowe. Źródłami powszechnie obowiązu-
jącego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane
umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także akty prawa miejscowe-
go – na obszarze działania kompetentnych organów (art. 87 Konstytucji RP).
Natomiast inne akty normatywne wydawane przez upoważnione do tego
organy, a w szczególności zarządzenia, mają charakter wewnętrzny, tzn. że
obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organom wydającym te akty
(art. 93 Konstytucji RP). Nie mogą więc mieć waloru źródeł prawa cywilnego.
a) Wśród ustaw największą doniosłość ma Kodeks cywilny z 1964 r., rady- 9
kalnie zmodyfikowany, zwłaszcza nowelami wydawanymi od 1990 r. Prawu
zobowiązań jest tam poświęcona Księga III – zresztą najobszerniejsza, obejmu-
jąca ponad połowę wszystkich przepisów KC (art. 353–92116).
Prawo zobowiązań zostało najwcześniej zunifikowane spośród wszystkich działów prawa
cywilnego. Dokonano tego, wydając w 1933 r. Kodeks zobowiązań oraz rok później Kodeks
handlowy, przy czym obie kodyfikacje weszły w życie 1.7.1934 r., a przestały obowiązywać
dopiero 31.12.1964 r., poza pewnymi partiami Kodeksu handlowego, które zachowały moc
obowiązującą także pod rządem Kodeksu cywilnego (por. art. VI PWKC) – do 1.1.2001 r.,
kiedy to wszedł w życie Kodeks spółek handlowych.
Kodyfikacje te, a zwłaszcza Kodeks zobowiązań, wywarły ogromny wpływ na rozwój
polskiej nauki prawa cywilnego, a także na treść obowiązującego Kodeksu cywilnego.
Poza regulacją podstawowych instytucji prawa zobowiązań zamieszczoną w Kodeksie 10
cywilnym, stosunki prawne tego typu normuje wiele ustaw szczególnych wobec Kodeksu,
które uzupełniają, a dla pewnych obszarów także modyfikują postanowienia kodeksowe.
Por. zwłaszcza ustawy: Prawo własności przemysłowej, o prawie autorskim i prawach
pokrewnych, Prawo przewozowe, Kodeks morski, o działalności ubezpieczeniowej i rease-
kuracyjnej, o ochronie praw lokatorów, Prawo zamówień publicznych, Prawo bankowe, Pra-
wo wekslowe, Prawo czekowe, o obrocie instrumentami finansowymi, o ofercie publicznej.
b) Także rozporządzenia są częstym środkiem regulowania stosunków 11

zobowiązaniowych.
Jednakże ich rola ulega istotnemu ograniczeniu w świetle Konstytucji RP.
Rozporządzenia mogą bowiem wydać obecnie jedynie organy wskazane
w Konstytucji RP, i to na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego
w ustawie i w celu jej wykonania – przy czym norma upoważniająca do wyda-
nia rozporządzenia powinna nie tylko określać kompetentny organ i zakres
Nb. 8–11
66524117380436
66
spraw przekazanych do uregulowania, ale nawet wytyczne dotyczące treści

rozporządzenia (art. 92 w zw. z art. 142, 146, 148, 149 Konstytucji RP).
12 c) Konstytucja RP wyraźnie reguluje przesłanki uznania umów międzyna-
rodowych za źródła prawa polskiego, co budziło dawniej kontrowersje. W myśl
art. 91 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłosze-
niu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest
bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania
ustawy. Natomiast umowa międzynarodowa, ratyfikowana za uprzednią zgodą
wyrażoną w ustawie, ma nawet pierwszeństwo przed innymi ustawami, jeżeli
ich treści nie da się pogodzić z umową międzynarodową. Polskę wiążą liczne
umowy międzynarodowe, które regulują m.in. problematykę stosunków zobo-
wiązaniowych. W szczególności dotyczą one sfery własności intelektualnej,
przewozu i sprzedaży towarów.
13 Swoiste problemy pojawiły się na tle dążenia Polski do uzyskania człon-
kostwa w Unii Europejskiej, co znalazło wyraz w Układzie Europejskim
z 16.12.1991 r. ustanawiającym Stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Pol-
ską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi (obecnie Unią Europejską)
i ich państwami członkowskimi z drugiej strony. Układ ten wszedł w życie
1.2.1994 r. (zał. do Dz.U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38 ze zm.). Przewidziane w nim
Stowarzyszenie pomogło Polsce w osiągnięciu ostatecznego celu, jakim było
uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej.
W związku z tym RP zobowiązała się dostosowywać prawo polskie do usta-
wodawstwa istniejącego w Unii Europejskiej.
W dniu 16.4.2003 r. w Atenach został podpisany Traktat dotyczący przystą-
pienia Polski do Unii Europejskiej (Traktat akcesyjny), który po wyrażeniu zgo-
dy na jego ratyfikację w referendum przeprowadzonym w dniach 7–8.6.2003 r.,
został ratyfikowany przez Prezydenta RP 23.7.2003 r. i wszedł w życie z dniem
1.5.2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864). Najważniejszym skutkiem tego
faktu jest przyjęcie przez Polskę dotychczasowego dorobku prawnego Unii
(acquis communautaire). Od 1.5.2004 r. organy stosujące prawo w Polsce mają
obowiązek uwzględniać normy prawne wydane przez organy Unii Europej-
skiej.
Unia Europejska jest organizacją ponadnarodową o samodzielnym porząd-
ku prawnym – różnym od prawa międzynarodowego i prawa krajowego państw
członkowskich. Składa się na nie tzw. prawo pierwotne, obejmujące nor-
my zawarte w traktatach założycielskich oraz tzw. prawo wtórne, stanowione
przez organy Unii Europejskiej. W szczególności wydają one: tzw. rozporzą-
dzenia, które bezpośrednio obowiązują na całym obszarze Unii Europejskiej
oraz dyrektywy i decyzje ramowe, które zobowiązują państwa członkowskie
Nb. 12–13
66524117380436
66
tylko do osiągnięcia określonych celów; pozostawiają im natomiast swobodę

wyboru właściwych form. Dyrektywa, elastyczniejszy w porównaniu z rozpo-
rządzeniami instrument działania, jest najczęściej stosowanym środkiem w pro-
cesie harmonizowania prawa UE.
Także w zakresie stosunków obligacyjnych (szczególnie w przedmiocie 14
prawa umów, np. szereg dyrektyw dotyczących ochrony konsumentów) moż-
na dostrzec proces unifikacji i harmonizacji prawa europejskiego w celu usu-
nięcia przeszkód w swobodzie obrotu gospodarczego na całym obszarze UE
oraz zapewnienia jednolitych standardów ochrony podmiotom prawa. Prowa-
dzone są także prace nad przygotowaniem europejskiego kodeksu cywilne-
go. Jeżeli nawet w bliższej perspektywie trudno oczekiwać jednolitego prawa
cywilnego UE czy nawet obligacyjnego, to trzeba zauważyć dotychczaso-
we wyniki tych prac, zwłaszcza w postaci Zasad Europejskiego Prawa Kon-
traktów (PECL – Principles of European Contract Law), Zasad Europejskiego
Prawa Czynów Niedozwolonych (PETL – Principles of European Tort Law)
oraz Projektu Wspólnych Ram Odniesienia (DCFR – Draft Common Frame
of Reference)1. Zawierają one modelowe regulacje prawne w postaci przepi-
sów (wzbogaconych o komentarze), które wyrażają opinio communis w okreś-
lonych kwestiach. Coraz powszechniej zyskują one uznanie, a w konsekwencji
ich oddziaływanie na proces unifikacji prawa UE jest coraz istotniejsze i z pew-
nością nie pozostają one także bez wpływu na kształt stanowienia i stosowania
prawa w Polsce.
W uzasadnieniu uchw. SN(7) z 26.1.2005 r. (III CZP 42/04, OSNC 2005, Nr 9, poz. 149)
Sąd powołał się na reguły sformułowane w przedmiocie przedawnienia roszczeń o odsetki
w Zasadach Europejskiego Prawa Kontraktów.
2. Prawo zwyczajowe i zwyczaj

Utrwalony w nauce prawa cywilnego pogląd przyjmował, że obok prawa 15
stanowionego także prawo zwyczajowe może regulować stosunki cywilno-
prawne (w tym i zobowiązaniowe) w zakresie niekolidującym z prawem sta-
nowionym.
1
DCFR powstał na zlecenie Komisji Europejskiej, w związku z pracami nad harmoni-
zacją i unifikacją europejskiego prawa umów, w dążeniu do stworzenia jednolitego europej-
skiego prawa prywatnego, por. C. von Bar, E. Clive, H. Schulte-Nölke, Principles, Definitions
and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of Reference (DCFR), Mo-
nachium 2009. Por. także J. Rajski, Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów, KPP
2002, z. 1, s. 213 i n. oraz E. Bagińska, Tendencje rozwojowe odpowiedzialności deliktowej
w Europie w końcu XX i początkach XXI wieku, [w:] Czyny niedozwolone w prawie pol-
skim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów, pod red.
M. Nesterowicza, Toruń 24–25.6.2011 r., Warszawa 2012.
Nb. 14–15
66524117380436
66
Przepisy Konstytucji RP w Rozdziale III pt. „Źródła prawa” nie odnoszą

się do tej kwestii, poprzestając na regulacji aktów normatywnych. Można stąd
wnosić, że w Rzeczypospolitej Polskiej nie ma innych źródeł prawa poza pra-
wem stanowionym. Bardziej jednak przekonujący wydaje się pogląd, iż treść
Rozdziału III Konstytucji RP zamyka tylko krąg źródeł prawa stanowionego,
natomiast nie wyłącza kształtowania się norm prawa zwyczajowego, jeżeli nie
pozostają one w kolizji z prawem stanowionym i odpowiadają formułowanym
w doktrynie prawniczej przesłankom.
16 Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaj. Jest to powszechnie
stosowana w danym czasie, w danym środowisku i w danych stosunkach spo-
łecznych praktyka pewnego zachowania. W odróżnieniu więc od prawa zwy-
czajowego zwyczaje nie wyznaczają żadnej powinności i w tym sensie „nie
obowiązują”. Uzyskują one jednak doniosłość prawną przez to, że przepisy
prawne odsyłają do nich, wskazując w ten sposób organom rozstrzygającym
bardziej szczegółowe dyrektywy od wyznaczonych w treści tych przepisów.
Dla stosunków zobowiązaniowych doniosłe znaczenie mają zwłaszcza
przepisy odsyłające do zwyczajów przy:
1) wykładni oświadczeń woli (art. 65 KC);
2) zawarciu umowy (art. 69 KC);
3) określeniu sposobu wykonywania zobowiązań (art. 354 KC);
4) określeniu mocy wiążącej wzorców umów (art. 384 § 2 KC);
5) ustalaniu treści stosunku zobowiązaniowego (art. 56, 394, 699, 788 § 2,
art. 801 § 2, art. 908 KC). Artykuł 56 KC daje podstawę do precyzowania
treści stosunku zobowiązaniowego na podstawie zwyczaju, także w wypad-
kach wyraźnie w przepisach prawnych niewskazanych.
Należy przyjąć, że tylko zwyczaje niesprzeczne z normami prawnymi bez-
względnie wiążącymi oraz z zasadami współżycia społecznego mogą znaleźć
zastosowanie. W ten sposób zapewnia się aksjologiczną spójność systemu
prawnego (por. bliżej wykład z części ogólnej prawa cywilnego).
W obrocie międzynarodowym rola zwyczajów – zwłaszcza handlowych – jest powszech-
nie akceptowana. Znalazło to w szczególności wyraz w postanowieniach Konwencji o umo-
wach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r. (Konwencja wiedeńska), która może
być uznana za przejaw ogólnoświatowych standardów prawnych pod tym względem.
3. Prawo intertemporalne
17 Kodeks cywilny zaczął obowiązywać od 1.1.1965 r. – z modyfikacjami
wprowadzonymi późniejszymi ustawami.
Nie znaczy to jednak, że wszystkie dawniejsze uregulowania prawne utra-
ciły wszelką doniosłość prawną. Kwestię tę normuje tzw. prawo intertempo-
Nb. 16–17
66524117380436
66
ralne (międzyczasowe), stanowiące przedmiot wykładu części ogólnej prawa

cywilnego. W tym miejscu należy więc tylko wspomnieć o regułach odnoszą-
cych się do stosunków zobowiązaniowych.
Z tego punktu widzenia najpierw na podkreślenie zasługuje zasada, że do
czynności prawnej stosuje się prawo obowiązujące w chwili jej dokonania
(tempus regit actum). W związku z tym dawne prawo jest właściwe do oce-
ny tej czynności (por. art. XXVI, XXVII § 2 PWKC), a nowe prawo – jedynie
dla skutków zdarzeń prawnych, które nastąpiły po wejściu w życie Kodeksu
cywilnego i które nie są związane z istotą stosunku prawnego (por. art. XLIX
§ 1 PWKC). Za tego rodzaju skutki ustawodawca uznał w szczególności przej-
ście praw i obowiązków, odnowienie, potrącenie, niemożliwość świadczenia,
wygaśnięcie lub zmianę zobowiązania (art. XLIX § 2 PWKC) oraz skutki nie-
wykonania zobowiązań i zwłoki wierzyciela (art. XLIX § 3 PWKC).
Skutkiem związanym z istotą stosunku prawnego jest np. dopuszczalność odwołania da-
rowizny (art. 898 KC).
Jednakże do zobowiązań już istniejących z umów: kontraktacji, najmu,

dzierżawy, rachunku bankowego, ubezpieczenia, renty lub dożywocia stosuje
się nowe prawo przy ocenie wszelkich skutków prawnych powstałych pod rzą-
dem nowego prawa – bez względu na to, czy są one związane z istotą stosunku
prawnego (art. L PWKC). Sens tego przepisu powinien być interpretowany roz-
szerzająco, tak by objął wszelkie stosunki zobowiązaniowe o charakterze trwa-
łym. Ich reżim prawny bowiem w całości powinien podlegać aktualnie obowią-
zującemu prawu.
Wspomniane zasady prawa intertemporalnego zostały wyrażone w przepi-
sach wprowadzających Kodeks cywilny w odniesieniu do tego tylko Kodeksu.
Jednakże mają one walor ogólniejszy, odnoszą się do wszelkich relacji prawa
dawnego do prawa nowego.
III. Struktura prawa zobowiązań
1. Część ogólna i szczegółowa

Jak wspomniano już o tym w przedmowie, prawo zobowiązań zwykło dzie- 18
lić się na część ogólną i szczegółową, aczkolwiek podział taki nie został for-
malnie wyrażony w Księdze III KC. Jednak powszechnie przyjmuje go nauka,
a ustawodawca w myśl jej wskazań ułożył ciąg znajdujących się tam przepisów.
Tak więc całość zagadnień uregulowanych w art. 353–534 KC zalicza się do
części ogólnej prawa zobowiązań. Natomiast problematyka art. 535–92116 KC
składa się na część szczegółową tego działu prawa.
Nb. 18
66524117380436
66
Należy podkreślić, że normy części ogólnej prawa zobowiązań bezpośred-

nio odnoszą się nie tylko do szczegółowych typów zobowiązań uregulowa-
nych w Księdze III KC, lecz także do stosunków zobowiązaniowych w obrębie
innych ksiąg KC, a także poza Kodeksem.
Przykład: Do uregulowanego w Księdze IV KC zobowiązania spadkobiercy z tytułu za-
pisu testamentowego należy uzupełniająco stosować ogólne postanowienia Księgi III o zobo-
wiązaniach, które rozstrzygają nierozwiązany w przepisach o zapisie (art. 968 i n. KC) pro-
blem, w jaki sposób odpowiada kilku zapisobiorców, gdy przedmiot zapisu jest niepodzielny.
Znajdzie wówczas zastosowanie art. 380 KC.
2. Zróżnicowania podmiotowe
19 Poza tym na obszarze całego prawa zobowiązań pojawiają się pewne swo-
iste uregulowania stosunków zobowiązaniowych oraz odnoszących się do nich
czynności prawnych, które uwarunkowane są cechami podmiotów uczestniczą-
cych w tych stosunkach.
Różnice te wiążą się z dwoma rodzajami podmiotów: przedsiębiorcami
i konsumentami.
20 Profesjonalistę zajmującego się działalnością gospodarczą tradycyjnie okre-
ślano w Polsce mianem „kupiec” lub „przedsiębiorca”. Natomiast w ustawo-
dawstwie PRL zniknęły te określenia, ustępując miejsca zwrotowi „jednost-
ka gospodarki uspołecznionej”. Ze względu na jego znaczenie, wskazujące
na usytuowanie owych jednostek w systemie gospodarki socjalistycznej cen-
tralnie sterowanej, termin ten został usunięty z Kodeksu, a w ustawodawstwie
pozakodeksowym przyjęto określenie „podmiot gospodarczy” (por. nieobowią-
zująca już ustawa z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 41,
poz. 324 ze zm.).
Ów niefortunny zwrot językowy zastąpiony został z kolei tradycyjnym okre-
śleniem „przedsiębiorca”. Pojawiło się ono najpierw w ustawie z 16.4.1993 r.
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1913
ze zm.), a przepisy wprowadzające ustawę z 20.8.1997 r. o Krajowym Reje-
strze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 112 ze zm.) wprowadziły go do
innych ustaw w miejsce „podmiotu gospodarczego”. Od tego czasu w nowych
przepisach prawnych stosowany jest już wyłącznie termin „przedsiębiorca”.
Pojawił się on także w przepisach nowelizujących Kodeks cywilny
(por. art. 3854) – obok istniejących już określeń wskazujących na działalność
gospodarczą osób (por. np. art. 118, 355 § 2, art. 4491 KC). Pojęcie przedsiębior-
cy zostało zdefiniowane w art. 431 KC, wprowadzonym nowelą z 14.2.2003 r.
(Dz.U. Nr 49, poz. 408). W myśl tego przepisu przedsiębiorcą jest osoba fizycz-
Nb. 19–20
66524117380436
66
na, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 KC,
prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.
Podmiotom, które w takiej roli występują na rynku, stawia się szczególnie
wysokie wymagania co do rzetelności (uczciwości kupieckiej) wobec ich klien-
tów, a także znajomości zawodu. Szybkość i prostota dokonywanych masowo
obrotów gospodarczych również uzasadnia swoiste w pewnym zakresie uregu-
lowania tych zagadnień. Kodeks cywilny w licznych przypadkach, aczkolwiek
w jeszcze niedostatecznej mierze, uwzględnia wspomniane swoistości działal-
ności gospodarczej.
Stosunki prawne z udziałem przedsiębiorców, a zwłaszcza między nimi,
regulowane były przed kodyfikacją prawa cywilnego w odrębnym Kodeksie
handlowym. Dzisiaj traktować je należy jako szczególne rodzaje cywilnopraw-
nych zobowiązań. Ze względów dydaktycznych oraz specjalizacji naukowych
stanowią one przedmiot odrębnych wykładów uniwersyteckich i opracowań
podręcznikowych.
Z drugiej strony, stosunki zobowiązaniowe w istotnej mierze znamionuje 21
orientacja prokonsumencka, wyznaczona już w art. 76 Konstytucji RP, a okre-
ślona bliżej dyrektywami UE, które implementowane są do polskiego prawa
zobowiązań1.
W myśl art. 221 KC, wprowadzonego nowelą z 14.2.2003 r. i zmienione-
go w 2014 r. przepisami PrKonsum, za konsumenta uważa się osobę fizycz-
ną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio
z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
Ochronny reżim konsumenta jest korelatywnie sprzężony z odpowied-
nimi obowiązkami przedsiębiorcy, który występuje w roli drugiej strony sto-
sunku cywilnoprawnego. Chodzi tu przy tym nie tyle o paternalistyczną opie-
kę nad słabszym ekonomicznie konsumentem, ile raczej o zrekompensowanie
jego mniejszej wiedzy o przedmiocie zobowiązania i jego treści – w porówna-
niu z profesjonalistą, jakim zawsze jest przedsiębiorca2. Także o zniwelowanie
skutków zaskoczenia, wywołanych nieoczekiwaną często przez konsumenta
w danym miejscu i czasie propozycją przedsiębiorcy zawarcia umowy. Szcze-
gólne znaczenie mają przepisy PrKonsum oraz ustawy z 23.8.2007 r. o prze-
ciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r.
poz. 2070).
1
Por. podstawowe w tym względzie prace E. Łętowskiej, Prawo umów konsumenckich
oraz tejże, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004.
2
Por. szerzej E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 2 i n.
Nb. 21
66524117380436
66
IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań

1. Przed kodyfikacją
22 Z uwagi na znaczne podobieństwo Księgi III KC do KZ z 1933 r. w pew-
nej mierze zachowały aktualność opracowania do Kodeksu zobowiązań. Przede
wszystkim odnosi się to do obszernego podręcznika R. Longchamps de Berier
– głównego referenta KZ – pt. „Zobowiązania” (I wyd. – Lwów 1938, II wyd. –
Lwów 1939, reprint Poznań 1999, III wyd. z uzupełnieniami J. Górskiego,
Poznań 1948).
Ponadto spod pióra koreferenta projektu KZ – L. Domańskiego – wyszedł
obszerny i godny polecenia komentarz do tej kodyfikacji pt. „Instytucje kodek-
su zobowiązań”, t. I, Warszawa 1936 i t. II, Warszawa 1938.
Natomiast kursowy wykład tego działu prawa cywilnego zawiera pod-
ręcznik F. Zolla, Zobowiązania w zarysie, I wyd., Warszawa–Kraków 1946
i II wyd., Warszawa 1948.
2. Przed reformą Kodeksu

23 Pod rządem Kodeksu cywilnego – do czasu jego gruntownej reformy
w 1991 r. – ukazały się trzy podręczniki akademickie z zakresu prawa zobo-
wiązań. Pierwszy – W. Czachórskiego, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa
1968, którego skrócona wersja pt. „Zobowiązania. Zarys wykładu”, doczekała
się licznych wydań; drugi – A. Ohanowicza i J. Górskiego, Zarys prawa zobo-
wiązań, Warszawa 1970; trzeci – Z. Radwańskiego, Prawo zobowiązań, War-
szawa 1986, stanowiący podstawę niniejszego opracowania.
Ponadto dla osób pragnących pogłębić wiedzę o prawie zobowiązań godny
polecenia jest System Prawa Cywilnego, którego t. III, wydany w dwóch czę-
ściach, obejmuje całość prawa zobowiązań: cz. 1 – Prawo zobowiązań. Część
ogólna, Ossolineum 1981, pod red. Z. Radwańskiego; cz. 2 – Prawo zobowią-
zań. Część szczegółowa, Ossolineum 1976, pod red. S. Grzybowskiego. Redak-
torem naczelnym Systemu był W. Czachórski.
Wartościową pomoc naukową stanowią także komentarze, adresowane jed-
nak głównie do praktyków. Ukazały się dwa tego typu opracowania: pierw-
sze – Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, którego t. II poświęcony
jest prawu zobowiązań (pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskie-
go, J.I. Bielskiego), drugie – Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1980
(II wyd. 1989) – pod red. J. Winiarza.
Nb. 22–23
66524117380436
66
§ 2. Zobowiązanie 11
3. Po reformie Kodeksu
W postaci przystosowanej do zmian legislacyjnych, jakie nastąpiły po 24
1989 r., ukazały się nowe podręczniki.
Doniosłe znaczenie ma powstały pod red. Z. Radwańskiego System Prawa Pry-
watnego. Problematykę części ogólnej zobowiązań ujęto w dwóch tomach: t. 5,
Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, a od 2020 r. pod red.
K. Osajdy, oraz t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. A. Olejniczaka.
Ponadto na uwagę zasługują komentarze do Kodeksu cywilnego.
§ 2. Zobowiązanie
Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 5–9; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 7–10; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 353; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław
1980; A. Kubas, Rozszerzona skuteczność wierzytelności, SC 1969, t. XIII–XIV; E. Łętow-
ska, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 1; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC.
Komentarz, uw. do art. 353 KC; tenże, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstruk-
cja prawna, Warszawa 2005, s. 41 i n.; A. Olejniczak, [w:] Kidyba, KC. Komentarz, uw. do
art. 353; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, SPP 2006, z. 1, s. 41–127; K. Riedl, Zobo-
wiązania naturalne (niezupełne) w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2022; M. Safjan,
Zasada swobody umów (uwagi wstępne na tle wykładni art. 3531 k.c.), PiP 1993, z. 4.
I. Pojęcie
1. Elementy
Zobowiązanie jest rodzajem stosunku cywilnoprawnego o swo- 25
istych cechach wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań
(por. art. 353 KC).
Jak każdy stosunek cywilnoprawny, tak i zobowiązanie można bliżej opi-
sać za pomocą podstawowych pojęć określających poszczególne elementy sto-
sunku cywilnoprawnego, do których zwykle zalicza się: podmioty, ich pra-
wa i obowiązki składające się na treść stosunku zobowiązaniowego oraz jego
przedmiot. W odniesieniu do stosunku zobowiązaniowego elementy te określa-
ne są szczególnymi nazwami.
Tak więc podmiot uprawniony określa się mianem wierzyciela, a podmiot 26
zobowiązany – nazwą dłużnika (art. 353 § 1 KC).
Przykład: Są to określenia adekwatne do każdego stosunku zobowiązaniowego, nieza-
leżnie od tego, z jakiego zdarzenia on powstał lub do jakiego typu zobowiązania należy. Wie-
rzycielem jest np. ten, kto udzielił drugiemu (dłużnikowi) pożyczki; ten, kto został przez ko-
goś (dłużnika) obdarowany; ten, kto został potrącony przez samochód i na tej podstawie żąda
od posiadacza pojazdu (dłużnika) odszkodowania.
Nb. 24–26
66524117380436
66
27 Stosownie do tego uprawnienia wierzyciela określa się zbiorczym mia-

nem wierzytelności (por. art. 306, 356 § 2, art. 498, 500, 502, 504, 505,
507, 509–511, 513–518, 525 KC), a obowiązki dłużnika terminem dług
(por. art. 373, 379, 382, 508, 519–525, 922, 989 KC).
28 Natomiast za przedmiot zobowiązania uważa się świadczenie, przez co
rozumieć należy wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika
na rzecz wierzyciela (art. 353 § 2 KC).
2. Stosunek prawny typu względnego

29 Stosunek zobowiązaniowy jest stosunkiem prawnym typu względnego;
polega bowiem na tym, „że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia”
(art. 353 § 1 KC). Łączy on więc zawsze podmioty indywidualnie oznaczo-
ne. Z reguły osoby te są już znane w chwili powstania zobowiązania, jednak-
że nie jest to konieczne. Wystarczy, aby wskazany został sposób ich oznacze-
nia na tyle dokładny, by w chwili, gdy świadczenie ma być spełnione, wiadomo
było, kto komu ma świadczyć. Typowym przykładem takiego pośredniego spo-
sobu wyznaczania podmiotów stosunku zobowiązaniowego są tzw. zobowią-
zania realne (np. stosunki między współwłaścicielami rzeczy), których cechą
swoistą jest to, że osobę dłużnika lub wierzyciela wskazuje się poprzez określe-
nie pozycji prawnej względem indywidualnie oznaczonej rzeczy.
W podanym wyżej przykładzie podmiotem stosunku zobowiązaniowego jest więc każdo-
czesny współwłaściciel indywidualnie oznaczonej rzeczy.
30 Przepisy prawa zobowiązań w zasadzie operują schematem jednego wierzy-

ciela i dłużnika. Jednak w tym samym długu lub wierzytelności może uczestni-
czyć kilku wierzycieli bądź dłużników (por. bliżej Nb. 275–310). Z tego wzglę-
du dogodne jest posługiwanie się terminem „strona” w znaczeniu: wierzyciel
albo dłużnik, dla określenia właściwej pozycji podmiotów w strukturze stosun-
ku zobowiązaniowego. Termin ten także występuje w języku przepisów praw-
nych (por. np. art. 365 § 2 i 3, art. 387 § 2, art. 388 § 1, art. 389, 390 § 1 i 2,
art. 391, 394–396, 456 KC).
31 W znacznej części stosunków zobowiązaniowych, wynikających z tzw. umów
wzajemnych, struktura zobowiązania jest bardziej złożona przez to, że ten sam
podmiot (lub podmioty) występuje równocześnie w dwóch rolach: jako wierzyciel
ze względu na jedno świadczenie i jako dłużnik ze względu na inne świadczenie.
Przykład: Ilustracją tej sytuacji może być stosunek zobowiązaniowy wynikający z umo-
wy sprzedaży. Sprzedawca jest tu dłużnikiem wobec kupującego ze względu na ciążący
na sprzedawcy obowiązek przeniesienia własności rzeczy i jej wydania. Natomiast ten sam
sprzedawca jest równocześnie wierzycielem kupującego ze względu na ciążący na kupują-
cym obowiązek zapłaty określonej ceny (sumy pieniężnej).
Nb. 27–31
66524117380436
66
Wierzytelności te i długi są przy tym ze sobą wzajemnie splecione w tym

sensie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jednego świadczenia
wywiera wpływ na obowiązek wykonania drugiego świadczenia. Z tego wzglę-
du dogodniej jest wspomniane wierzytelności i długi wzajemne konstruować
jako elementy jednego stosunku zobowiązaniowego niż jako dwa różne stosun-
ki zobowiązaniowe.
Innego rodzaju wzbogacenie podmiotowej struktury zobowiązania polega 32
na wprowadzeniu do jego ram osoby trzeciej, której przysługują wobec stron
stosunku zobowiązaniowego (wierzyciela lub dłużnika) określone uprawnienia
lub na której ciążą pewne obowiązki. Typowym tego przykładem są stosunki
wynikające z tzw. umowy na rzecz osoby trzeciej (por. Nb. 469–479). Są to jed-
nak sytuacje wyjątkowe w prawie zobowiązań.
Z kolei umowa spółki stanowi przykład powstawania wielostronnych sto- 33
sunków zobowiązaniowych. Ich struktura tym różni się od wspomnianych
wyżej stosunków prawnych, że każdy podmiot zajmuje względem innego pod-
miotu taką samą pozycję prawną – jest więc zarówno dłużnikiem, jak i wierzy-
cielem co do określonych świadczeń.
3. Treść
Przechodząc do omówienia treści stosunku zobowiązaniowego, należy roz- 34
począć od wierzytelności, którą art. 353 § 1 KC eksponuje jako podstawowy jej
element.
Wierzytelność jest po prostu swoistym prawem podmiotowym, które w sto-
sunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi. Jak każde prawo pod-
miotowe – także wierzytelność – służy podmiotowi do zaspokojenia jego
interesów, które w żadnym razie nie mogą być „sprzeczne ze społeczno-go-
spodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społeczne-
go” (art. 5 KC). Interes ten z reguły przybiera w stosunkach zobowiązaniowych
charakter majątkowy. Nie jest to jednak konieczne, ponieważ także wartości
niemajątkowe mogą być realizowane w stosunkach zobowiązaniowych.
Dotyczy to zarówno przypadku, gdy pewne korzystne dla podmiotu stany rzeczy o cha-
rakterze niemajątkowym chronione są za pomocą świadczeń pieniężnych, jak i sytuacji,
w której interesy niemajątkowe mają być realizowane przez zachowanie dłużnika niepole-
gające na zapłacie pieniędzy. Pierwszy przypadek – to ochrona zdrowia i innych dóbr osobi-
stych za pomocą pieniężnego zadośćuczynienia (art. 445 KC). Drugi przypadek – to np. umo-
wa sąsiadów zakazująca gry na fortepianie w określonych godzinach. W razie przekroczenia
tego zakazu wierzycielowi przysługują środki przymusu egzekucyjnego dla zrealizowania te-
go zobowiązania.
Nb. 32–34
66524117380436
66
35 Jeśli brak jest uwarunkowań ekonomicznych, ze szczególną staranno-

ścią należy badać, czy dany stosunek prawny nie podlega innym normom –
w głównej mierze służącym ochronie określonych interesów niemajątkowych
– w szczególności prawu rodzinnemu.
Interes ten musi być także zgodny z zasadami współżycia społecznego
i ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego. Z reguły
do realizacji celów błahych nie podejmuje się zobowiązań prawnie wiążących.
Tradycyjnie uznaje się je za tzw. zobowiązania towarzyskie (np. przyjęcie zaproszenia
na kolację u przyjaciela).
W praktyce wątpliwości wywołuje kwalifikacja umów lub czynności dokonanych
„z grzeczności”. Otóż sam fakt, że ktoś z uprzejmości lub kierując się uczuciem, zobowiąże
się do świadczenia nieodpłatnie, nie stanowi jeszcze podstawy do uznania takiego zobowią-
zania za prawnie niewiążące. Wszelkie bowiem motywy, rozumiane jako przeżycia podmiotu
działającego, nie mają same przez się doniosłości prawnej. Istotna jest treść zakomunikowa-
nego drugiej stronie oświadczenia woli, które podlega interpretacji w myśl reguł wskazanych
w art. 65 KC. Jeżeli więc reguły językowe, forma wypowiedzi, jej kontekst lub zwyczaj nie
pozwalają jednoznacznie rozstrzygnąć kwestii, czy podjęte zobowiązanie ma walor prawnie
wiążący, należy odwołać się do najogólniejszego domniemania wspartego zasadami współży-
cia społecznego, że ludzie działają racjonalnie i w konsekwencji doprowadzają do pogorsze-
nia swojej sytuacji poza ochroną prawa jedynie, gdy chodzi o zmiany nieznaczne1. Tak więc
np. przenocowanie krewnego, udzielenie pomocy nieporadnej starszej osobie uznać można
za działania nieobjęte zobowiązaniem prawnym. Natomiast, gdy ojciec udziela poręczenia
wekslowego na zabezpieczenie zobowiązań swojej córki, kierując się uczuciem, to jego zobo-
wiązanie wekslowe jest ważnym zobowiązaniem prawnym.
36 Wierzytelność jest zarazem prawem podmiotowym względnym. Kieruje

się ona bowiem przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie, jaką jest dłużnik
i tylko przez niego może być naruszona (art. 353 § 1 KC). Jeżeli podmiot zobo-
wiązany został zindywidualizowany już w momencie powstania zobowiązania,
a należne świadczenie jest już od samego początku dostatecznie ściśle oznaczo-
ne, wówczas wierzytelność przyjmuje od razu postać roszczenia (uprawnienia
podmiotowo i przedmiotowo skonkretyzowanego).
Przykład: A pożyczył od B 1000 zł, które zobowiązał się zwrócić za miesiąc.
Może być jednak i tak, że owa indywidualizacja podmiotowa lub przedmio-

towa aktualizuje się dopiero później, w czasie trwania stosunku zobowiązanio-
wego.
Przykład: Świadczenie lub jego rozmiar mają być oznaczone przez stronę bądź osobę trze-
cią; zależą od różnych okoliczności (np. przy dożywociu lub rencie); podmiot nie jest jeszcze
zindywidualizowany (np. przy przyrzeczeniu publicznym lub papierach wartościowych).
1
Por. bliżej A. Szlęzak, Stosunki majątkowe między konkubentami. Zagadnienia wybra-
ne, Poznań 1992, s. 29–37.
Nb. 35–36
66524117380436
66
Zawsze jednak każda wierzytelność ostatecznie prowadzi do powstania

roszczenia – najpóźniej w chwili wykonania świadczenia – i w tym sensie rosz-
czenie stanowi immanentny element wierzytelności.
Roszczeń tych może zresztą przysługiwać wierzycielowi wiele, ponieważ
dłużnik może być zobowiązany do dokonywania różnych działań na rzecz wie-
rzyciela, przypadających niekiedy w różnym czasie lub w określonych tylko
okolicznościach, pojawiających się w toku trwania stosunku zobowiązaniowe-
go. Roszczenia te wprawdzie służą jednemu celowi, jakim jest zaspokojenie
wskazanego w treści zobowiązania interesu wierzyciela, jednak wyróżniają się
pewną samodzielnością widoczną np. w odrębnym sposobie ustalania przedaw-
nienia lub prekluzji.
Przykład: Wierzytelność uprawnionego do renty realizuje się przez pojawianie się po-
szczególnych roszczeń o zapłatę określonych i przypadających w ustalonych terminach
świadczeń rentowych. To samo można powiedzieć o świadczeniu czynszu najmu. Stosunek
ten dostarcza także przykładów pojawiania się w toku jego trwania różnorodnych roszczeń,
jak np. o wydanie przedmiotu najmu, ewentualne remonty itp.
Ponadto prawo podmiotowe wierzyciela może być wzbogacane jeszcze 37

o uprawnienia kształtujące, na mocy których ma on kompetencję do zniesienia
lub zakończenia albo zmiany stosunku zobowiązaniowego przez jednostronną
czynność prawną.
Przykład: Prawo wypowiedzenia stosunku najmu przez wynajmującego wskutek niepła-
cenia czynszu przez najemcę (art. 672 KC) albo prawo wierzyciela do odstąpienia od umo-
wy – w razie niewykonania świadczenia wzajemnego (art. 491 i n. KC) lub prawo do wyboru
świadczenia w zobowiązaniach przemiennych (art. 365 KC).
Uprawnienia wierzyciela zwykło się klasyfikować na główne i ubocz- 38

ne. Główne służą realizacji podstawowego interesu wierzyciela i polegają
na wykonaniu pierwotnego świadczenia lub na spełnieniu świadczenia zastęp-
czego (np. odszkodowawczego). Natomiast uprawnienia uboczne (pomocni-
cze) przygotowują lub uzupełniają świadczenie główne i, oczywiście, nie mogą
istnieć bez uprawnienia głównego.
Uprawnieniami ubocznymi są np. roszczenia o zapłatę odsetek w razie opóźnienia świad-
czenia pieniężnego (art. 481 KC) albo prawo zatrzymania (art. 461 KC).
Odsetki kapitałowe mogą być uznane za świadczenie główne (por. Nb. 187).
4. Dług
Korelatem wierzytelności jest dług rozumiany jako zespół obowiązków 39
dłużnika (por. art. 373, 379 § 1, art. 382, 508, 519 i n. KC). Wykonanie tych
obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela, określonego jego
prawem podmiotowym (wierzytelnością). Z tego względu, w myśl art. 354
Nb. 37–39
66524117380436
66
§ 1 KC: „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią

i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasa-
dom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwycza-
je – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom”. W taki sam zresztą spo-
sób wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania (art. 354
§ 2 KC). Odwołanie się do celu społeczno-gospodarczego zobowiązania wzbo-
gaca podstawę oceny zachowań stron o kryterium natury funkcjonalnej. Chodzi
tu bowiem o wzięcie pod uwagę tych konsekwencji, jakie nie są wypowiedzia-
ne w treści przepisów prawnych lub w oświadczeniach woli albo w zwycza-
jach, a które z uwzględnieniem wszelkich konkretnych okoliczności należy
uznać za typowe i tym samym za oczekiwane przez strony. W sposób uprosz-
czony można powiedzieć, że realizacja stosunku zobowiązaniowego powinna
przebiegać tak, aby odpowiadał on zdrowemu rozsądkowi.
Wskazanego tu kryterium nie należy mylić z tzw. celem prawnym (causa) zobowiązania
(przysporzenia), co ma doniosłość przy podziale czynności prawnych na abstrakcyjne i kau-
zalne. Zagadnienie to zostało już wyjaśnione w wykładzie części ogólnej prawa cywilnego.
40 Podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia. Jednak

– jak już o tym wspomniano – wierzycielowi mogą przysługiwać względem
dłużnika także uprawnienia kształtujące, które realizują się bez współdziałania
tego ostatniego. W związku z tym nie przybierają one postaci spełnienia świad-
czenia, aczkolwiek dłużnik zobowiązany jest dostosować swoje zachowanie do
następstw zmienionego przez czynność prawo kształtującą stosunku zobowią-
zaniowego. W tym sensie można więc mówić również o korelatywności pozy-
cji wierzyciela i dłużnika ze względu na przysługujące wierzycielowi upraw-
nienia kształtujące.
Przykład: Wybór świadczenia alternatywnego (przemiennego) jest czynnością prawo
kształtującą (art. 365 KC), wskazującą ostatecznie, jakie świadczenie ma dłużnik spełnić.
41 Owa cecha korelatywności długu i wierzytelności charakterystyczna dla

stosunku zobowiązaniowego pozwala ustalić treść jednego z tych elementów
przez określenie treści drugiego elementu. Sprawa ma się podobnie, jakby ktoś
chciał zbadać zarys powierzchni opony samochodowej. Równie dobrze może
tego dokonać, obserwując ją bezpośrednio albo jej odbicie na odpowiednio ela-
stycznym podłożu. Raczej więc tylko kwestią przyjętej techniki ustawodawczej
jest to, czy treść stosunku zobowiązaniowego wyznaczona zostaje przez wska-
zanie uprawnień wierzyciela, czy obowiązków dłużnika. Nasz system praw-
ny, idąc pod tym względem za utartą tradycją, wskazuje na obowiązki dłużni-
ka. Nie powinno to jednak zaciemniać faktu, że głównym celem zobowiązania
jest zaspokojenie interesu wierzyciela i temu celowi przyporządkowane zostały
obowiązki dłużnika, a zwłaszcza obowiązek świadczenia.
Nb. 40–41
66524117380436
66
Z tego właśnie względu zobowiązanie gaśnie, gdy wierzyciel został zaspo- 42

kojony nie tylko przez dłużnika, lecz także przez osobę trzecią, albo gdy spo-
śród kilku dłużników zobowiązanych z różnych lub z tych samych tytułów
prawnych – jeden wykonał świadczenie.
5. Rozszerzona skuteczność
Ochronę interesów wierzyciela uzasadnia niekiedy rozszerzenie skutecz- 43
ności jego wierzytelności poza ścisły stosunek względny, łączący go z pier-
wotnym dłużnikiem. We współczesnych systemach prawnych można dostrzec
tendencję do wzmacniania takiej ochrony. Tendencja ta znajduje uzasadnie-
nie w postępującym podziale pracy i związanym z tym silnym uzależnieniem
działań jednych osób od drugich, a niekiedy także w trudnościach związanych
z uzyskiwaniem określonych dóbr lub usług w zamian za pieniężne świadcze-
nia odszkodowawcze. Pełna ochrona interesów wierzyciela wymaga w takich
przypadkach skierowania roszczenia do osób, które stoją poza pierwotnym
węzłem zobowiązaniowym, a które jednak efektywnie mogą zaspokoić wie-
rzyciela, a zarazem w myśl wskazań moralnych, skonkretyzowanych w ści-
śle określonych przesłankach ustawowych, powinny to uczynić. Polski system
prawny w stosunkowo szerokiej mierze uwzględnia te tendencje, przewidując
w szczególności następujące instytucje służące owej poszerzonej ochronie wie-
rzyciela:
a) najpierw więc celowi temu służy tradycyjna, jeszcze wywodząca się 44
z prawa rzymskiego, instytucja skargi pauliańskiej, która nosi obec-
nie nazwę „ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika”
(art. 527–534 KC). Sens tej instytucji oraz bliższe określenie przesłanek, od
których zależy nieskuteczność względna i odpowiedzialność osoby trzeciej,
zostaną przedstawione dalej (por. Nb. 74–92);
b) zbliżoną nieco funkcję i podobną konstrukcję względnej nieskuteczności 45
czynności prawnej realizuje następnie nowo wprowadzona do systemu pra-
wa polskiego instytucja ukształtowana w art. 59 KC. Na podstawie tego
przepisu w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub
częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, oso-
ba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej z tym
zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiała wiedzieć o wcześniej-
szym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa była nieodpłatna. Instytu-
cja ta została bliżej przedstawiona w wykładzie części ogólnej prawa cywil-
nego;
c) rozszerzona ochrona wierzyciela może być także zrealizowana na podsta- 46
wie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jeżeli oczy-
Nb. 42–46
66524117380436
66
wiście spełnione zostaną ogólne przesłanki tej odpowiedzialności. Polegają

one w szczególności na tym, że osoba trzecia bezprawnie i w sposób zawi-
niony uniemożliwi dłużnikowi wykonanie zobowiązania. Roszczenie wie-
rzyciela zmierza w tym przypadku do naprawienia wyrządzonej mu przez
osobę trzecią szkody (por. bliżej Nb. 487–494);
47 d) do instytucji rozszerzających skuteczność wierzytelności zalicza się także
zobowiązania realne1 oraz pewne sprzężone z wierzytelnością prawa bez-
względne. Z punktu widzenia funkcjonalnego działanie tych instytucji jest
podobne do instytucji wyżej wymienionych. Jednakże bliższa ich analiza
wskazuje, że z konstrukcyjnoprawnego punktu widzenia należy je potrakto-
wać w sposób odrębny.
48 Zobowiązania realne osiągają cel, jakim jest wzmocnienie ochrony wie-
rzyciela, nie przez rozszerzenie kręgu osób, od których wierzyciel może poszu-
kiwać zaspokojenia swojego interesu, lecz przez swoiste wyznaczenie osoby
dłużnika. Polega ono – jak już o tym wspomniano – na pośrednim wskazaniu
jej przez określenie sytuacji tej osoby wobec danej rzeczy. Ściśle rzecz biorąc,
należy stwierdzić, że roszczenie wierzyciela kieruje się zawsze do zindywidu-
alizowanej każdocześnie osoby dłużnika, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik
ten zmienia się wtedy, gdy następuje zmiana osoby uprawnionej do określo-
nej rzeczy. Konstrukcja taka jest dogodna dla wierzyciela, ponieważ zwięk-
sza pewność wykonania zobowiązania dłużnika, które w jakiś sposób wiąże się
z władaniem określoną rzeczą lub z prawem do niej, zabezpieczającym wypła-
calność dłużnika. Należy jednak pamiętać, że zobowiązania realne powstają
tylko w przypadkach wyraźnie w ustawie przewidzianych.
Por. zwłaszcza art. 16 i 17 KWU. Wpisane na mocy tych przepisów do ksiąg wieczy-
stych prawa: najmu, dzierżawy, odkupu, pierwokupu, dożywocia, timesharingu oraz roszcze-
nia o przeniesienie własności nieruchomości i inne roszczenia określone w ustawie są sku-
teczne przeciwko każdemu właścicielowi nieruchomości. Poza tym por. także art. 625, 678,
910 § 2 KC.
49 Natomiast inaczej zakwalifikować należy przypadki, gdy wyjątkowo wie-

rzycielowi przysługuje ochrona typu bezwzględnego. Kodeks cywilny przewi-
dział tego rodzaju sytuację w odniesieniu do najemcy lokalu, któremu art. 690
KC zapewnia analogiczną do ochrony własności ochronę prawa do używania
lokalu, a także wobec prawa dożywocia, które w myśl art. 910 § 1 KC obciąża
nieruchomość podobnie jak ograniczone prawo rzeczowe. W nauce proponuje
się różne konstrukcje prawne dla wyjaśnienia sensu tych postanowień. Wydaje
1
Por. Z. Radwański, Najem mieszkań w świetle publicznej gospodarki lokalami, Warsza-
wa 1961, s. 204 i n.
Nb. 47–49
66524117380436
66
się jednak, że nie chodzi tu ani o ograniczone prawa rzeczowe, ani o wierzytel-
ności chronione bezwzględnie, lecz o zwykłą wierzytelność, w całej rozciągło-
ści skuteczną tylko wobec zindywidualizowanego dłużnika. Z wierzytelno-
ścią tą jednak sprzężone jest podporządkowane jej – zwłaszcza gdy chodzi
o powstanie, zmianę i zgaśnięcie, jak również zasady przenoszenia i pierwszeń-
stwa – swoiste prawo bezwzględne, zapewniające ochronę pewnym tylko
uprawnieniom wierzyciela (np. posiadanie lokalu).
Analiza tych instytucji nie daje podstaw do przyjęcia reprezentowanego
niekiedy poglądu, jakoby wierzytelność – na podobieństwo prawa własności
– przybierała kształt prawa bezwzględnego. W przeciwieństwie bowiem do
tego ostatniego nigdy nie jest tak, by korelatem prawa wierzyciela był jednoli-
ty w swej treści obowiązek wszystkich innych podmiotów objętych systemem
prawa cywilnego. Zawsze na indywidualnie oznaczonym dłużniku ciąży obo-
wiązek określonej treści względem wierzyciela.
6. Jedność stosunku zobowiązaniowego

Pomimo różnorodności praw i obowiązków składających się na dany sto- 50
sunek zobowiązaniowy oraz pomimo strukturalnej zmienności tych elemen-
tów w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego zawsze należy rozpatrywać
go jako jedną całość. W praktyce oznacza to, że zmiana zachodząca w jednym
z jego elementów nie jest obojętna dla funkcjonowania pozostałych elementów,
a tym samym dla interesów wszystkich uwikłanych w stosunek zobowiązanio-
wy podmiotów.
Wszelkie więc decyzje stosowania prawa (norm prawnych) odnoszące się
do jednego z elementów stosunku zobowiązaniowego powinny uwzględniać te
różnorodne związki i następstwa, jakie wynikną dla całego układu zorganizo-
wanego w postaci stosunku zobowiązaniowego.
II. Dług i odpowiedzialność

1. Pojęcie
„Odpowiedzialność” jest terminem wieloznacznym, przy czym nawet 51
w obrębie nauk prawnych nie ma pełnej zgodności poglądów co do treści tego
pojęcia oraz różnych jego postaci.
Nie wdając się tutaj w szczegółowe rozważania tej kwestii należącej do
ogólnej teorii prawa, można wyjść z dominującego poglądu, który najszerzej
rozumianą odpowiedzialność prawną łączy z ujemnymi następstwami praw-
nymi, przewidzianymi dla jakiegoś podmiotu w związku ze ziszczeniem się
Nb. 50–51
66524117380436
66
pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny. Do zda-

rzeń takich niewątpliwie należy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobo-
wiązania przez dłużnika. W tym więc najszerszym znaczeniu można mówić
o odpowiedzialności za dług, rozumiejąc przez to wszelkie ujemne konsekwen-
cje przewidziane przez prawo za niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania. W kręgu tak pojętej odpowiedzialności mieści się w szczególno-
ści typowe dla niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nega-
tywne następstwo polegające na tym, że dłużnik obowiązany jest naprawić wie-
rzycielowi wynikłą stąd szkodę (art. 471 i n. KC). Obowiązek odszkodowania
nadal jednak pozostaje objęty pojęciem długu, aczkolwiek mającym za przed-
miot świadczenie bardziej dla dłużnika uciążliwe w porównaniu ze świadcze-
niem pierwotnym.
Jednak negatywne następstwa niewykonania lub nienależytego wykona-
nia zobowiązania nie opierają się tylko na dalszych, kolejnych przekształce-
niach stosunku zobowiązaniowego, polegających w szczególności na pogarsza-
niu się pozycji prawnej dłużnika lub na aktualizacji zobowiązań innych jeszcze
podmiotów (np. poręczycieli). Należy się bowiem liczyć z ewentualnością,
że żadne z tych zobowiązań nie zostanie wykonane lub należycie wykonane.
W związku z tym system prawny przewiduje rozmaite sposoby przymusowe-
go zaspokojenia interesu wierzyciela, a więc sankcję za niedopełnienie obo-
wiązku prawnego pierwotnego lub następczego. O osobie, która podlega takie-
mu przymusowi, również mówi się, że ponosi odpowiedzialność. Chodzi tu już
jednak o inne, węższe pojęcie odpowiedzialności, której korelatem jest upraw-
nienie do zastosowania przymusu dla zaspokojenia wierzyciela. Różnica mię-
dzy długiem a odpowiedzialnością w tym węższym znaczeniu jest tu widoczna.
Dług polega bowiem zawsze na powinności spełnienia określonego świadcze-
nia na rzecz wierzyciela. Natomiast odpowiedzialność w rozważanym zna-
czeniu – to dopuszczalność stosowania przymusu (sankcji) realizowanego
zresztą z reguły nie przez wierzyciela, lecz przez odpowiednie organy państwo-
we (egzekucyjne).
Mówiąc o problematyce długu i odpowiedzialności, będziemy mieli na
względzie wyłącznie, wspomniane ostatnio, węższe rozumienie odpowiedzial-
ności.
Możliwa jest także taka sytuacja, że istnieje sama odpowiedzialność bez długu, natomiast
brak jest jednoznacznego stanowiska w kwestii, czy polski system prawny konstruuje tego ro-
dzaju odpowiedzialność (o odpowiedzialności powstałej w rezultacie orzeczenia pauliańskie-
go, por. Nb. 91; natomiast o charakterze odpowiedzialności z tytułu hipoteki, por. B. Swaczy-
na, Hipoteka umowna, Warszawa 2007, s. 100 i n.).
Nb. 51
66524117380436
66
2. Odpowiedzialność osobista
Zgodnie z ogólną regułą przymus zmierzający do zaspokojenia interesów 52
wierzyciela realizują organy państwowe na podstawie orzeczenia sądowego lub
innego kompetentnego organu, w którym to orzeczeniu wypowiedziany jest
nakaz spełnienia określonego świadczenia. Sposoby realizacji tego przymu-
su wskazane zostały w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego dotyczą-
cych postępowania egzekucyjnego (art. 758 i n.). Są one wyrazem powszech-
nie panującej obecnie koncepcji, według której egzekucja ta kieruje się do
majątku osoby odpowiedzialnej. Polega więc ona w szczególności na przymu-
sowym odebraniu pieniędzy lub określonych przedmiotów od dłużnika albo
na ich sprzedaży w celu uzyskania potrzebnych na zaspokojenie wierzyciela
środków, jak również na przejęciu innych praw majątkowych przysługujących
egzekwowanemu dłużnikowi. Ta majątkowa odpowiedzialność jest charakte-
rystyczna dla stosunków cywilnoprawnych i dlatego często określa się ją mia-
nem odpowiedzialności cywilnoprawnej. Stanowi ona jednak efekt niezwykle
długiej ewolucji, polegającej na stopniowym redukowaniu środków przymusu
kierowanych do osoby odpowiedzialnej. W pierwotnym prawie rzymskim nie-
wypłacalny dłużnik oddawany był we władzę wierzyciela, a jeszcze w XIX w.
szeroko stosowano tzw. areszt za długi (tak świetnie opisany w powieściach
Dickensa). Polskie prawo egzekucyjne przewiduje sankcję grzywny – zamie-
nianej w razie jej niezapłacenia na areszt – jedynie w przypadkach, gdy dłużnik
wzbrania się wykonać świadczenie, którego „inna osoba wykonać za niego nie
może, a której wykonanie zależy od jego woli” (art. 1050 § 1 KPC). Nie jest to
jednak relikt odpowiedzialności osoby, lecz rozstrzygnięcie uzasadnione zało-
żeniem, że także czynności niezastępowalne mogą stanowić treść świadczenia
i to bez względu na to, czy są one ocenne w pieniądzach.
Natomiast zupełnie wyjątkowo – w przypadkach wyraźnie w ustawie wska-
zanych – także sam wierzyciel może bezpośrednio stosować pewne formy
przymusu wobec dłużnika z pominięciem organów państwowych. Odnosi się
to zwłaszcza do dozwolonej samopomocy (por. art. 432, 671 § 2 KC). Swo-
istą postać bezpośredniego zaspokojenia się wierzyciela – wbrew woli dłużnika
i bez udziału organów państwowych – przewiduje instytucja potrącenia wierzy-
telności w okolicznościach wskazanych w ustawie (por. art. 498 i n. KC).
Niekiedy znowu dla zaspokojenia interesu wierzyciela zbędne będzie sto-
sowanie jakichkolwiek form nacisku bezpośredniego na dłużnika, a wystarczy
jedynie wydanie odpowiedniego orzeczenia. Odnosi się to zwłaszcza do orze-
czeń zastępujących oświadczenie woli dłużnika w przypadkach, gdy dłużnik
jest zobowiązany do jego złożenia (por. art. 64 KC i art. 1047 KPC).
Nb. 52
66524117380436
66
Z zasady dłużnik i tylko dłużnik ponosi odpowiedzialność majątkową

za swój dług. Odpowiada on całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili pro-
wadzenia przeciwko niemu egzekucji. Ten model odpowiedzialności okre-
śla się mianem odpowiedzialności osobistej. W istocie jest to odpowiedzial-
ność majątkowa, jednakże przyjęto używać terminu „osobista”, co tłumaczy się
reminiscencjami dawnej odpowiedzialności polegającej na skierowaniu przy-
musu do osoby dłużnika.
Od tej reguły ogólnej, niewymagającej z tego względu szczególnego uza-
sadnienia normatywnego, system prawny przewiduje różnorodne wyjątki.
Zostaną one omówione poniżej.
3. Zobowiązania niezupełne
53 Przede wszystkim więc istnieje kategoria tzw. zobowiązań niezupełnych
(naturalnych), które polegają na tym, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialno-
ści za swój dług. W konsekwencji wierzycielowi nie przysługuje kompetencja
do zwrócenia się do sądu lub do innego właściwego organu o wydanie orzecze-
nia nakazującego dłużnikowi wykonanie świadczenia, a w razie jego niespeł-
nienia – prowadzenia egzekucji w celu zaspokojenia się z majątku dłużnika.
Pomimo jednak niezaskarżalności wierzytelności chodzi w tych przypadkach
niewątpliwie o zobowiązania w rozumieniu prawnym. Jeżeli bowiem dłuż-
nik sam wykona świadczenie – nawet w nieświadomości tego, że nie można
go było do tego przymusić – to nie może następnie żądać zwrotu spełnionego
świadczenia jako nienależnego (art. 411 pkt 2 i 3, art. 413 § 1 KC). Spełnione
świadczenie uznać więc należy w tych przypadkach za prawnie należne, a nie
tylko wynikające z jakiegoś niewiążącego stosunku społecznego.
Prawo polskie nie zawiera żadnych ogólnych przepisów poświęconych
zobowiązaniom niezupełnym. Wskazane wyżej ich cechy podstawowe –
a w szczególności niezaskarżalność i brak obowiązku zwrotu świadczenia
wykonanego – zostały zrekonstruowane w drodze wniosków syntetycznych pły-
nących z analizy przypadków szczególnych. Pozostaje jednak kwestia otwarta,
czy poza tym można wskazać jakieś inne cechy tych zobowiązań, a zwłasz-
cza, czy znajdują do nich zastosowanie pewne inne skutki prawne przewidziane
dla zobowiązań zaskarżalnych (zwykłych). Zagadnienie to jest kontrowersyjne.
Raczej jednak należy się opowiedzieć za poglądem, że trudno w tym zakresie
wypowiadać zasady ogólne i że problemy te chyba trzeba rozstrzygać odrębnie
dla każdego z poszczególnych typów zobowiązań naturalnych.
Chodzi tu w szczególności o kwestię dopuszczalności potrącenia, uznania, odnowienia,
żądania odszkodowania.
Nb. 53
66524117380436
66
W nauce polskiego prawa cywilnego zgodnie przyjmuje się, że do zobowią-

zań niezupełnych należą:
1) zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu 54
(art. 117 § 2 zd. 1 i art. 411 pkt 3 KC);
2) zobowiązania, które wynikają z gry lub zakładu z wyłączeniem jednak 55
gier bądź zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia właściwe-
go organu państwowego, jak również z gier zakazanych albo nierzetelnych
(art. 413 KC).
Natomiast świadczenia, które nie podlegają zwrotowi ze względu na to, że ich spełnie- 56
nie czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt 2), nie stanowią przedmio-
tu zobowiązań prawnych. Z tego względu, jeżeli zostały tylko przyobiecane, nie mogą być
wyegzekwowane. Pomimo że nie należą się w sensie prawnym, nie można żądać ich zwrotu
ze względów moralnych (np. wydatki poczynione na utrzymanie osoby bliskiej, nieobjętej
ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym)1.
4. Ograniczona odpowiedzialność osobista

Odstępstwem od zasady pełnej odpowiedzialności całym majątkiem dłuż- 57
nika jest ograniczona odpowiedzialność osobista2. Ograniczenia tego rodzaju
mogą przybierać następujące dwie postacie.
Pierwsza polega na tym, że dłużnik odpowiada określoną częścią swo- 58
jego majątku, wyodrębnioną według wskazanych w ustawie kryteriów. Wie-
rzyciel może więc w takim przypadku zaspokoić się w drodze egzekucji tylko
z przedmiotów objętych tą wydzieloną częścią majątku. Jeżeli nie wystarczy
ona na pokrycie wierzytelności, to wierzytelność ta wprawdzie nie wygasa, lecz
nie może zostać zaspokojona. Ograniczenie to odnosi się więc do kwestii, czym
dłużnik odpowiada (cum viribus patrimonii).
Przykład: W myśl art. 1030 zd. 1 KC: „Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi od-
powiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku”, a więc odpowiada tylko tymi przedmiota-
mi, które uzyskał w drodze dziedziczenia, a już nie pozostałymi składnikami swojego majątku.
Podobną odpowiedzialność przewiduje także art. 41 KRO w odniesieniu do majątku małżonków.
Drugi sposób ograniczenia odpowiedzialności osobistej polega na wskaza- 59

niu maksymalnej wartości, jaka może być uzyskana z majątku osoby odpo-
wiedzialnej. Wartości tej można jednak dochodzić – w przeciwieństwie do
pierwszego ograniczenia – z całego majątku dłużnika. Omawiane obecnie
ograniczenie przejawia się więc na płaszczyźnie tego, za co dłużnik odpowia-
da (pro viribus patrimonii), a nie czym odpowiada. Wysokość długu może być
1
Por. W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988, s. 171–172.
2
Por. J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenie odpowiedzialności osobistej,
Gd. SP 2003, t. X, s. 17.
Nb. 54–59
66524117380436
66
inna niż wysokość odpowiedzialności. Jeżeli wysokość odpowiedzialności jest

niższa od wysokości długu, to wierzyciel nie uzyska pełnego zaspokojenia
swojej wierzytelności.
Przykład: Por. art. 1031 § 2 KC, według którego „w razie przyjęcia spadku z dobrodziej-
stwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości
ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku”. Wierzyciele
spadku mogą więc poszukiwać zaspokojenia także z przedmiotów, jakie spadkobierca miał już
przed nabyciem spadku, jednakże w sumie nie mogą uzyskać więcej, niż wynosi wartość akty-
wów spadku. Por. także art. 554 KC ograniczający odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego „do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego”.
5. Odpowiedzialność rzeczowa
60 Od odpowiedzialności osobistej – pełnej lub ograniczonej – należy odróżnić
odpowiedzialność rzeczową. Polega ona na tym, że wierzyciel może dochodzić
zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie
oznaczona rzecz. Odpowiedzialność tę ponosi każdoczesny właściciel rzeczy,
którym nie musi być dłużnik. Odpowiednie uprawnienie wierzyciela ma więc
w tym zakresie charakter bezwzględny. Ponadto zapewnia ono tę korzyść wie-
rzycielowi, że w toku egzekucji uzyskuje on pierwszeństwo zaspokojenia swo-
jej wierzytelności przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej.
Zgodnie z panującym poglądem osoba odpowiedzialna rzeczowo nie jest zobowiązana
do świadczenia, tj. do czynnego spełnienia zobowiązania, lecz jedynie do „ścierpienia” egze
kucji z rzeczy obciążonej. Pogląd ten został jednak ostatnio zakwestionowany przez proce-
sualistów, którzy podkreślają, że w świetle KPC także osoba odpowiedzialna rzeczowo obo-
wiązana jest do spełnienia świadczenia, a wierzyciel do jego przyjęcia. Dopiero, gdy osoba
odpowiedzialna nie spełnia świadczenia, zaspokojenie wierzyciela następuje z wartości rze-
czy obciążonych (szerzej o tej różnicy stanowisk por. B. Swaczyna, Hipoteka umowna, War-
szawa 2007, s. 100 i n.).
Odpowiedzialność tego typu powstaje w szczególności w razie obciążenia

rzeczy hipoteką, zastawem lub prawem dożywocia (art. 910 KC).
Pomimo że odpowiedzialność rzeczowa pozwala wierzycielowi dochodzić
wierzytelności jedynie z rzeczy indywidualnie oznaczonej, jest ona z punktu
widzenia ekonomicznego korzystniejsza dla niego od pełnej odpowiedzialno-
ści osobistej dłużnika. Zabezpiecza bowiem wierzyciela przed niekorzystny-
mi zmianami majątku dłużnika, jakie mogą nastąpić w czasie między powsta-
niem długu, a jego wymagalnością oraz gwarantuje priorytet zaspokojenia
przed wierzycielami niekorzystającymi z zabezpieczenia rzeczowego. Pamię-
tać ponadto należy, że zbycie rzeczy obciążonej przez dłużnika nie zmniejsza
uprawnień wierzyciela do zaspokojenia się z niej. Ten sam dłużnik może odpo-
wiadać zarówno osobiście, jak i rzeczowo.
Nb. 60
66524117380436
66
III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego

1. Uwagi wstępne
Zobowiązanie – jak każdy stosunek cywilnoprawny – powstaje w następ- 61
stwie ziszczenia się zdarzeń prawnych. W polskim systemie prawnym powsta-
nie stosunku zobowiązaniowego nie jest immanentnie związane z określonymi
tylko typami zdarzeń prawnych. Nie ma więc dla tego działu prawa cywil-
nego jakiegoś szczególnego zakresu zdarzeń prawnych. Miarodajne pod tym
względem pozostają ustalenia dokonane dla obszaru całego prawa cywilnego.
Również polski Kodeks cywilny – w odróżnieniu od niektórych obcych usta-
wodawstw, a także od dawnego Kodeksu zobowiązań – nie zawiera żadnych
przepisów ogólnych wskazujących na źródła stosunków zobowiązaniowych
i ich systematykę.
W tej sytuacji, opierając się na ogólnej typologii zdarzeń cywilnoprawnych,
można poprzestać jedynie na wskazaniu, które z nich są szczególnie doniosłe
na obszarze stosunków zobowiązaniowych.
2. Czynności prawne
Największą rolę odgrywają tu przede wszystkim czynności prawne, 62
a zwłaszcza umowy, stanowiące główny instrument organizujący stosunki
zobowiązaniowe i objętą nimi wymianę dóbr lub usług.
Poza umowami także jednostronne czynności prawne stanowią źródło sto- 63
sunków zobowiązaniowych. Normy prawa zobowiązaniowego wyraźnie prze-
widują tego rodzaju zdarzenia (np. przyrzeczenie publiczne – art. 919–921 KC;
zapis w testamencie – art. 968 i 9811 KC).
Kontrowersyjny jest jednak problem, czy także w przypadkach nieprzewi-
dzianych przez normy prawne może z mocy jednostronnej czynności praw-
nej powstać stosunek zobowiązaniowy, a więc czy panuje tu – podobnie jak
w zakresie umów – zasada swobody kreowania i kształtowania stosunków
zobowiązaniowych1. Kierując się względem na bezpieczeństwo obrotu prawne-
go, potrzebą jego kontroli oraz przestrzeganą przez polski system prawny zasa-
dą, że bez zgody osoby zainteresowanej nie tylko nie można nikogo zobowią-
zać, ale nie można także przyznać mu prawa, należałoby raczej opowiedzieć
się za koncepcją restryktywną, ograniczającą dopuszczalność zobowiązania
się w drodze jednostronnej czynności prawnej tylko do przypadków w ustawie
1
Tak S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. I, 1985, s. 51–52; L. Ogiegło, Wstęp do
rozważań nad problematyką jednostronnych czynności prawnych w prawie zobowiązań,
SIS 1991, Nr 16, s. 39 i n.
Nb. 61–63
66524117380436
66
wskazanych. Koncepcja ta znajduje potwierdzenie w przepisie art. 3531 KC,

który wyraża jedynie zasadę wolności umów, a nie czynności prawnych1.
3. Akty administracyjne
64 W systemie gospodarki centralnie sterowanej państwo realizowało swoje
plany gospodarcze przede wszystkim przy użyciu władczych form działania –
w szczególności indywidualnych aktów administracyjnych. W związku z tym
w pierwotnym tekście KC znajdował się wyodrębniony w Tytule IV Księgi III
zespół przepisów regulujących obowiązek zawierania umów między jednostka-
mi gospodarki uspołecznionej (art. 397–404 KC).
Natomiast realizowany w Rzeczypospolitej Polskiej system gospodarki ryn-
kowej opiera się na zasadzie autonomii podmiotów prawa cywilnego i wol-
ności umów. W konsekwencji podejmują one decyzje gospodarcze, kierując się
przesłankami ekonomicznymi, a nie z nakazu organów państwowych. W mode-
lu tym nie ma już miejsca na koncepcję umów gospodarczych, spełniających
funkcję wykonawczą wobec aktów administracyjnych. Dlatego uchylone zosta-
ły przepisy wspomnianego Tytułu IV Księgi III KC.
Jednak interes publiczny, a w tym i ochrona prawidłowo funkcjonujące-
go rynku, niejednokrotnie wymaga interwencji państwa lub innych organów
publicznych w sferę autonomii podmiotów prawa cywilnego. Dzieje się tak
we wszystkich państwach, których gospodarka opiera się na zasadach rynko-
wych. Realizacja transformacji ustrojowych dokonywanych w Rzeczypospoli-
tej Polskiej niewątpliwie wymaga szerszego jeszcze zastosowania władczych
form oddziaływania na stosunki cywilnoprawne niż w państwie, w którym zde-
cydowanie dominuje już prywatny typ własności.
W każdym razie organ administracji publicznej zawsze musi mieć dla wyda-
nia indywidualnego aktu administracyjnego wyraźne upoważnienie zawarte
w ustawie.
Por. uchw. Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN(7) z 28.5.1992 r.
(III AZP 4/92, OSNC 1992, Nr 12, poz. 211).
Indywidualny akt administracyjny wywołuje skutki cywilnoprawne, gdy

wynikają one z ustawy, na podstawie której został on wydany. Mogą to być
konsekwencje bezpośrednie albo pośrednie2.
1
P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 KC, s. 141 i n.; M. Safjan, Zasada,
s. 13–14; A. Szpunar, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 2, s. 1083; Z. Radwański, [w:] System
Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 29–30; R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu
umów obligacyjnych, Kraków 2005, s. 24 i n.
2
Tak w nawiązaniu do cyt. uchw. SN(7) z 28.5.1992 r., E. Łętowska, Podstawy prawa cy-
wilnego, Warszawa 1994, s. 123 i n.
Nb. 64
66524117380436
66
Akty administracyjne o skutkach bezpośrednich same – bez dokonywa- 65

nia czynności prawnej – powodują powstanie, zmianę lub zgaśnięcie stosunku
cywilnoprawnego – są więc zdarzeniem cywilnoprawnym.
W sferze stosunków zobowiązaniowych akty tego rodzaju pojawiają się
rzadko – głównie jako zdarzenia kreujące obowiązek zapłaty odszkodowania.
Przykład: Artykuł 119 ust. 1 pkt 7 ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1899 ze zm.) zastrzega, że decyzja o wywłaszczeniu powinna
nie tylko ustalać przedmiot wywłaszczenia (skutek rzeczowy), lecz także należne odszkodo-
wanie (skutek obligacyjny).
Akty administracyjne o skutkach pośrednich stanowią jedynie koniecz- 66

ną przesłankę dokonania czynności prawnej. W przypadkach takich czynność
prawna dokonana bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna.
Na obszarze stosunków zobowiązaniowych akty takie występują przede 67
wszystkim w postaci różnego rodzaju zezwoleń na dokonanie określonych
czynności prawnych.
Przykład: Na sprzedaż nieruchomości cudzoziemcowi lub dokonanie niektórych czyn-
ności obrotu gruntami rolnymi.
Na mocy ustawy indywidualny akt administracyjny może jednak nie tyl- 68

ko zezwalać na dokonanie określonej czynności prawnej, lecz także nakładać
na adresata obowiązek jej dokonania. W takim przypadku sąd ma kompeten-
cję do stwierdzenia tego obowiązku w orzeczeniu z tym skutkiem, że zastępuje
ono złożenie oświadczenia woli (art. 64 KC).
Funkcja aktu administracyjnego o skutkach pośrednich kończy się z chwi- 69
lą dokonania czynności prawnej (zawarcia umowy). Późniejsze więc uchylenie
decyzji administracyjnej samo przez się nie wpływa na ważność umowy, a tym
samym na istnienie cywilnego stosunku prawnego.
Por. uchw. pełnego składu Izby Cywilnej SN z 25.4.1964 r. (III CO 12/64, OSNC 1964,
Nr 12, poz. 244), której aktualność potwierdziła uchw. Izby Administracyjnej, Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych SN(7) z 28.5.1992 r. (III AZP 4/92, OSNC 1992, Nr 12, poz. 211).
4. Konstytutywne orzeczenia sądów

Z mocy zasad ogólnych sądom przysługuje jedynie kompetencja do wyda- 70
wania orzeczeń deklaratywnych, w których autorytatywnie stwierdzają one ist-
nienie stosunku prawnego lub obowiązku zachowania się strony.
Natomiast do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które są zdarzenia- 71
mi prawnymi, ponieważ kreują, zmieniają lub powodują zgaśnięcie stosunku
prawnego, konieczne jest wyraźne upoważnienie ustawowe.
Nb. 65–71
66524117380436
66
W najszerszej mierze wyraża je wspomniany wyżej art. 64 KC, według

którego prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby do
złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Nie jest to
jednak postanowienie, które by ograniczało autonomię stron i pozwalało sądom
dowolnie kształtować stosunki prawne między podmiotami prawa cywilnego.
Rola sądu ogranicza się tu w istocie do określenia, czy z mocy innych zda-
rzeń istnieje obowiązek złożenia oświadczenia woli o skonkretyzowanej już
treści, np. z mocy umowy zawartej drogą aukcji lub przetargu (art. 702 § 3
i art. 703 § 3) lub umowy przedwstępnej (art. 390 § 2 KC). Orzeczenie to tylko
więc ze względów formalnych uznaje się za konstytutywne; jego wydanie jest
bowiem niezbędne, aby obowiązek złożenia oświadczenia woli mógł być zre-
alizowany i wywołał skutki prawne.
W przeciwieństwie do tego, w wielu innych, wyraźnie wskazanych w usta-
wie przypadkach, sąd uzyskuje kompetencje do merytorycznego kształtowania
stosunków cywilnoprawnych swoimi orzeczeniami konstytutywnymi.
Na obszarze stosunków zobowiązaniowych są to np.: art. 3581 § 3 KC dotyczący walory-
zacji, art. 388 KC odnoszący się do wyzysku, art. 628 KC o określaniu wysokości wynagro-
dzenia w umowie o dzieło, art. 874 KC o rozwiązaniu spółki, art. 907 § 2 KC o zmianie wy-
sokości lub czasu trwania renty, art. 913 KC o zmianie treści dożywocia.
5. Inne zdarzenia
72 Spośród innych zdarzeń prawnych na wyróżnienie w sferze stosunków
zobowiązaniowych zasługują: czyny niedozwolone (art. 415–449 KC) oraz
bezpodstawne wzbogacenie (art. 405–414 KC).
73 Na obszarze prawa zobowiązań pojawiają się ponadto także zdarzenia
prawne niemieszczące się w przedstawionej wyżej ich typologii (np. prowadze-
nie cudzych spraw bez zlecenia, art. 752–757 KC), o mniejszej jednak donio-
słości społecznej i szczuplejszej regulacji prawnej.
Treść tych instytucji będzie przedmiotem dalszych wykładów niniejszego
podręcznika.
§ 3. Ochrona wierzyciela w razie

niewypłacalności dłużnika
Literatura: M. Bączyk, Roszczenia pauliańskie wierzyciela w stosunku do poręczy-
ciela, RPEiS 1978, z. 3; B. Burian, Czynności prawne będące przedmiotem skargi pauliań-
skiej, [w:] Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profeso-
ra Edwarda Gniewka, pod red. J. Gołaczyńskiego i P. Machnikowskiego, Warszawa 2010;
W. Czachórski, Zobowiązania, § 69; J. Ciszewski, M. Hapka, Skarga paulińska wierzycie-
Nb. 72–73
66524117380436
66
§ 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika 29
li przyszłych, [w:] Prawo prywatne wobec wyzwań współczesności, Księga pamiątko-
wa dedykowana Profesorowi Leszkowi Ogiegle, pod red. M. Frasa i P. Ślęzaka, Warszawa
2017, s. 25–44; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskie-
go, uw. do art. 527–534; J. Górecki, Stosowanie skargi pauliańskiej do czynności prawnych
małżonków dokonywanych z osobami trzecimi, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego, własno-
ści intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana
Profesorowi Bogusławowi Gawlikowi, pod red. J. Pisulińskiego, P. Tereszkiewicza, F. Zolla,
Warszawa 2012; P. Grzegorczyk, Sytuacja prawna wierzyciela pauliańskiego w razie wszczę-
cia przez wierzycieli osoby trzeciej egzekucji z jej majątku, MoP 2013, Nr 15; S. Gurgul,
Instytucja skargi pauliańskiej w prawie prywatnym materialnym i w prawie publicznym (pro-
cesowym, podatkowym), Rej. 2020, Nr 3; M. Gutowski, Bezskuteczność czynności praw-
nej, Warszawa 2013; B. Janiszewska, O skardze pauliańskiej w przypadku zgodnego wniosku
stron o zniesienie współwłasności rzeczy, [w:] Aurea praxis, aurea theoria. Księga pamiątko-
wa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, t. 2, pod red. J. Gudowskiego, K. Weitza, War-
szawa 2012; M. Jasińska, Skarga pauliańska. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalno-
ści dłużnika. Art. 527–534 KC. Komentarz, Warszawa 2002; A. Janiak, [w:] Kidyba, KC.
Komentarz, art. 527–534; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz,
uw. do art. 527 i n. KC; K. Mularski, Skarga pauliańska a tzw. czynności ekwiwalentne, SPP
2019, Nr 3–4; tenże, O negatywnej ocenie moralnej postępowania dłużnika i osoby trzeciej
jako przesłance skargi pauliańskiej, RPEiS 2019, Nr 4; A. Ohanowicz, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 79 i 80; J. Pisuliński, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika –
propozycja nowego ujęcia, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej,
Warszawa 2017, s. 356–378; W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 527–534;
M. Pyziak-Szafnicka, Glosa do orz. SN z 24.10.2002 r., II CK 396/02, OSP 2003, Nr 11,
poz. 141; taż, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995; taż,
[w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 69–76; K.P. Sokołowski, Pokrzywdzenie wierzyciela pauliań-
skiego przez zbycie nieruchomości przeciążonej hipotekami, Rej. 2019, Nr 10; M. Sycho-
wicz, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 527 i n. KC; T. Szanciło, Istota skargi pauliań-
skiej na tle orzecznictwa sądowego, PS 2012, Nr 11–12; R. Szczepaniak, Kwestia stosowania
skargi pauliańskiej do zobowiązań podatkowych, [w:] Societates et obligationes – tradycja,
współczesność, przyszłość. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Napierały, pod red. A. Olej-
niczaka i T. Sójki, Poznań 2018, s. 431–443, s. 605–620; M. Wilejczyk, Przesłanki skargi pau-
liańskiej, SPP 2012, Nr 2; taż, Skutki rozporządzenia przez dłużnika pauliańskiego uzyskaną
korzyścią majątkową, PS 2013, Nr 10; J. Zawadzka, Skarga pauliańska a czynności prawne
pomniejszające majątek wspólny małżonków, TPP 2013, Nr 4.
I. Uwagi ogólne
Zgodnie z ogólną zasadą dłużnik odpowiada za zobowiązanie całym swoim 74
majątkiem, jaki ma w chwili wymagalności wierzytelności. Wierzyciel zaw-
sze więc ponosi ryzyko niewypłacalności dłużnika – także wtedy, gdy nastąpi-
ła ona wskutek pogorszenia się sytuacji majątkowej dłużnika w okresie między
powstaniem zobowiązania a jego wymagalnością. Samo zaciągnięcie zobo-
wiązania nie ogranicza bowiem uprawnień dłużnika do rozporządzania skład-
nikami jego majątku.
Nb. 74
66524117380436
66
W związku z tym wierzyciel narażony jest na to, że dłużnik zacho-

wa się wobec niego nielojalnie, doprowadzając się do stanu niewypłacalno-
ści w następstwie czynności dokonanych na korzyść osoby trzeciej. Skutkom
takich niemoralnych i niekorzystnych dla wierzyciela działań zapobiegać ma
instytucja „ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika”, uregulo-
wana w art. 527–534 KC. Wywodzi się ona z prawa rzymskiego. Z tego wzglę-
du w języku prawniczym często określa się ją mianem „skargi pauliańskiej”,
„roszczeń pauliańskich”, „ochrony pauliańskiej” lub oznaczeniami podobnymi.
Zastosowanie jej prowadzi do orzeczenia względnej bezskuteczności czynno-
ści prawnej, dokonywanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela – podob-
nie jak w przypadku określonym w art. 59 KC. W następstwie tego pokrzywdzony
wierzyciel może bezpośrednio żądać zaspokojenia od osoby trzeciej.
Konsekwencji określonych w tej instytucji nie da się wyjaśnić za pomocą
jakichś innych ogólnych instytucji prawa cywilnego.
W szczególności czynów niedozwolonych, bezpodstawnego wzbogacenia, przepisów
egzekucyjnych; por. bliżej M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 15 i n.
II. Przesłanki ochrony

75 Ustawodawca, wychodząc ze wspomnianych założeń, uzależnia udzielenie
ochrony pauliańskiej od wielu przesłanek, kolejno poniżej przedstawionych.
1. Chroniona wierzytelność
76 a) Wierzytelność musi być zaskarżalna. Wynika to już z samej konstruk-
cji ochrony pauliańskiej, realizowanej poprzez wydanie orzeczenia sądowego.
Nie podlegają więc ochronie pauliańskiej roszczenia przedawnione, roszczenia z gier
i zakładów oraz żądania oparte tylko na powinnościach moralnych (art. 411 i 413 KC).
Natomiast nie jest konieczne, aby wierzytelność była już wymagalna.

Z powództwem pauliańskim może wystąpić wierzyciel, którego wierzytelność
nie jest jeszcze płatna.
77 b) Ponadto należy podzielić pogląd, że ochroną pauliańską objęte są tylko
wierzytelności pieniężne pojęte w szerokim tego słowa znaczeniu, to znaczy
nie tylko te, które od początku opiewały na świadczenia określone w pienią-
dzu, lecz także o wartości pieniężnej1. Ograniczenie takie nie jest wprawdzie
expressis verbis wypowiedziane w przepisach prawnych, stanowi jednak kon-
sekwencję wyrażonej w art. 527 § 2 KC zasady, że skarga pauliańska przysłu-
guje wierzycielowi tylko w razie niewypłacalności dłużnika.
1
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 46 i n.
Nb. 75–77
66524117380436
66
Nie są więc ochroną tą objęte wierzytelności opiewające na inne niż pie-

niężne świadczenia1. W szczególności wierzyciel nie mógłby na tej podstawie
domagać się realnego wykonania jakiejś usługi przez osobę trzecią lub wyda-
nia mu określonego przedmiotu, który przeszedł z majątku dłużnika do majątku
osoby trzeciej. Ograniczenia te ustaną, gdy wierzyciel zażąda odszkodowania
pieniężnego z tytułu niewykonania tych świadczeń.
Natomiast wierzytelność opiewająca na realne wykonanie jakiegoś zindy-
widualizowanego świadczenia – w szczególności polegającego na wydaniu
określonej rzeczy – może uzyskać skuteczność wobec osoby trzeciej na podsta-
wie art. 59 KC (tzw. ius ad rem), jeżeli spełnione zostaną przewidziane w tym
przepisie przesłanki.
Wątpliwości budzi pogląd o dopuszczalności udzielenia ochrony na podsta-
wie art. 527 KC dla dochodzenia należności podatkowych lub z tytułu składek
na ubezpieczenie społeczne. Skarga pauliańska, klasyczny instrument cywilno-
prawny, zostaje wówczas użyta dla ochrony należności publicznoprawnych.
Por. aprobująco, R. Szczepaniak, Kwestia stosowania, s. 607 i n.; uchw. SN(7)
z 12.3.2003 r. (III CZP 85/02, OSN 2003, Nr 10, poz. 129, z glosą częściowo krytyczną M. Ja-
sińskiej, MoP 2004, Nr 17, s. 811 i n.) oraz wyr. SN z 27.7.2006 r. (III CSK 57/06, Legalis).
Por. także wyr. SN z 13.5.2005 r. (I CK 677/04, Pr. Bank. 2005, Nr 9, s. 10), który po-
wołując się na uchw. SN(7) z 12.3.2003 r., uznaje, że wierzytelność publicznoprawna objęta
jest także cywilistyczną konstrukcją skargi pauliańskiej w drodze zastosowania analogiae le-
gis; podobnie wyr. SN z 28.10.2010 r. (II CSK 227/10, OSNC – Zb. dodatkowy 2011, Nr A,
poz. 23, s. 153).
2. Czynność prawna dłużnika

a) Skarga pauliańska chroni wierzyciela wyłącznie przed skutkami czyn- 78
ności prawnej dłużnika (art. 527 § 1 KC). Inne działania dłużnika, chociaż-
by powodowały jego niewypłacalność, nie stanowią podstawy do zastosowania
ochrony pauliańskiej.
Przykład: Gdy dłużnik niszczy jakiś swój wartościowy przedmiot lub wyrządza komuś
szkodę, z czym wiąże się obowiązek jej naprawienia, co uszczupla majątek dłużnika.
Natomiast nie ma doniosłości prawnej sposób dokonania czynności praw-

nej przez dłużnika. Może tu więc chodzić także o różne postacie dorozumiane-
go złożenia oświadczenia woli – nie wyłączając tzw. milczenia, jeżeli na takie
jego znaczenie wskazuje konkretny kontekst sytuacyjny.
1
O argumentach przemawiających za tezą, że także wydanie rzeczy może być przedmio-
tem ochrony pauliańskiej, por. J. Grykiel, Uprawnienia wierzyciela z umowy przedwstęp-
nej w razie jej niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika, Warszawa 2017,
s. 205–206.
Nb. 78
66524117380436
66
Trudno jednak za czynność prawną uznać samo zaniechanie dokonania

czynności prawnej, a zwłaszcza niewniesienie powództwa.
Tak jednak uchw. SN(7) z 11.10.1980 r. (III CZP 37/80, OSNC 1981, Nr 4, poz. 48,
z aprobującymi glosami M. Ożoga, OSP 1984, Nr 12, poz. 248 i M. Bączyka, NP 1982,
Nr 9–10), krytycznie jednak ocenioną przez W. Broniewicza (OSP 1983, Nr 4, poz. 83)
i M. Pyziak-Szafnicką, Ochrona, s. 73.
Z kolei SN w wyr. z 19.10.1995 r. (III CRN 40/95, OSP 1996, Nr 11, poz. 211, z glosą
M. Pyziak-Szafnickiej) bardzo rygorystycznie ocenił dopuszczalność zaskarżenia czynności
procesowych, z którymi mogą łączyć się także oświadczenia woli w rozumieniu materialne-
go prawa cywilnego, co spotkało się z negatywną oceną glosatorki. Por. bliżej Z. Radwań-
ski, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992,
s. 179.
Jednak na podstawie art. 527 § 1 KC wierzyciel może zaskarżyć zgodny wniosek dłuż-
nika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, dział spadku
i zniesienie współwłasności, jeżeli w wyniku uwzględnienia tego wniosku przedmioty mająt-
kowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużni-
kami (por. uchw. SN z 17.6.2010 r., III CZP 41/10, Biul. SN 2010, Nr 6, poz. 10).
Nie tylko umowy, lecz także jednostronne czynności prawne dłużnika pod-
legają zaskarżeniu.
Przykład: Zrzeczenie się jakiegoś prawa w takiej sytuacji, że powoduje to nabycie go
przez osobę trzecią.
79 b) Osobą dokonującą czynności prawnej powinien być dłużnik, to jest oso-

ba, która pozostaje już w stosunku zobowiązaniowym z wierzycielem (art. 527
§ 1 KC).
Może nim być również jeden z dłużników solidarnych, a także poręczyciel,
który – obok dłużnika głównego – ponosi odpowiedzialność wobec wierzycie-
la. Dokonane bowiem przez poręczyciela uszczuplenie jego własnego majątku
zarazem osłabia szanse zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności1.
3. Pokrzywdzenie wierzyciela
80 a) Jak już wspomniano, czynność prawna dłużnika musi być dokonana
z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527 § 1 KC).
Polega ono na tym, że dłużnik stał się całkowicie niewypłacalny lub w wyż-
szym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności prawnej (art. 527 § 2 KC).
Pokrzywdzenie nie polega więc na poniesieniu szkody przez wierzyciela, lecz
na zminimalizowaniu szans zaspokojenia jego interesu. Przy ocenie tej kwestii
należy przede wszystkim mieć na względzie faktyczne skutki dokonanej czyn-
1
M. Bączyk, Roszczenia, s. 37 i n.
Nb. 79–80
66524117380436
66
ności prawnej. Niekoniecznie więc muszą one mieć charakter prawny czynno-
ści rozporządzającej i przysparzającej zarazem1.
Stan niewypłacalności nie został bliżej określony w ustawie. Kierując się
zatem słownikowym znaczeniem tego terminu oraz mając na względzie tryb
dochodzenia roszczeń pieniężnych, należy przyjąć, że oznacza on stan mająt-
ku dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami KPC nie
może przynieść zaspokojenia wierzyciela2.
W szczególności nie jest konieczne wykazanie, że nastąpiło ogłoszenie upa-
dłości dłużnika. Wystarczy, że egzekucja okazała się nieskuteczna do części
majątku dłużnika (wyr. SN z 18.9.1998 r., III CKN 612/97, OSNC 1999, Nr 3,
poz. 56). Chwilowy brak gotówki nie jest więc równoznaczny ze stanem nie-
wypłacalności. Natomiast za niewypłacalnego można uznać dłużnika, którego
aktywa majątkowe wprawdzie równoważą zobowiązania, ale są one niedostęp-
ne dla wierzyciela prowadzącego egzekucję roszczeń pieniężnych.
Przykład: Chodzi o przedmioty wyjęte spod egzekucji lub obciążone z pierwszeństwem
dla innych osób.
Z kolei pogłębienie niewypłacalności może polegać na wyzbyciu się akty-

wów, które potencjalnie tylko stwarzają możliwość otrzymania świadczeń pie-
niężnych od dłużnika.
Przykład: Zbycie nieruchomości, której aktualna wartość równa jest ciążącej na niej hi-
potece, ale uzasadnione prognozy wskazują na to, że wartość nieruchomości będzie wzrastać.
Ciężar udowodnienia wspomnianych okoliczności oraz związku przyczyno-

wego między niewypłacalnością dłużnika a dokonaną przez niego czynnością
prawną spoczywa na wierzycielu (art. 6 KC).
Kwestię, czy czynność prawna dłużnika krzywdzi wierzyciela, ocenia się
według chwili jej zaskarżenia, a nie dokonania tej czynności3.
b) Następnie ustawodawca uzależnia ochronę pauliańską od nagannej posta- 81
wy dłużnika, wyrażającej się w tym, że działał on ze świadomością pokrzyw-
dzenia wierzyciela (art. 527 § 1 KC). Jednak wystarczy, że dłużnik zdaje sobie
sprawę z tego, że dokonana przez niego czynność prawna może spowodować
niemożność zaspokojenia ogółu wierzycieli. Niekoniecznie zatem ten stan
świadomości ma obejmować indywidualnie tego wierzyciela, który żąda ochro-
ny pauliańskiej4.
1
Tak trafnie M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 66 i n.
2
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 92.
3
M. Sychowicz, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, Warszawa 2005, s. 658.
4
A. Ohanowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 948.
Nb. 81
66524117380436
66
Od świadomości pokrzywdzenia odróżnić należy zamiar pokrzywdzenia

wierzyciela. W przypadku takim dłużnik dokonuje czynności prawnej umyśl-
nie w celu pozbawienia wierzyciela możności zaspokojenia wierzytelności
z majątku dłużnika. Z taką szczególnie naganną postawą dłużnika ustawodaw-
ca wiąże swoiste konsekwencje prawne. Chroni bowiem także przyszłego wie-
rzyciela, to znaczy osobę, która dopiero po dokonaniu niekorzystnej czynności
prawnej przyszłego dłużnika nawiązuje z nim stosunek zobowiązaniowy, stając
się jego wierzycielem.
Udowodnienie stanów psychicznych jest, z natury rzeczy, trudne i może
być przeprowadzone tylko przez powołanie dowodów pośrednich, ocenianych
przez sędziego swobodnie jako domniemania faktyczne. Ciężar ich udowod-
nienia spoczywa na wierzycielu, żądającym ochrony pauliańskiej.
Jednakże, jeżeli dłużnik dokonał na rzecz osoby trzeciej darowizny, a był
już wówczas niewypłacalny lub stał się niewypłacalny wskutek jej dokona-
nia, wówczas ustawa przychodzi wierzycielowi z pomocą. Ustanawia bowiem
domniemanie prawne, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia
wierzycieli (art. 529 KC). Chodzi tu o domniemanie iuris tantum, które może
być obalone przeciwdowodem, aczkolwiek w praktyce niezwykle trudnym do
przeprowadzenia. Ustanawiając w tym przypadku tak korzystne dla wierzy-
ciela domniemanie, ustawodawca kierował się ogólną zasadą polskiego prawa
cywilnego, które silniej chroni sytuację majątkową osoby nabywającej odpłat-
nie prawa (tutaj osoby trzeciej) w porównaniu z nabyciami nieodpłatnymi.
4. Korzyść osoby trzeciej

82 a) Z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej jakaś osoba trzecia
musi uzyskać korzyść majątkową (art. 527 § 1 KC) – w szczególności przez
to, że nabędzie prawo majątkowe albo że zwolniona zostanie ze zobowiąza-
nia. Korzyść ta jest zarazem powiązana z odpowiednim uszczupleniem majątku
dłużnika, powodującym jego niewypłacalność.
Przykład: Dłużnik darował osobie trzeciej jakiś przedmiot albo zwolnił ją z obowiązku
zwrotu pożyczki.
83 b) Ponadto ustawa wymaga, aby osoba trzecia, która odniosła korzyść

z czynności prawnej, wiedziała lub co najmniej przy zachowaniu należytej sta-
ranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzyw-
dzenia wierzyciela (art. 527 § 1 KC).
Sąd Najwyższy w uchw. z 5.5.1993 r. (III CZP 52/93, OSN 1993, Nr 12, poz. 218) stwier-
dził, że przepisy, które posługują się pojęciem należytej staranności, łączą kategorię złej (lub
dobrej) wiary z powinnym zachowaniem, jakiego oczekuje się od osoby działającej.
Nb. 82–83
66524117380436
66
Także i w tym przypadku ustawa ułatwia wierzycielowi przeprowadzenie

dowodu złej wiary osoby trzeciej. Ustanawia bowiem domniemanie prawne
(iuris tantum), że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, iż
dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 § 3 KC).
Pojęcia osoby bliskiej nie należy w tym przypadku identyfikować z określony-
mi więzami rodzinnymi. Raczej powinno się brać tu pod uwagę faktyczne sto-
sunki łączące dłużnika z osobą, która uzyskała od niego korzyść majątkową.
Por. wyr. SN z 9.3.2007 r. (V CSK 473/06, OSNC 2008, Nr 2, poz. 27), mówiący o tym,
że stosunek bliskości może wynikać także ze sporadycznych kontaktów gospodarczych, któ-
rym towarzyszą innego rodzaju relacje o charakterze majątkowym lub niemajątkowym.
Dodany w 1997 r. przepis § 4 w art. 527 KC rozszerza zakres wspomniane-

go domniemania na przedsiębiorcę pozostającego z dłużnikiem w stałych sto-
sunkach gospodarczych; należy go więc traktować tak jak osobę pozostającą
w bliskim stosunku z dłużnikiem.
Natomiast jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatną,
wówczas w ogóle uchylona zostaje wspomniana przesłanka skargi pauliańskiej
(art. 528 KC). Wierzyciel może więc żądać ochrony także wtedy, gdy osoba
trzecia nie wiedziała i nie mogła przy zachowaniu należytej staranności dowie-
dzieć się o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycie-
la. Postanowienie to jest kolejnym przejawem ogólnej zasady, że słabiej chro-
nione są nieodpłatne nabycia (w tym przypadku osoby trzeciej) w porównaniu
z nabyciami odpłatnymi.
Przykład: Wierzyciel W ma wierzytelność wobec dłużnika D. Głównym składnikiem
majątku D jest jego gospodarstwo rolne; D darowuje je osobie trzeciej T. Wierzycielowi
W przysługuje w takim przypadku uprawnienie skuteczne wobec T, chociażby T nie wiedział
lub przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć, że D dokonał darowizny
z pokrzywdzeniem wierzyciela W.
III. Zaskarżenie czynności i jego skutki

1. Zaskarżenie czynności
Jeżeli spełnione zostaną omówione wyżej przesłanki, wierzyciel może 84
żądać, aby sąd uznał za bezskuteczną względem niego czynność prawną doko-
naną przez jego dłużnika.
a) Uprawnienie to wierzyciel może realizować w dwojaki sposób (art. 531 85
§ 1 KC):
1) przez wytoczenie stosownego powództwa – co jest najczęściej stosowanym
środkiem ochrony;
Nb. 84–85
66524117380436
66
2) przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu

sprawie z powództwa osoby trzeciej.
Na podstawie art. 841 KPC osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia
zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowana do niego egzekucja narusza jej prawo.
Przeciwko takiemu powództwu wierzyciel może podnieść zarzut procesowy, że przedmiot
ten podlega egzekucji, ponieważ został nabyty w okolicznościach uzasadniających uznanie
czynności nabywczej za względnie bezskuteczną wobec wierzyciela (por. bliżej M. Pyziak-
-Szafnicka, Ochrona, s. 175–176).
86 b) Legitymowanym biernie, tzn. osobą, przeciwko której kieruje się żąda-

nie (powództwo) wierzyciela, jest osoba trzecia odnosząca korzyść z czynno-
ści zawartej z dłużnikiem.
Jeżeli nastąpiła sukcesja uniwersalna (np. dziedziczenie), to w myśl reguł
ogólnych legitymowanym biernie jest następca dłużnika pod tytułem ogólnym.
Poza tym, na podstawie art. 531 § 2 KC, legitymowanym biernie staje się
następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej, na rzecz której osoba trze-
cia rozporządziła uzyskaną od wierzyciela korzyścią, a równocześnie spełniona
została jedna z następujących przesłanek:
1) rozporządzenie na rzecz owego dalszego nabywcy było nieodpłatne albo
2) w chwili nabycia wiedział on o okolicznościach uzasadniających uzna-
nie czynności dłużnika ze swoim poprzednikiem za bezskuteczną wobec
wierzyciela. Nie wystarczy więc w tym przypadku niedołożenie należy-
tej staranności w uzyskaniu tych informacji – co jest regułą (por. art. 527
§ 1 KC).
Ilustruje to poniższy schemat:
Przykład: Dłużnik D darował nieruchomość osobie trzeciej O, w następstwie czego

dłużnik D stał się niewypłacalny. Z kolei osoba trzecia O darowała tę nieruchomość innej
osobie N. Pokrzywdzony wierzyciel W może wówczas pozywać dalszego nabywcę N korzy-
ści, żądając uznania umowy O z N za bezskuteczną względem siebie.
Nb. 86
66524117380436
66
c) Wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną 87

względem niego w terminie pięciu lat, licząc od daty dokonania tej czynności
(art. 534 KC). Jest to termin zawity.
2. Orzeczenie względnej bezskuteczności

Sens uznania przez sąd względnej bezskuteczności czynności prawnej 88
dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią wyraża się w tym, że wierzyciel uzy-
skuje uprawnienia do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów nale-
żących do osoby trzeciej (art. 532 KC), z którą nie łączył go żaden stosunek
prawny.
Orzeczenie pauliańskie wprawdzie nie rozstrzyga kwestii, czy wierzycielowi przysługuje
wierzytelność wobec jego dłużnika. Istnienie jej jest jednak oczywiste i nieodzowne do tego,
aby wierzyciel mógł prowadzić egzekucję przeciwko osobie trzeciej (por. bliżej M. Pyziak-
-Szafnicka, Ochrona, s. 181–182).
Wierzyciel może jednakże dochodzić (w drodze egzekucji) zaspokojenia

tylko z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które wskutek czynności
uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły
(art. 532 KC). Jeżeli przedmiotem czynności względnie bezskutecznej są rze-
czy indywidualnie oznaczone (nieruchomości albo ruchomości), zastosowa-
nie tej normy nie wywołuje wątpliwości. Natomiast mogą się one pojawić, gdy
przedmiotem wspomnianej czynności są rzeczy zamienne oraz pieniądze, któ-
rych nie da się już zidentyfikować, ponieważ przemieszały się z takimi samy-
mi składnikami majątkowymi osoby trzeciej, lecz innego pochodzenia. W przy-
padkach takich należy przyjąć, że wierzyciel uprawniony jest do prowadzenia
egzekucji z całego majątku osoby trzeciej, z którym owe korzyści się stopi-
ły. Tylko taka wykładnia funkcjonalna zdoła zapewnić wierzycielowi skuteczną
ochronę prawną.
Tak trafnie M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 183–188; por. też orz. SN z 13.5.1974 r.
(III CRN 88/74, OSP 1975, Nr 6, poz. 138, z glosą A. Ohanowicza); M. Bączyk, glosa do
uchw. SN(7) z 11.10.1980 r., III CZP 37/80, NP 1982, Nr 9–10, s. 177.
Uprawnienie wierzyciela względem osoby trzeciej jest w szczególny spo- 89

sób uprzywilejowane, ponieważ może być realizowane z pierwszeństwem
przed innymi jej wierzycielami (art. 532 KC), co znajduje wyraz w toku prowa-
dzonej egzekucji.
Innymi wierzycielami są tacy wierzyciele, którzy nie uzyskali ochrony w postaci orze-
czenia pauliańskiego. Jeżeli jest kilku wierzycieli korzystających z tej ochrony, pierwszeń-
stwo zaspokojenia przysługuje im w równym stopniu.
Nb. 87–89
66524117380436
66
90 Natomiast osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czyn-

ności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwol-
nić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czyn-
ności za bezskuteczną (art. 533 KC), jeżeli:
1) wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika. Podniesie-
nie takiego zarzutu w istocie zmierza do wykazania, że dłużnik jest wypła-
calny, a w konsekwencji, że nie została spełniona podstawowa przesłanka
ochrony pauliańskiej albo
2) zaspokoi wierzycieli, nie dopuszczając w ten sposób do egzekucji z przed-
miotu uzyskanego od dłużnika na podstawie czynności względnie bezsku-
tecznej. Ustawodawca ma tu na uwadze, że osobie trzeciej może zależeć
na zatrzymaniu tego przedmiotu. Nie ma powodu, aby okoliczności tej nie
uwzględniać, jeżeli interes wierzyciela będzie zaspokojony świadczeniem
pieniężnym. Skarga pauliańska chroni bowiem tylko interes majątkowy
wierzyciela, a nie zapewnia realnego wykonania jego wierzytelności.
Jeżeli wierzyciel nie został zaspokojony z majątku osoby trzeciej, ponie-
waż uzyskana przez osobę trzecią korzyść nie była już w jej majątku, może
żądać zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej, który uzyskał
tę korzyść nieodpłatnie albo działał w złej wierze (art. 531 § 2; por. Nb. 86).
Może się jednak zdarzyć, że osoba trzecia nie ma już korzyści uzyskanej od
dłużnika, ponieważ ją utraciła lub zużyła. W takim przypadku przyjąć należy,
że nie odpowiada ona wobec wierzyciela na podstawie ochrony pauliańskiej.
Wierzyciel może korzystać z ochrony przewidzianej w przepisach o czy-
nach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jeżeli zachowanie osoby trzeciej jest
zawinione.
Por. bliżej M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 186–188, która zasadnie kwestionuje do-
puszczalność powoływania się w takich przypadkach także na bezpodstawne wzbogacenie;
odmiennie A. Ohanowicz w glosie do wyr. SN z 13.5.1974 r., III CRN 88/74, OSP 1975, Nr 6,
poz. 138 oraz tenże, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 950–951.
91 Orzeczenie pauliańskie ma charakter konstytutywny. Zmienia bowiem

pozycję prawną wierzyciela i osoby trzeciej w sposób określony w art. 532
i 533 KC. Trzeba zarazem podkreślić, że art. 527 KC przyznaje wierzycielowi
jedynie prawo do uznania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią „za bez-
skuteczną” względem wierzyciela, a więc prawo o ukształtowanie stosunku
prawnego. Ze względu na to, że następstwa prawne uznania względnej bezsku-
teczności określa już sama ustawa, nie wymagają one formułowania w senten-
cji orzeczenia sądowego1. Konstytutywny charakter tego orzeczenia zakłada,
1
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 171.
Nb. 90–91
66524117380436
66
że jego wydanie jest niezbędne do tego, aby powstało uprawnienie wierzyciela

wobec osoby trzeciej.
Stosunek ten ma charakter zobowiązaniowy. Jego treścią jest z jednej stro-
ny uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotów majątkowych
osoby trzeciej, które przeszły tam z majątku dłużnika wskutek czynności praw-
nej względnie bezskutecznej, a z drugiej strony obowiązek osoby trzeciej do
znoszenia realizującej uprawnienie wierzyciela egzekucji z majątku tej oso-
by. Osobie trzeciej przysługuje zarazem upoważnienie przemienne (facultas
alternativa), które pozwala jej zwolnić się z powyższego zobowiązania przez
zaspokojenie wierzyciela albo przez wskazanie stosownego mienia dłużnika
(art. 533 KC).
Por. uchw. SN(7) z 11.10.1980 r. (III CZP 37/80, OSNC 1981, Nr 4, poz. 48); M. Py-
ziak‑Szafnicka, Ochrona, s. 28–35 i 171.
W literaturze reprezentowane są jednak również poglądy, zgodnie z którymi

w rezultacie orzeczenia pauliańskiego nie powstaje stosunek zobowiązaniowy
między wierzycielem a osobą trzecią, a sens jego przejawia się tylko na płasz-
czyźnie egzekucyjnej.
Tak M. Bączyk w glosie do cyt. uchw. SN z 11.10.1980 r. (NP 1982, Nr 9–10, s. 175–177);
por. też B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny – komentarz, t. II, Warszawa 1972, s. 1250. Traf-
ną krytykę tej koncepcji przeprowadziła M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 26 i n.
IV. Zbliżone instytucje

Praktyczne znaczenie norm regulujących skargę pauliańską wyrasta poza jej 92
ramy. Okazują się one bowiem przydatne także do ustalenia pełnej treści nor-
matywnej innych instytucji prawnych opartych na koncepcji względnej bezsku-
teczności czynności prawnej.
Odnosi się to zwłaszcza do ochrony wierzyciela alimentacyjnego w razie zawarcia przez
jego dłużnika umowy dożywocia (art. 916 KC), jak również do przypadku odrzucenia spad-
ku przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 1024 KC). Wspomniane przepisy tylko
nieco modyfikują ogólne reguły ochrony wierzyciela zawarte w art. 527 i n. KC.
Poza tym w pewnej mierze pozwalają one rozwinąć reżim prawny względ-
nej bezskuteczności umowy, o której stanowi art. 59 KC, aczkolwiek instytu-
cja ta nie ma na celu ochrony wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika,
lecz zmierza do zapewnienia mu realnego wykonania zobowiązania. Należy ją
więc traktować jako instytucję odrębną.
Nb. 92
66524117380436
66
Por. bliżej uchw. SN z 5.1.1971 r. (III CZP 88/70, OSN 1971, Nr 7–8, poz. 131); orz. SN
z 13.2.1970 r. (III CRN 546/69, OSP 1971, Nr 9, poz. 167, z glosą A. Ohanowicza, NP 1971,
Nr 4, s. 1692); orz. SN z 28.12.1976 r. (III CRN 302/76, OSN 1977, Nr 7, poz. 121); M. Py-
ziak-Szafnicka, Czy możliwy jest zbieg norm art. 59 oraz art. 527 i następnych Kodeksu cy-
wilnego, AUL, Folia Iuridica 1986, Nr 27, s. 89 i n.
Ponadto konstrukcja ochrony wierzyciela przez uznanie czynności prawnej

dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną jest stosowana także w pozakodek-
sowych aktach normatywnych, a w szczególności w Prawie upadłościowym
i Prawie restrukturyzacyjnym – odnosząca się w tych przypadkach do wszyst-
kich wierzycieli dłużnika.
Nb. 92
66524117380436
66
Rozdział II. Świadczenie
§ 4. Uwagi ogólne
Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 10; T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 11 i 12; T. Dybowski, A. Pyrzyńska, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 10–11;
M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 353;
P. Klaczak, Świadczenia rezultatu i starannego działania, KPP 2019, Nr 1, s. 43–120; A. Klein,
Elementy stosunku prawnego rzeczowego, Wrocław 1976; tenże, Elementy zobowiązanio-
wego stosunku prawnego, Wrocław 1980; M. Krajewski, Zobowiązania rezultatu i staranne-
go działania, PiP 2000, z. 8; K. Kruczalak, Niemożliwość świadczenia w prawie zobowiązań,
Gdańsk 1981; M. Lemkowski, Świadczenie antycypacyjne, Warszawa 2016; B. Lewaszkiewicz-
-Petrykowska, Niemożliwość świadczenia następcza, SPE, t. IV, Łódź 1970; P. Machnikowski,
[w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 353 KC; A. Machowska, Koncepcja
zobowiązań rezultatu i starannego działania i jej doniosłość dla określenia odpowiedzialności
kontraktowej, KPP 2002, z. 3; Z.K. Nowakowski, Wina i ryzyko jako podstawy odpowiedzial-
ności deliktowej i kontraktowej, [w:] Studia z prawa zobowiązań, Warszawa–Poznań 1979;
tenże, Zobowiązanie rezultatu i starannego działania, RPEiS 1959, z. 2; Z. Ogiegło, Usługi jako
przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989; A. Olejniczak, [w:] Kidyba, KC. Komen-
tarz, art. 353; A. Pyrzyńska, Zobowiązanie ciągłe jako konstrukcja prawna, Poznań 2017;
M. Romanowski, Zobowiązanie rezultatu i starannego działania, PPH 1997, Nr 2; M. Safjan,
[w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 353; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I,
art. 353; G. Wolak, Umowa o dzieło jako zobowiązanie rezultatu, SP 2019, Nr 1.
I. Pojęcie
1. Przedmiot a treść świadczenia
Jak wynika z poprzednich wyjaśnień, świadczeniem jest zachowanie się 93
dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzy-
ciela.
Zachowanie to może z kolei dotyczyć różnego rodzaju dóbr materialnych 94
lub niematerialnych, które często określa się mianem przedmiotu świadcze-
nia, np. gdy zobowiązanie dłużnika polega na przeniesieniu własności i wyda-
niu rzeczy (art. 535 KC), na zapłacie ceny, a więc określonej sumy pieniężnej
(art. 535 KC), na wykonaniu określonego dzieła (art. 627 KC), na udzieleniu
zezwolenia (licencji) na wystawienie sztuki teatralnej itp. Określenie to służy
Nb. 93–94
66524117380436
66
42 Rozdział II. Świadczenie
jednak tylko do bliższego oznaczenia treści świadczenia. W tej właśnie funkcji

jest ono użyteczne, ponieważ zachowania ludzkie są, z natury rzeczy, w jakiejś
mierze dostosowane do określonych postaci dóbr, których dotyczą.
Niekiedy mówi się także o „przedmiocie”, mając na względzie pewien
typ czynności ludzkich niezdeterminowany odniesieniem do jakiegoś obiektu
(np. „usługi”). Użyteczność tego rodzaju wyróżnienia świadczeń jest niewątpli-
wa1, aczkolwiek raczej chodzi tu bardziej o bezpośrednie oznaczenie ich treści
niż przedmiotu.
2. Kwalifikacja prawna świadczenia

95 Ciągle dyskusyjne pozostaje zagadnienie, czy realizacji świadczenia musi
towarzyszyć wola wykonania danego zobowiązania. W tej kwestii można
wyróżnić trzy poglądy. Według pierwszego świadczenie zawsze jest przeja-
wem woli dłużnika, mającej na celu wykonanie ciążącego na nim obowiązku
prawnego, i stanowi w związku z tym czynność prawną z wszystkimi wyni-
kającymi stąd konsekwencjami – w szczególności w zakresie formy czynności
prawnej oraz wad oświadczenia woli. Drugie stanowisko uznaje, że spełnienie
świadczenia może mieć – w zależności od jego rodzaju – zarówno postać czyn-
ności prawnej, jak i czynności faktycznej. Jednak zawsze świadczenie powinno
być wykonywane z zamiarem wywiązania się z zobowiązania. W nauce pol-
skiej trafnie przeważa pogląd trzeci2, który nie stawia ogólnego wymagania,
aby za świadczenie uznać wyłącznie zachowanie człowieka skierowane inten-
cjonalnie na spełnienie określonego zobowiązania lub aby zawsze przybierało
ono postać czynności prawnej. Kwalifikacja zachowania dłużnika powinna być
dokonana według kryteriów ogólnych, a nie determinowana faktem, że spełnia
on świadczenie. W wielu przypadkach z treści zobowiązania będzie wynikać,
że może być ono spełnione tylko przez dokonanie czynności prawnej, np. przez
przeniesienie własności. Charakter czynności prawnej należy przypisać tak-
że zapłacie (gotówkowej i bezgotówkowej), której istota polega na złożeniu
oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutku prawnego w postaci
przeniesienia własności znaków pieniężnych lub zmiany zapisów na rachun-
kach bankowych (por. Nb. 157–160). Są jednak liczne typy zachowań objętych
zobowiązaniami, które takiej właściwości nie mają, a jeżeli odpowiadają one
treści zobowiązania, trudno uznać, że świadczenie nie zostało spełnione tylko
dlatego, że nie towarzyszył mu odpowiedni akt woli, np. gdy świadczenie pole-
ga na zaniechaniu.
Por. bliżej L. Ogiegło, Usługi, s. 30 i n.

1
Por. szerzej T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 77 oraz A. Pyrzyńska,
2
Zobowiązanie ciągłe, s. 103 i n.
Nb. 95
66524117380436
66
§ 4. Uwagi ogólne 43
II. Uwagi ogólne o treści świadczenia

1. Działanie i zaniechanie
Zachowanie dłużnika będące świadczeniem „może polegać na działaniu 96
albo na zaniechaniu” (art. 353 § 2 KC). Te dwie postacie zachowań wyczer-
pują cały zakres treści świadczeń. Każde bowiem zachowanie dłużnika przy-
biera albo postać działań pozytywnych (np. danie czegoś, spełnienie jakichś
usług), albo zachowania biernego (np. niepodejmowania działań potencjalnie
możliwych lub zaprzestania działań dotąd realizowanych). Obowiązek bierne-
go zachowania stanowi także korelat praw bezwzględnych (np. obowiązek nie-
naruszania cudzej własności). Jednakże zachowanie takie jest jedynie wyrazem
powszechnego ograniczenia wolności obywateli, a tym samym nie jest ekono-
micznie wymierne i nie waży na sytuacji majątkowej podmiotu. Natomiast obo-
wiązek biernego zachowania się dłużnika stanowi indywidualne ograniczenie
jego wolności, co nie jest pozbawione z reguły wpływu na sferę jego stosun-
ków majątkowych. Z tych względów należałoby opowiedzieć się przeciwko
reprezentowanym niekiedy koncepcjom zmierzającym do zastosowania pojęcia
świadczenia do analizy stosunków prawnorzeczowych. Pojęcie świadczenia –
zgodnie z panującym poglądem – powinno nadal być zastrzeżone wyłącznie dla
analizy stosunków zobowiązaniowych.
2. Sposób ustalenia świadczenia

Bez ustalenia tego, jak ma się dłużnik zachować, a więc tego, co jest treścią 97
świadczenia, zobowiązania nie można wykonać. Kwestia ta musi być rozstrzy-
gnięta najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia. W momencie powstania
zobowiązania treść świadczenia albo powinna już być określona, albo co naj-
mniej powinny być ustalone niezawodne sposoby pozwalające treść tę ustalić
w terminie późniejszym. Zagadnienia te rozstrzyga zdarzenie prawne kreujące
zobowiązanie, a w szczególności treść czynności prawnej (art. 56 KC), decyzji
administracyjnej, orzeczenia sądowego albo zespół pewnych faktów wskaza-
nych obowiązującymi przepisami prawnymi w przypadkach, gdy zobowiązanie
powstaje ex lege (np. odszkodowanie za szkodę powstałą z czynów niedozwo-
lonych).
Prawo polskie nie zawiera ogólnych postanowień określających, w jaki spo- 98
sób strony mogą w umowie wskazać podstawy do ustalenia treści należnego
świadczenia, aczkolwiek wiele przepisów szczególnych nie pozostawia wątpli-
wości co do tego, że taka pośrednia metoda jest dopuszczalna (np. art. 536 § 1,
art. 613 § 2, art. 628 § 1 zd. 1, art. 693 § 2 KC). W tym więc względzie miaro-
dajne pozostają wyjaśnienia nauki.
Nb. 96–98
66524117380436
66
99 Można wyróżnić trzy metody ustalania podstaw do określania przyszłych

świadczeń.
100 1) Metoda obiektywna odwołuje się do pewnych empirycznie stwierdzalnych
faktów, które bez potrzeby dokonywania ocen (wartościowania) pozwala-
ją ustalić wysokość należnego świadczenia (np. cena rynkowa, zbiór zboża
z określonej powierzchni gruntu). Jest to metoda najbardziej pewna i dlate-
go zawsze dopuszczalna.
101 2) Metoda zobiektywizowana polega na powołaniu osoby trzeciej do usta-
lenia należnego świadczenia. Jeżeli osoba ta dokona oceny wyłącznie
na mocy niekontrolowanego własnego uznania, to trudno takie postanowie-
nie umowy uznać za zgodne z zasadami współżycia społecznego (art. 58
§ 2 KC). Prowadziłoby to bowiem do nadmiernego uzależnienia jednej
ze stron od osoby trzeciej. Natomiast jeżeli osoba trzecia oceniałaby wiel-
kość świadczenia pod kontrolą sądu i zgodnie z zasadami współżycia spo-
łecznego lub zwyczajami, to przyjęcie takiej koncepcji nie tylko nie zagra-
ża interesom stron, ale może okazać się w wielu przypadkach rozwiązaniem
racjonalnym, pozwalającym wykorzystać fachową wiedzę osoby wskaza-
nej.
102 3) Najdalej idące zastrzeżenia budzi zastosowanie metody subiektywnej, pro-
wadzącej do ustalenia wysokości świadczenia przez jedną ze stron. Jeżeli
miałaby ona podejmować te decyzje na mocy swobodnego i niekontrolowa-
nego uznania, to z wyżej wskazanych przyczyn byłoby to niedopuszczalne,
ponieważ stawiałoby strony w pozycji nierównorzędnej. Natomiast jeżeli
strona kierowałaby się obiektywną miarą, podlegającą kontroli sądowej co
najmniej z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, to należałoby
zaakceptować taką postać uelastycznienia obrotu gospodarczego. Ułatwia
ona bowiem proces adaptacji treści zobowiązania do zmieniającej się sytu-
acji i potrzeb strony umowy.
Przykład: Przykładem tego typu regulacji może być art. 456 KC.
3. Możliwość wykonania świadczenia

103 Istotne jest także, aby świadczenie było możliwe do wykonania. Jeże-
li bowiem zachodzi uprzednia (pierwotna) niemożliwość świadczenia, to zna-
czy, gdy już w momencie ziszczenia się zdarzenia, które miało spowodować
powstanie zobowiązania – w szczególności w chwili zawarcia umowy (art. 387
§ 1 KC) – świadczenie było niewykonalne, zobowiązanie w ogóle nie powstaje
(impossibilium nulla obligatio); por. Nb. 360–362.
Nb. 99–103
66524117380436
66
§ 4. Uwagi ogólne 45
Natomiast w razie tzw. następczej niemożliwości dłużnik będzie zobowią- 104

zany dać odszkodowanie w miejsce pierwotnego świadczenia, gdy niemożli-
wość pierwotnego świadczenia jest następstwem okoliczności, za które ponosi
on odpowiedzialność (art. 475 § 1, art. 493 i 495 KC); por. Nb. 817–821.
Pojęcie niemożliwości świadczenia nie zostało bliżej określone w usta- 105
wie. W literaturze reprezentowane są różne ujęcia tego zagadnienia; por. bliżej
Nb. 811.
4. Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach

starannego działania
W nauce polskiej – za wzorem nauki francuskiej1 – przyjmowany jest 106
podział świadczeń lub zobowiązań na: świadczenia lub zobowiązania rezulta-
tu i starannego działania. Świadczenia pierwszego rodzaju polegają na osią-
gnięciu z góry ściśle określonego efektu w świecie zjawisk zewnętrznych. Do
klasy tej nie zalicza się samej działalności dłużnika, lecz jej określony w tre-
ści zobowiązania skutek. Należą tu więc świadczenia dania czegoś (np. umo-
wa sprzedaży), niektóre świadczenia usług ujmowane łącznie z ich wytworem
(np. umowa o dzieło) oraz wszystkie zaniechania.
Natomiast świadczenia starannego działania znajdują wyraz w działalno- 107
ści odpowiednio tylko ukierunkowanej, przy czym dłużnik nie ma obowiązku
osiągnąć wskazanego celu, np. działania lekarza, adwokata, nauczyciela.
Z podziałem tym wiążą jego zwolennicy różne konsekwencje prawne 108
w zakresie rozkładu ciężaru dowodu oraz zasad odpowiedzialności dłużnika –
przyjmując w szczególności, że w zobowiązaniach rezultatu dłużnik odpowia-
da nie na zasadzie winy, lecz ryzyka2.
Koncepcja ta spotkała się jednak z krytyką. W szczególności kierowane są 109
przeciwko niej zarzuty, że kryteria, na podstawie których rozróżnia się wspo-
mniane zobowiązania, nie są precyzyjne; nie pomaga ona rozwiązać problemu
rozkładu ciężaru dowodu i nie daje podstaw do przyjęcia odmiennych zasad
odpowiedzialności3.
1
G. Domański, Koncepcja zobowiązań rezultatu i starannego działania a odpowie-
dzialność kontraktowa w prawie francuskim, SC 1972, t. XX; A. Machowska, Koncepcja,
s. 661 i n.
2
Por. zwłaszcza Z.K. Nowakowski, Zobowiązanie rezultatu, s. 97 i n.; tenże, Wina i ryzy-
ko, s. 103 i n.; M. Romanowski, Zobowiązania rezultatu, s. 20 i n.
3
Por. T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 81 i n.; W. Czachórski, Zobo-
wiązania, s. 328–329; T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania,
Warszawa 1982, s. 285–294.
Nb. 104–109
66524117380436
66
110 Ten ostatni zarzut jest uzasadniony. Natomiast można bronić podstawy
wyróżnienia wspomnianych zobowiązań – przez powołanie się na wyróżniane
w metodologii nauk społecznych tzw. czynności (działania) skutkowe, z czym
wiążą się pewne swoistości w ciężarze dowodu i postępowaniu dowodowym1.
§ 5. Rodzaje świadczeń
Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 11; J. Dąbrowa, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 54; W. Dubis, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 379
i n. KC; T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 13, 16, 17; T. Dybowski, A. Pyrzyń-
ska, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 12 i 15; A. Klein, Problem jednostronnego ukształtowa-
nia czasu trwania zobowiązaniowego stosunku prawnego o charakterze ciągłym. Rozprawy
z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994; M. Królikowski, Wypowie-
dzenie umowy regulującej używanie rzeczy przy wielopodmiotowości strony umowy, [w:]
Aksjologia prawa cywilnego i cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych, pod red. J. Pisuliń-
skiego, J. Zawadzkiej, Warszawa 2020; A. Lutkiewicz-Rucińska, Zagadnienie wielości świad-
czeń głównych w stosunku zobowiązaniowym – rozważania na przykładzie umowy o dzie-
ło, [w:] Współczesne problemy prawa zobowiązań, pod red. A. Olejniczaka, J. Haberko,
A. Pyrzyńskiej, D. Sokołowskiej, Warszawa 2015; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machni-
kowski, KC. Komentarz, uw. do art. 365 i n. KC; A. Ohanowicz, Zobowiązania przemienne,
RPEiS 1974, z. 3; A. Olejniczak, [w:] Kidyba, KC. Komentarz, art. 353, 365 i 3651; A. Pyrzyń-
ska, [w:] Kidyba, KC. Komentarz, art. 379; taż, Świadczenie jednorazowe w umownym zobo-
wiązaniu ciągłym, [w:] Współczesne problemy prawa zobowiązań, pod red. A. Olejniczaka,
J. Haberko, A. Pyrzyńskiej, D. Sokołowskiej, Warszawa 2015; taż, Zasada ograniczonego obo-
wiązywania w czasie stosunków zobowiązaniowych, SI 2013, Nr 57; taż, Zobowiązanie cią-
głe jako konstrukcja prawna, Poznań 2017; Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych
(ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. XIII–XIV; M. Safjan, [w:] Pietrzykowski,
KC. Komentarz, art. 365, 3651; R. Strugała, Umowne ograniczenie prawa do wypowiedzenia
bezterminowego zobowiązania o charakterze ciągłym. Uwagi na tle wyroku Sądu Najwyż-
szego z 13 czerwca 2013 r. (V CSK 391/12), PS 2015, Nr 4; M. Sychowicz, [w:] Komentarz
do KC, ks. III, t. I, art. 366–383; G. Tracz, Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań
umownych, Warszawa 2007; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 365–3651.
I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym

oraz z upoważnieniem przemiennym
1. Zobowiązanie przemienne
111 Zobowiązania przemienne są rodzajem zobowiązań, w których świadczenie
nie jest jeszcze ściśle określone w chwili powstania tych zobowiązań. Polegają
1
Por. P. Laskorzyński, Ł. Kowalczyk, Zobowiązania starannego działania i rezultatu,
R. Pr. 2003, z. 6, s. 91–100.
Nb. 110–111
66524117380436
66
§ 5. Rodzaje świadczeń 47
one bowiem na tym, że: „dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykona-
nie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń”
(art. 365 § 1 KC). Polski system prawny konstruuje zobowiązanie przemienne
jako jeden stosunek zobowiązaniowy o kilku alternatywnych świadczeniach.
Konieczną przesłankę powstania zobowiązania przemiennego stanowi więc 112
wyznaczenie w nim kilku świadczeń, co może niekiedy wywołać wątpliwości,
ponieważ nie ma ostrych kryteriów decydujących o odrębności świadczeń. Dla-
tego należy brać pod uwagę przede wszystkim interesy stron przy rozstrzyganiu
tych problemów.
Niewątpliwie odrębnymi świadczeniami są działania o różnej treści lub 113
dotyczące różnych przedmiotów (np. zobowiązanie do dostarczenia silnika
elektrycznego albo spalinowego). Jednakże za odrębne świadczenia można
uznać także działania wykonywane w różny sposób lub w innych miejscach,
jeżeli ma to istotne znaczenie dla stron (np. dostawa określonej partii towaru do
różnych miejsc lub różnymi środkami transportowymi).
Koncentracja świadczeń polegająca na określeniu, jakie spośród kil- 114
ku świadczeń alternatywnych ma być spełnione, następuje w zobowiązaniach
przemiennych przez wybór, mający charakter jednostronnej czynności prawo
kształtującej. Prawo dokonania wyboru może przysługiwać dłużnikowi, wie-
rzycielowi albo osobie trzeciej. Decyduje o tym przede wszystkim treść czyn-
ności prawnej – głównie umowy – lub innego zdarzenia prawnego kreującego
stosunek zobowiązania przemiennego. Jeżeli z treści tych zdarzeń, odpowied-
nich przepisów szczegółowych lub okoliczności nie wynika nic innego, prawo
wyboru świadczenia alternatywnego przysługuje dłużnikowi (art. 365 § 1 KC).
Wyboru dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli drugiej stro- 115
nie, przy czym dłużnik może dokonać go także przez spełnienie świadcze-
nia (art. 365 § 2 KC). Natomiast ustawa nie rozstrzyga kwestii, komu ma być
złożone oświadczenie woli, jeżeli prawo wyboru przysługuje osobie trzeciej.
Wbrew panującemu poglądowi, że osoba trzecia może złożyć oświadczenie
którejkolwiek ze stron, należałoby przyjąć, że powinno być ono złożone obu
stronom, ponieważ są one w równej mierze zainteresowane tym faktem. Jeże-
li strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru tego nie dokona, druga
strona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin, a po bezskutecznym
jego upływie uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na drugą stronę
(art. 365 § 3 KC). Również i pod tym względem ustawa nie udziela odpowiedzi
na pytanie, jak należy postąpić, gdy prawa wyboru nie realizuje osoba trzecia.
Zgodnie z dominującym poglądem trafnie przyjmuje się, że w takim przypadku
każda ze stron może osobie trzeciej wyznaczyć stosowny termin, a po bezsku-
tecznym jego upływie zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie.
Nb. 112–115
66524117380436
66
116 Przepisy prawne nie regulują również skutków niemożliwości świadcze-

nia w zobowiązaniach przemiennych. W każdym razie należy brać pod uwagę
wszystkie świadczenia alternatywne, ponieważ – dopóki nie nastąpi koncentra-
cja świadczenia – wszystkie one objęte są zobowiązaniem. Z reguły więc przy
niemożliwości pierwotnej dopiero niemożliwość wszystkich świadczeń alter-
natywnych powoduje nieważność zobowiązania. Jeżeli jednak wybór świad-
czenia należy do wierzyciela, a tylko jedno ze świadczeń stało się niemożliwe,
należy przyjąć, iż od jego decyzji zależy, czy będzie on obstawał przy utrzyma-
niu zobowiązania ze świadczeniem możliwym, czy też powoła się na niemożli-
wość świadczenia. Takie rozstrzygnięcie sprawy ma na względzie interes wie-
rzyciela, któremu przede wszystkim ma służyć zobowiązanie.
117 Przy niemożliwości następczej, za którą dłużnik odpowiada, miejsce
świadczenia pierwotnego zastępuje odszkodowanie (art. 471, 493 KC); jeżeli
dłużnik za niemożliwość świadczenia nie odpowiada, obowiązek świadczenia
wygasa (art. 475 KC), a jednocześnie – w przypadku umowy wzajemnej – nie
można żądać od drugiej strony świadczenia wzajemnego (art. 495 KC).
2. Upoważnienie przemienne
118 Od zobowiązania przemiennego należy odróżnić zobowiązanie z upoważ-
nieniem przemiennym (facultas alternativa). Opiewa ono od samego początku
na jedno świadczenie, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik może spełnić inne
świadczenie, co także powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania.
119 Upoważnienie przemienne powstaje z umowy lub w przypadkach przewi-
dzianych szczególnymi przepisami prawnymi.
Przykład: W myśl art. 897 zd. 1 KC, jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popad-
nie w niedostatek, obdarowany zobowiązany jest, w granicach istniejącego jeszcze wzbo-
gacenia, dostarczyć mu środków utrzymania (świadczenie zasadnicze). Natomiast w zd. 2
sformułowane zostało upoważnienie przemienne ujęte w następującym charakterystycznym
zwrocie: „Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku, zwracając darczyńcy
wartość wzbogacenia”, a więc spełniając inne, zastępcze świadczenie; por. też art. 391 zd. 2;
art. 897 zd. 2; art. 938 zd. 2; art. 974, 1000 § 3 KC.
120 Pierwotna niemożliwość świadczenia zasadniczego zawsze powoduje nie-

ważność zobowiązania, chociażby świadczenie zastępcze, objęte upoważnie-
niem przemiennym, było możliwe. W przeciwieństwie bowiem do zobowiązań
przemiennych nie ma ono pozycji równorzędnej ze świadczeniem zasadniczym.
Nb. 116–120
66524117380436
66
II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne

1. Łączenie świadczeń
Z kolei nasuwa się pytanie: czy w jednym stosunku zobowiązaniowym – 121
po stronie długu – może pojawić się kilka świadczeń funkcjonujących łącznie,
a nie alternatywnie. Przyjęcie takiej koncepcji oznacza, że wierzyciel będzie
zaspokojony dopiero wtedy, gdy wszystkie te świadczenia zostaną spełnione.
Dominujące w nauce prawa cywilnego zapatrywanie dopuszcza istnienie
kilku świadczeń po stronie długu1. Nie wszystkie bowiem wyznaczone sto-
sunkiem zobowiązaniowym zachowania dłużnika dadzą się ująć w jedną funk-
cjonalnie całość. Natomiast gdyby taki model miał być powszechnie obowią-
zujący, wówczas powstałaby konieczność konstruowania niekiedy bardzo
odległego od treści zobowiązania pojęcia świadczenia, które konkurowałoby
już z pojęciem celu zobowiązania, umieszczanego na płaszczyźnie nie prawnej,
lecz społeczno-ekonomicznej.
2. Świadczenia uboczne
Panujący pogląd uwzględnia także pojęcie świadczeń ubocznych, funkcjo- 122
nujących niekiedy obok świadczeń głównych. Tylko spełnienie tych ostatnich
prowadzi do zaspokojenia wierzyciela. Natomiast świadczenia uboczne wspo-
magają realizację świadczenia głównego lub je uzupełniają.
Wspomniane rozróżnienie może okazać się z tego względu użyteczne, że
przepisy prawne regulują w sposób ogólny pewne zachowania funkcjonują-
ce w różnych typach stosunków zobowiązaniowych właśnie jako świadczenia
uboczne. Dotyczy to przede wszystkim następujących typów działań.
a) Przedstawienie spisu masy majątkowej albo zbioru rzeczy. Czynności 123
takiej powinien dokonać dłużnik zobowiązany do wydania zbioru rzeczy lub
masy majątkowej (art. 459 § 1 KC). Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie,
że przedstawiony spis nie jest rzetelny lub dokładny, wierzyciel może żądać,
aby dłużnik złożył zapewnienie przed sądem, iż sporządził go według swojej
najlepszej wiedzy (art. 459 § 2 KC).
b) Złożenie rachunku z zarządu. Polega ono na przedstawieniu wierzycie- 124
lowi na piśmie zestawienia wpływów i wydatków wraz z potrzebnymi dowoda-
mi (art. 460 § 1 KC). Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że zestawienie
wpływów nie jest rzetelne lub dokładne, wierzyciel może żądać, aby dłużnik
złożył odpowiednie zapewnienie przed sądem. Fałszywe zapewnienie zagro-
żone jest sankcją karną. Natomiast nie ma obowiązku złożenia zapewnienia
1
Por. T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 86–87.
Nb. 121–124
66524117380436
66
co do wydatków, ponieważ wierzyciel może ich z braku dowodów nie uznać.

Obowiązek złożenia rachunków pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy ktoś zała-
twia cudze lub wspólne sprawy, np. osoba sprawująca zarząd rzeczą wspólną
(art. 208 KC), prowadząca sprawy spółki (art. 875 KC) lub cudze sprawy bez
zlecenia (art. 753 § 2 KC).
125 c) Danie zabezpieczenia. Ma ono na celu zmniejszenie ryzyka niewyko-
nania zobowiązania z powodu niewypłacalności dłużnika. Ustawa nakłada nie-
kiedy na dłużnika obowiązek dania zabezpieczenia (np. art. 269 KC). W przy-
padkach takich zabezpieczenie powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy
do depozytu sądowego (art. 364 § 1 KC; por. także Nb. 896–903), przy czym
z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób.
Przykład: Przez ustanowienie hipoteki, zastawu, złożenie poręczenia, papierów warto-
ściowych, książeczek oszczędnościowych itp.
126 Jeżeli źródłem obowiązku dania zabezpieczenia nie jest ustawa, lecz umo-
wa, o sposobie zabezpieczenia decyduje wyłącznie jej treść.
127 d) Odsetki za opóźnienie świadczenia pieniężnego (por. Nb. 38 i 187–206).
III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe

128 Wspólnym elementem występującym w tych typach świadczeń jest czas.
1. Świadczenia jednorazowe
129 Świadczenia jednorazowe charakteryzują się tym, że dla określenia treści
i rozmiaru powinnego zachowania się dłużnika nie trzeba odwoływać się do
czynnika czasu. Jak każde zachowanie ludzkie, tak i świadczenie jednorazo-
we, oczywiście, także dokonuje się w pewnym dłuższym lub krótszym odcin-
ku czasu, jednakże element ten nie wpływa na treść i rozmiar świadczenia,
lecz jedynie wskazuje na sposób jego wykonania – w szczególności na termin
wykonania.
Przykład: Świadczenie polegające na wydaniu lub przeniesieniu własności rzeczy, za-
płacie ceny (art. 535 KC), na wykonaniu oznaczonego dzieła (art. 627 KC), na przewiezieniu
rzeczy lub osób (art. 774 KC).
2. Świadczenia okresowe
130 Natomiast dla opisania treści i rozmiaru świadczeń okresowych koniecz-
ny jest już element czasu. Świadczeniem okresowym jest takie zachowanie,
które zgodnie z treścią zobowiązania powinno być powtarzane w określonych
Nb. 125–130
66524117380436
66
odstępach czasu1 (cyklicznie). Z reguły polega to na periodycznym spełnia-

niu świadczeń pieniężnych lub rzeczy zamiennych, np. świadczenia rentowe
(art. 903 KC), czynsz najmu (art. 659 KC). Czynnik czasu wyznacza nie tyl-
ko treść świadczenia, lecz także globalny ich rozmiar; im dłużej trwa stosunek
zobowiązaniowy tego rodzaju, tym więcej świadczeń powinien otrzymać wie-
rzyciel od dłużnika.
Cecha ta różni świadczenia okresowe od świadczenia jednorazowego roz- 131
łożonego na raty. W tym ostatnim przypadku rozmiar świadczenia jest od
razu z góry określony, i to bez odwołania się do elementu czasu. Niezależnie
bowiem od tego, na ile rat świadczenie zostanie rozłożone i na jaki okres –
wielkość jego nie ulegnie zmianie.
Świadczenie okresowe (np. czynsz za jeden miesiąc) przybiera samoistny 132
charakter, pomimo że stanowi składnik całego ciągu świadczeń występujących
w jednym stosunku zobowiązaniowym (np. stosunku najmu). Ma to w szcze-
gólności znaczenie przy ustalaniu terminów przedawnienia, które dla roszczeń
dotyczących poszczególnych świadczeń okresowych wynoszą z reguły 3 lata
(art. 118 KC).
Przykład: Element czasu nie wpływa na rozmiar dywidendy, a o jej wypłacie decyduje
odpowiednia uchwała o podziale zysku za poprzedni rok obrotowy. Słusznie więc SN stwier-
dził, że roszczenie wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o wypłatę dywiden-
dy nie jest roszczeniem o świadczenie okresowe i jako roszczenie o świadczenie jednorazo-
we podlega ogólnemu terminowi przedawnienia (por. uchw. SN z 18.6.2015 r., III CZP 31/15,
Legalis).
Jedność stosunku zobowiązaniowego, przy wielości świadczeń okresowych, przesądza
o zakresie powagi rzeczy osądzonej w procesie o świadczenie okresowe. Sąd Najwyższy
uznał, że w procesie o takie świadczenie, przysługujące powodowi na podstawie określonego
stosunku prawnego za kolejny okres wymagalności, nie jest dopuszczalne ponowne badanie
i ocenianie przez sąd zdarzeń prawnych, odnoszących się do zasady odpowiedzialności po-
zwanego, w takim zakresie, w jakim były one przedmiotem rozstrzygnięcia w prawomocnym
wyroku wydanym w procesie między tymi samymi stronami o świadczenie należne za wcze-
śniejsze okresy wymagalności (por. uchw. SN z 12.7.2018 r., III CZP 3/18, Legalis).
3. Świadczenia ciągłe
Element czasu, jako wyznacznik treści i rozmiaru świadczenia, odgry- 133
wa również istotną rolę w świadczeniach ciągłych2. Polegają one bowiem
na określonym, stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania zobowiąza-
1
A. Pyrzyńska, Zobowiązanie ciągłe, s. 159.
2
A. Pyrzyńska wskazuje, że w przypadku świadczenia ciągłego „upływ czasu zostaje tu
wpisany w konstrukcję świadczenia, a w konsekwencji w konstrukcję stosunku prawnego”
(Zobowiązanie ciągłe, s. 143).
Nb. 131–133
66524117380436
66
nia. W odróżnieniu jednak od świadczeń okresowych nie da się w nich wyróż-

nić powtarzających się, odrębnych czynności, które można by było traktować
jako świadczenia samodzielne. Najbardziej typowym przykładem świadczeń
ciągłych są świadczenia przybierające postać zaniechania (nieczynienia). Jed-
nakże również działania, aczkolwiek – z natury rzeczy – niemogące występo-
wać nieprzerwanie, przybierają postać świadczeń ciągłych (np. świadczenie
pracy, usług).
Zobowiązania, w których występują świadczenia okresowe lub ciągłe,
a więc w których element czasu odgrywa tak istotną rolę, określa się łącznym
mianem zobowiązań ciągłych1.
134 Ze względu na tę swoistą naturę prawną wspomnianych zobowiązań szcze-
gólnego uregulowania wymaga ich wygaśnięcie.
Jeżeli zostały one ustanowione na czas oznaczony, to oczywiste jest, że
wygasają z upływem tego terminu, chyba że strony go przedłużyły.
Przykład: A zawarł z B umowę najmu samochodu na 5 dni, zobowiązanie to wygasa
z upływem tego terminu, chyba że strony go przedłużyły (por. art. 674 KC).
Natomiast wygaśnięcie bezterminowych zobowiązań ciągłych uregulował

ustawodawca w art. 3651 KC. Wyraża on dwie ważne reguły ogólne.
Po pierwsze – zgodnie z ukształtowanym w nauce poglądem znajdującym
także wyraz w pozakodeksowych przepisach regulujących poszczególne typy
zobowiązań ciągłych – wszystkie one ulegają, w myśl art. 3651 KC, wygaśnię-
ciu przez wypowiedzenie, a nie przez odstąpienie od umowy. Ma to doniosłe
konsekwencje prawne, albowiem odstąpienie działa ze skutkiem wstecznym,
tj. od powstania zobowiązania i wymaga w związku z tym zwrotu spełnionych
już świadczeń. Natomiast wypowiedzenie działa od chwili jego złożenia lub od
upływu terminu określonego w wypowiedzeniu. Przepis art. 3651 KC uwzględ-
nia swoistą cechę zobowiązań ciągłych, a mianowicie, że zawsze są one wyko-
nywane w czasie trwania tego stosunku prawnego i zwalnia strony z koniecz-
ności zwracania spełnionych już świadczeń i żmudnych rozliczeń za czas
ubiegły. Jeżeli jednak przepis szczególny tak stanowi2, także strona zobowią-
zania ciągłego ma prawo odstąpić od umowy, z reguły ze skutkiem wyłącznie
na przyszłość (por. Nb. 816 i 841), chociaż np. odstąpienie od umowy dostawy
z powodu wady rzeczy (art. 611 i 560 § 1 w zw. z art. 612 KC) wywołuje sku-
tek ex tunc3.
1
Por. szerzej A. Pyrzyńska, Zobowiązanie ciągłe, s. 181 i n.
2
O ograniczonym zakresie zastosowania do zobowiązań ciągłych umownego prawa od-
stąpienia, por. A. Pyrzyńska, Zobowiązanie ciągłe, s. 523 i n.
3
Por. W.J. Katner, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 227.
Nb. 134
66524117380436
66
Po drugie, ustawodawca zaakceptował głoszony od dawna w nauce pogląd,

że niedopuszczalne są wieczyste zobowiązania, ponieważ urągałoby to kon-
stytucyjnie zawarowanej wolności człowieka1. W związku z tym art. 3651 KC
głosi, że każde bezterminowe zobowiązanie o charakterze ciągłym wygasa
po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów
umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów
niezwłocznie po wypowiedzeniu. Jest to oczywiście norma bezwzględnie wią-
żąca. Postanowienia czynności prawnej z nią sprzeczne są więc bezwzględnie
nieważne (art. 58 § 1 KC), co może doprowadzić do uznania nawet całej czyn-
ności prawnej za nieważną (art. 58 § 3 KC).
IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne

Świadczenie niepodzielne charakteryzuje się tym, że nie można wyko- 135
nać go częściowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości (art. 379
§ 2 KC). Z reguły decydować o tym będą cechy przedmiotów, których działania
dłużnika dotyczą.
Przykład: Niepodzielne będzie świadczenie polegające na dostarczeniu pary rękawiczek
albo brylantu, natomiast podzielnym świadczeniem będzie zapłata określonej sumy pieniężnej.
Jednak również samo zachowanie dłużnika poddaje się tej kwalifikacji.

Przykład: Zaniechanie dłużnika uznaje się za świadczenie niepodzielne. Można tu jed-
nak mówić o podziale takiego świadczenia pod względem czasu.
O tym, czy świadczenie ma charakter podzielny, czy niepodzielny, decydu-

je przede wszystkim cel świadczenia, a więc wynikający z treści zobowiązania
interes wierzyciela. Może on stanowić podstawę do dokonania innej kwalifika-
cji świadczenia, niż wynikałoby to ze zwykłych właściwości pewnych przed-
miotów.
Przykład: Gdy ktoś skupuje rękawiczki jako surowiec wtórny, przedmiotem świadcze-
nia mogą być także pojedyncze egzemplarze z różnych par. Natomiast, o ile strony inaczej nie
postanowią, świadczenie wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane ma z regu-
ły charakter niepodzielny. Ocena dokonana z uwzględnieniem celu świadczenia prowadzi do
wniosku, iż np. przekazana inwestorowi tylko część budynku, który był przedmiotem świad-
czenia, oznaczać będzie „istotną zmianę” (art. 379 § 2 KC) zarówno przedmiotu, jak i war-
tości świadczenia (podobnie wyr. SN z 16.5.2013 r., V CSK 260/12, OSNC – Zb. dodatko-
wy 2014, Nr C, poz. 49, s. 69). Odmienny pogląd, wyrażony przez SN w wyr. z 19.3.2004 r.
(IV CK 172/03, OSNC 2005, Nr 3, poz. 56, z glosami krytycznymi W. Białończyka,
1
O zasadzie ograniczonego trwania w czasie zobowiązania, por. A. Pyrzyńska, Zobowią-
zanie ciągłe, s. 290 i n.
Nb. 135
66524117380436
66
OSP 2006, Nr 2, poz. 18 i M. Lemkowskiego, Rej. 2006, Nr 1, s. 136 i n.), spotkał się z traf-
ną krytyką. Jak słusznie uznał SN w innym orzeczeniu, o tym, czy świadczenie niepieniężne
przewidziane w umowie o roboty budowlane jest podzielne czy niepodzielne, w rozumieniu
art. 491 § 2 w zw. z art. 379 § 2 KC, decydują przede wszystkim postanowienia umowy in-
terpretowane zgodnie z art. 65 § 2 KC (wyr. SN z 4.6.2009 r., III CSK 337/08, Legalis). Obo-
wiązek zapłaty wynagrodzenia w miarę wykonywania robót (art. 654 KC) nie stanowi pod-
stawy do uznania podzielności świadczenia wykonawcy.
136 Z podziałem świadczeń na podzielne i niepodzielne łączą się konsekwen-

cje prawne w zakresie dopuszczalności i skutków spełnienia części świadczenia
(art. 450, 491 § 2 KC) oraz struktury zobowiązania w razie wielości dłużników
lub wierzycieli (art. 379 § 1 KC).
V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone

co do gatunku
137 Przepisy Kodeksu cywilnego odnoszą ten podział do świadczeń, któ-
rych przedmiotem są rzeczy (por. art. 155, 357, 478, 479, 498 § 1, art. 557
§ 2, art. 561 KC). Świadczenie oznaczone co do tożsamości ma za przedmiot
rzecz indywidualnie oznaczoną. Natomiast w świadczeniu oznaczonym co
do gatunku rzecz określona jest tylko według cech rodzajowych; każdy więc
z desygnatów mieszczących się w zakresie wyznaczonym treścią danej nazwy
może być przedmiotem świadczenia.
Rozszerzenie pojęcia świadczeń oznaczonych co do tożsamości i co do gatunku na inne
czynności może mieć tylko nader ograniczoną doniosłość. Praktycznie można tu tylko mówić
o pewnym zbliżeniu czynności „zastępowalnych” lub „niezastępowalnych” do świadczeń in-
dywidualnie lub rodzajowo oznaczonych (por. art. 480 KC, a także art. 1049 KPC).
Nie jest istotny fakt, czy dla określenia rzeczy oznaczonej co do tożsamo-
ści posłużono się nazwą indywidualną, z założenia obejmującą jeden tylko
desygnat (np. „ta książka” albo „to zboże”, które płynie na danym statku), czy
nazwą generalną, mającą jeden tylko desygnat (np. kupuję najmłodszego źreba-
ka z danej stadniny).
138 Podział na świadczenia oznaczone co do tożsamości (indywidualnie) i ozna-
czone co do gatunku (rodzajowo) jest podziałem zupełnym i wyczerpującym
zarazem; nie ma więc w odniesieniu do rzeczy trzeciej kategorii świadczeń.
Jeżeli mówi się niekiedy o tzw. ograniczonych świadczeniach rodzajowych,
to w istocie chodzi tu zawsze o świadczenia określone według cech rodzajo-
wych rzeczy, z jednoczesnym podaniem źródła lub masy, z których gatunek ten
pochodzi.
Nb. 136–138
66524117380436
66
Przykład: W umowie kontraktacji rolnik zobowiązuje się dostarczyć tonę żyta ze swoje-
go gospodarstwa.
Wyłącznie treść konkretnego zobowiązania – w szczególności treść umowy 139

– wskazuje na to, czy świadczenie oznaczone zostało co do tożsamości, czy co
do gatunku.
Podział ten nie pokrywa się z podziałem na rzeczy występujące w obrocie jako rzeczy za- 140
mienne albo niezamienne, który opiera się na kryteriach obiektywnych (por. bliżej wyr. SN
z 20.1.1977 r., IV CR 581/76, OSP 1977, Nr 10, poz. 167 z glosą C. Żuławskiej). Od woli
stron może zależeć uznanie rzeczy zastępowalnej, powtarzalnej za rzecz oznaczoną co do toż-
samości. Dzieje się tak wówczas, gdy strony chcą potraktowania rzeczy wybranej spośród in-
nych tego rodzaju rzeczy za rzecz oznaczoną co do tożsamości, a wybór ma na celu nie tylko
samo zindywidualizowanie rzeczy, ale ponadto określenie, że tylko ta rzecz, a nie żadna inna,
ma stanowić przedmiot umowy (z uzasadnienia wyr. SN z 17.6.2009 r., IV CSK 90/09, Legalis).
Jeżeli świadczenie zostało oznaczone co do tożsamości, od razu przybie- 141

ra ono tak dalece skonkretyzowaną postać, że nadaje się do wykonania. Nato-
miast świadczenie oznaczone co do gatunku wymaga jeszcze konkretyzacji,
to znaczy wskazania konkretnego desygnatu odpowiadającego cechom określo-
nym w treści zobowiązania. Z zasady uprawnienie to przysługuje dłużnikowi,
przy czym powinien on świadczyć rzeczy średniej jakości (art. 357 KC). Sys-
tem prawny wiąże ze wspomnianym podziałem także wiele innych konsekwen-
cji prawnych dotyczących zwłaszcza niemożliwości świadczenia (art. 475 § 1
KC), wykonania zastępczego (art. 479 KC) i rękojmi (art. 557 § 2, art. 561 KC).
VI. Zwrot nakładów i wydatków

Przez nakład lub wydatek zwykło się rozumieć pewien dobrowolnie ponie- 142
siony przez kogoś uszczerbek w interesie innej osoby. Otóż wiele różnorod-
nych instytucji prawa zobowiązań nakłada w określonych bliżej sytuacjach
obowiązek zwrotu nakładów lub wydatków na tego, w czyim interesie zostały
one poniesione. Niekiedy ustawa przewiduje również zabranie nakładów przez
tego, kto ich dokonał (por. np. art. 676 KC).
Wszelkie uogólnienia odnoszące się do reżimu prawnego wiążącego się 143
z obowiązkiem zwrotu nakładów i wydatków są zawodne z uwagi na dużą
różnorodność szczegółowych regulacji prawnych. Można jedynie wskazać
na generalną tendencję nakazującą życzliwe traktowanie tego, kto dokonał
nakładów lub wydatków koniecznych, a więc niezbędnych do utrzymania rze-
czy (w tym i zwierzęcia) w stanie zdatnym do użytku.
Nb. 139–143
66524117380436
66
§ 6. Świadczenia pieniężne i odsetki

Literatura: A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania. Klauzula
rebus sic stantibus, Warszawa 2014; tenże, System Pr. Pryw., t. 6, § 45–47; tenże, [w:] Pie-
trzykowski, KC. Komentarz, art. 358–360; W. Czachórski, Zobowiązania, § 12, 13; T. Dybow-
ski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 14 i 15; T. Dybowski, A. Pyrzyńska, [w:] System
Pr. Pryw., t. 5, § 13–14; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. I, 1985, § 49; A. Janiak,
Sądowa waloryzacja kwot zdeponowanych na rachunkach bankowych, MoP 2003, Nr 2;
R.W. Kaszubski, Prawa i obowiązki posiadacza karty płatniczej, [w:] Karty płatnicze w Pol-
sce, Warszawa 2012; M. Kotlarz, Cel, granice i metody waloryzacji w prawie cywilnym
i bankowym, PS 2019, Nr 9; S. Kowalski, Charakter prawny odsetek za opóźnienie, Pr. Spó-
łek 2003, Nr 2; B. Lackoroński, Waluta zobowiązania i waluta świadczenia po zmianie
art. 358 k.c. z 23 października 2008 r., PS 2011, Nr 6; tenże, Waluta zobowiązania i waluta
świadczenia po zmianie art. 358 k.c. z 10.7.2015 r., PS 2016, Nr 11; M. Lemkowski, Odset-
ki cywilnoprawne, Warszawa 2007; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red.
M. Gutowskiego, uw. do art. 358–360; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod
red. M. Gutowskiego, uw. do art. 481–483; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski,
KC. Komentarz, uw. do art. 358–360 KC; K. Mularski, Problemy intertemporalne związa-
ne z wejściem w życie nowelizacji przepisów o odsetkach, PS 2016, Nr 10; A. Olejniczak,
[w:] A. Kidyba, KC, Komentarz, art. 358–360; J. Pisuliński, Odpowiedzialność stron umowy
o elektroniczny instrument płatniczy, Pr. Bank. 2004, Nr 3; tenże, J. Pisuliński, Adaptation of
Contracts to New Circumstances in Polish Law, FP 2019, Nr 3; W. Popiołek, [w:] Pietrzykow-
ski, KC. Komentarz, art. 481–482; W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998;
R. Smus, Spełnianie świadczeń pieniężnych za pomocą pieniądza elektronicznego, Warsza-
wa 2010; A. Śmieja, W sprawie wygórowanych odsetek umownych za opóźnienie w spełnie-
niu świadczenia pieniężnego, [w:] Rozprawy cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowa-
na Profesorowi Edwardowi Drozdowi, pod red. M. Pecyny, J. Pisulińskiego, M. Podreckiej,
Warszawa 2013; E. Wanat, Bitcoin i inne kryptowaluty jako przedmiot świadczenia pienięż-
nego, TPP 2019, Nr 2; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 358–360 i 481
KC; K. Zagrobelny, Wybrane zagadnienia wykonania zobowiązania pieniężnego w walu-
cie obcej, PS 2017, Nr 9; A. Zbiegień-Turzańska, Dopuszczalność kumulacji odsetek kapi-
tałowych i odsetek za opóźnienie oraz wybrane zagadnienia dotyczące przedawnienia odse-
tek, [w:] Wykonanie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Adamowi
Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota, D. Krekory-Zając, Warszawa 2020;
G. Żmij, Prawo waluty, Warszawa 2003; tenże, Zagadnienia walutowe, [w:] System Prawa
Handlowego. Międzynarodowe prawo handlowe, t. 9, pod red. W. Popiołka, Warszawa 2013,
rozdz. 10.1.
144 Świadczenia pieniężne oraz odsetki wymagają omówienia w odrębnym

paragrafie z uwagi na doniosłość tych typów świadczeń w stosunkach cywil-
noprawnych, co wiąże się z kolei z obszerną ich regulacją prawną. Łączy te
świadczenia silna więź funkcjonalna.
Nb. 144
66524117380436
66
§ 6. Świadczenia pieniężne i odsetki 57
I. Pieniądz
1. Pojęcie
Prawo nie definiuje pojęcia pieniądza, odwołując się do znaczeń już zasta- 145
nych i ukształtowanych w praktyce społecznej – aczkolwiek nieostrych
i o zmieniającej się treści.
Z semantycznego punktu widzenia można określić pieniądz jako powszech-
ny znak miary odniesiony do swoistych obiektów, jakimi są dobra lub usługi
występujące w obrocie gospodarczym. Obiekty te mierzy się, przyrównując
je do jakiejś powszechnej jednostki pomiaru.
Z kolei dla innych obiektów stosuje się inne znaki miary (np. dla określenia odległości,
czasu, natężenia głosu, ciężaru itp.).
2. Funkcje
Pieniądz pełni różnorodne funkcje w życiu gospodarczym, a w konsekwen- 146
cji i w stosunkach cywilnoprawnych. Dwie z nich mają podstawową donio-
słość.
Po pierwsze, pieniądz służy do określenia wartości ekonomicznej dóbr lub
usług. Dzięki temu można wyrażać np. cenę rzeczy, wynagrodzenie za usługi,
wartość czyjegoś majątku (kapitału spółki), dochodów, wkładów itp., a także
porównywać według miary obiektywnej wartości świadczeń wzajemnych opie-
wających na różne przedmioty.
Po drugie, pieniądz pełni funkcję nośnika wartości. Pieniądzem nie tylko
mierzy się wartość dóbr lub usług, ale pieniądz także się ma. W gospodarce
rynkowej można dostać za niego w zasadzie wszystkie dobra lub usługi wystę-
pujące w obrocie. W związku z tym mówi się, że pieniądz reprezentuje siłę
kupna, a więc ten, kto go ma, dysponuje określoną władzą majątkową.
Konsekwencjami tych dwóch podstawowych funkcji pieniądza są:
1) funkcja powszechnego środka wymiany dóbr i usług, co niepomiernie uła-
twia obrót gospodarczy;
2) funkcja akumulacji wartości ekonomicznych;
3) funkcja płatnicza, polegająca na zaspokajaniu interesów wierzyciela, co
w konsekwencji prowadzi do umarzania wierzytelności.
3. System pieniężny
W myśl art. 1 ustawy z 7.7.1994 r. o denominacji złotego (Dz.U. Nr 84, 147
poz. 386 ze zm.) polską jednostką pieniężną jest złoty, który dzieli się
na 100 groszy.
Nb. 145–147
66524117380436
66
Wspomniana ustawa dokonała z dniem 1.1.1995 r. ekwiwalentnej deno-

minacji złotego wprowadzonego ustawą z 28.10.1950 r. o zmianie systemu
pieniężnego (Dz.U. Nr 50, poz. 459 ze zm.), która utraciła moc 31.12.1994 r.
(art. 11 ustawy o denominacji).
Denominacja jest to reforma pieniężna polegająca na wycofaniu znaków pieniężnych
znajdujących się w obiegu i zastąpieniu ich znakami pieniężnymi o niższym nominale przy
równoczesnej zmianie skali cen i innych świadczeń pieniężnych. Ma ona charakter ekwiwa-
lentny, gdy zasoby gotówkowe są wymieniane, a wkłady bankowe są przeliczane w tej samej
proporcji co ceny, płace, jak również wszelkie zobowiązania i wierzytelności osób fizycznych
i prawnych.
Natomiast charakter denominacji nieekwiwalentnej miała reforma systemu pieniężnego
dokonana cytowaną wyżej ustawą z 1950 r.
Jeden złoty wprowadzony ustawą o denominacji ma wartość równą 10 000 „starych zło-
tych”, to znaczy jednostki pieniężnej ustanowionej przepisami cytowanej ustawy z 1950 r.
(art. 2 ust. 2 ustawy o denominacji). W tym samym stosunku podlegają przeliczeniu wszel-
kie prawa majątkowe, a także zobowiązania powstałe przed 1.1.1995 r., a płatne po tej da-
cie. Przeliczenie na nową jednostkę pieniężną następowało według stanu na dzień 1.1.1995 r.
(art. 4 ust. 1 i 2 ustawy o denominacji).
Tak samo przelicza się wszelkie wartości pieniężne wyrażone w przepisach prawnych
ogłoszonych przed wspomnianą datą (por. bliżej art. 4 ust. 6, 8, 9 cytowanej ustawy).
148 W innych państwach jednostkami pieniężnymi są inne waluty (dolary, ruble,

euro). W stosunku do nich złoty pozostaje w określonej relacji wartościowej.
W zakresie wskazanym Prawem dewizowym dozwolony jest swobodny
obrót dewizami. Kurs walut obcych kształtuje się wówczas na zasadzie prawa
podaży i popytu (tzw. kurs kantorowy).
149 Od pojęcia jednostki pieniężnej należy odróżnić znak pieniężny, którym
jest zawsze jakiś przedmiot materialny (swoista rzecz ruchoma). W Polsce zna-
kami pieniężnymi są banknoty (NBP) i monety wytwarzane z różnych metali,
a opiewające na złote i grosze. Na znakach tych wyrażone są jednostki pienięż-
ne, a więc wartości majątkowe, jakie znaki te reprezentują. Znaki te emituje
wyłącznie Narodowy Bank Polski. Przysługuje im ważny przymiot, że są praw-
nym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej (art. 31–37
ustawy z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim, tekst jedn. Dz.U. z 2022 r.
poz. 492 ze zm.).
150 Nowym zjawiskiem w obrocie pieniężnym jest pojawienie się pieniądza
elektronicznego, czyli wartości pieniężnej, która stanowi elektroniczny odpo-
wiednik znaków pieniężnych. Jest ona przechowywana na elektronicznych
nośnikach informacji i wydawana na podstawie umowy przez banki, bądź
instytucje pieniądza elektronicznego w zamian za środki pieniężne o nominal-
nej wartości nie mniejszej od tej wartości. Jest ona wyrażona w jednostkach
pieniężnych, a na żądanie musi być wymieniona przez wydawcę na środki pie-
Nb. 148–150
66524117380436
66
niężne. Wydanie pieniądza elektronicznego następuje w postaci instrumentu

płatniczego, czyli zindywidualizowanego urządzenia lub uzgodnionego przez
użytkownika i wydawcę pieniądza elektronicznego zbioru procedur, wykorzy-
stywanych do złożenia zlecenia płatniczego (art. 2 pkt 10 ustawy z 19.8.2011 r.
o usługach płatniczych, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1907). O wydawaniu
i wykupie pieniądza elektronicznego: por. art. 2 pkt 21a i art. 59j–59p ustawy
z 19.8.2011 r. o usługach płatniczych oraz art. 4 ust. 1 pkt 5 i art. 5 ust. 2 pkt 3
PrBank.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że stanowiąc wyłącznie odpowiednik
znaków pieniężnych, pieniądz elektroniczny nie jest prawnym środkiem płatni-
czym na obszarze RP, nie pełni zatem funkcji powszechnego środka umarzania
wierzytelności, wobec czego nie może on zaistnieć, jeżeli brak jest przedsię-
biorców innych niż wydawca, którzy akceptują go jako środek płatniczy (art. 2
pkt 21a ustawy z 19.8.2011 r. o usługach płatniczych.
II. Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego

1. Pojęcie
Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku dłużnika do mająt- 151
ku wierzyciela określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pie-
niężnych, czyli sumy pieniężnej (art. 3581 § 1 KC). Zobowiązanie, którego
przedmiotem jest tego rodzaju świadczenie, nazywa się zobowiązaniem pie-
niężnym (por. bliżej Nb. 161–162).
Transferu wartości wyrażonej w jednostkach pieniężnych nie należy iden-
tyfikować z przeniesieniem znaków pieniężnych. W zobowiązaniu opiewają-
cym na świadczenie pieniężne jego spełnienie niekoniecznie wymaga udzia-
łu znaków pieniężnych (o czym niżej). Natomiast jeżeli realizuje się je przez
zapłatę tymi znakami, wówczas nie ma znaczenia okoliczność, jakimi znaka-
mi pieniężnymi wierzyciel zostanie zaspokojony, byleby były to ważne środki
płatnicze.
Przykład: Jeżeli D winien jest W 1 000 000 zł, to może spłacić ten dług banknotami
o dowolnych nominałach, ponieważ wierzyciel obowiązany jest przyjąć każdy rodzaj waż-
nych znaków pieniężnych.
Natomiast jeżeli treść zobowiązania opiewałaby na przeniesienie własno- 152

ści określonych znaków pieniężnych, które są lub wyszły już z obiegu, albo
w ogóle nie zostały do niego wprowadzone w charakterze prawnego środka
płatniczego, to zobowiązanie takie ma za przedmiot świadczenie rzeczy indy-
widualnie lub rodzajowo oznaczonych.
Nb. 151–152
66524117380436
66
Przykład: Prowadzona przez NBP na podstawie art. 36 ustawy o NBP sprzedaż monet,
banknotów i numizmatów przeznaczonych na cele kolekcjonerskie oraz na inne cele, na wa-
runkach i według zasad ustalonych przez Zarząd NBP.
153 Ponadto świadczenie pieniężne nie staje się niemożliwe w razie zmiany sys-
temu pieniężnego, ponieważ powoduje ona jedynie substytucję jednej jednostki
pieniężnej przez inną, a nie zniknięcie przedmiotu zobowiązania.
154 Świadczenia pieniężne nie wymagają – w przeciwieństwie do świadczeń
oznaczonych rodzajowo – konkretyzacji, a w konsekwencji nie stosuje się do
nich postanowień art. 357 KC, że dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej
jakości.
2. Walutowość
155 Świadczenia pieniężne mogą być wyrażane i wykonywane w polskiej lub
obcej walucie. Jednak swoboda wyboru waluty obowiązuje dopiero od nie-
dawna. Dopuszczalność kształtowania świadczenia w zobowiązaniu pienięż-
nym aż do 2009 r. ograniczona była do pieniądza polskiego. Zapewnienie swo-
body w zakresie wyrażania zobowiązań w walutach obcych nastąpiło dopiero
mocą ustawy z 23.10.2008 r. (Dz.U. Nr 228, poz. 1506), którą nadano zupeł-
nie nową treść art. 358 KC. Regulacja ta została nieznacznie zmieniona ustawą
z 10.7.2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1311).
Skutkiem dokonanych zmian jest możliwość określenia wysokości świad-
czenia pieniężnego przy użyciu dowolnej waluty. Podmioty mają możliwość
swobodnego wyboru waluty dla sumy pieniężnej stanowiącej przedmiot zobo-
wiązania. Jeżeli skorzystają z tej możliwości, art. 358 § 1 KC określa dla zobo-
wiązań podlegających wykonaniu na terytorium RP sposób zapłaty świadcze-
nia pieniężnego wyrażonego w walucie obcej (tzw. reguła efektywnej zapłaty).
W ten sposób unormowane zostały stosunki cywilnoprawne między wierzycie-
lem i dłużnikiem w zakresie wykonywania na terytorium RP zobowiązań pie-
niężnych wyrażonych w walutach obcych.
Regulacja ta ma ogromne znaczenie, ponieważ wykonanie zobowiązania pie-
niężnego powinno nastąpić zgodnie z jego treścią (art. 354 KC), która obejmuje
także walutę, w jakiej dokonywana jest zapłata. Przepis art. 358 § 1 KC zawiera
upoważnienie dłużnika do spełnienia w polskim pieniądzu świadczenia wyrażo-
nego w walucie obcej (facultas alternativa). Przepis nie znajduje zastosowania,
jeżeli spełnienie świadczenia wyłącznie w walucie obcej zastrzeżone jest w usta-
wie albo w orzeczeniu sądu będącego źródłem zobowiązania. Także podmioty
dokonujące czynności prawnej mogą wyłączyć możliwość zapłaty w pieniądzu
polskim i zastrzec dokonanie zapłaty wyłącznie w walucie obcej (klauzula efek-
tywnej waluty), co przesądza o dyspozycyjnym charakterze przepisu.
Nb. 153–155
66524117380436
66
Jeżeli dłużnik chce skorzystać z przysługującego mu upoważnienia do

dokonania zapłaty w polskim pieniądzu świadczenia pieniężnego wyrażone-
go w walucie obcej, art. 385 § 2 KC określa sposób przeliczania świadczeń
(wskazanie kursu waluty). Wartość waluty obcej (chodzi o wartość w złotych
jednostki pieniężnej tej waluty) określa się według kursu średniego ogłaszane-
go przez NBP z dnia wymagalności roszczenia, chyba że ustawa, orzeczenie
sądowe lub czynność prawna zastrzega inaczej. Należy sądzić, że jeżeli NBP
nie ogłosił kursu w dniu wymagalności roszczenia, przeliczenie powinno nastą-
pić według ostatniego ogłoszonego kursu.
Pewna modyfikacja przewidziana jest w przypadku opóźnienia dłużnika
z zapłatą (art. 358 § 3 KC). Wierzyciel może wówczas żądać spełnienia świad-
czenia w walucie polskiej według kursu średniego ogłaszanego przez NBP z dnia,
w którym zapłata jest dokonywana. To ostatnie rozwiązanie uzasadnione jest oba-
wą, że w razie dużych wahań kursu waluty obcej i opóźnienia w świadczeniu
(niekiedy świadomie zamierzonego), odsetki ustawowe mogą nie pokryć wierzy-
cielowi uszczerbku wynikającego z utraty siły nabywczej waluty obcej.
Przed ostatnią zmianą brzmienia art. 358 KC, ustawą z 2015 r., szczególne uprawnie-
nie wierzyciela do wyboru kursu dla określenia w walucie polskiej wartości waluty ob-
cej przysługiwało w przypadku zwłoki dłużnika. Jednak wyrażany był też pogląd, że także
w przypadku opóźnienia z przyczyn, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności,
wierzyciel powinien w dniu zapłaty uzyskać od dłużnika świadczenie zgodne z treścią zobo-
wiązania, a więc takie, które umożliwi mu nabycie oznaczonej w umowie ilości waluty obcej
(por. M. Lemkowski, glosa do wyr. SN z 19.4.2007 r., I CSK 4/07, MoP 2009, Nr 3, s. 44–45).
Jeżeli zgodnie z treścią zobowiązania zapłata ma nastąpić w walucie obcej, 156

to sumy pieniężne mogą być wpisywane w rejestrach publicznych w walutach
obcych.
Por. art. 5 ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn.
Dz.U. z 2018 r. poz. 2017), art. 68 KWU.
Niekiedy przepisy prawne nie ustalają świadczeń w walutach obcych, lecz

określają pewne wartości w walucie polskiej, ale w relacji do euro.
Przykłady: Artykuł 4497 § 2 KC; art. 30 ust. 4 ustawy z 11.9.2019 r. – Prawo zamó-
wień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1129); art. 63d ust. 2 pkt 4 PrBank; art. 16
ust. 1 pkt 1 ustawy z 29.8.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (tekst jedn.
Dz.U. z 2022 r. poz. 581).
W przypadkach takich pojawia się pytanie, według jakiego kursu należy

określać wartość euro do złotego. Jeżeli kwestia ta nie jest uregulowana odręb-
nie, zastosowanie znajduje art. 2 ust. 3 Prawa dewizowego, odsyłający w tym
względzie do kursu ogłoszonego przez NBP.
Nb. 156
66524117380436
66
3. Zapłata gotówką
157 Spełnienie świadczenia opiewającego na określoną sumę pieniężną może
nastąpić przez przeniesienie własności znaków pieniężnych.
W świetle obowiązującego prawa polskiego reguła ta odnosi się do wszyst-
kich zobowiązań pieniężnych. Wynika ona z obowiązku przyjmowania pol-
skich znaków pieniężnych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, którym przy-
sługuje ustawowa cecha prawnego środka płatniczego. Następuje wówczas
gotówkowy obrót pieniężny, a w języku ekonomicznym mówi się wówczas
o pieniądzu gotówkowym.
Obowiązek przyjmowania wszystkich znaków pieniężnych może być jed-
nak zmodyfikowany umową stron, określającą, jakie znaki pieniężne mają być
dostarczone.
Przykład: Określona liczba banknotów o wskazanych nominałach oraz monet dostarczo-
nych przez bank przedsiębiorcy na wypłatę pracownikom.
4. Zapłata bezgotówkowa
158 W następstwie rozwoju bezgotówkowych rozliczeń pieniężnych dokony-
wanych przez banki powstały nowe, zdematerializowane (nie tworzą go zna-
ki pieniężne) postaci pieniądza: pieniądz bankowy i elektroniczny1. Mianem
pieniądza bankowego określa się jednostki pieniężne zapisane na rachunkach
bankowych. Stanowi on wierzytelność posiadacza rachunku wobec banku,
a przekazywanie sum pieniężnych dokonywane jest drogą przelewu wierzytel-
ności, dokumentowanego wpisem w księgach bankowych. Jest to sposób uła-
twiający znacznie obrót gospodarczy i dlatego powszechnie stosowany w roz-
winiętych systemach gospodarki rynkowej. Jego zastosowanie wymaga jednak
zgody stron. Zgoda taka może być wyrażona nawet w sposób dorozumiany
(np. przez wskazanie rachunku bankowego na formularzu dokumentu), jeżeli
przepis szczególny nie wymaga zachowania określonej formy.
Ponadto coraz bardziej upowszechnia się zwyczaj przyjmowania zapłaty
w postaci bezgotówkowej (art. 354 KC) – zwłaszcza w stosunkach gospodar-
czych co do pewnych form zapłaty2. W przypadkach takich już brak wyraźne-
go sprzeciwu ze strony wierzyciela wystarczy, aby uznać, że dłużnik wykonał
zobowiązanie pieniężne w postaci bezgotówkowej.
Samo pojęcie zapłaty bezgotówkowej może jednak budzić wątpliwości
na tle przepisów Prawa bankowego o rozliczeniach pieniężnych przeprowa-
1
Szerzej o pieniądzu bezgotówkowym por. T. Dybowski, A. Pyrzyńska, [w:] System
Pr. Pryw., t. 5, s. 265–282.
2
Co do czeków por. A. Szpunar, O zapłacie za pomocą czeku, PS 1993, Nr 3, s. 3 i n.
Nb. 157–158
66524117380436
66
dzanych za pośrednictwem banków (art. 63–68). Do „rozliczeń gotówkowych”

art. 63 PrBank zalicza bowiem zapłatę czekiem gotówkowym lub wpła-
tę gotówki na rachunek wierzyciela. Wydaje się jednak, że owych „rozliczeń
gotówkowych” nie należy identyfikować z tradycyjną postacią zapłaty gotów-
ką, polegającą – jak już o tym wspomniano – na przeniesieniu własności zna-
ków pieniężnych przez dłużnika na wierzyciela. Wprawdzie we wspomnianych
formach zapłaty uczestniczą znaki pieniężne, ponieważ albo bank przyjmuje je
od dłużnika i wpisuje na rachunek wierzyciela, albo na podstawie dyspozycji
wierzyciela wypłaca dłużnikowi, to jednak uczestnictwo w tych czynnościach
banku raczej nie pozwala przyjąć koncepcji, że nastąpiło tu swoiste dla zapłaty
gotówką przeniesienie własności znaków pieniężnych między stronami stosun-
ku zobowiązaniowego. Z punktu widzenia cywilistycznego należałoby zatem
również i w tych przypadkach mówić o bezgotówkowej postaci wykonania
zobowiązania pieniężnego. Kwalifikacja taka prowadzi do wniosku, że także do
wspomnianych „rozliczeń gotówkowych” należy odnieść dwie zasady, istotne
dla wszystkich rodzajów zapłat bezgotówkowych. Pierwsza, że dla skutecznej
ich realizacji wymagana jest zgoda stron. Druga, że zaspokojenie wierzyciela
następuje dopiero z chwilą dokonania zapisów w księgach bankowych (uznanie
rachunku wierzyciela) lub gdy bank zapłaci gotówkę na podstawie dyspozycji
strony – w szczególności na podstawie przedstawionego mu czeku1.
Katalog czynności prowadzących do bezgotówkowego wykonania zobo-
wiązania pieniężnego nie jest zamknięty, zależy bowiem od umowy stron –
w granicach przysługującej im swobody kontraktowej. Tylko najbardziej roz-
powszechnione rodzaje takich czynności wymienia Prawo bankowe i reguluje
je normami względnie wiążącymi (iuris dispositivi).
Są to: polecenia przelewu, polecenia zapłaty, czek rozrachunkowy, karta płatnicza (art. 63
ust. 3 PrBank).
Na tle tych reguł pojawia się pytanie: jakie znaczenie ma art. 19 ustawy
z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2021 r. poz. 162 ze zm.)2, zgod-
nie z którym przedsiębiorcy w transakcjach między sobą, przy płatnościach
przekraczających kwotę 15 000 zł lub jej równowartość w walutach obcych,
są zobowiązani dokonywać zapłaty na rachunek bankowy. W orzecznictwie
1
Por. A. Szpunar, O zapłacie, s. 3 i n.; I. Kleniewska, Odsetki za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia między podmiotami gospodarczymi, PiP 1993, z. 7, s. 64; J.P. Naworski, Zobo-
wiązania pieniężne w obrocie gospodarczym, MoP 1994, Nr 6, s. 161 i n.
2
Przed 30.4.2018 r. podobna regulacja prawna obowiązywała na podstawie art. 22 Swob-
GospU, a jeszcze wcześniej, na podstawie art. 13 ustawy z 19.11.1999 r. – Prawo działalności
gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), dlatego poglądy wcześniej formułowane na-
leży uznać za aktualne.
Nb. 158
66524117380436
66
i literaturze pojawił się pogląd, że przepis ten pełni funkcję publicznoprawną

i nie uchyla konieczności uzyskania zgody obu stron na zapłatę na określony
rachunek bankowy wierzyciela1. Pogląd ten, nie bez podstaw, jest jednak pod-
dawany krytyce, dopuszcza bowiem do sytuacji, gdy jedna ze stron, przy braku
zgody drugiej na dokonanie zapłaty w postaci bezgotówkowej, może skutecz-
nie wywiązać się ze zobowiązania przez spełnienie albo przyjęcie świadczenia
w gotówce, co jest równoznaczne z dokonaniem czynności sprzecznej z pra-
wem.
Takich konsekwencji unikniemy, przyjmując, że art. 19 PrPrzeds ograni-
cza we wskazanych przypadkach uprawnienia podmiotów prawa cywilnego do
swobodnego decydowania o miejscu płatności (art. 454 KC)2. To unormowa-
nie ma zapewnić kontrolę przepływu środków pieniężnych w ramach obrotu
gospodarczego (por. orz. TK z 26.4.1995 r., K 11/94, OTK 1995, Nr 1, poz. 12,
wydane na tle przepisu wówczas obowiązującego) i dlatego należy przychy-
lić się do poglądu, że wobec brzmienia art. 58 KC, nie jest możliwe skuteczne
dokonanie czynności prawnej zapłaty, jeżeli czynność ta jest sprzeczna z tre-
ścią normy wysłowionej w art. 19 PrPrzeds.
5. Elektroniczna postać zapłaty

159 Zapłata bezgotówkowa może być realizowana nie tylko za pomocą papie-
rowych, lecz także informatycznych nośników danych (art. 63 ust. 1 PrBank).
Wspomniana elektroniczna postać zapłaty znajduje coraz szersze zastosowa-
nie nie tylko w obrocie gospodarczym3. Na płaszczyźnie międzynarodowej
regulują ją dyrektywy UE. Na wyrażonych w nich zasadach opiera się ustawa
z 19.8.2011 r. o usługach płatniczych (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1907).
Określa ona zasady świadczenia usług płatniczych zwłaszcza w obrocie bezgo-
tówkowym, prawa i obowiązki stron wynikające z umów o świadczenie usług
płatniczych, zakres odpowiedzialności dostawców z tytułu wykonywania usług
płatniczych oraz warunki wydawania i wykupu pieniądza elektronicznego.
160 Zapłaty pieniądzem elektronicznym dokonuje się przez przeniesienie dro-
gą elektroniczną stosownej informacji, wyrażającej określoną sumę pieniężną.
Pieniądz elektroniczny nie jest powszechnym środkiem umarzania wierzytel-
1
Por. uchw. SN z 14.2.2002 r. (III CZP 81/01, OSN 2002, Nr 11, poz. 131), a także
K. Zagrobelny, [w:] Gniewek, KC. Komentarz, Warszawa 2021, uw. do art. 454, Nb. 6.
2
Por. G. Flicek, Spór dłużnika z cesjonariuszem o sąd miejscowo właściwy do docho-
dzenia świadczeń pieniężnych nabytych w drodze przelewu wierzytelności, PS 2001, Nr 10,
s. 119; J. Grykiel, glosa do uchw. SN z 14.2.2002 r., III CZP 81/01, ZN Wyższej Szkoły Ko-
munikacji i Zarządzania 2003, Nr 1.
3
Por. np. T. Nieborak, Możliwość wykorzystania pieniądza elektronicznego przez jed-
nostki samorządu terytorialnego, Finanse Komunalne 2005, Nr 6, s. 5–15.
Nb. 159–160
66524117380436
66
ności, stąd można się nim posłużyć tylko wobec innych niż wydawca przedsię-
biorców, akceptujących go jako środek płatniczy (por. Nb. 150).
III. Nominalizm
1. Pojęcie
Dotychczas mówiliśmy o sposobie wykonania zobowiązań pieniężnych. 161
Teraz należy się zastanowić nad kwestią, w jakiej wysokości ma być ono
świadczone.
Odpowiedzi na to pytanie udziela zasada nominalizmu. Wyraża ona regu-
łę prawną, w myśl której zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapła-
tę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili jego powsta-
nia (art. 3581 § 1 KC). Zasada ta opiera się na założeniu, że jednostki pieniężne
mają pewną stałą wartość określoną przez państwo, która wyrażona jest na zna-
kach pieniężnych. Jest to tzw. wartość nominalna pieniądza – stąd bierze się
określenie „zasada nominalizmu”.
Leżące u podstaw zasady nominalizmu założenie niezmiennej wartości pie-
niądza jest jednak założeniem kontrfaktycznym (idealizacyjnym). W rzeczywi-
stości bowiem każdy pieniądz nieustannie zmienia swoją siłę nabywczą, a więc
i wartość ekonomiczną, nie tylko zresztą w odniesieniu do dostępnych na ryn-
ku dóbr i usług, lecz także w stosunku do innych walut. Zastosowanie zasady
nominalizmu do zobowiązań pieniężnych, które trwają pewien okres (a więc,
gdy mija jakiś czas między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem),
zawsze prowadzi do tego, że wierzyciel uzyska inną wartość ekonomiczną od
tej, jaką miała jego wierzytelność w chwili jej powstania. Przy niewielkich
wahaniach siły nabywczej pieniądza warto jednak pogodzić się z wynikający-
mi stąd pewnymi niesprawiedliwościami, mając na względzie wielkie korzyści
społeczne, jakie zapewnia zasada nominalizmu. Polegają one przede wszystkim
na ogromnym uproszczeniu i ułatwieniu obrotu gospodarczego, a ponadto tak-
że na dodatkowym wsparciu udzielanemu walucie krajowej.
Zasada nominalizmu odnosi się wyłącznie do zobowiązań, których przed-
miotem „od chwili powstania” jest suma pieniężna (art. 3581 § 1 KC). Tego
rodzaju zobowiązania zwykło się określać mianem zobowiązań pieniężnych
w ścisłym tego słowa znaczeniu. Mogą one powstawać nie tylko z umów, lecz
także z innych zdarzeń prawnych.
Nb. 161
66524117380436
66
2. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym

162 Natomiast zasada nominalizmu nie odnosi się do zobowiązań w istocie
niepieniężnych, ale ze świadczeniem pieniężnym. W zobowiązaniach tych
pieniądz – w odróżnieniu od zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa
znaczeniu – nie występuje w roli pierwotnego przedmiotu świadczenia wyrażo-
nego jako określona suma pieniężna. Jego rola jest wtórna; służy bowiem jako
surogat w istocie innych świadczeń. W konsekwencji rozmiar świadczenia pie-
niężnego zależy tu od wartości tego dobra lub usługi, której surogatem jest pie-
niądz. Jego rola polega więc tylko na tym, że jest on środkiem zwolnienia się
z zobowiązania.
Rozróżnienie zobowiązań pieniężnych w ścisłym znaczeniu oraz zobowiązań w istocie
niepieniężnych, lecz ze świadczeniem pieniężnym, wywodzi się od F.K. Savigny’ego, pan-
dektysty niemieckiego z I połowy XIX w. Na obszar nauki polskiej przeniósł i rozwinął tę
koncepcję A. Stelmachowski1. Pogląd ten jest obecnie powszechnie aprobowany w literaturze
polskiej na tle art. 3581 § 1 KC2.
Klasycznymi przykładami zobowiązań niepieniężnych, w których świad-

czenie pieniężne pełni jedynie rolę umarzania zobowiązań w istocie niepie-
niężnych, są: odszkodowania pieniężne za doznaną szkodę, pieniężne wyrów-
nanie bezpodstawnego wzbogacenia, oznaczenie w pieniądzu świadczeń typu
alimentacyjnego.
IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne

1. Pojęcie i funkcja
163 Natomiast koncepcja waloryzacji świadczeń pieniężnych opiera się na zało-
żeniu, że mają one na celu dostarczenie wierzycielowi takiej samej warto-
ści ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność pieniężna w chwili jej
powstania. Jeżeli więc w okresie między powstaniem zobowiązania opiewa-
jącego na świadczenie pieniężne a jego wykonaniem nastąpiła zmiana siły
nabywczej pieniądza, to stosownie do tego wierzyciel powinien otrzymać inną
– większą lub mniejszą – sumę pieniędzy od tej, na jaką pierwotnie opiewa-
ło zobowiązanie pieniężne. We współczesnych nam czasach typowym zjawi-
skiem jest deprecjacja pieniądza. W związku z tym w praktyce społecznej pro-
blem waloryzacji świadczeń pieniężnych zwykle pojawia się wraz z postulatem
1
A. Stelmachowski, Nominalizm a wykonywanie w pieniądzu niepieniężnych zobowią-
zań, NP 1959, Nr 11, s. 1276.
2
Por. E. Łętowska, Podstawy, s. 165; A. Szpunar, glosa do uchw. SN z 6.8.1991 r.,
III CZP 66/91, OSP 1992, Nr 5, s. 212.
Nb. 162–163
66524117380436
66
podwyższania wysokości pierwotnego świadczenia pieniężnego. Wysuwa się

go w interesie wierzyciela, uznając, że byłoby niesłuszne, aby skutki utraty siły
nabywczej pieniądza ponosił wyłącznie on.
Przykład: Natomiast zasada nominalizmu prowadzi do pokrzywdzenia wierzyciela w ra-
zie deprecjacji pieniądza w okresie trwania zobowiązania. Jeżeli więc np. A pożyczył w dniu
1.1.1995 r. B 1000 zł na okres jednego roku, w ciągu którego złoty stracił na wartości o 30%,
to przy zastosowaniu zasady nominalizmu B nadal będzie zobowiązany zwrócić A 1000 zł,
w następstwie czego A otrzyma wartość o 30% mniejszą od tej, jaką dał biorącemu pożycz-
kę (dłużnikowi).
Z wyjaśnień tych wynika, że problem waloryzacji odnosi się wyłącznie do

takich stosunków zobowiązaniowych, w których mija jakiś okres między powsta-
niem a wykonaniem zobowiązania. Jeżeli bowiem zobowiązanie jest wykonywa-
ne równocześnie lub niemal równocześnie z jego powstaniem, to po prostu nie
realizuje się podstawowa przesłanka waloryzacji, jaką jest zmiana siły nabywczej
pieniądza w czasie między powstaniem a zgaśnięciem zobowiązania.
Przykład: Gdy ktoś idzie do sklepu samoobsługowego i gotówką płaci za znajdujące się
w koszyku towary (tzw. sprzedaż odręczna).
Podkreślić należy, że pojęcia waloryzacji jak i nominalizmu odnoszą się do 164

zobowiązań wyłącznie opiewających na świadczenia pieniężne, a nie do przy-
padków, gdy do kompetencji sądu lub samych stron należy oznaczenie innego
przedmiotu świadczenia.
Por. art. 693 § 2 lub art. 903 KC.
2. Zakres zastosowania
Koncepcja nominalizmu jest powszechnie uznawana za zasadę prawną 165
ze względu na jej poprzednio wspomniane zalety.
Natomiast waloryzacja świadczeń pieniężnych, jeżeli jest dopuszczona, to
jedynie jako wyjątek – o różnym zresztą zakresie zastosowania i różnej donio-
słości gospodarczej.
Daje temu również wyraz ustawodawca polski w art. 3581 § 1 KC, stano-
wiąc, że spełnienie świadczenia w zobowiązaniach pieniężnych następuje przez
zapłatę sumy nominalnej, „chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej”.
W przeszłości waloryzację zobowiązań pieniężnych stosowała judykatura sądowa naj- 166
pierw w okresie katastrofalnej inflacji, jaka miała miejsce w latach 1918–1924, opierając się
bardziej na przesłankach ekonomicznych i moralnych niż na przepisach prawnych. Następnie
kwestię tę uregulował ustawodawca w rozporządzeniu Prezydenta RP z 1924 r.1 W Kodek-
1
Por. bliżej rozporządzenie Prezydenta RP z 14.5.1924 r. o przerachowaniu zobowiązań
prywatno-prawnych (Dz.U. Nr 42, poz. 441 ze zm.), opracowane przez F. Zolla, Kraków 1924.
Nb. 164–166
66524117380436
66
sie zobowiązań z 1933 r. wyrażona została zasada nominalizmu (art. 210). Zastosowanie jej
mogło jednak być ograniczone na zasadzie ogólnych postanowień KZ dotyczących sposobu
wykonywania zobowiązań (art. 189) oraz zezwalających na zmianę zobowiązania ze wzglę-
du na nadzwyczajne okoliczności (art. 269). Po ostatniej wojnie orzecznictwo sądowe w sze-
rokiej mierze korzystało z art. 189 KZ dla waloryzowania zobowiązań pieniężnych. Kres tej
judykaturze położył dekret z 27.7.1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie-
umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz.U. Nr 45, poz. 332 ze zm.), który zezwolił na wa-
loryzowanie zobowiązań pieniężnych jedynie w kilku mało ważnych przypadkach. Dekret ten
wraz z ustawą z 28.10.1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50, poz. 459 ze zm.)
dokonał poza tym waloryzacji niektórych zobowiązań, sprzęgając całą tę operację z podat-
kiem, który miał na celu przejęcie przez państwo korzyści, jakie w wyniku zastosowania za-
sady nominalizmu uzyskali dłużnicy na skutek dewaluacji pieniądza.
Pierwotny art. 358 KC, wyrażając zasadę nominalizmu, poprzestał na ogólnym stwier-
dzeniu, że odstępstwo od niej dopuszczalne jest jedynie w przypadkach w ustawie przewi-
dzianych. Istotną zmianę pod tym względem wprowadziła dopiero nowela do Kodeksu cywil-
nego z 1990 r., modyfikując treść art. 358 i ustanawiając nowy art. 3581.
167 Do tych przepisów szczególnych dopuszczających waloryzację należą

przede wszystkim dalsze postanowienia (§ 2–4) art. 3581 KC. Zezwalają one
– w przeciwieństwie do systemu prawnego obowiązującego przed noweliza-
cją Kodeksu cywilnego z 1990 r. – na waloryzowanie w zasadzie wszystkich
świadczeń pieniężnych.
Świadczenia pieniężne mogą być waloryzowane w myśl postanowień
art. 3581 KC na podstawie:
1) umowy (art. 3581 § 2 KC) albo
2) orzeczenia sądowego (art. 3581 § 3 i 4 KC).
Oba sposoby waloryzacji zostaną poniżej kolejno omówione.
Natomiast niedopuszczalna jest waloryzacja takich świadczeń pieniężnych,
których wysokość uregulowana została w przepisach prawnych wyrażających
normy bezwzględnie wiążące (art. 3581 § 5 KC). Mogą one nie tylko bezpo-
średnio określać wysokość należnych świadczeń pieniężnych, lecz także wska-
zywać swoisty sposób ich ustalania, który uwzględnia zmianę siły nabywczej
pieniądza, a tym samym realizuje funkcje, jakie spełniać ma art. 3581 KC.
Tak trafnie uchw. SN z 25.8.1995 r. (III CZP 96/95, OSNC 1995, Nr 12, poz. 173), która
uznała, że art. 3581 § 3 KC nie znajduje zastosowania do opłaty rocznej za użytkowanie wie-
czyste.
Jeżeli przepisy prawne przewidują ustawową waloryzację świadczenia pie-

niężnego, wówczas brak jest uzasadnienia dla ochrony interesów wierzyciela
przewidzianej w przepisie art. 3581 § 2–4 KC.
Waloryzacja kaucji mieszkaniowych określona w przepisach art. 6 ust. 3 i art. 36 ust. 2
ustawy z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie
Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 172) wyłącza zatem stosowanie art. 3581
§ 2–4 KC.
Nb. 167
66524117380436
66
V. Waloryzacja umowna
1. Pojęcie
W myśl art. 3581 § 2 KC strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość 168
świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz mier-
nika wartości. Zastrzeżenia tego rodzaju nazywa się klauzulami waloryzacyj-
nymi. Nie zmieniają one przedmiotu świadczenia, którym nadal pozostaje pie-
niądz – w szczególności waluta wskazana w treści zobowiązania pieniężnego1,
którym – jeśli chodzi o zobowiązania realizowane na obszarze RP – z reguły
jest pieniądz polski.
Sens klauzul waloryzacyjnych polega na tym, że określają one, ile pienię-
dzy należy zapłacić, aby zobowiązanie zostało umorzone. Strony w klauzulach
waloryzacyjnych wskazują właśnie ów miernik wartości, według którego usta-
lić należy wysokość świadczenia pieniężnego.
2. Miernik wartości
Kodeks cywilny nie wskazuje miernika wartości, ograniczając się wyłącz- 169
nie do stwierdzenia, że ma on być inny aniżeli pieniądz. Nie budzi wątpliwości,
że stosowanymi miernikami mogą być także waluty obce2, gdyż wówczas nie
pełnią one funkcji pieniądza, lecz występują w charakterze miernika wartości,
jak inne stosowane wyznaczniki3.
Miernik ten może być dowolnie przez strony przyjęty i nie musi pozostawać
w związku ze świadczeniem wzajemnym, dla którego świadczenie pieniężne
zostało przewidziane.
Typowymi stosowanymi w obrocie klauzulami waloryzacyjnymi są:
1) klauzule walutowe, które za miernik przyjmują inną walutę niż ta, na którą 170
opiewa zobowiązanie pieniężne;
Przykład: A zobowiązuje się zapłacić B tyle złotych za samochód, ile w dniu płatności
wynosić będzie cena 5000 dolarów amerykańskich.
1
Por. A. Brzozowski, Z problematyki reformy polskiego prawa cywilnego – nowa re-
gulacja nominalizmu i waloryzacji, Pal. 1991, Nr 1–2, s. 16 oraz uzasadnienie do uchw. SN
z 13.3.1992 r. (I PZP 14/92, OSN 1992, Nr 9, poz. 160); krytycznie W. Robaczyński, Tenden-
cje waloryzacyjne w orzecznictwie Sądu Najwyższego, PS 1994, Nr 1, s. 44.
2
Jeżeli świadczenie pieniężne opiewa na walutę obcą, wówczas ta sama waluta nie może
być miernikiem wartości w klauzuli waloryzacyjnej.
3
Por. A. Brzozowski, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, t. I, art. 3581.
Nb. 168–170
66524117380436
66
171 2) klauzule towarowe; za miernik wartości przyjmuje się tu cenę określonego

towaru (klauzula zbożowa, ropy naftowej, tarcicy itp.);
Przykład: A zobowiązuje się płacić B czynsz z tytułu dzierżawy gruntu rolnego w zło-
tych w wysokości odpowiadającej cenie 10 kwintali pszenicy w dacie płatności.
172 3) klauzule indeksowe; za miernik wartości przyjmuje się wartość powszech-

nie znanego wskaźnika, np. wskaźnika inflacji, indeksu giełdowego, wskaź-
nika przeliczeniowego kosztu odtworzenia 1 m2 powierzchni użytkowej bu-
dynków mieszkalnych;
Przykład: A zobowiązał się płacić B czynsz z tytułu najmu powierzchni reklamowej
w wysokości 10 zł za 1 m2 miesięcznie, przy czym wartość ta będzie podwyższana co kwartał
według wskaźnika inflacji ogłaszanego przez GUS za poprzedni kwartał, o ile inflacja będzie
wyższa niż 2% kwartalnie.
173 4) klauzula złota, która wskazuje, że dłużnik ma zapłacić wierzycielowi tyle

pieniędzy, ile w dniu wymagalności wynosi cena określonej ilości złota;
174 5) klauzula uposażenia, uznająca za miernik wartości minimalną lub średnią
płacę w całej gospodarce, określonym sektorze lub zawodzie.
VI. Waloryzacja sądowa

1. Pojęcie
175 Na podstawie art. 3581 § 3 KC sąd może waloryzować zobowiązania pie-
niężne, jeżeli spełnione zostaną określone w tym przepisie przesłanki. Doko-
nuje się ona z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu, które jest zdarzeniem
cywilnoprawnym, ponieważ zmienia treść stosunku zobowiązaniowego.
Natomiast przy waloryzacji ustawowej zmiana treści stosunku zobowiązaniowego nastę-
puje przez samo spełnienie się zdarzeń określonych w ustawie; sąd – w razie sporu – stwier-
dza tylko, czy ziściły się zdarzenia wywołujące wskazane w ustawie skutki waloryzacyjne.
Orzeczenia sądowe mają w takich przypadkach charakter deklaratywny (por. np. cyt. ustawa
z 28.10.1950 r. o zmianie systemu pieniężnego).
2. Przesłanki
176 Sąd uzyskuje kompetencję do wydania orzeczenia waloryzacyjnego, jeżeli
spełnią się dwie przesłanki:
177 a) Nastąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza (art. 3581 § 3 KC).
Ustawodawca wychodzi tu z założenia, że nieznaczne wahania wartości pienią-
dza są zjawiskiem typowym, które nie uzasadnia ingerencji sądu w treść stosun-
ku zobowiązaniowego. O tym, czy zmiana siły nabywczej pieniądza ma charak-
ter istotny, decyduje sąd, nieskrępowany żadnymi wskaźnikami szczegółowymi.
Nb. 171–177
66524117380436
66
Nie sprecyzowała ich również judykatura, gdzie wyrażono jedynie ostrzeżenie, że za-
wodzić „muszą próby mechanicznego sięgania do mierników określania stopnia tej istotnej
zmiany w postaci np. tzw. wskaźnika inflacji” (uchw. SN(7) z 10.4.1992 r., III CZP 126/91,
OSN 1992, Nr 7–8, poz. 121; por. też wyr. SN z 2.12.1999 r., III CKN 489/98, OSN 2000,
Nr 7–8, poz. 130).
Liczą się tylko zmiany siły nabywczej pieniądza, jakie pojawiły się po
powstaniu zobowiązania (art. 3581 § 3 KC), z czego należy wnosić, że cho-
dzi jedynie o zmiany dokonujące się podczas trwania stosunku zobowiązanio-
wego. W konsekwencji niedopuszczalna jest sądowa waloryzacja zobowiązań
pieniężnych już spełnionych, a więc wygasłych. Odmienny pogląd byłby nie
tylko niezgodny z ustawą, ale prowadziłby do zagrożenia pewności stosunków
prawnych1. Natomiast kontrowersje budzi kwestia, w jakich okolicznościach
spłata sumy nominalnej powoduje wygaśnięcie zobowiązania pieniężnego
i tym samym wyłącza możliwość sądowej waloryzacji2. Drogę do rozwiązania
tej kwestii otwiera akceptowane także przez SN stanowisko, że zapłata świad-
czenia pieniężnego jest dwustronną czynnością prawną3. Jeżeli więc wierzyciel
przyjmuje sumę nominalną, zastrzegając równocześnie, że traktuje ją jako tylko
częściowe wykonanie zobowiązania, wówczas dopuszczalna jest waloryzacja,
ponieważ nie nastąpiło wygaśnięcie zobowiązania. Jeżeli jednak przyjmie ją
bez takiego zastrzeżenia, należy uznać, że zobowiązanie definitywnie wygasło
i nie podlega waloryzacji.
Ustawodawca, dążąc do tego, aby wierzyciel nie ponosił konsekwen- 178
cji deprecjacji pieniądza, gdy dłużnik opóźnia się z zapłatą po zasądzeniu
świadczenia, nie wykluczył wydania ponownego orzeczenia waloryzacyjnego
(art. 3581 § 3 KC)4.
Waloryzacji sądowej podlegają jedynie zobowiązania pieniężne w ścisłym 179
tego słowa znaczeniu, a więc tylko te, do których odnosi się zasada nomina-
lizmu. Natomiast w odróżnieniu od waloryzacji umownej (art. 3581 § 2 KC),
waloryzacja sądowa obejmuje nie tylko zobowiązania wynikające z czynności
prawnych, ale i z innych zdarzeń.
1
Por. zwłaszcza trafne uwagi A. Szpunara w glosach: do uchw. SN z 4.9.1992 r., II UZP
17/92, OSP 1993, Nr 9, s. 275 i uchw. SN z 24.1.1996 r., III CZP 196/95, OSP 1996, Nr 9,
s. 431 i n.
2
Por. E. Niezbecka, Waloryzacja świadczeń pieniężnych a problem zwłoki, Rej. 1991,
Nr 4, s. 77 i n.; T. Wiśniewski, W sprawie interpretacji art. 3581 § 3 KC, PS 1992, Nr 3,
s. 19 i n.
3
Por. uchw. SN z 3.4.1992 r. (I PZP 19/92, OSN 1992, Nr 9, poz. 166) oraz z 20.3.1992 r.
(III CZP 14/92, OSP 1993, Nr 6, poz. 118 z glosą A. Szpunara).
4
Krytycznie do liberalnej judykatury w tym względzie A. Szpunar, glosa do uchw. SN
z 4.9.1992 r., II UZP 17/92, OSP 1993, Nr 9, s. 275.
Nb. 178–179
66524117380436
66
Waloryzacją sądową nie jest więc objęte świadczenie odszkodowawcze z istoty swo-
jej niepieniężne – por. uchw. SN z 6.8.1991 r. (III CZP 66/91, OSP 1992, Nr 5, poz. 102,
z glosą A. Szpunara). Natomiast SN przyjął, że waloryzacji podlega suma pieniędzy zapła-
cona z tytułu nieważnej czynności prawnej, a więc na podstawie bezpodstawnego wzboga-
cenia (art. 410 § 2 KC), por. uchw. SN z 8.10.1992 r. (III CZP 117/92, OSNC 1993, Nr 4,
poz. 57) oraz wyr. SN z 20.12.1995 r. (I CRN 191/95, OSNC 1996, Nr 4, poz. 61), ponadto
SN w wyr. z 29.11.2001 r. (V CKN 498/00, OSN 2002, Nr 7–8, poz. 104) stanął na stanowi-
sku, że przedmiotem waloryzacji w umowie ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci jest świadcze-
nie pieniężne ubezpieczyciela będące przedmiotem jego zobowiązania od chwili zawarcia
umowy – bez względu na określony umową termin spełnienia tego świadczenia.
180 Świadczenia opiewające na walutę obcą są świadczeniami pieniężnymi

i nie powinno być wątpliwości, że znajduje do nich zastosowanie waloryza-
cja sądowa1. W następstwie liberalizacji przepisów Prawa dewizowego wiele
transakcji, zwłaszcza w międzynarodowym obrocie handlowym, dokonywana
jest w walutach obcych. Dlatego brak jest uzasadnienia dla wyrażanego niekie-
dy poglądu2 o konieczności restrykcyjnej interpretacji art. 3581 § 3 KC i wyłą-
czeniu stosowania waloryzacji sądowej do świadczeń pieniężnych wyrażonych
w walucie obcej.
181 Wątpliwości budzi dopuszczalność sądowej waloryzacji, gdy umowa zawie-
ra już klauzulę waloryzacyjną. Czy niedostatecznie skuteczna klauzula umow-
na zamyka drogę interwencji sądu, gdy niedbale zredagowana umowa, pozba-
wiona zabezpieczenia na wypadek istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza
– takiej przeszkody nie stwarza? Wykładnia przesłanek zastosowania art. 3581
§ 3 KC skłania do przyjęcia za trafną tezy, że samo zamieszczenie w umowie
klauzuli waloryzacyjnej nie stwarza barier dla zastosowania waloryzacji sądo-
wej w przypadku, gdy zmiana siły nabywczej pieniądza była istotna, nawet po
uwzględnieniu łagodzącego wpływu umownego mechanizmu waloryzacyjne-
go3.
182 b) Drugą konieczną przesłanką, od spełnienia której zależy kompeten-
cja sądu do orzekania o waloryzacji, jest żądanie strony stosunku zobowią-
zaniowego skierowane do sądu. Sąd nie może więc w tych sprawach orzekać
z urzędu.
1
Por. uchw. SN z 13.3.1992 r. (I PZP 14/92, OSN 1992, Nr 9, poz. 160).
2
Glosa A. Szpunara do orz. SN z 4.9.1992 r., II UZP 17/92, OSP 1993, Nr 9, poz. 173;
W. Robaczyński, Tendencje, s. 43 i n.
3
Tak R. Trzaskowski, Swoboda umów w orzecznictwie sądowym, PS 2002, Nr 3, s. 63.
W wyr. z 7.11.1995 r. (I PRN 40/95, OSNP 1996, Nr 12, poz. 168) SN stwierdził, że nie jest
dopuszczalna sądowa waloryzacja świadczeń na podstawie art. 3581 § 3 KC w sytuacji, gdy
strony zawarły w umowie klauzulę waloryzacyjną (art. 3581 § 2 KC).
Nb. 180–182
66524117380436
66
Na pewno stronie nie przysługuje roszczenie, ponieważ nie może ona żądać określonego
zachowania się od drugiej strony. Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, czy ma ona
uprawnienie kształtujące1. Taką kwalifikację można przyjąć z zastrzeżeniem, że chodzi tu
o szczególną postać uprawnienia kształtującego, słabszą od modelu typowego. Samo oświad-
czenie woli złożone przez stronę żądającą waloryzacji nie wystarczy do zmiany treści stosun-
ku zobowiązaniowego, co realizuje dopiero konstytutywne orzeczenie sądu, w ramach pozo-
stawionego mu luzu decyzyjnego.
W myśl art. 3581 § 4 KC ze wspomnianym żądaniem nie może jednak 183

wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pieniężne
pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.
Przykład: Przedsiębiorca, który sprzedał innemu przedsiębiorcy lub konsumentowi jakiś
przedmiot na kredyt.
Ustawodawca, odmawiając w tym przypadku ochrony przedsiębiorcom,

wychodził z założenia, że powinno się od nich – jako profesjonalistów – wyma-
gać, aby wykazali właściwą dbałość o własne interesy przez zastrzeżenie odpo-
wiednich klauzul waloryzacyjnych na podstawie art. 3581 § 2 KC. Ponadto miał
na względzie pewność obrotu prawnego.
3. Zakres kompetencji sądu

Jeżeli zrealizują się wspomniane przesłanki, sąd może zmienić treść zobo- 184
wiązania (art. 3581 § 3 KC). Zmiany te mogą dotyczyć:
1) wysokości świadczenia,
2) sposobu jego spełnienia.
Przykład: Przez określenie innego terminu zapłaty, rozłożenia jej na raty, zwiększenia
liczby rat itp.
Użycie w art. 3581 § 3 KC alternatywy nierozłącznej „lub” wskazuje jedno-

znacznie, że sąd ma kompetencję do orzeczenia zarówno jednej z wymienio-
nych wyżej zmian treści zobowiązania, jak i obu łącznie. Za taką wykładnią
przemawia również funkcja wspomnianego przepisu.
Znajduje ona wyraz w postanowieniach art. 3581 § 3 KC nakazujących
sądowi mieć na względzie:
1) interesy obu stron oraz
2) zasady współżycia społecznego, a więc reguły moralne.
1
Za taką kwalifikacją A. Szpunar, glosa do uchw. SN z 20.3.1992 r. (III CZP 14/92,
OSP 1993, Nr 6, poz. 118); E. Niezbecka, Roszczenie o odsetki a waloryzacja świadczeń pie-
niężnych, Rej. 1993, Nr 7, s. 44; przeciwko uchw. SN z 3.4.1992 r. (I PZP 19/92, OSN 1992,
Nr 9, poz. 166).
Nb. 183–184
66524117380436
66
Nie chodzi tu zatem o proste przewartościowanie świadczenia pieniężnego

według wskazanych w ustawie lub w umowie stron mierników, lecz o sprawie-
dliwe (słuszne) rozłożenie konsekwencji ekonomicznych istotnej zmiany siły
nabywczej pieniądza na obie strony, i to przy uwzględnieniu ich indywidu-
alnej sytuacji, nie tylko ekonomicznej, lecz także ogólnożyciowej. Również
przyznanie sądowi kompetencji do zmiany sposobu spełnienia świadczenia,
a nie wyłącznie jego wysokości, wyróżnia omawianą tu instytucję od typowej
waloryzacji ustawowej lub umownej.
185 Wybór miernika waloryzacji pozostawiony został uznaniu sądu, oparte-
mu na wszechstronnym rozważeniu okoliczności sprawy, przy zastosowaniu
wspomnianych wyżej ogólnych wskazań ustawy. W szczególności więc nie da
się utworzyć jakiegoś katalogu mierników waloryzacji; niedopuszczalne jest
posługiwanie się kryteriami jednostronnymi; ocen należy dokonywać z punk-
tu widzenia zasad współżycia społecznego; nie jest też miarodajny społecz-
no-gospodarczy cel umowy (por. uchw. SN(7) z 10.4.1992 r., III CZP 126/91,
OSN 1992, Nr 7–8, poz. 121; wyr. SN z 2.12.1999 r., III CKN 489/98,
OSN 2000, Nr 7–8, poz. 130).
Przykład: Obiektywnym miernikiem przy waloryzacji świadczeń z umowy ubezpiecze-
nia posagowego może być przeciętne miesięczne wynagrodzenie, jako mniej zależne od aktu-
alnej polityki państwa niż wysokość emerytur i rent.
Jeżeli jednak szczególny przepis prawa określa sposób waloryzacji świad-

czeń, wówczas niedopuszczalna jest waloryzacja sądowa według innych mier-
ników niż wskazane przez ustawodawcę (por. art. 6 ust. 3 ustawy z 21.6.2001 r.
o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodek-
su cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 611, regulujący zasady waloryza-
cji kaucji zabezpieczającej pokrycie należności z tytułu najmu lokalu).
186 Z zasady swobody umów (art. 3531 KC) wynika, że same strony – bez
udziału sądu – mogą zawrzeć umowę modyfikującą treść zobowiązania
ze względu na znaczną zmianę siły nabywczej pieniądza (por. uchw. SN(7)
z 10.4.1992 r., III CZP 126/91, OSN 1992, Nr 7–8, poz. 121). Traktuje się ją
wówczas podobnie jak orzeczenie sądu (art. 3581 § 3 in fine KC). Sens sądowej
waloryzacji polega jednak na tym, że zmiana treści świadczenia może nastąpić
na żądanie jednej strony, a wbrew woli drugiej.
Nb. 185–186
66524117380436
66
VII. Odsetki
Wyróżniamy dwa rodzaje odsetek, świadczeń akcesoryjnych i okresowych, 187
o pewnych cechach wspólnych, jednak także różniących się istotnie funkcjami
i charakterem1.
Odsetki kapitałowe (często określane mianem oprocentowania) stanowią
wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub rzeczy zamiennych, są świad-
czeniami zależnymi od innego świadczenia, realizowanymi z reguły w takich
samych przedmiotach co to świadczenie samodzielne i w wysokości obliczo-
nej według stopy procentowej i czasu potencjalnego korzystania z przedmiotów
objętych świadczeniem samodzielnym.
Przykład: Dopuszczalne jest określenie odsetek w przedmiotach zamiennych, np. przy po-
życzce jednej tony pszenicy z rocznym oprocentowaniem w postaci 100 kg pszenicy.
Odsetki kapitałowe mogą mieć charakter świadczenia ubocznego, ale

w określonych przypadkach nie można wykluczyć ich uznania za świadczenie
główne2.
Odsetki za opóźnienie stanowią kompensatę za niedotrzymanie przez dłuż-
nika terminu spełnienia świadczenia pieniężnego i określane są według stopy
procentowej, z uwzględnieniem wielkości opóźnienia. Odsetki za opóźnienie są
świadczeniami ubocznymi.
Przykład: Za opóźnienie w płatności sumy pieniężnej wyrażonej w walucie obcej przysłu-
gują wierzycielowi odsetki w tej samej walucie. Z kolei, jeżeli strony zmienią przedmiot głów-
nego świadczenia na walutę polską, wówczas również odsetki należą się w złotych.
Odsetki zawsze przybierają postać świadczeń okresowych, chociażby 188

wyznaczone były przez sąd jednorazowo ex post jako konsekwencja opóźnio-
nego świadczenia pieniężnego3.
1
O definiowaniu odsetek, por. M. Lemkowski, Odsetki, s. 38 i n.
2
Por. M. Lemkowski (Odsetki cywilnoprawne, Warszawa 2007, s. 171 i n.) oraz judy-
katurę w odniesieniu do oprocentowania kredytów waloryzowanych lub denominowanych
we frankach szwajcarskich (wyroki SN: z 14.5.2015 r., II CSK 768/14, OSNC 2015, Nr 11,
poz. 132; z 4.11.2011 r., I CSK 46/11, OSNC-ZD 2013, Nr 1, poz. 4; wyroki SA: w Warszawie
z 21.10.2011 r., VI ACa 420/11, Legalis; SA w Warszawie z 27.10.2010 r., VI ACa 775/10,
Legalis; SA w Krakowie z 23.11.2015 r., I ACa 1024/15, niepubl.; wyroki SO: w Warszawie
z 2.3.2016 r., XXV C 1005/15, Legalis; we Wrocławiu z 17.9.2013 r., II Ca 716/13, Legalis).
3
Tak trafnie J. Sztombka, Odsetki za opóźnienie świadczenia pieniężnego, PS 1992, Nr 2,
s. 39 oraz uchw. SN(7) z 26.1.2005 r. (III CZP 42/04, OSNC 2005, Nr 9, poz. 149), zwłasz-
cza pkt IV.1 uzasadnienia i tam powołane orzecznictwo. Odmiennie T. Dybowski, [w:] System
Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 143.
Nb. 187–188
66524117380436
66
189 Zapłata odsetek ani nie redukuje, ani nie umarza długu głównego, od które-
go oblicza się należne odsetki (o zaliczeniu zapłaty na poczet jednego z kilku
długów, art. 451 KC, por. Nb. 759–763).
190 Jako świadczenia uboczne odsetki są zarazem związane ze świadczeniem
głównym.
Dają temu wyraz przepisy dotyczące: zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej
(art. 314 KC, art. 69 KWU), przelewu wierzytelności (art. 509 § 2 KC), zarachowania zapłaty
(art. 451 § 1 KC), potwierdzenia odbioru sumy głównej (art. 466 KC).
Jednak uzyskują zarazem pewną samodzielność widoczną w zakresie

wymagalności roszczenia, jego przedawnienia, a zwłaszcza w tym, że istnieją
nadal pomimo wygaśnięcia lub przedawnienia roszczenia1.
191 Odsetki mogą pełnić różne funkcje gospodarcze. Jedna z nich odgrywa
jednak tak istotną rolę, że zasługuje na włączenie jej do cech definicyjnych tej
instytucji. Jest nią wynagrodzenie za możliwość korzystania z cudzych pie-
niędzy lub innych wartości (kapitału) w pewnym okresie (tę funkcję realizu-
ją także odsetki za opóźnienie, art. 481 KC)2. Poza tym ustawodawca może tak
kształtować tę instytucję, aby była ona przystosowana do spełniania również
innych funkcji gospodarczych lub społecznych.
192 Kodeks cywilny nie wymaga, aby odsetki były płacone jedynie przez dłuż-
nika korzystającego z cudzego pieniądza. Istnieje więc możliwość określenia
w umowie tzw. ujemnego oprocentowania; zobowiązanym do zapłaty odsetek
będzie wierzyciel udostępniający kapitał3.
2. Źródła obowiązku świadczenia odsetek

193 Prawo polskie nie ustanawia jakiegoś ogólnego obowiązku płacenia odse-
tek. W myśl art. 359 § 1 KC odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko
w trzech przypadkach: jeżeli to wynika z czynności prawnej, jeżeli tak stanowi
przepis prawny albo na podstawie orzeczenia sądu lub decyzji innego właści-
wego organu.
194 a) Jest oczywiste, że jeden podmiot nie może mocą swojego jednostronne-
go oświadczenia woli nakładać obowiązku płacenia odsetek na inny podmiot.
1
Por. zwłaszcza wyr. SN z 19.1.1990 r. (IV CR 294/89, OSP 1991, Nr 6, poz. 146, z prze-
konującą glosą L. Steckiego).
2
Por. bliżej L. Stecki, Opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych, Poznań 1970,
s. 200 i n.; S. Kowalski odmawia odsetkom za opóźnienie funkcji odszkodowawczej, przypi-
sując im funkcję gwarancyjną (Charakter prawny, s. 38 i n.).
3
Szerzej o tzw. ujemnym oprocentowaniu, por. M. Romanowski, W sprawie ujemnego
oprocentowania w umowie kredytu, SPP 2015, Nr 2; M. Lemkowski, [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 359.
Nb. 189–194
66524117380436
66
Byłoby to bowiem sprzeczne z elementarną zasadą prawa cywilnego, jaką jest

autonomia ich podmiotów. Obowiązek płacenia odsetek może więc powstać
na podstawie umowy stron zawieranej według ogólnych reguł.
Jednostronnie dodane do umowy dodatkowe postanowienia określające obowiązek
płacenia odsetek w oznaczonej wysokości nie są więc wiążące (por. orz. SA w Gdańsku
z 29.1.1993 r., I ACr 12/93, OSP 1993, Nr 12, poz. 249, z glosą M. Nesterowicza).
Zasada ta odnosi się również do banków, które – z uwagi na swoje pro-

fesjonalne zadania – udzielają oprocentowanych pożyczek lub kredytów, jak
również z reguły wypłacają oprocentowanie z tytułu zdeponowanych u nich
pieniędzy.
Obowiązki te niekoniecznie jednak muszą być wyrażone w indywidual-
nie zawieranych umowach. Mogą stanowić także – i tak zwykle się dzieje –
treść stosunku umownego określonego w regulaminach wydawanych przez
banki, w sposób prawem przewidziany (bliżej o problematyce regulaminów
por. Nb. 403–445).
b) Spośród sytuacji, z którymi przepisy prawne bezpośrednio (ex lege) 195
łączą obowiązek płacenia odsetek, największą doniosłość ma opóźnienie dłuż-
nika w spełnieniu świadczenia pieniężnego (art. 481 § 1 KC, por. także art. 741,
742, 753 § 2, art. 842, 891 § 2 KC).
Wierzyciel nie ma obowiązku żądać od dłużnika zapłaty odsetek i może
też zrzec się wynikającego z art. 481 § 1 KC uprawnienia do żądania odsetek
za opóźnienie (por. wyr. SN z 22.11.2006 r., V CSK 299/06, OSNC 2007, Nr 9,
poz. 143).
Istotne znaczenie w zakresie kreowania ex lege obowiązku płacenia odse- 196
tek mają przepisy ustawy z 8.3.2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóź-
nieniom w transakcjach handlowych1 (Dz.U. z 2022 r. poz. 893 ze zm.), znaj-
dujące zastosowanie do umów zawieranych między przedsiębiorcami, których
przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towaru lub odpłatne świadczenie usług,
jeżeli strony tej umowy zawierają ją w związku z wykonywaną przez sie-
bie działalnością gospodarczą lub zawodową. Ustawa ta ma na celu zwalcza-
nie negatywnego zjawiska gospodarczego, jakim jest zastrzeganie nadmiernie
wydłużonych terminów płatności za wcześniej spełnione świadczenia niepie-
niężne.
1
Zastępuje ona ustawę z 12.6.2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych
(Dz.U. Nr 139, poz. 1323 ze zm.) i dostosowuje polskie prawo do postanowień dyrektywy
Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/7/UE z 16.2.2011 r. w sprawie zwalczania opóźnień
w płatnościach w transakcjach handlowych (Dz.Urz. UE L 48 z 23.2.2001, s. 1).
Nb. 195–196
66524117380436
66
Na podstawie przepisów tej ustawy wierzyciel może żądać od dłużnika

zapłaty odsetek ustawowych za okres począwszy od 31. dnia po spełnie-
niu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub
rachunku aż do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świad-
czenia pieniężnego (odsetki prolongacyjne, art. 5–6 ustawy). Ponadto jeżeli
wierzyciel spełni swoje świadczenie, a dłużnik nie dokona zapłaty w terminie
określonym w umowie (gdy umowa terminu nie oznacza – w terminie wskaza-
nym w wezwaniu do zapłaty, np. na fakturze), wówczas wierzycielowi przy-
sługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, chy-
ba że strony uzgodniły wyższe odsetki (art. 6 i 7 ustawy). Do tych odsetek nie
znajduje zastosowania ogólna regulacja zawarta w art. 481 § 2 KC, lecz usta-
wowe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych są równe stopie refe-
rencyjnej NBP powiększonej o 10 punktów procentowych (jeżeli dłużnikiem
jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym – 8 punktów procento-
wych); decyduje stopa referencyjna obowiązująca w dniu 1 stycznia i 1 lipca
każdego roku, która wyznacza wysokość odsetek na kolejne półrocze (ogłasza
ją w obwieszczeniu minister właściwy do spraw gospodarki), por. art. 4 pkt 3,
art. 11b i 11c ustawy.
Przepisy te zawierają normy semiimperatywne – ograniczenie albo wyłą-
czenie tych uprawnień wierzyciela drogą czynności prawnej jest nieważne
(art. 13 ustawy).
197 c) Sądy i organy administracyjne nie uzyskują na podstawie art. 359
§ 1 KC generalnej kompetencji do wyznaczania obowiązku płacenia odsetek.
Muszą być do tego upoważnione szczególnymi normami prawnymi, których
jest zresztą niewiele.
Por. np. art. 212 KC, który reguluje zniesienie współwłasności na mocy orzeczenia sądu.
Otóż § 3 tego artykułu stanowi w związku z tym, że jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty,
sąd oznaczy m.in. „wysokość i termin uiszczenia odsetek”. Por. też uchw. SN z 27.11.2003 r.
(III CZP 80/03, MoP 2004, Nr 12, s. 560), w której stwierdzono, że brak rozstrzygnięcia są-
dowego o odsetkach na podstawie art. 212 § 3 KC nie zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty
odsetek za opóźnienie w uiszczeniu spłaty na podstawie art. 481 § 1 KC.
3. Wysokość odsetek
198 O wysokości należnych odsetek przede wszystkim decyduje treść czynno-
ści prawnej lub odpowiedniego orzeczenia albo decyzji; w ostatnich dwóch
przypadkach tylko wtedy, gdy sąd lub organ administracyjny ma przyznaną mu
szczególnym przepisem prawnym kompetencję do kształtowania obowiązku
świadczenia odsetek. Strony mogą w drodze umowy ustalić wysokość odse-
tek, także tych, które przewidziane zostały w ustawie w razie opóźnienia świad-
Nb. 197–198
66524117380436
66
czenia (art. 481 § 2 KC; z ograniczeniami dotyczącymi transakcji handlowych,

por. Nb. 196). Jeżeli istnieje obowiązek zapłaty odsetek, ale ich wysokość nie
została w inny sposób ustalona, należą się odsetki ustawowe. Po zmianach
przepisów ustawą1 z 9.10.2015 r., która weszła w życie 1.1.2016 r., ustawodaw-
ca wyróżnia dwa rodzaje odsetek ustawowych: odsetki ustawowe i odsetki
ustawowe za opóźnienie.
Zgodnie z nowym brzmieniem art. 359 § 2 KC, jeżeli wysokość odsetek 199
nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe w wysokości
równej sumie stopy referencyjnej NBP i 3,5 punktów procentowych. Wyso-
kość tych odsetek ogłasza w obwieszczeniu Minister Sprawiedliwości (art. 359
§ 4 KC); celowe wydaje się nazywanie tych odsetek, dla odróżnienia od innych
postaci odsetek ustawowych, odsetkami ustawowymi zwykłymi.
Natomiast zgodnie z nowym brzmieniem art. 481 § 2 KC, jeżeli stopa odse- 200
tek za opóźnienie nie była oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnie-
nie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP2 i 5,5 punktów procen-
towych. Jednak gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej,
wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.
Ustawodawca przez stosunkowo długi czas nie określał maksymalnej wyso-
kości odsetek, wychodząc z założenia, że jest to niewłaściwa i mało efektyw-
na ingerencja w sferę swobody kontraktowej stron. Jednak pogląd ten spoty-
kał się również z ostrą krytyką i w rezultacie, mimo negatywnych opinii rządu,
NBP oraz Związku Banków Polskich, w dniu 7.7.2005 r. została uchwalona
ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 157, poz. 1316), wprowadzająca odsetki maksymalne. Także
te przepisy obowiązują w nowym brzmieniu od 1.1.2016 r.
Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej – odset-
ki maksymalne – nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotno-
ści wysokości odsetek ustawowych (art. 359 § 21 KC). Podobnie maksymal-
na wysokość odsetek za opóźnienie – odsetki maksymalne za opóźnienie
– nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odse-
tek ustawowych za opóźnienie (art. 481 § 21 KC). Jednocześnie określono, że
jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wyso-
kość odsetek maksymalnych, wówczas należą się odsetki maksymalne (art. 359
§ 22 KC). Podobna regulacja dotyczy odpowiednio odsetek za opóźnienie
(art. 481 § 22 KC).
1
Ustawa z 9.10.2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlo-
wych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1830).
2
Od 29.5.2020 r. stopa referencyjna NBP wynosi 0,10%.
Nb. 199–200
66524117380436
66
Ustawodawca nadał przepisom o odsetkach maksymalnych i odsetkach

maksymalnych za opóźnienie charakter wymuszający ich zastosowanie, stano-
wiąc w art. 359 § 23 oraz w art. 481 § 23 KC, że postanowienia umowne nie
mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych i odset-
kach maksymalnych za opóźnienie, także w razie dokonania wyboru prawa
obcego; w takim przypadku znajdzie zastosowanie przepis ustawy.
Ugoda zawarta między stronami umowy stanowi czynność prawną i jeżeli z jej tre-
ści wynika obowiązek dłużnika zapłacenia odsetek umownych, to ich wysokość nie może
przekroczyć odsetek maksymalnych, określonych w art. 359 § 21 KC (tak słusznie wyr. SN
z 5.2.2014 r., V CNP 16/13, Legalis).
Celem tych przepisów jest ochrona kredytobiorców przed lichwą. Inne

instrumenty prawne, jak możliwość uznania nadmiernie wysokich odsetek
za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 KC), instytucja
wyzysku (art. 388 KC) czy nadużycia prawa (art. 5 KC) uważane są za niewy-
starczające, stąd ustawowe ograniczenie swobody obrotu gospodarczego przez
wprowadzenie maksymalnych odsetek. W praktyce, korzystając z różnych
instrumentów prawnych (jak np. umowa ubezpieczeniowa), kredytodawcy
zapewniają sobie wynagrodzenie odpowiadające skali podejmowanego ryzyka,
a często znacznie je przewyższające. Można także wyrazić wątpliwość, czy tak
poważne ograniczenia powinny znajdować zastosowanie w obrocie gospodar-
czym obustronnie profesjonalnym.
4. Zakaz anatocyzmu
201 W celu ochrony dłużnika przed nadmiernymi obciążeniami z tytułu odsetek
polski system prawny ustanawia zakaz tzw. anatocyzmu, to znaczy pobierania
odsetek od zaległych odsetek (procent składany).
Przykład anatocyzmu: A pożyczył B sumę 1000 zł na 10% rocznie. Po roku B nie zapłacił
odsetek, które stały się zaległe, wobec czego w następnym roku powinien zapłacić odsetki nie
od 1000 zł, a już od 1100 zł.
202 Zakres zakazu anatocyzmu reguluje art. 482 KC. Z przepisu tego wynika, że
nie odnosi się on do dwóch następujących przypadków:
1) gdy po powstaniu zaległości w płaceniu odsetek strony zgodziły się na doli-
czenie zaległych odsetek do dłużnej sumy, a więc gdy zawarły odpowiednią
umowę nie przed powstaniem zaległości, lecz dopiero po jej powstaniu;
2) gdy wierzyciel wytoczył powództwo o zapłatę sumy zaległych odsetek1.
1
Art. 482 § 2 KC, wyłączający zastosowanie zasady anatocyzmu w przypadku długoter-
minowych pożyczek udzielanych przez instytucje kredytowe, został uchylony ustawą z dnia
6.12.2018 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 80), która weszła w życie 15.2.2019 r.
Nb. 201–202
66524117380436
66
Wyjątki te, zgodnie z ogólną regułą wykładni (exceptiones non sunt exten-
dendae), należy interpretować ściśle.
Pod tym względem zastrzeżenia wywołuje uchw. SN z 27.6.1995 r. (III CZP 76/95,
OSN 1995, Nr 11, poz. 155, z krytyczną glosą M. Bączyka, Pr. Bank. 1996, Nr 4).
5. Terminy płatności
Jeżeli co innego nie wynika ze zdarzenia kreującego obowiązek zapła- 203
ty odsetek – w szczególności z umowy lub orzeczenia organu państwowego –
odsetki są płatne co roku z dołu, a jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest
krótszy niż rok – jednocześnie z zapłatą tej sumy (art. 360 KC).
Należy przyjąć, że przepis ten nie odnosi się do zapłaty odsetek za opóź-
nienie (art. 481 KC). Stają się one bowiem wymagalne już z chwilą bezsku-
tecznego upływu terminu świadczenia głównego (por. uchw. SN z 5.4.1991 r.,
III CZP 20/91, OSP 1992, Nr 1, poz. 3, z glosą L. Steckiego), przy czym stają
się wymagalne za każdy dzień z osobna, bez konieczności uprzedniego wzy-
wania dłużnika do ich zapłaty (por. wyr. SN z 8.3.2002 r., III CKN 548/00,
OSN 2003, Nr 5, poz. 60, z glosą aprobującą M. Lemkowskiego, MoP 2003,
Nr 22, s. 1045).
Zaległe odsetki – jak każde świadczenie pieniężne – mogą być waloryzowa- 204
ne w myśl art. 3581 § 3 KC1.
6. Przedawnienie
Z uwagi na to, że odsetki mają charakter świadczeń okresowych, roszczenia 205
o ich zapłatę przedawniają się z upływem trzech lat (art. 118 KC), i to nawet
gdy wierzytelność główna uległa umorzeniu przez zaspokojenie wierzyciela.
Jednak należy pamiętać, że trzyletni termin dla przedawnienia roszczeń
o świadczenia okresowe ma charakter terminu ogólnego i znajduje zastosowa-
nie, „jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej” (art. 118 KC)2. Tymczasem
np. art. 554 KC oznacza szczególny, dwuletni termin przedawnienia dla wszel-
kich roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsię-
biorstwa sprzedawcy, a art. 646 KC – taki sam szczególny termin dla roszczeń
wynikających z umowy o dzieło. Roszczenia te obejmują przecież nie tylko
roszczenie o zapłatę ceny lub wynagrodzenia, lecz także wszelkie inne roszcze-
nia, w tym związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy,
a więc także akcesoryjne w stosunku do długu głównego roszczenia o odset-
1
J. Sztombka, Odsetki za opóźnienie, s. 44–45.
2
Należy także zauważyć, że gdyby szczególne terminy przedawnienia nie obejmowały
roszczeń o odsetki, zbędne byłoby zawężenie zastosowania art. 125 KC.
Nb. 203–205
66524117380436
66
ki z tytułu opóźnienia w świadczeniach. Ustawowy obowiązek ich zapłaty nie

powstaje w ramach nowego obligacyjnego stosunku cywilnoprawnego i są
one odsetkami „z tytułu sprzedaży” lub z innego tytułu. Stanowi to argument
za objęciem szczególnymi terminami przedawnienia także roszczeń o zapłatę
odsetek1.
Sąd Najwyższy w uchw. z 17.6.2003 r. (III CZP 37/03, OSP 2004, Nr 5, poz. 57) uznał,
że roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży za-
wartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem 2 lat,
gdyż są to „roszczenia z tytułu sprzedaży” (art. 554 KC w zw. z art. 56 KC). Por. również
wyr. SN z 28.4.2004 r. (V CK 379/03, MoP 2004, Nr 11, s. 487) oraz wyr. SA w Katowicach
z 17.2.2003 r. (I ACa 846/02, Wok. 2004, Nr 3, s. 36). Odmienny pogląd wyraziła E. Rott-
-Pietrzyk w glosie do uchw. z 17.6.2003 r. (III CZP 37/03, OSP 2004, Nr 5, poz. 57).
Jednak zagadnienie to jest ciągle przedmiotem sporu w doktrynie i orzecznic-

twie. W uchw. SN(7) z 26.1.2005 r. (III CZP 42/04, OSN 2005, Nr 9, poz. 149)
w bardzo obszernym uzasadnieniu przedstawiono reprezentowane w tej kwestii
poglądy, uznając, że ustanowiony w art. 118 KC termin przedawnienia roszczeń
o świadczenia okresowe znajduje zastosowanie także wtedy, gdy roszczenie
główne ulega przedawnieniu w terminie określonym w art. 554 KC. Równocze-
śnie Sąd Najwyższy sformułował tezę, że roszczenie o odsetki za opóźnienie
przedawnia się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego.
Sąd Najwyższy uznał za obowiązującą w prawie polskim, chociaż niewyrażo-
ną wprost w KC, szeroko przyjętą współcześnie w poszczególnych systemach
prawnych i obrocie międzynarodowym, wywodzoną z akcesoryjności regułę,
zgodnie z którą wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego przedawniają
się roszczenia o świadczenia uboczne, choćby nawet nie upłynął jeszcze termin
ich przedawnienia (pkt IV.4 uzasadnienia uchwały).
Jeżeli zatem biegnie termin przedawnienia roszczenia o odsetki, a prze-
pis art. 554 KC znajduje zastosowanie dla roszczenia głównego, zdaniem SN,
mimo że nie określa on krótszego terminu przedawnienia dla roszczenia
o odsetki, ulegnie ono jednak przedawnieniu najpóźniej w tym krótszym, dwu-
letnim terminie, z uwagi na akcesoryjność roszczenia o odsetki wobec roszcze-
nia głównego.
Mimo niezwyczajnej jakości uzasadnienia tej uchwały i jej znaczenia dla praktyki obro-
tu cywilnoprawnego można wyrazić opinię, że nie zamknie ona sporów o termin przedaw-
nienia roszczenia o zapłatę odsetek za opóźnienie. W szczególności można polemizować
ze stwierdzeniem, że art. 554 KC nie stanowi takiego przepisu, którego treść wskazuje na to,
że przewidziany w nim termin dotyczy właśnie roszczeń o świadczenie okresowe. Z brzmie-
1
Trafnie J.P. Naworski, glosa do uchw. SN z 9.11.1994 r., III CZP 141/94, MoP 1999,
Nr 10, s. 27 oraz M. Lemkowski, Odsetki, s. 219 i n. i s. 314 i n.
Nb. 205
66524117380436
66
§ 7. Naprawienie szkody 83
nia przepisu wynika, że z zakresu zastosowania nie wyłączono żadnych roszczeń „z tytu-
łu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy”, a przecież
roszczenia o zapłatę odsetek nie mają swojego źródła w ramach innego stosunku prawnego.
Przepis ten mógłby, ale tego nie czyni, wyłączyć swoje zastosowanie do roszczeń z tytułu
świadczeń okresowych. Odmawiając uznania art. 554 KC za przepis, który także dla rosz-
czeń o świadczenia okresowe objęte stosunkiem sprzedaży dokonanej przez przedsiębiorcę
„stanowi inaczej” (art. 118 KC), SN wybrał trudniejszą drogę dla osiągnięcia pożądanego ce-
lu, tj. niedopuszczenia do dochodzenia roszczenia o zapłatę odsetek, gdy nie jest już możliwe
dochodzenie roszczenia głównego. Powołał się na regułę, której obecności w prawie polskim
wielu sobie życzy, ale nie potrafi jej odnaleźć. Należy wyrazić duże uznanie dla argumenta-
cji przedstawionej przez SN na poparcie tezy, iż prawo polskie nie pozwala na bieg terminu
przedawnienia roszczenia o zapłatę odsetek, gdy przedawnieniu uległo roszczenie o główne
świadczenie. Jednak de lege lata to stanowisko będzie kwestionowane1. Natomiast wątpliwo-
ści budzi przyjmowanie, że niestosowanie się przez sądy powszechne do określonych w tej
uchwale zasad przedawnienia odsetek stanowi rażącą obrazę prawa, uprawniającą do żądania
naprawienia szkody na podstawie art. 4171 § 2 KC, jak przyjęto w post. SN z 10.5.2013 r.,
I CNP 35/12, Legalis).
Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się – zgodnie z ogólną zasadą 206

art. 120 KC – od dnia, w którym roszczenie o zapłatę odsetek stało się wyma-
galne. Powstaje ono zatem wtedy, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w termi-
nie wskazanym w umowie lub w przepisie prawa.
Chodzi tu więc o terminy wskazane w art. 360 KC (co roku z dołu, a jeżeli termin płatno-
ści jest krótszy – jednocześnie z zapłatą sumy głównej). Natomiast przy odsetkach za opóź-
nienie (art. 481 KC) bieg przedawnienia rozpoczyna się oddzielnie z każdym dniem trwają-
cego stanu opóźnienia, w związku z czym roszczenie przedawnia się osobno za każdy dzień
opóźnienia (por. uchw. SN z 5.4.1991 r., III CZP 20/91, OSP 1992, Nr 1, poz. 3, z glosą
L. Steckiego). W razie waloryzacji świadczenia głównego opóźnienie liczy się dopiero od
uprawomocnienia się orzeczenia sądowego orzekającego waloryzację2.
§ 7. Naprawienie szkody
Literatura: I. Adrych-Brzezińska, N. Karczewska-Kamińska, Przyczynienie się poszko-
dowanego pacjenta do powstania lub zwiększenia szkody, [w:] System Prawa Medycznego,
t. 5, Odpowiedzialność prywatnoprawna, pod red. E. Bagińskiej, Warszawa 2021; A. Agop-
szowicz, Obowiązek zapobieżenia szkodzie, Wrocław 1978; Z. Banaszczyk, [w:] Pietrzy-
kowski, KC. Komentarz, art. 361–363, 415–426; E. Bagińska, Odpowiedzialność delikto-
wa w razie niepewności związku przyczynowego. Studium prawnoporównawcze, Warszawa
2013; taż, Odpowiedzialność cywilna w sytuacji tzw. przyczynowości kumulatywnej w świe-
1
Por. E. Rott-Pietrzyk, J. Zrałek, Koniec wątpliwości w zakresie przedawnienia odsetek
za opóźnienie (?) – uwagi do uchwały SN(7) z 26.1.2005 r., MoP 2005, Nr 13, s. 625–631
oraz glosy do uchw. SN z 26.1.2006 r., III CZP 42/04: P. Drapały (PS 2006, Nr 5, s. 153 i n.),
A. Pyrzyńskiej (OSP 2006, Nr 1, poz. 1) i T. Szczurowskiego (PS 2006, Nr 5, s. 160 i n.).
2
E. Niezbecka, Roszczenie o odsetki, s. 48; taż, Waloryzacja, s. 85.
Nb. 206
66524117380436
66
tle nowych kierunków rozwoju orzecznictwa, [w:] Z badań nad prawem prywatnym. Księ-
ga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Andrzejowi Kochowi, pod red. A. Olejniczaka,
M. Orlickiego i J. Pokrzywniaka, Poznań 2017, s. 27–44; taż, Związek przyczynowy – wie-
lość przyczyn, [w:] System Prawa Medycznego, t. 5, Odpowiedzialność prywatnoprawna,
pod red. E. Bagińskiej, Warszawa 2021; A. Barczak, Odpowiedzialność na zasadzie ryzy-
ka na przykładzie art. 435 k.c. Wybrane problemy, TPP 2000, Nr 1; M. Białkowski, Obni-
żenie standardu dowodu związku przyczynowego w „procesach medycznych”, Pal. 2020,
Nr 2; F. Błahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, t. 2, s. 865 i n.; G. Bie-
niek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, art. 415–426; W. Czachórski, Odpowiedzialność
odszkodowawcza w ramach tzw. ujemnego interesu umowy, RPEiS 1968, z. 3; tenże, Uwagi
na temat tzw. ujemnego interesu umowy, SC 1969, t. XIII–XIV; tenże, Zasady i funkcje odpo-
wiedzialności cywilnej według Kodeksu cywilnego – ich ewolucja, [w:] Studia z prawa zobo-
wiązań, Warszawa–Poznań 1979; tenże, Zobowiązania, § 14; tenże, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, rozdz. VIII; A. Duży, Dyferencyjna metoda ustalania wysokości szkody, PiP 1993,
z. 10; T. Dybowski, W sprawie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody,
NP 1977, Nr 6; tenże, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 18–22; S. Garlicki, Odpowiedzial-
ność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1974; P. Granecki, Culpa in contrahen-
do, PPH 2001, Nr 9; tenże, W sprawie wykładni art. 362 kodeksu cywilnego, PiP 2003, z. 1;
M. Habdas, Odszkodowania dla właścicieli nieruchomości zlokalizowanych w obszarach
ograniczonego użytkowania dla lotnisk – wyzwania dotyczące prawidłowego ustalenia zakre-
su odpowiedzialności odszkodowawczej i podlegającej kompensacji szkody – część 1 i 2,
PS 2020, Nr 5 i Nr 6; J. Jastrzębski, Klauzule indemnifikacyjne w prawie polskim, PPH 2017,
Nr 6; P. Jóźwiak, Zmniejszenie odszkodowania w razie przyczynienia się zmarłego wskutek
czynu niedozwolonego, PiP 2011, z. 12; M. Kaliński, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 1–5; ten-
że, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, Warszawa 2008; tenże, Szkoda na osobie i jej napra-
wienie, Warszawa 2021; A. Klein, Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej,
SIS 1979, t. V; A. Koch, Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodo-
wawczej w prawie cywilnym, Warszawa 1975; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II,
pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 361–363; M. Krajewski, Zakres swobody kształtowa-
nia umów gwarancyjnych, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej,
Warszawa 2017, s. 214–230; K. Krupa-Lipińska, Związek przyczynowy jako przesłanka
odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych, Warszawa 2020; taż, K. Krupa-Lipiń-
ska, Związek przyczynowy w tzw. procesach medycznych, [w:] System Prawa medycznego,
t. 5, Odpowiedzialność prywatnoprawna, pod red. E. Bagińskiej, Warszawa 2021; P. Machni-
kowski, Kontraktowa odpowiedzialność odszkodowawcza de lege ferenda, [w:] Prawo kon-
traktów, pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 270–292; M. Neste-
rowicz, Odmowa poddania się leczeniu przez poszkodowanego jako przyczynienie się do
szkody w prawie porównawczym, PiM 2008, Nr 2, s. 5 i n.; tenże, Przyczynienie się poszko-
dowanego do wypadków komunikacyjnych, AUL FI 44, 1990; A. Ohanowicz, J. Górski,
Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; A. Olejniczak, [w:] Kidyba, KC. Komentarz,
art. 361–363; M. Owczarek, Siła wyższa jako przesłanka zwalniająca z odpowiedzialno-
ści deliktowej prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody,
PS 2003, Nr 1; taż, Zmniejszenie odszkodowania na podstawie art. 362 k.c., MoP 2003, Nr 4;
T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za wykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; K. Pałka,
Odpowiedzialność częściowa jako remedium na niepewną przyczynowość w sprawach tzw.
błędów medycznych, KPP 2021, z. 1; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobi-
stych, Warszawa 1975; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerb-
ku na ciele lub zdrowiu, Warszawa 1968; A. Sieczych-Drzewiecka, Szkoda ewentualna i utra-
ta szansy. Granice obowiązku odszkodowawczego, Warszawa 2020; M. Sośniak, Znaczenie
zgody uprawnionego w zakresie cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej, Prace Praw-
66524117380436
66
nicze UJ, Kraków 1959, Nr 6; R. Strugała, Szkoda czysto majątkowa – analiza porównaw-
cza i konceptualizacja w prawie polskim, KPP 2017, Nr 3; A. Szlęzak, Kilka uwag o umo-
wach gwarancyjnych – na marginesie wyroku Sądu Najwyższego z 9.10.2014 r. (IV CSK
29/14), PS 2015, Nr 7–8; tenże, O umownej odpowiedzialności gwarancyjnej „na zasadzie
ryzyka” – słów kilka, [w:] Rozprawy z prawa prywatnego, Księga pamiątkowa dedykowa-
na Profesorowi Wojciechowi Popiołkowi, pod red. M. Pazdana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pie-
trzyk, M. Szpunara, Warszawa 2017, s. 800–810; A. Szlęzak, Pasywa (zobowiązania wobec
osób trzecich) jako składnik szkody, PS 2019, Nr 10; A. Szpunar, Odszkodowanie za szko-
dę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998; tenże, Ustalenie odszkodowa-
nia w prawie cywilnym, Warszawa 1975; tenże, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym,
Warszawa 1971; R. Tymiński, Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych jako przyczynienie
się poszkodowanego w rozumieniu art. 362 k.c., PS 2016, Nr 11; W. Warkałło, Odpowiedzial-
ność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa 1972; M. Wilejczyk, Przyczy-
nienie się poszkodowanego do powstania szkody a współczesne tendencje ochrony poszko-
dowanego, KPP 2018, Nr 1; J. Winiarz, Obowiązek naprawienia szkody, Warszawa 1970;
T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 361–363; K. Zagrobelny, [w:] Gnie-
wek, Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 361 i n. KC; K. Zacharzewski, Szkoda gieł-
dowa i jej naprawienie, Toruń 2015; M. Zelek, Przyczynek do dyskusji o umownej modyfi-
kacji reguł odpowiedzialności deliktowej, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza
i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 605–614.
Podobnie jak świadczenie pieniędzy oraz odsetek szczegółowego przedsta- 207

wienia wymaga świadczenie polegające na naprawieniu szkody.
I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki

Jeżeli jakiś podmiot doznał uszczerbku na swoim majątku lub w sferze swo- 208
ich dóbr osobistych, wówczas z reguły sam tylko odczuwa te skutki (damnum
sensit dominus) i obciąża go koszt usunięcia szkody. Od tej reguły systemy
prawne przewidują jednak daleko idące odstępstwa. Polegają one na tym, że
jeżeli uszczerbek powstał w związku z faktami wskazanymi w systemie praw-
nym, to jakaś inna osoba może być zobowiązana do naprawienia go poszkodo-
wanemu. W przypadku takim mówi się o odpowiedzialności odszkodowaw-
czej jednego podmiotu za szkodę doznaną przez inny podmiot.
Chodzi tu więc o inne rozumienie odpowiedzialności od używanego w celu
odróżnienia długu od odpowiedzialności (por. Nb. 51). Poszkodowany wystę-
puje wówczas jako wierzyciel, a osoba odpowiedzialna jako dłużnik.
Odpowiedzialność odszkodowawcza jakiejś osoby powstaje, gdy ziszczą się
określone w systemie prawnym zdarzenia prawne; wtedy bowiem tylko może
ukształtować się stosunek zobowiązaniowy między poszkodowanym a osobą
odpowiedzialną za szkodę.
Nb. 207–208
66524117380436
66
209 Konkludując te uwagi wstępne, należy dojść do wniosku, że do powstania

odpowiedzialności odszkodowawczej konieczne są trzy przesłanki, a miano-
wicie:
1) zdarzenie, z którym system prawny łączy na określonych zasadach czyjś
obowiązek naprawienia szkody;
2) powstanie szkody;
3) związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą.
Każda z tych trzech przesłanek wymaga najpierw omówienia, aby potem
można było bliżej określić, na czym polega swoisty rodzaj świadczenia, jakim
jest naprawienie doznanej przez poszkodowanego szkody.
II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności

1. Zasady odpowiedzialności
210 Reguły, które decydują, komu należy przypisać odpowiedzialność za zda-
rzenie powodujące szkodę, zwykło określać się mianem zasad odpowiedzial-
ności odszkodowawczej. W polskim systemie prawnym panuje pluralizm tych
zasad.
Wyróżnia się wśród nich zasady:
a) winy,
b) ryzyka,
c) słuszności i
d) gwarancyjno-repartycyjną.
211 a) Zasada winy. Opiera się ona na etycznym założeniu, że ten, kto swo-
im zawinionym czynem (także zaniechaniem) wyrządził komuś szkodę, powi-
nien ponosić konsekwencje swego zachowania i wyrównać poszkodowanemu
doznaną przez niego szkodę (por. art. 415 i 471 KC).
Jeżeli odpowiedzialność odszkodowawcza oparta jest na zasadzie winy,
inne niezawinione zachowania ludzkie lub zdarzenia – określane łącznym mia-
nem przypadków – nie wywołują konsekwencji prawnych.
212 b) Zasada ryzyka. Ogromny rozwój sił wytwórczych, jaki rozpoczął się
w II poł. XIX w., spowodował m.in. wzrost zagrożeń dla życia, zdrowia, a tak-
że majątku człowieka. Odpowiedzialność oparta na zasadzie winy nie była już
wystarczającym instrumentem ochrony tych dóbr. Z tego względu doszło do
zaakceptowania drugiej – obok winy – zasady odpowiedzialności, jaką stała się
zasada ryzyka. Jej istotą jest odpowiedzialność podmiotu niezależna od istnie-
nia jego winy, a więc nie może on zwolnić się od obowiązku naprawienia szko-
dy, dowodząc braku winy. Opiera się ona na założeniu, że ten, kto eksploatuje
pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia lub posługuje się dla realiza-
Nb. 209–212
66524117380436
66
cji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzial-

ność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie pono-
sił (por. zwłaszcza art. 430, 433–436, 474 KC).
Odpowiedzialność ta z reguły sięga do granic siły wyższej (vis maior; 213
właściwsze byłoby określenie „siła przemożna”). Pojęcie to nie zostało bli-
żej określone w ustawie, a poglądy nauki nie są pod tym względem jednolite.
Oscylują one między dwiema skrajnymi koncepcjami:
1) subiektywną, sformułowaną w połowie XIX w. przez L. Goldschmidta.
W jej świetle za siłę wyższą uważa się zjawiska, którym nie można zapo-
biec przy dołożeniu nawet nadzwyczajnej staranności;
2) obiektywną, stworzoną pół wieku później przez A. Exnera, która za kry-
terium wyróżniające uznaje kwalifikację samego zdarzenia, a nie stopień
staranności działającego człowieka. A. Exner charakteryzował siłę wyższą
jako zjawisko zewnętrzne, a zarazem gwałtowne i nieoczekiwane. Teoria
obiektywna – zwłaszcza przez wprowadzenie kryterium „zewnętrzności”
zdarzenia – prowadzi do znacznie węższego zakresu – w porównaniu z teo-
rią subiektywną – pojęcia siły wyższej.
W świetle ustalonej judykatury Sądu Najwyższego siłą wyższą jest zdarzenie:
1) zewnętrzne, a więc mające swe źródło poza urządzeniem, z którego funk-
cjonowaniem związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza;
Przykład: Na tle art. 435 KC nie będzie siłą wyższą nieoczekiwany wybuch kotła w fa-
bryce albo gazu w kopalni.
2) niemożliwe do przewidzenia; przy czym nie chodzi tu o absolutną niemoż-

liwość przewidywania jakiegoś zdarzenia, lecz o nikły stopień prawdopodo-
bieństwa jego pojawienia się w określonej sytuacji i to w świetle obiektyw-
nej oceny wydarzeń; stosowniejsze byłoby więc użycie innego określenia
na wspomnianą cechę (np. „nieoczekiwane” lub „nadzwyczajne”);
Przykład: Niska temperatura i opady śniegu w lutym są normalnymi zjawiskami
atmosferycznymi i bynajmniej nie mieszczą się w zakresie pojęcia siły wyższej (por. wyr. SA
w Szczecinie z 15.11.2012 r., III APa 9/12, Legalis).
3) niemożliwe do zapobieżenia, nie tyle samemu zjawisku, ile szkodliwym

jego następstwom i przy zastosowaniu współcześnie dostępnej techniki. Po-
jęcie siły wyższej niewątpliwie opiera się na koncepcji obiektywnej, a głosy
doktryny polskiej zdecydowanie zmierzają do silniejszego jeszcze zaakcen-
towania swoistych dla tej koncepcji cech siły wyższej1.
1
Zdecydowanie w tym kierunku idą poglądy W. Warkałły, Odpowiedzialność odszkodo-
wawcza, s. 292; W. Czachórskiego, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 616. Por. też tam po-
woływaną literaturę.
Nb. 213
66524117380436
66
214 c) Zasada słuszności; także ona polega na odejściu od zasady winy i przypi-
saniu odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotowi ze względu na szcze-
gólnie silne motywy etyczne wskazane w zasadach współżycia społecznego.
Zasada ta funkcjonuje jako subsydiarna w sytuacjach wskazanych w ustawie
(por. art. 4172, 428, 431 § 2 KC) i przez swoją wyjątkowość jej rola w praktyce
jest ograniczona.
215 d) Zasada gwarancyjno-repartycyjna; wykazuje ona silną tendencję roz-
wojową, aczkolwiek bardziej jest to widoczne w przepisach prawnych poza-
kodeksowych niż w samym Kodeksie cywilnym. Klasycznym jej przejawem
są ubezpieczenia. Jedynym uzasadnieniem dla tej odpowiedzialności jest
współuczestnictwo potencjalnych sprawców szkód lub osób nimi zagrożonych
w tworzeniu ogólnego funduszu, z którego wypłaca się odpowiednie odszko-
dowania. W przypadku ubezpieczeń funduszem tym zarządza zakład ubezpie-
czeń1.
216 Wina stanowiła kiedyś fundamentalną zasadę odpowiedzialności odszkodo-
wawczej. Niewątpliwie można zauważyć postępujące zaostrzenie reguł odpo-
wiedzialności i coraz częściej ustawodawca nie przewiduje możliwości zwol-
nienia się z obowiązku naprawienia szkody przez udowodnienie braku winy.
Nie wydaje się jednak, by którejkolwiek ze wskazanych zasad można było
obecnie przyznać walor nadrzędny w tym sensie, by stosować ją zawsze wte-
dy, gdy brak jest jasnych rozstrzygnięć ustawowych, a więc by przepisy wyra-
żające inne zasady interpretować restryktywnie. Są jednak również reprezento-
wane poglądy, które taką właśnie nadrzędną pozycję przyznają zasadzie winy2.
2. Rodzaje odpowiedzialności
217 Od zasad odpowiedzialności należy odróżnić rodzaje odpowiedzialności,
przez co zwykło się rozumieć wskazany przez system prawny zespół reguł
określających odpowiedzialność odszkodowawczą.
218 Jeszcze z tradycji rzymskiej wywodzi się wyróżnienie dwóch rodzajów
odpowiedzialności: deliktowej i kontraktowej. Tradycja ta jest kontynuowa-
na także w polskim prawie cywilnym, aczkolwiek w nieco zmienionej postaci.
Z jednej bowiem strony Kodeks cywilny zawiera zwarty zespół przepisów
prawnych łączący obowiązek odszkodowawczy z niewykonaniem lub niena-
leżytym wykonaniem istniejącego uprzednio zobowiązania (art. 471 i n.). Dla
zastosowania określonego tam reżimu prawnego nie jest jednak istotne, czy
1
Por. zwłaszcza W. Warkałło, Ubezpieczenie a odpowiedzialność deliktowa, [w:] Studia
z prawa cywilnego, Warszawa–Łódź 1983.
2
Por. wyr. SN z 24.1.2017 r., V CSK 215/16, OSNC 2017, Nr 9, poz. 104.
Nb. 214–218
66524117380436
66
owo zobowiązanie, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie uzasad-

nia roszczenia odszkodowawcze, powstało z umowy czy z innego zdarzenia
prawnego. Z tego względu tradycyjny termin „odpowiedzialność kontrakto-
wa” nie ujmuje ściśle istoty tej instytucji i stanowi jedynie reminiscencję prze-
szłości.
Z drugiej strony Kodeks cywilny wyróżnia odrębny zespół przepisów 219
określonych mianem „czynów niedozwolonych” (art. 415 i n.), które przewidu-
ją różne stany faktyczne niepolegające wyłącznie tylko na zawinionym wyrzą-
dzeniu szkody, a więc na delikcie w ścisłym tego słowa znaczeniu. Znamionuje
je tylko ta wspólna cecha, że obowiązek naprawienia szkody – w przeciwień-
stwie do odpowiedzialności tzw. kontraktowej – jest obowiązkiem pierwot-
nym, a nie następczym. Gdy więc ktoś, w rezultacie czynu niedozwolonego,
wyrządził innej osobie szkodę, od razu powoduje to powstanie stosunku zobo-
wiązaniowego, którego treścią jest obowiązek naprawienia szkody.
W literaturze polskiej reprezentowany jest także pogląd (A. Klein), że przesłanki odpo-
wiedzialności deliktowej i kontraktowej przedstawiają się w zasadzie identycznie, delikty
stanowią bowiem naruszenie praw podmiotowych bezwzględnych, prowadząc do skonkre-
tyzowania obowiązku ogólnego. Koncepcja ta nasuwa dwojakiego rodzaju zastrzeżenia: po
pierwsze, obowiązków będących korelatem praw bezwzględnych nie należy identyfikować
z zobowiązaniem, ponieważ jest to zabieg nieoperatywny z punktu widzenia obowiązującego
systemu prawnego; po drugie, wątpliwości budzi teza, że każdy delikt da się zredukować do
naruszenia określonego prawa podmiotowego bezwzględnego.
Poza tym jednak można wyróżnić jeszcze inne postaci odpowiedzialno- 220
ści odszkodowawczej, które nie mieszczą się we wspomnianych wyżej dwóch
rodzajach. Należy do nich w szczególności odpowiedzialność gwarancyjna.
Powstaje ona w wyniku zawarcia umowy zobowiązującej dłużnika do napra-
wienia szkody wyrządzonej niewystąpieniem stanu rzeczy oznaczonego w tej
umowie. Świadczenie gwaranta (przyrzekającego, dłużnika) ma – w odróżnie-
niu od osoby odpowiadającej ex contractu – charakter świadczenia pierwot-
nego, a nie zastępczego. Obowiązek gwaranta spełnienia świadczenia odszko-
dowawczego wynika z umowy, a nie jest dopiero następstwem naruszenia
zobowiązania. Natomiast w przeciwieństwie do odpowiedzialności ex delicto
zobowiązanym do przyrzeczonego świadczenia nie jest podmiot odpowiedzial-
ny za wyrządzenie szkody, lecz inna osoba. Najczęstsze przypadki odpowie-
dzialności gwarancyjnej dotyczą umów ubezpieczenia, w których ubezpieczy-
ciel zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w postaci odszkodowania
za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku (art. 805
KC). Jednak taka postać odpowiedzialności może być skutkiem zawarcia tak-
że innych umów mających chronić wierzyciela przed zaistnieniem ozna-
czonych tą umową ryzyk, jakie np. związane są z przyrzeczeniem spełnienia
Nb. 219–220
66524117380436
66
przez osobę trzecią określonego świadczenia, zapewnieniem zaciągnięcia przez

osobę trzecią określonego zobowiązania czy przyrzeczeniem braku żądania ze
strony osoby trzeciej spełnienia określonego świadczenia, zawieranymi na pod-
stawie art. 391 i 392 KC albo na zasadzie swobody umów (art. 3531 KC)1.
221 Także przypadki, w których ustawa łączy odpowiedzialność państwa
za szkody wyrządzone przy dozwolonym wykonywaniu funkcji władczych
(art. 4172 KC) oraz przy wykonywaniu przez jakiekolwiek osoby praw podmio-
towych (por. np. art. 142, 149, 182 § 1 KC) lub za szkody poniesione w cudzym
bądź wspólnym interesie (por. art. 438 KC), nie mieszczą się w ramach kon-
strukcji odpowiedzialności kontraktowej albo deliktowej. W odróżnie-
niu bowiem od obu wspomnianych reżimów odpowiedzialności, w niniej-
szych przypadkach szkoda wyrządzona zostaje „legalnie”; nie znamionuje ich
bowiem bezprawność działania osoby wyrządzającej szkodę2 (por. Nb. 567).
III. Związek przyczynowy

1. Pojęcie
222 Drugą przesłankę odpowiedzialności stanowi związek przyczynowy.
Powszechnie uznaje się, że związek taki powinien istnieć między zdarzeniem,
z którym sprzężona została czyjaś odpowiedzialność, a doznaną przez poszko-
dowanego szkodą. Jest to skrót myślowy wymagający precyzyjniejszego nieco
ujęcia. W rzeczywistości bowiem powiązania kauzalne występują tylko między
określonymi stanami rzeczy, a więc jakimiś faktami w świecie zewnętrznym, roz-
patrywanymi wyłącznie w ich postaci naturalnej i pozbawionej elementów ocen-
nych. Natomiast pojęcie szkody opiera się na jakimś wartościowaniu owego skut-
ku, w toku którego uwzględnia się już indywidualną sytuację poszkodowanego.
Przykład: Jeżeli nastąpił wypadek komunikacyjny (przyczyna), to jego skutkiem jest obra-
żenie ciała i na tym stwierdzeniu kończy się pole analizy kauzalnej (por. bliżej glosa A. Kocha
do orz. SN z 6.4.1978 r., III CZP 19/78, OSP 1979, Nr 6, poz. 103). Natomiast identyczne ob-
1
O treści i charakterze odpowiedzialności dłużnika w umowach gwarancyjnych, por.
zwłaszcza A. Szlęzak (O umownej odpowiedzialności gwarancyjnej, s. 800 i n.; Kilka uwag
o umowach gwarancyjnych, s. 7 i n.) oraz wskazane tam piśmiennictwo. Autor trafnie zwra-
ca też uwagę na coraz szersze zastosowanie odpowiedzialności gwarancyjnej w transakcjach
fuzji lub przejęcia kontroli w spółkach. Por. także M. Krajewski, Zakres swobody, s. 214 i n.
2
Por. E. Łętowska, Charakter odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywa-
niu funkcji publicznych i jej stosunek do odszkodowawczej odpowiedzialności kodeksowej,
[w:] Studia z prawa zobowiązań, Warszawa–Poznań 1979; A. Agopszowicz, Z problematyki
odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonywaniem uprawnień, Prawo CV, Wrocław
1983; A. Klein, Kilka uwag w kwestii charakteru prawnego odpowiedzialności za szkodę le-
galną, Prawo CXLIII, Wrocław 1985.
Nb. 221–222
66524117380436
66
rażenie ciała może wywołać różne konsekwencje w sferze majątkowej poszkodowanego w za-
leżności od jego dotychczasowego stanu zdrowia, wieku, zawodu itp. okoliczności indywidu-
alnych.
Ocena tego skutku prowadzi do ustalenia, czy w ogóle, a jeżeli tak, to 223
jakiej wielkości szkodę poniósł poszkodowany. Ponieważ na rozmiar należne-
go odszkodowania podstawowy wpływ ma wielkość doznanej szkody, trafne
jest stwierdzenie, że związek przyczynowy pełni w prawie cywilnym podwój-
ną funkcję. Stanowi bowiem nie tylko przesłankę odpowiedzialności odszko-
dowawczej, lecz także w sposób pośredni wpływa na wielkość należnego
odszkodowania.
2. Cecha normalności
O związku tym art. 361 § 1 KC stanowi, że „zobowiązany do odszkodo- 224
wania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub
zaniechania, z którego szkoda wynikła”.
Przepis ten mówi wprawdzie tylko o związku między zachowaniem czło-
wieka („działaniem lub zaniechaniem”) a skutkiem szkodliwym, jednakże
zgodnie z powszechnie panującym poglądem trafnie uznaje się, że znajduje on
także zastosowanie do innych zdarzeń prawnych, z którymi złączona jest czy-
jaś odpowiedzialność odszkodowawcza (np. z ruchem przedsiębiorstwa lub
pojazdu, art. 435, 436 KC). Natomiast brak jest pełnej jednolitości poglądów
– zarówno w nauce, jak i w judykaturze – co do tego, jak należy rozumieć
sens istotnego w tym przepisie zwrotu, który ogranicza odpowiedzialność tyl-
ko do normalnych następstw faktów stanowiących podstawę czyjejś odpowie-
dzialności. Ramy niniejszego podręcznika nie pozwalają na referowanie róż-
nych zgłaszanych w tym zakresie koncepcji. Należy więc jedynie poprzestać
na przedstawieniu zdecydowanie dominującego już w tej chwili nurtu teore-
tycznego.
Jest nim teoria adekwatnego związku przyczynowego, i to w jej wersji 225
obiektywnej. Zaleca ona bowiem odwoływać się do reguł obiektywnie usta-
lonych, a nie do wiedzy o związkach przyczynowych osoby odpowiedzialnej
lub jej personifikowanego modelu (np. znawcy handlu zagranicznego, dobrego
inżyniera itp.). Zalecenie to pozwala jasno oddzielić problematykę kauzalną od
zagadnienia innego rodzaju, jakim jest kwestia winy, która zresztą przestała już
być niezbędna dla przypisania odpowiedzialności odszkodowawczej.
Następnie teoria ta uznaje za miarodajne dla ustalenia odpowiedzialności
odszkodowawczej nie wszystkie skutki faktu stanowiącego podstawę odpowie-
dzialności, lecz tylko niektóre z nich, a mianowicie następstwa „normalne”.
Nb. 223–225
66524117380436
66
Sąd Najwyższy w wyr. z 27.11.2002 r. (I CKN 1215/00, OSP 2004, Nr 11, poz. 139,
z glosą aprobującą A. Kocha) uznał, że normalny związek przyczynowy między określonym
zdarzeniem a szkodą zachodzi wówczas, gdy w danym układzie stosunków i warunków oraz
w zwyczajnym biegu rzeczy, bez zaistnienia szczególnych okoliczności, szkoda jest normal-
nym następstwem tego rodzaju zdarzeń.
226 Realizacja tej koncepcji wymaga dwustopniowego postępowania. Pierwszy

etap polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie: czy w ogóle określony sku-
tek pozostaje w relacji przyczynowej do zdarzenia stanowiącego podstawę czy-
jejś odpowiedzialności. Najlepiej ustalić to, stosując test warunku konieczne-
go (sine qua non). Zabieg ten wymaga ustalenia, czy fakt B (szkoda) pojawiłby
się, gdyby nie było faktu A, stanowiącego podstawę czyjejś odpowiedzialno-
ści. Jeżeli stwierdzi się, że fakt B wystąpiłby również wtedy, gdyby nie było
faktu A – znaczy to, że między tymi faktami nie ma związku przyczynowego,
a więc fakt B nie jest skutkiem faktu A.
Przykład: Przechodzień potrącony przez samochód umiera później na raka.
Odpowiedzialność cywilna często łączy się z zaniechaniem, oczywiście tylko wtedy, gdy
na podmiocie ciąży obowiązek pozytywnego działania, co stanowi zresztą regułę w zakresie
odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 KC). W takim przypadku test warunku sine qua
non powinien mieć na względzie okoliczność, czy fakt B (szkoda) powstałby także wtedy,
gdyby podjęta została czynność stanowiąca powinność A. Pozytywna odpowiedź na to pyta-
nie wskazuje na brak związku kauzalnego między zaniechaniem a powstałą szkodą.
227 Dopiero, gdy test warunku sine qua non doprowadzi do wniosku, że rozpa-
trywane fakty pozostają w związku kauzalnym, pojawia się kwestia, czy zwią-
zek ten odpowiada szczególnym kryteriom wartościującym, wyrażonym
w terminie „normalne”. Na tej podstawie dokonuje się więc selekcji następstw
kauzalnych, uwzględniając na potrzeby odpowiedzialności cywilnej tylko
skutki „normalne”. Bez jakiejś selekcji następstw współczesny system prawa
cywilnego, gdzie element winy nie stanowi koniecznej determinanty zakre-
su odpowiedzialności, nie może się obejść. Odpowiedzialność odszkodowaw-
cza objęłaby bowiem zbyt szeroki zakres szkód, co nie dałoby się pogodzić ani
z realiami ekonomicznymi, ani z zasadami moralnymi.
Według teorii adekwatnego związku przyczynowego, wspomnianej selekcji
dokonuje się przez wybór czynników ogólnie sprzyjających powstaniu okreś-
lonego rodzaju skutków nazwanych następstwami normalnymi, to znaczy swo-
istymi (adekwatnymi) dla danego typu faktów funkcjonujących jako przyczyna.
Według tych kryteriów dokonuje się prognozy prawdopodobieństwa wystąpie-
nia skutku, przyrównując rozpatrywany indywidualnie przypadek do wzorco-
wych ustaleń pod tym względem. Zwykle pomocne są tu statystyczne prawi-
dłowości związków przyczynowych oraz obiektywne prawa naukowe. Na tej
Nb. 226–227
66524117380436
66
ostatniej podstawie można konstruować modele wzorcowe nawet wtedy, gdy

pojawią się nowe zjawiska, dla których brak wskazań statystycznych.
Przykład: W wyr. z 11.12.1965 r. (I CR 326/65, OSN 1966, Nr 10, poz. 167) SN, opiera-
jąc się na doświadczeniu pracy z dziećmi i na znajomości ich psychiki, doszedł do wniosku,
że uszkodzenie ciała jest normalnym następstwem pozwolenia dzieciom na zabawę miecza-
mi i włóczniami. Także niewykonanie obowiązków ciążących na kontraktującym normalnie
powoduje nieuzyskanie przez producenta oczekiwanych zbiorów (wyr. SN z 29.6.1974 r.,
II CR 341/74, OSP 1976, Nr 11, poz. 205). Rozpylanie środków chemicznych normalnie po-
woduje wytrucie pszczół (wyr. SN z 21.1.1974 r., I CR 762/73, OSN 1975, Nr 4, poz. 61).
Z kolei dobrym przykładem ilustrującym brak normalnego związku przyczynowego jest
często powoływany w literaturze następujący stan faktyczny: krawiec popadł w zwłokę z do-
starczeniem ubrania klientowi, wskutek czego klient wyjechał późniejszym pociągiem, niż
pierwotnie zamierzał. Pociąg ten uległ katastrofie, w której klient doznał uszkodzenia ciała.
Między zwłoką krawca a uszkodzeniem ciała klienta brak jest adekwatnego związku przy-
czynowego, aczkolwiek istnieje związek przyczynowy, na co wskazuje wynik testu warunku
sine qua non. Nie ma również normalnego związku przyczynowego między decyzją o udzie-
leniu wychowankowi zakładu poprawczego urlopu okolicznościowego a kradzieżą popełnio-
ną przez niego w czasie pobytu poza zakładem poprawczym (por. wyr. SN z 23.4.1982 r.,
IV CR 60/82, OSP 1983, Nr 2, poz. 27). W wyr. z 21.5.1991 r. (I ACr 102/91, OSP 1991,
Nr 11, poz. 284) Sąd Apelacyjny w Łodzi trafnie stwierdził: „Doświadczenie życiowe uczy,
że w czasie rehabilitacji nie dochodzi do złamania się kuli używanej do ćwiczeń rehabilita-
cyjnych. Przemawia to z reguły przeciwko uznaniu istnienia normalnego związku przyczyno-
wego między skutkami wypadku komunikacyjnego (pierwszym złamaniem) i drugim złama-
niem wywołanym pęknięciem kuli”.
Słusznie wskazuje się, że przy stosowaniu kryterium normalności następstw

nie jest wymagane ustalenie, że każdorazowemu zaistnieniu danej przyczyny
towarzyszy badany skutek (por. wyr. SN z 19.3.2008 r., V CSK 491/07, Lega-
lis oraz wyr. SN z 28.2.2006 r., III CSK 135/05, Legalis). W danych okolicz-
nościach nawet bardzo prawdopodobne następstwo może nie zaistnieć, będzie
jednak normalnym skutkiem, jeżeli wystąpi (np. śmierć lub poważne uszkodze-
nie ciała jako skutek katastrofy lotniczej). Nie musi to być także skutek zazwy-
czaj występujący, gdyż nawet statystycznie rzadkie następstwa mogą zostać
uznane za normalne (np. określony uszczerbek na zdrowiu jako skutek pew-
nego zabiegu leczniczego). Natomiast konieczne jest ustalenie, że zwiększa się
prawdopodobieństwo jego wystąpienia w porównaniu z sytuacją, gdy zabrak-
nie zdarzenia wskazywanego jako przyczyna.
W wyroku z dnia 20.4.2021 r. (II PSKP 21/21, Legalis) SN stwierdził, że o tym, czy
określone zdarzenia pozostają w wymaganym przez art. 361 § 1 KC normalnym związku
przyczynowym, decydują takie okoliczności jak wiedza dostępna o tych zdarzeniach w chwi-
li orzekania przez sąd i zobiektywizowane kryteria wynikające z doświadczenia życiowego
oraz zdobyczy nauki. Za normalne następstwa danego zdarzenia uważa się taki skutek, który
„zazwyczaj”, „w zwykłym porządku rzeczy” jest konsekwencją tego zdarzenia, a zatem jeżeli
zdarzenie to „ogólnie sprzyja” jego wystąpieniu.
Nb. 227
66524117380436
66
Problemy dowodowe i dążenie do ochrony interesu poszkodowanego,

zwłaszcza w przypadku dochodzenia roszczeń przez pacjentów, skłaniają do
akceptacji stanowiska, że poszkodowany wykazał przesłankę adekwatnego
związku przyczynowego już wówczas, gdy udowodnił bardzo wysoki stopień
prawdopodobieństwa zaistnienia tego związku.
W wyr. z 24.5.2017 r. (III CSK 167/17, Legalis) SN stwierdził, że związek przyczynowy
między zachowaniem pozwanego a szkodą w postaci pogorszenia stanu zdrowia pacjenta nie
musi być ustalony w sposób pewny, wystarczy wysoki stopień prawdopodobieństwa istnie-
nia takiego związku, a w przypadku wielości możliwych przyczyn – przeważające prawdo-
podobieństwo związku przyczynowego szkody z jedną z tych przyczyn. Por. także wyr. SN
z 4.11.2005 r. (V CK 182/05, Legalis) i wyr. SN z 17.6.1969 r. (II CR 165/69, OSPiKA 1970,
z. 7–8, poz. 155, z glosą M. Sośniaka). Podobnie, M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywil-
na zakładu leczniczego za bezpieczeństwo pacjenta podczas hospitalizacji, PiP 2001, z. 3,
s. 40 i n. oraz M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Komentarz, t. I, 2011, art. 4461, Nb. 11).
228 Na gruncie polskiej nauki prawa cywilnego poza teorią adekwatnego związ-
ku przyczynowego broniona jest także teoria związku przyczynowego koniecz-
nego1, prowadząca zresztą praktycznie do podobnych rezultatów, co panująca
teoria adekwatnego związku przyczynowego.
3. Wyjątki
229 Szczególne przepisy prawa cywilnego przewidują odstępstwa od ogólnej
zasady art. 361 § 1 KC. Polegają one zwłaszcza na tym, że odpowiedzialność
zobowiązanego obejmuje nie tylko normalne następstwa jego zachowania, ale
ponadto także skutki przypadku, które by nie nastąpiły, gdyby zobowiązany
zachował się zgodnie z treścią zobowiązania (tzw. casus mixtus, art. 478, 714,
739, 841 KC).
230 Niekiedy ustawa nie odwołuje się do żadnych związków typu kauzalnego,
lecz sama konstruuje je dowolnie (tzw. związki normatywne; por. art. 422 KC).
231 Również same strony mogą w umowie, inaczej niż to przewiduje art. 361
§ 1 KC, określić zakres skutków, za które będą odpowiadać. W stosunkach
ubezpieczeniowych np. powszechnie stosowana jest zasada odpowiedzialno-
ści jedynie za następstwa bezpośrednie, podczas gdy koncepcja adekwatne-
go związku przyczynowego ograniczenia takiego nie zakłada (por. wyr. SN
z 7.5.2009 r., IV CSK 16/09, Legalis).
Przykład: Sąd Najwyższy w wyr. z 4.11.1977 r. (II CR 355/77, OSN 1978, Nr 11,
poz. 205) przyjął istnienie pośredniego, lecz adekwatnego związku przyczynowego między
brakiem części zamiennych w zakładzie naprawczym a uszkodzeniem samochodu w rezul-
tacie wypadku drogowego. Por. Z. Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 894.
1
Por. zwłaszcza A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań,
s. 52–57; podobnie A. Agopszowicz, Obowiązek zapobieżenia szkodzie, s. 16 i n.
Nb. 228–231
66524117380436
66
IV. Szkoda
Trzecią przesłanką powstania odpowiedzialności odszkodowawczej jest 232
szkoda. Podobnie jak związek przyczynowy, także i prawna problematyka
szkody uregulowana została normami ogólnymi odnoszącymi się w zasadzie
do szkód powstałych z różnych zdarzeń prawnych – w szczególności zarówno
z czynów niedozwolonych (ex delicto), jak i z niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania (ex contractu).
1. Pojęcie
Pojęcie szkody nie zostało w ustawie zdefiniowane. Na podstawie reguł 233
języka powszechnego, a także na podstawie niektórych szczególnych przepi-
sów prawnych można najogólniej stwierdzić, że określenie to odnosi się do
wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, któ-
rych poszkodowany doznał wbrew swojej woli.
To ostatnie zastrzeżenie pozwala odróżnić szkodę od uszczerbków, jakie
nastąpiły na mocy decyzji samego zainteresowanego podmiotu. Charakter
taki mają w szczególności nakłady lub wydatki oraz pomniejszenie majątku
w wyniku dokonania czynności prawnej rozporządzającej lub zobowiązującej1.
W nauce reprezentowany jest jednak również pogląd negujący zasadność takie-
go ograniczenia pojęcia szkody.
Por. Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 361, Nb. 37; T. Dybow-
ski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 214 i n.; M. Kaliński, Szkoda, s. 180 i n.; J. Re-
zler, Naprawienie, s. 20; M. Sośniak, Znaczenie, s. 127 i n.; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 361 KC, Nb. 34.
Wskazuje się tam na dobrowolne wydatki poniesione w celu pomniejsze-

nia szkody, czego jednak nie można identyfikować ze szkodą poniesioną przez
poszkodowanego. Ponadto podnosi się, że zgoda poszkodowanego na naru-
szenie uchyla tylko sankcję odszkodowawczą, lecz nie niweczy szkody. Czym
innym jest jednak zgoda na naruszenie czyjejś sfery dóbr, a czym innym decy-
zja uchylenia wszelkich konsekwencji odszkodowawczych stąd wynikających.
W tym ostatnim przypadku „szkoda” nie pełniłaby żadnej funkcji na obszarze
prawa cywilnego.
1
Tak zwłaszcza F. Błahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, t. II,
s. 871; W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968, s. 118; A. Duży, Dyfe-
rencyjna, s. 56; A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania, s. 36–37; J. Winiarz, Obowiązek, s. 19;
T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 70 i n. z podaną tam judykaturą.
Nb. 232–233
66524117380436
66
Następnie odniesienie pojęcia szkody tylko do dóbr i interesów prawnie

chronionych jasno wskazuje na niedopuszczalność uwzględnienia jakichkol-
wiek następstw działań nielegalnych (np. korzyści płynących z kradzieży).
234 Kontrowersje wywołuje kwestia, czy pojęciem szkody należy objąć wyłącz-
nie uszczerbki typu majątkowego, czy także niemajątkowego. Według
pierwszej, węższej koncepcji, szkoda jest synonimem uszczerbku majątkowe-
go, obok którego usytuować należy odrębne pojęcie szkody niemajątkowej.
Natomiast według drugiej, szerszej koncepcji, szkoda, jako pojęcie nadrzęd-
ne, obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową1. Nie jest to tyl-
ko spór natury terminologicznej, lecz także o doniosłości merytorycznej. Jeżeli
bowiem przyjmuje się szersze pojęcie szkody, wówczas w braku odmiennych
dyspozycji ustawowych postanowienia dotyczące szkody bezpośrednio będą
się odnosić również do uszczerbku typu niemajątkowego – bez względu na to,
jak te ostatnie zostaną w ustawie nazwane. Z kolei w razie przyjęcia węższe-
go rozumienia pojęcia szkody postanowienia ustawy zawierające ten termin
bezpośrednio odnosić się będą wyłącznie do uszczerbku typu majątkowego
i ewentualnie tylko analogicznie można je stosować do uszczerbku typu nie-
majątkowego.
235 W Kodeksie cywilnym uszczerbek typu niemajątkowego określony został
mianem krzywdy, a suma pieniężna przeznaczona na złagodzenie tej krzywdy
zadośćuczynieniem (art. 445 KC). Oznaczenie to mogłoby sugerować, że cho-
dzi tu o pojęcia różne od szkody i odszkodowania. Tej supozycji przeczy jed-
nak cały szereg innych zwrotów ustawowych, które wskazują na to, że krzyw-
da i zadośćuczynienie stanowią szczególną postać szkody i odszkodowania.
Artykuł 24 § 2 i art. 448 KC stanowią wyraźnie o szkodzie majątkowej, co zakłada istnie-
nie także szkody niemajątkowej. Ponadto pochodny termin „poszkodowany” odnosi się rów-
nież do osób, które doznały krzywdy (art. 445 KC).
Za koncepcją tą przemawia także układ przepisów prawnych dotyczących

uszczerbków niemajątkowych (art. 445, 448 KC), które wkomponowane zosta-
ły w przepisy określające przesłanki odpowiedzialności za szkodę. Judykatura
nie waha się stosować ich bezpośrednio także do szkody niemajątkowej. Analo-
giczna jest przy tym funkcja instytucji krzywdy i zadośćuczynienia do szkody
i odszkodowania. Z tych względów użyteczniejszy jest pogląd opowiadający
się za szerszym rozumieniem pojęcia szkody.
Stwierdzenie to nie prowadzi, oczywiście, do zakwestionowania pewnych
odrębności problematyki związanej z krzywdą i zadośćuczynieniem pienięż-
1
Por. szerzej A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, s. 25 i n.; M. Kaliński,
Szkoda, s. 220 i n.
Nb. 234–235
66524117380436
66
nym. Zostanie ona przedstawiona w rozdziale poświęconym czynom niedo-

zwolonym, ponieważ na tej tylko podstawie można żądać zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę.
Z kolei czym innym jest rozróżnienie na: szkodę na osobie oraz szkodę 236
na mieniu (por. art. 435 § 1 KC). Podział ten ma na względzie dobro bez-
pośrednio naruszone, a nie majątkowe lub niemajątkowe konsekwencje, jakie
stąd wynikają. Dlatego szkoda na osobie objąć może nie tylko krzywdę, lecz
także szkodę majątkową (np. koszty leczenia, utratę zarobku), jednak szkoda
na mieniu może się przejawić tylko w postaci szkody majątkowej1.
2. Rodzaje szkody majątkowej

Są dwa rodzaje szkody majątkowej:
1) strata (damnum emergens) polega na zmniejszeniu majątku poszkodowa- 237
nego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność;
Przykład: Zniszczenie czyjegoś samochodu używanego na potrzeby osobiste, a nie zarob-
kowe.
2) utracone korzyści (lucrum cessans); w tym przypadku majątek poszkodo- 238

wanego nie wzrósł tak, jakby to się stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie,
z którym złączona jest czyjaś odpowiedzialność (zdarzenie sprawcze)2.
Przykład: Uszkodzenie taksówki nie tylko powoduje stratę, ale i pozbawia taksówkarza
możliwości zarobkowania w okresie naprawy samochodu.
Zgodnie z regułą ogólną, wyrażoną w art. 361 § 2 KC, należy uwzględniać 239
oba wspomniane rodzaje szkód majątkowych wszędzie tam, gdzie pojawi
się odpowiedzialność odszkodowawcza. Dla ustalenia istnienia oraz wielkości
szkody majątkowej trzeba więc porównać rzeczywisty stan majątku poszkodo-
wanego po zdarzeniu sprawczym ze stanem hipotetycznym, a mianowicie tym,
jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło rozpatrywane zdarzenie sprawcze. Przepro-
wadzenie tego testu może doprowadzić do następujących wyników:
1) stan rzeczywisty jest taki sam lub wyższy od stanu hipotetycznego majątku;
znaczy to, że zdarzenie sprawcze nie wywołało szkody;
Przykład: A w sposób zawiniony zniszczył czyjąś rzecz niemającą żadnej wartości mająt-
kowej (pasmo włosów po osobie bliskiej).
1
Por. szerzej A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, s. 44 i n.
2
Sąd Najwyższy uznał możliwość odpowiedzialności deliktowej za szkodę w postaci
lucrum cessans jako następstwo czynu nieuczciwej konkurencji w postaci niedozwolonego
naśladownictwa opakowań innego przedsiębiorstwa i sprzedaż w nich wyrobów własnych
(wyr. z 11.10.2001 r., II CKN 578/99, OSN 2002, Nr 6, poz. 83, z glosą aprobującą M. Kę-
pińskiego).
Nb. 236–239
66524117380436
66
2) stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, a zarazem

niższy od stanu sprzed powstania zdarzenia sprawczego. Wówczas poszko-
dowany poniósł szkodę w postaci straty; jego majątek uległ bowiem efek-
tywnemu zmniejszeniu;
3) stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, ale równy
stanowi sprzed powstania zdarzenia sprawczego. Wówczas poszkodowany
poniósł szkodę wyłącznie w postaci utraconych korzyści;
4) stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, przy czym
różnica ta jest większa, niżby to wynikało z porównania stanu rzeczywiste-
go ze stanem sprzed powstania zdarzenia sprawczego (przypadek 2). Wów-
czas poszkodowany poniósł szkodę obejmującą łącznie stratę i utracone ko-
rzyści.
Por. cyt. przykład z uszkodzeniem taksówki.
240 Metoda ta nazywana jest różnicową lub dyferencyjną ze względu na to, że

opiera się na porównaniu stanu majątku rzeczywistego z majątkiem hipotetycz-
nym poszkodowanego1. Zakłada ona zarazem uwzględnienie końcowych efek-
tów zdarzenia sprawczego w całym majątku poszkodowanego, nie zadowala-
jąc się jedynie bezpośrednimi jego następstwami, jak to sugeruje tzw. metoda
obiektywna. Stosując przyjętą w naszym systemie prawnym metodę dyferen-
cyjną, trzeba jednak pamiętać o tym, że majątkowe konsekwencje zdarzenia
sprawczego określać należy według adekwatnego związku przyczynowego,
na co zresztą wyraźnie wskazuje art. 361 § 2 KC (in principio). Swoisty dla
tej metody zabieg polegający na rekonstrukcji stanu hipotetycznego majątku
poszkodowanego powinien być przeprowadzony na podstawie wysokiego stop-
nia prawdopodobieństwa wystąpienia przewidywanych następstw.
W praktyce sądowej, oczywiście, nie dokonuje się w sprawach o odszkodo-
wanie oceny wartości całego majątku realnego i hipotetycznego poszkodowa-
nego. Byłby to bowiem zabieg nieoperatywny. Z góry zakłada się, że zdarzenie
sprawcze oddziałuje tylko na niektóre elementy sytuacji majątkowej poszkodo-
wanego i te zwykle podlegają badaniom. Granice te nie są jednak ściśle zakre-
ślone i zawsze dopuszczalny jest dowód dla wykazania, że zasięg szkody jest
daleko szerszy, niżby na to wskazywało potoczne doświadczenie.
Przykład: Dla ustalenia szkody wynikłej ze zniszczenia maszyny rolniczej w gospodar-
stwie rolnym zbędne będzie ocenianie wartości takich składników majątku rolnika, jak jego
inwentarz martwy, dom, urządzenia domowe itp. Natomiast badanie sprawy ograniczy się do
kwestii wartości tej maszyny oraz ewentualnych następstw niewykonania na czas prac, do wy-
konywania których ona służyła. W wyr. SN z 11.10.2001 r. (II CKN 578/99, OSP 2002, Nr 6,
1
Por. szerzej M. Kaliński, Szkoda, s. 188 i n. i cytowana tam literatura.
Nb. 240
66524117380436
66
poz. 83, z glosą M. Kępińskiego) przyjęto, że zysk osiągnięty przez przedsiębiorcę X ze sprze-
daży towarów bezprawnie oznaczonych znakami przedsiębiorcy Y stanowi lucrum cessans
przedsiębiorcy Y. Natomiast w uchw. z 12.10.2001 r. (III CZP 57/01, OSN 2002, Nr 5, poz. 57,
z glosą A. Szpunara, OSP 2002, Nr 5, poz. 61) SN stwierdził, że odszkodowanie za uszkodze-
nie samochodu może obejmować oprócz kosztów jego naprawy także zapłatę sumy pieniężnej
odpowiadającej różnicy między wartością tego samochodu przed uszkodzeniem i po naprawie.
Na podstawie szczególnych przepisów ustawowych oraz postanowień

umownych stosuje się obiektywną metodę ustalenia szkody. Oblicza się ją
według rynkowej wartości rzeczy lub usług, nie uwzględniając utraconych
korzyści1.
Przykład: W myśl art. 788 § 1 KC odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie
przesyłki nie może przewyższać zwykłej jej wartości; art. 849 KC ogranicza według tej za-
sady odpowiedzialność hotelarza; metoda ta jest powszechnie przyjęta w umowach ubezpie-
czeniowych2.
3. Zaliczenie uzyskanych korzyści

Z metody dyferencyjnej wynika konieczność uwzględnienia tzw. compen- 241
satio lucri cum damno, czyli zaliczania uzyskanych korzyści na poczet szkody.
Reguła ta każe brać pod uwagę przy ocenie szkody także ewentualne korzyst-
ne następstwa, jakie wywołało zdarzenie powodujące szkodę.
Podstawową przesłankę stosowania kompensacji stanowi tożsamość zda-
rzenia, którego następstwem jest szkoda, jak i odniesiona korzyść.
Wymaga się też, aby uzyskana korzyść zaspokajała te same interesy poszkodowane-
go, które ma zaspokoić odszkodowanie oraz aby wynikała z tej samej podstawy prawnej
(por. uchw. SN(7) 23.3.1961, OSPiKA 1962, poz. 105; wyr. SN z 7.3.2002 r., II CKN 727/99,
Legalis). Różnica w podstawie prawnej i funkcjach świadczenia uzasadnia uchwałę pełnego
składu Izby Cywilnej SN z 15.5.2009 r. (III CZP 140/08, OSNC 2009, Nr 10, poz. 132), że
„zasiłek pogrzebowy przewidziany w art. 77 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 504 ze zm.) nie podle-
ga uwzględnieniu przy ustalaniu odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 446 § 1 KC”.
Zwykle takie tylko korzyści mogą być zaliczone, które pozostają w ade-
kwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem wywołującym szkodę.
Przykład: Jeżeli A zniszczył samochód należący do B, to szkodę stanowi różnica mię-
dzy wartością samochodu a wartością odzyskanych jego części. Natomiast nie ma adekwatnego
związku przyczynowego między spaleniem się budynku a odniesioną przy tej sposobności ko-
rzyścią, polegającą na znalezieniu zamurowanej sztaby złota.
1
A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, s. 59 i n.
2
Por. uchw. SN z 13.6.2003 r. (III CZP 32/03, OSN 2004, Nr 4, poz. 51), chociaż kwe-
stionowana jest zasada, że odszkodowanie ubezpieczeniowe nie obejmuje utraconych korzy-
ści (por. szerzej M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia. Art. 805–834 KC. Komentarz, Warsza-
wa 2004, s. 214–216).
Nb. 241
66524117380436
66
Rozpatrywanie tego problemu w kategoriach adekwatnego związku przy-

czynowego zawodzi jednak, gdy chodzi o różnego rodzaju świadczenia osób
odpowiedzialnych za sprawstwo innych osób. W praktyce wspomniany pro-
blem pojawia się zwłaszcza w zakresie ubezpieczeń. W razie gdy poszkodowa-
ny ubezpieczy się na własny rachunek, uzyskanego przez niego świadczenia od
zakładu ubezpieczeń nie zalicza się na poczet szkody1.
4. Ujemny interes umowny

242 Swoistym rodzajem szkody jest szkoda powstała w granicach ujemnego
interesu umownego. Zwrotem tym posługuje się nauka prawa cywilnego dla
określenia różnych przypadków powstania szkody w związku z niedojściem
zamierzonej umowy do skutku (por. np. art. 39, 72 § 2, art. 103 § 3, art. 387 § 2,
art. 390 § 1 zd. 1, art. 391, 566 § 1, art. 574, 736 KC).
Ten rodzaj szkody należy przeciwstawić szkodzie w granicach pozytywne-
go interesu umownego, która obejmuje szkodę powstałą w wyniku niewyko-
nania lub nienależytego wykonania zawartej już umowy.
243 Szkoda w granicach ujemnego interesu umownego obejmuje zatem szko-
dę, jaką strona poniosła, ufając, że zamierzona umowa dojdzie do skutku, a nie
następstwa jej niewykonania. W konsekwencji odszkodowanie z tego tytułu
powinno uwzględniać, co by strona miała, gdyby nie wdawała się w zawieranie
umowy, a nie co by miała, gdyby umowa została wykonana2.
Ów hipotetyczny stan majątkowy należy, oczywiście, porównać ze stanem
rzeczywistym majątku poszkodowanego.
Nie ulega wątpliwości, że odszkodowanie to powinno objąć damnum emer-
gens (stratę). Chodzi tu zwłaszcza o uwzględnienie kosztów, jakie poszkodo-
wany poniósł, licząc na zawarcie umowy.
Przykład: Koszty przejazdów, przygotowania analiz technicznych lub ekonomicznych.
244 Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, czy odszkodowanie to obejmu-

je także lucrum cessans (utracone korzyści). W szczególności chodzi tu o utratę
spodziewanych korzyści związanych z zawarciem jakiejś innej umowy, której
poszkodowany nie zawarł z tego powodu, że liczył na zawarcie niedoszłej do
skutku umowy.
Za nieuwzględnieniem lucrum cessans zwłaszcza W. Czachórski, Odpowiedzialność,
s. 23 i n.; także W. Czachórski, Zobowiązania, Nb. 157. Natomiast za uwzględnieniem
1
Por. orz. SN z 8.11.1978 r. (III PR 103/78, OSP 1980, Nr 1, poz. 15) oraz T. Dybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 304–306.
2
Por. F. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 81–82; M. Kaliński,
Szkoda, s. 349 i n. oraz cytowana tam literatura.
Nb. 242–244
66524117380436
66
lucrum cessans zwłaszcza wyr. SN z 14.10.2005 r. (III CK 103/05, Legalis) oraz T. Dybowski,
System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, wskazując, że „w grę wchodzić mogą korzyści utracone na sku-
tek odrzucenia innej realnej oferty lub rezygnacji z transakcji możliwej do dokonania, która
mogła przynieść określone realne korzyści”; podobnie M. Kaliński, Szkoda, s. 358 i n. oraz
P. Granecki, Culpa in contrahendo, s. 11–12; M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa
2002, s. 171; A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, s. 50–51.
Przekonujące są argumenty, które – w myśl zasad ogólnych – każą brać pod

uwagę także utracone korzyści. Jednakże dla uznania, że poszkodowany utracił
spodziewaną korzyść z zawarcia innej umowy, należy stwierdzić nie tylko, że
jej zawarcie było realne, a więc zależało wyłącznie od jego decyzji, ale że rów-
nież realne było wykonanie owej umowy, a w konsekwencji – że spodziewana
korzyść mieściła się w granicach wyznaczonych adekwatnym związkiem przy-
czynowym.
Powszechnie przyjmuje się, że odszkodowanie w granicach negatywne- 245
go interesu umownego nie może być wyższe od szkody ustalonej w granicach
pozytywnego interesu umownego. Wydaje się, że ograniczenie tego rodza-
ju jednoznacznie nie wynika z konstrukcji negatywnego interesu umownego.
Natomiast do takiego rezultatu prowadzi z reguły zastosowanie przesłanki ade-
kwatnego związku przyczynowego.
Przykład: X zobowiązał się w umowie przedwstępnej, że kupi od Y konia wyścigowego
„Pioruna” za 100 000 zł. Następnie X uchyla się od zawarcia tej umowy, wobec czego Y żą-
da od X odszkodowania w wysokości 80 000 zł, powołując się na to, że taką ofertę sprzedaży
otrzymał od Z i gdyby nie zaufał umowie przedwstępnej zawartej z X, to przyjąłby ofertę Z,
opiewającą na 80 000 zł. Przykład ten wskazuje, że z reguły właśnie dlatego poszkodowany
odrzuca możliwość zawarcia innej umowy, ponieważ liczy na to, że większe korzyści osią-
gnie z umowy, która nie doszła do skutku, a zarazem miał podstawę, aby zaufać, że dojdzie
ona do skutku. Okoliczności te wymagają jednak bardzo pewnych dowodów, ponieważ grozi
niebezpieczeństwo fingowania owych ofert rzekomo składanych przez osoby trzecie.
5. Ciężar dowodu
Ciężar udowodnienia szkody – zgodnie z ogólną regułą art. 6 KC – spoczy- 246
wa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne, a więc na poszkodo-
wanym.
Dowody te przeprowadza się według ogólnych zasad określonych w Kodek-
sie postępowania cywilnego. Poza tym jednak szczególny przepis art. 322 KPC,
odnoszący się do spraw o naprawienie szkody, ułatwia to zadanie w przypad-
kach, gdy ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub nader
utrudnione. W sytuacji takiej sąd „może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę
według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy”.
Nb. 245–246
66524117380436
66
V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody

1. Funkcje odszkodowania
247 Jeżeli spełnią się wszystkie opisane trzy przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej (zdarzenie, za które ktoś odpowiada, związek przyczynowy
i szkoda), osoba odpowiedzialna zobowiązana jest naprawić poszkodowanemu
szkodę.
Świadczenie to może pełnić różne funkcje społeczne. Wyróżnia się trzy
podstawowe ich rodzaje:
248 1) funkcja kompensacyjna polega na wyrównaniu szkody doznanej przez po-
szkodowanego i doprowadzeniu do takiej sytuacji, jak gdyby zdarzenie wy-
wołujące szkodliwe następstwa nie nastąpiło;
249 2) funkcja represyjna wyraża się w zadaniu osobie odpowiedzialnej za szko-
dę dolegliwości, związanej z ciążącym na niej obowiązkiem świadczenia
odszkodowawczego;
250 3) funkcja prewencyjna i wychowawcza polega na oddziaływaniu norm
prawnych wyznaczających odpowiedzialność odszkodowawczą, a zwłasz-
cza orzeczeń stosujących te normy, w kierunku kształtowania lub umacnia-
nia postaw ludzi sprzyjających zapobieganiu wyrządzaniu szkód.
251 W literaturze dyskutuje się kwestię, która ze wspomnianych funkcji ma naj-
większe znaczenie. Odpowiedź na to pytanie może wypaść różnie w zależno-
ści od tego, według jakich kryteriów oceniać się będzie prymat tych funkcji.
Na użytek wyjaśniania i stosowania odpowiednich norm prawnych niewątpli-
wie za podstawowe kryterium należy przyjąć stanowisko samego ustawodaw-
cy, rekonstruowane z całości norm prawnych. Na tej podstawie można usta-
lić, jakie bezpośrednie cele społeczne ma pełnić instytucja odpowiedzialności
odszkodowawczej i jakie w związku z tym założenia leżą u podstaw tej regu-
lacji.
Przy ocenie z tego punktu widzenia ogólnych norm regulujących świadcze-
nie polegające na naprawieniu szkody nie powinien budzić wątpliwości pogląd,
że sens ich najpełniej wyjaśnia funkcja kompensacyjna. Jest ona zresztą
zgodna z ogólnymi założeniami prawa cywilnego, służącego przede wszystkim
ochronie własnych interesów podmiotów występujących we wzajemnych rela-
cjach jako podmioty autonomiczne i równorzędne. Inne funkcje nie są istot-
ne dla ogólnej regulacji odpowiedzialności odszkodowawczej, a to w tym sen-
sie, że nie determinują one podstawowych rozstrzygnięć ustawowych, a nawet
trudno byłoby uznać, że towarzyszą funkcji kompensacyjnej na całym obszarze
odpowiedzialności odszkodowawczej.
Nb. 247–251
66524117380436
66
Zgodnie z postulatami wynikającymi z funkcji kompensacyjnej art. 361 252

§ 2 KC stanowi generalną zasadę adekwatności szkody i świadczenia zmie-
rzającego do naprawienia szkody. Gdyby bowiem rozmiar świadczenia
odszkodowawczego przekraczał granicę szkody, poszkodowany uzyskałby nie-
uzasadnioną korzyść, a gdyby był niższy od szkody, funkcja kompensacyjna
nie zostałaby spełniona1.
Wychodząc z tego założenia, SN w uchw. z 12.10.2001 r. (III CZP 57/01, OSP 2002,
Nr 5, poz. 61, z glosą A. Szpunara) postanowił, że odszkodowanie za uszkodzenie samochodu
może obejmować oprócz kosztów jego naprawy także zapłatę sumy pieniężnej, odpowiadają-
cej różnicy między wartością tego samochodu przed uszkodzeniem i po naprawie.
Przy krzywdzie (szkodzie niemajątkowej) zadośćuczynienie pieniężne

może prowadzić tylko do pewnego złagodzenia, w drodze pośredniej, następstw
naruszenia dóbr osobistych.
2. Przyczynienie się poszkodowanego

W związku z zasadą wyrażoną w art. 361 KC pozostaje przepis art. 362 KC 253
regulujący przypadek przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub
powiększenia szkody. W przypadku takim obowiązek naprawienia szkody ule-
ga odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do
stopnia winy obu stron (art. 362 KC).
W piśmiennictwie kontrowersje wywołuje kwestia, jak należy rozumieć
zwrot stanowiący o „przyczynieniu” się poszkodowanego. W tej sprawie zgła-
szane są cztery propozycje interpretacyjne.
1) Pierwsza koncepcja wskazuje, że chodzi tu o zachowanie (także zanie- 254
chanie) poszkodowanego, pozostające w adekwatnym związku przyczy-
nowym z powstałą szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba
(tzw. causa concurrens, tj. przyczyna współuczestnicząca).
2) Druga koncepcja, przyjmując wspomnianą przesłankę, uznaje ją jednak 255
za niewystarczającą i wymaga ponadto, aby zachowanie poszkodowanego
było obiektywnie nieprawidłowe.
3) Trzecia koncepcja stawia jeszcze surowsze wymagania, uznając, że poza 256
adekwatnym związkiem przyczynowym konieczna jest wina poszkodowa-
nego, a nie tylko obiektywnie naganne jego zachowanie.
4) Czwarta koncepcja, uznając także adekwatny związek przyczynowy za wy- 257
maganie konieczne, zmniejszenia odszkodowania, każe ponadto mieć
na względzie kwestię, na jakiej podstawie opiera się odpowiedzialność oso-
1
Por. A. Szpunar, Uwagi o funkcjach odpowiedzialności odszkodowawczej, PiP 2003,
z. 1, s. 17 i n.
Nb. 252–257
66524117380436
66
by zobowiązanej do naprawienia szkody; jeżeli osoba ta odpowiada na za-

sadzie winy, wówczas wina poszkodowanego jest konieczną przesłanką
zmniejszenia odszkodowania; natomiast jeżeli odpowiada ona na zasadzie
ryzyka lub słuszności, wówczas do obniżenia odszkodowania wystarczy
obiektywna nieprawidłowość zachowania się poszkodowanego1.
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się drugą koncepcję. W uję-
ciu tym zachowanie się poszkodowanego zawsze „musi być dotknięte jakąś
obiektywną nieprawidłowością czy niezgodnością z powszechnie przyjęty-
mi sposobami postępowania; postępowanie bowiem prawidłowe nie może
pociągać za sobą powstania szkody jako normalnego skutku” (uchw. SN(7)
z 20.9.1975 r., III CZP 8/75, OSN 1976, Nr 7–8, poz. 151)2.
Natomiast w świetle trzeciej koncepcji zmniejszenie odszkodowania nie
nastąpiłoby, gdyby poszkodowany wprawdzie przyczynił się swym nieprawi-
dłowym postępowaniem do powstania szkody, ale winy przypisać mu nie moż-
na. Na przykład dziecko nagle wbiega przed samochód albo psychicznie chory
umieszczony w zakładzie leczniczym rzuca się z okna; przypadki te uznawa-
ne są w judykaturze za okoliczności uzasadniające obniżenie odszkodowania.
W wyr. z 29.10.2008 r. (IV CSK 228/08, OSNC 2008, Nr 3, poz. 66) Sąd Najwyższy
wskazał na znaczenie przesłanek o charakterze obiektywnym i subiektywnym, stwierdzając,
że jeżeli małoletni, który nie ukończył lat 13, przyczynił się do powstania lub zwiększenia
szkody (oceny należy dokonać w świetle adekwatnego związku przyczynowego), obowią-
zek jej naprawienia może zostać zmniejszony stosownie do okoliczności, do których, wobec
wyłączenia winy, zalicza się ocena zachowania dziecka według miernika obiektywnej pra-
widłowości zachowania. Stosowany wzorzec postępowania powinien uwzględniać zróżnico-
wany, ze względu na rodzaj zdarzenia, wiek, stopień świadomości i rozeznania małoletniego.
W konsekwencji sąd wyraził wątpliwość co do prawidłowości kwalifikowania zachowania
3-letniego dziecka na drodze według kryterium „obiektywnej nieprawidłowości”.
258 Za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowanie

stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik
kauzalny, a nie wynik przyczyny głównej. Z tego względu w ustalonej judyka-
turze uznaje się, że nie stanowi przyczynienia się odruch strachu poszkodowa-
nego, wywołany przyczyną główną powstania szkody.
1
Por. bliżej T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 298 i n. i tam cytowana li-
teratura. Orzecznictwo analizuje M. Nesterowicz, Przyczynienie się poszkodowanego do wy-
padków komunikacyjnych, s. 87 i n. W kwestii tej nadal utrzymują się kontrowersje w nauce,
por. zwłaszcza A. Szpunar, Przyczynienie się do powstania szkody w wypadku komunikacyj-
nym, Rej. 2001, Nr 6, s. 13 i n. oraz P. Granecki, W sprawie wykładu, s. 68 i n.
2
Wymóg nieprawidłowości (naganności) przy kwalifikowaniu zachowania poszkodowa-
nego jako przyczynienia do powstania szkody formułuje również SN w wyr. z 14.2.2001 r.
(I PKN 248/00, OSNP 2002, Nr 21, poz. 522).
Nb. 258
66524117380436
66
Przykład: Rowerzysta jadący prawidłowo spostrzegł nagle, że jedzie na niego lewą stro-
ną jezdni, a więc nieprawidłowo, samochód. Chcąc uniknąć zderzenia czołowego, rowerzy-
sta skręca w lewo (nieprawidłowo) i wpada pod samochód, który w ostatniej chwili skrę-
cił w tym samym kierunku (por. orz. SN z 16.8.1956 r., IV CR 481/56, NP 1956, Nr 11–12,
s. 181).
Przyczynienie się poszkodowanego w przedstawionym znaczeniu otwie-

ra możliwość obniżenia odszkodowania według kryteriów wskazanych
w art. 362 KC. Przede wszystkim więc należy brać pod uwagę stopień winy
obu stron (por. wyr. SN z 15.4.1999 r., I CKN 1012/97, OSP 2001, Nr 1, poz. 2,
z glosą Z. Banaszczyka), a ponadto inne okoliczności, jak np. stopień przyczy-
nienia się, stopień naruszenia obiektywnych reguł postępowania przez poszko-
dowanego, pobudki, jakimi kierował się poszkodowany, podejmując działanie
nieprawidłowe (np. altruistyczne). Biorąc pod uwagę te wszystkie okoliczno-
ści, sąd może nawet w ogóle nie obniżyć odszkodowania, pomimo że poszko-
dowany przyczynił się do powstania lub powiększenia szkody.
Przykład: W wyr. z 25.8.1989 r. (I PR 302/89, OSP 1991, Nr 1, poz. 22) SN uznał
za uzasadnione obniżenie odszkodowania o 1/3 z uwagi na to, że zakład pracy nie sprawo-
wał prawidłowego nadzoru nad pracownikiem zgłaszającym swe zastrzeżenia i opory przed
objęciem stanowiska związanego z powierzeniem mu mienia, w którym stwierdzono niedo-
bory; za przyczynienie się poszkodowanego można także uznać bezpodstawną jego odmowę
poddania się zabiegowi operacyjnemu, który zmniejszyłby rozmiary szkody, przywracając
mu pełną sprawność fizyczną (por. wyr. SN z 11.1.1978 r., III PR 183/77, OSP 1979, Nr 1–2,
poz. 17, z glosą M. Sośniaka).
Należy też podkreślić, że sąd w sprawie cywilnej nie jest związany usta-
leniami sądu karnego dotyczącymi kwestii przyczynienia się poszkodowane-
go (pokrzywdzonego) do zaistniałego zdarzenia. W tym zakresie sąd cywilny
może dokonywać własnych ustaleń różniących się od tych, których dokonał sąd
karny (por. wyr. SA w Białymstoku z 17.1.2018 r., I ACa 707/17, Legalis).
3. Inne ograniczenia obowiązku naprawienia szkody

Uzależnienie wysokości odszkodowania od przyczynienia się poszkodowa- 259
nego nie stanowi w istocie odstępstwa od zasady adekwatności szkody i odszko-
dowania. Natomiast rzeczywisty wyłom w zasadzie pełnego odszkodowania
przewiduje art. 440 KC, odnoszący się jednak tylko do szkód powstałych
z czynów niedozwolonych. Dlatego kwestia ta zostanie omówiona w rozdzia-
le poświęconym wspomnianej instytucji. W tym miejscu wystarczy nadmienić,
że sąd zyskał na tej podstawie kompetencje do miarkowania odszkodowania
w stosunkach między osobami fizycznymi, gdy „ze względu na stan majątko-
wy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego
ograniczenia zasady współżycia społecznego”.
Nb. 259
66524117380436
66
260 Ponadto z mocy przepisów szczególnych (por. np. art. 438 KC) obowiązek
naprawienia szkody może być ograniczony tylko do poniesionej przez poszko-
dowanego straty, a więc z wyłączeniem utraconych korzyści. Szczególną
postać takiego ograniczenia odpowiedzialności wyraża pojawiające się w wie-
lu przepisach zastrzeżenie, że odszkodowanie nie może przekraczać wartości
utraconej lub uszkodzonej rzeczy (por. np. art. 788, 801 KC).
261 Często spotykane są także ograniczenia odpowiedzialności odszkodowaw-
czej do określonej z góry sumy pieniężnej (np. w art. 824, 849 KC); kwotowe
ograniczenie wysokości odszkodowania jest również powszechnie stosowane
w międzynarodowym prawie przewozowym.
262 Te i inne rodzaje ograniczeń obowiązku naprawienia szkody można także
ustanowić w umowie stron (art. 361 § 2 KC). Odpowiednie klauzule umowne
zawsze podlegają jednak ocenie z punktu widzenia ich zgodności z normami
bezwzględnie wiążącymi (por. np. art. 437, 473 § 2 KC) lub z zasadami współ-
życia społecznego (art. 58 § 2 KC).
4. Sposób naprawienia szkody

263 Także sposób naprawienia szkody został uregulowany w polskim systemie
prawnym tak, aby w maksymalnej mierze realizowana była funkcja kompensa-
cyjna.
Z tego właśnie względu od wyboru poszkodowanego zależy, czy napra-
wienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego
(tzw. restytucja naturalna), czy też przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej
(art. 363 § 1 KC).
Sąd Najwyższy uznał, że poszkodowany ma prawo żądać odszkodowania w postaci
określonej kwoty pieniędzy, nie domagając się przywrócenia stanu poprzedniego. Jeżeli jed-
nak wybierze taki sposób naprawienia szkody, wówczas nie może w trakcie postępowania
sądowego zmienić roszczenia i zażądać restytucji (wyr. SN z 20.9.2004 r., IV CK 612/03,
MoP 2004, Nr 20, s. 920).
264 W sprawnie funkcjonującej gospodarce towarowo-pieniężnej pieniężna

postać odszkodowania zwykle zapewnia uzyskanie dóbr lub usług koniecz-
nych do zrekompensowania szkody i dlatego można poprzestać tylko na takim
sposobie naprawienia szkody. Jest on nawet dla poszkodowanego dogodniej-
szy, ponieważ pozostawia mu swobodę decyzji co do spożytkowania uzyska-
nego odszkodowania. Odpowiedzialny za wyrządzoną szkodę nie ma bowiem
prawa kontrolowania poszkodowanego, na jakie cele użył on uzyskaną tytu-
łem odszkodowania sumę pieniędzy. Odszkodowanie pieniężne spełnia więc
swoją funkcję kompensacyjną przez przywrócenie globalnej wartości majątku
poszkodowanego naruszonego przez doznaną szkodę.
Nb. 260–264
66524117380436
66
Jednakże pieniężna postać naprawienia szkody nie zapewnia skutecznej

ochrony interesów poszkodowanego w sytuacjach, gdy pieniądz w ograni-
czonej tylko mierze pełni funkcję powszechnego środka wymiany. Wówczas
bowiem często dogodniejsza dla poszkodowanego może okazać się restytucja
naturalna niż rekompensata pieniężna. Z tego względu, biorąc pod uwagę inte-
resy poszkodowanego, ustawodawca polski pozostawił poszkodowanemu pra-
wo wyboru między obydwoma sposobami naprawienia szkody.
Ustawa nie określa bliżej, na czym polega restytucja naturalna. Może tu chodzić np. o na-
prawę uszkodzonej rzeczy przez samego sprawcę lub osobę trzecią na koszt zobowiązanego
(por. wyr. SN z 3.2.1971 r., III CRN 450/70, OSN 1971, Nr 11, poz. 205); wydanie rzeczy za-
miennej zamiast zniszczonej (por. wyr. SN z 14.6.1980 r., IV PRN 2/80, OSNC 1981, Nr 2–3,
poz. 31, z glosą A. Szpunara, OSP 1981, Nr 12, poz. 215); zwrot rzeczy zabranej przez spraw-
ców; wybudowanie nowej studni (por. wyr. SN z 29.11.1982 r., I CR 377/82, OSN 1983,
Nr 9, poz. 134).
Prawo wyboru jednak jest ograniczone. W myśl bowiem art. 363 § 1 265
zd. 2 KC, poszkodowany musi poprzestać na odszkodowaniu pieniężnym
w dwóch następujących przypadkach:
1) gdyby przywrócenie stanu poprzedniego przez restytucję naturalną było
niemożliwe. Są bowiem szkody, które nie poddają się restytucji naturalnej.
Dotyczy to w szczególności przypadków zniszczenia rzeczy o charakterze
unikatowym (np. określonego dzieła sztuki), pieniędzy oraz wartości, które
tylko w postaci pieniężnej mogą być wyrażone, jak zwłaszcza szkoda pole-
gająca na utraconych korzyściach. Niemożliwość restytucji naturalnej może
wynikać także z obowiązującego systemu reglamentacyjnego, który wyłą-
cza dostępność określonych przedmiotów przez osobę odpowiedzialną;
2) gdyby ten sposób naprawienia szkody pociągał za sobą dla zobowiązanego
nadmierne trudności lub koszty. Ograniczenie to ma na względzie ochro-
nę interesów osoby odpowiedzialnej, której nie można narażać na dodatko-
we dolegliwości, gdyż byłby to już rodzaj kary prywatnej, wykraczającej
poza kompensacyjną funkcję naprawienia szkody.
Ponadto prawo wyboru sposobu naprawienia szkody jest wyłączone, gdy
pieniężne odszkodowanie jest z góry wskazane w przepisach regulujących
odpowiedzialność odszkodowawczą określonego rodzaju (np. świadczenia
zakładu ubezpieczeń, art. 805 § 1, art. 828 KC).
W rezultacie przeprowadzonej w Polsce transformacji gospodarczej 266
i powstania rynku zrównoważonego powszechne zastosowanie znajduje pie-
niężna postać naprawienia szkody.
Wobec uchylenia obowiązku wyrażania zobowiązań pieniężnych tylko
w pieniądzu polskim (por. Nb. 155) nie ma wątpliwości, że dopuszczalne jest
Nb. 265–266
66524117380436
66
także wyrażanie w walucie obcej świadczeń odszkodowawczych. W prak-

tyce dotyczy to najczęściej przypadków, gdy w zobowiązaniu podstawowym
świadczenie określone było w walucie obcej. Kwestia ta wcześniej budziła wąt-
pliwości. Liberalizacja prawa dewizowego spowodowała, że organy władzy
publicznej, a więc także sądy, podejmujące czynności w postępowaniu karnym,
cywilnym lub administracyjnym, w tym egzekucyjnym lub zabezpieczającym,
mogą oznaczyć należność w walucie obcej. Także pełniąca funkcje kompen-
sacyjne kara umowna może być określona w walucie obcej (tak, jeszcze przed
zniesieniem zasady walutowości, wyr. SN z 20.10.2006 r., IV CSK 178/06,
OSN 2007, Nr 7–8, poz. 118).
5. Sposób ustalenia wysokości odszkodowania

267 Dla ustalenia wysokości odszkodowania pieniężnego konieczne jest okreś-
lenie szkody w pieniądzu. W związku z tym pojawiają się dwie kwestie: po
pierwsze, według jakich mierników należy wartość tę ustalić, i po drugie, jaka
chwila jest miarodajna dla dokonania tego obliczenia.
268 a) Pierwszej kwestii ustawa bezpośrednio nie rozstrzyga. Jednak, rozwiązu-
jąc drugie ze wspomnianych zagadnień, art. 363 § 2 KC odwołuje się do „cen
istniejących”. Zwrot ten pośrednio wskazuje, że owym poszukiwanym mier-
nikiem wartości są ceny. Jest to niewątpliwie miernik obiektywny. W związ-
ku z tym należy przyjąć, że nie można ustalać wysokości szkody i odszkodo-
wania według kryterium subiektywnego, jakim byłoby szczególne upodobanie
poszkodowanego do uszkodzonego lub zniszczonego przedmiotu (tzw. pretium
affectionis).
Przykład: Do ukochanego psa lub kota, do pasma włosów lub listu od osoby bliskiej.
269 Natomiast w świetle tych stwierdzeń pozostaje nierozstrzygnięte dalsze

pytanie: czy uwzględniać należy cenę, jaką ma określony przedmiot, ze wzglę-
du na szczególny sposób użycia i związki, jakie go łączą z innymi przedmiota-
mi majątku poszkodowanego (tzw. pretium singulare), czy tylko cenę płaconą
za przedmiot oceniany bez względu na jego konkretne związki funkcjonalne
(tzw. pretium commune).
Przykład: Zniszczenie jednego składnika unikatowej kolekcji z reguły bardziej obniża
jej wartość, niż wynosi cena rynkowa poszczególnego składnika.
270 Kierując się ustanowioną w art. 361 § 2 KC zasadą pełnego odszkodowania,

uwzględniającą różnice w wartości całego majątku poszkodowanego, należy
opowiedzieć się za korzystniejszym dla poszkodowanego miernikiem wyrażo-
nym w postaci pretium singulare.
Nb. 267–270
66524117380436
66
Na rynku funkcjonują jednak różne ceny, co stwarza w praktyce poważ- 271

ne trudności przy określaniu miarodajnej podstawy ustalenia wartości szko-
dy i należnego odszkodowania. Także i ten problem należy rozstrzygnąć
z uwzględnieniem podstawowej funkcji kompensacyjnej instytucji odszkodo-
wania. Wychodząc z tego założenia, trzeba poszukiwać takiej ceny, na pod-
stawie której poszkodowany może nabyć określone dobra lub usługi. Dla
osób fizycznych z reguły będą to przeciętne ceny detaliczne, za które przedsię-
biorstwa handlowe lub usługowe zbywają towary bądź świadczą usługi albo są
notowane na giełdzie, jeśli chodzi o obrót gospodarczy.
Natomiast informacje prasowe o notowaniach na tzw. giełdach samochodowych nie mo-
gą stanowić samodzielnej podstawy ustalenia wysokości szkody, ponieważ przekazują one
dane tylko o cenach wywoławczych, i to w sposób nieformalny (por. wyr. SN z 27.10.1992 r.,
I CRN 146/92, OSNC 1993, Nr 5, poz. 88).
Z rozpatrywanego tu punktu widzenia nie jest istotne, w jaki sposób ceny te 272
są ustalane, byleby był to wskaźnik obiektywny. Cena rynkowa nie może jed-
nak być uwzględniana, gdy obowiązuje cena administracyjnie reglamentowana.
W razie zastosowania compensatio lucri cum damno (por. Nb. 241) nale-
ży przyjąć za podstawę ustalenia szkody i zaliczonej na jej poczet korzyści ten
sam system cen.
Por. zwłaszcza wyr. SN z 20.5.1983 r. (IV PR 86/83, OSP 1984, Nr 12, poz. 264, z glosą
Z. Radwańskiego).
Przedsiębiorcy, którym została wyrządzona szkoda przez osoby ponoszące

pełną odpowiedzialność, także mogą żądać odszkodowania ustalonego według
cen detalicznych, ponieważ w ten sposób od razu uwzględnia się zwrot utraco-
nych przez nich korzyści (lucrum cessans w postaci marży zysku).
b) Druga z rozważanych kwestii została – jak już o tym wspomniano – 273
bezpośrednio rozstrzygnięta w art. 363 § 2 KC, który stanowi ogólną regu-
łę, że miarodajne są ceny „z daty ustalenia odszkodowania” – w prakty-
ce więc z daty wydania orzeczenia przez właściwy organ państwowy
(art. 316 KPC). Reguła ta najpełniej realizuje kompensacyjną funkcję odszko-
dowania, ponieważ pozwala wyznaczyć odszkodowanie w takiej wysokości,
aby poszkodowany mógł wyrównać swoją szkodę przez pozyskanie ekwiwa-
lentnych dóbr lub usług. Natomiast funkcja ta nie mogłaby być spełniona, gdy-
by przyjęło się za podstawę obliczeń poziom cen z daty wyrządzenia szkody,
a od tego momentu do czasu uzyskania odszkodowania ceny uległyby zmianie
– w szczególności podwyższeniu.
Od tej ogólnej reguły dopuszczalne są odstępstwa, jeżeli „szczególne 274
okoliczności wymagają przyjęcia cen istniejących w innej chwili” (art. 363
Nb. 271–274
66524117380436
66
§ 2 KC), a więc w momencie wyrządzenia szkody lub w czasie późniejszym,

lecz wcześniejszym od chwili wyrokowania. Kierując się naczelną funk-
cją kompensacyjną odszkodowania, należy przyjąć, że z tej szczególnej kom-
petencji powinien korzystać sąd tylko wtedy, gdyby stosowanie reguły ogól-
nej doprowadziło do niepełnego zaspokojenia interesu poszkodowanego albo
do bezpodstawnego uzyskania przez niego korzyści. Z tego punktu widzenia
na pewno do wspomnianych szczególnych okoliczności należy zaliczyć przy-
padek, gdy sam poszkodowany jeszcze przed wydaniem wyroku naprawił rzecz
uszkodzoną albo nabył w zamian rzeczy zniszczonej inną rzecz tego samego
rodzaju po cenie innej niż w chwili wyrokowania. Natomiast wysuwane niekie-
dy koncepcje, aby uwzględniać w tych ramach także ogólne względy słuszno-
ści, nie wydają się dostatecznie umotywowane.
Przykład: W wyr. z 24.1.1983 r. (IV CR 555/82, OSN 1983, Nr 8, poz. 123) SN wyra-
ził pogląd, że jeżeli zniszczeniu uległy produkty przeznaczone do bezpośredniej sprzedaży po
ich uzyskaniu (np. pomidory z plantacji), to należy przyjąć cenę istniejącą w dacie, w której
produkty te byłyby w normalnym cyklu produkcyjnym dostarczane na rynek, a nie cenę z da-
ty wyrokowania. Por. też wyr. SN z 7.11.1990 r. (I CR 637/90, OSP 1991, Nr 7, poz. 190).
Nb. 274
66524117380436
66
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników
Po stronie długu albo wierzytelności może występować więcej niż jeden 275
podmiot, i to zarówno od początku powstania zobowiązania, jak i wskutek zda-
rzeń późniejszych (np. dziedziczenie w toku trwania zobowiązania).
Analiza struktury takiego stosunku lub stosunków prawnych, jak również
opis sytuacji prawnych ich podmiotów nastręcza wiele skomplikowanych pro-
blemów. Prawo polskie nie rozstrzyga ich w jakiś syntetycznie ujęty sposób. Na
obszarze prawa zobowiązań należy wyróżnić trzy instytucje regulujące wspo-
mniany kompleks zagadnień. Są nimi:
1) zobowiązania solidarne, które powstają wyłącznie, gdy czynność prawna
lub przepis prawny tak stanowią;
2) zobowiązania niepodzielne;
3) zobowiązania podzielne.
Dalsze rozważania niniejszego rozdziału dotyczą tych właśnie instytucji.
§ 8. Zobowiązania solidarne
Literatura: M.J. Lic, Problem istnienia długu łącznego, [w:] Prawo kontraktów, pod red.
Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 231–246; tenże, Poręczenie za dłużników
solidarnych – uwagi na kanwie wyroku Sądu Najwyższego z 7 października 2010 r., IV CSK
220/10, PS 2014, Nr 5; Czachórski, Zobowiązania, § 18–20; W. Dubis, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 366–378 KC; J. Jastrzębski, O specyfice współ-
odpowiedzialności odszkodowawczej (uwagi na tle art. 441 k.c.), PiP 2012, z. 6; A. Klein,
Istota solidarności biernej a stosunki prawne odpowiedzialności, [w:] Studia z prawa zobo-
wiązań, Warszawa–Poznań 1979; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Konstrukcja solidarności
biernej w Kodeksie cywilnym, SPE 1974, t. XII; taż, Wyrządzenie szkody przez kilka osób,
Warszawa 1978; taż, Zobowiązania in solidum, SPE 1977, t. XVII; E. Łętowska, [w:] Sys-
tem Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 25; A. Pyrzyńska, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 366–383;
M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 17–21; A. Raczyński, [w:] Kodeks cywil-
ny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 366–383; Solidarność bierna w sto-
sunkach dłużników z wierzycielem, Warszawa 2016; M. Sychowicz, [w:] Komentarz do KC,
ks. III, t. I, art. 366–378 KC; A. Sylwestrzak, Konstrukcja prawna roszczeń regresowych
między osobami współodpowiedzialnymi za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym,
[w:] Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogól-
nopolskiego Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25 czerwca 2011 r., pod red. M. Nesterowicza,
Nb. 275
66524117380436
66
112 Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników
Warszawa 2012; A. Szpunar, O solidarności niewłaściwej, RPEiS 1980, z. 4; tenże, Rosz-
czenia regresowe zakładu ubezpieczeń, SPE 1974, t. XII; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski,
KC. Komentarz, art. 366 i n.; D. Zawistowski, Powstanie i cechy zobowiązań in solidum,
[w:] E. Gniewek (red.), O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Kraków 2000.
I. Solidarność dłużników (bierna)

1. Pojęcie
276 Solidarność dłużników, zwana także solidarnością bierną, jest jedną
z dwóch postaci zobowiązań solidarnych. Znamionują ją następujące cechy
(art. 366 KC):
1) wierzycielowi przysługuje wierzytelność o spełnienie jednego świadczenia;
jeżeli zostanie ono w całości i w sposób należyty spełnione lub jeżeli wie-
rzyciel w inny sposób zostanie zaspokojony (np. przez potrącenie), zobo-
wiązanie wygasa;
2) po stronie długu występuje kilka podmiotów;
3) wierzyciel może żądać w całości lub w części świadczenia od wszystkich
dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna; przy czym
zgodnie z regułą wskazaną w pkt 1 zaspokojenie wierzyciela przez którego-
kolwiek z dłużników zwalnia pozostałych dłużników.
Przykład: A ma wierzytelność o zapłatę 1200 zł przeciwko trzem dłużnikom solidarnym:
B, C i D. W sytuacji takiej A może żądać np. 1200 zł od B, C i D łącznie albo tylko od B, tyl-
ko od C, tylko od D albo jedynie od dwóch z tych dłużników, albo też w dowolnej części od
każdego z nich, np. 600 zł od B i 600 zł od C, a nic od D, którego uważa za niewypłacalnego.
277 Jak z przedstawionego opisu wynika, solidarność bierna wzmacnia pozycję

wierzyciela, ponieważ ułatwia mu realizację jego wierzytelności i stwarza silne
zabezpieczenie w postaci odpowiedzialności majątkowej ponoszonej przez kil-
ku dłużników. Natomiast jest to postać zobowiązania niebezpieczna dla dłuż-
ników solidarnych, ponieważ każdy z nich ponosi ryzyko wykonania całego
świadczenia na rzecz wierzyciela.
2. Źródła
278 Ze wspomnianych względów solidarność bierna powstaje tylko wtedy,
gdy wynika to ze szczególnej podstawy prawnej. Stanowią ją:
279 1) odpowiednie postanowienia czynności prawnej – z reguły zawarte w umo-
wie stron (art. 369 KC); nie ma przy tym jakiejś ogólnej normy interpreta-
cyjnej, która kazałaby przyjmować, że strony umówiły się co do solidarno-
ści (solidarności nie domniemywa się);
Nb. 276–279
66524117380436
66
§ 8. Zobowiązania solidarne 113
2) wiele przepisów prawnych łączy powstanie odpowiedzialności solidar- 280

nej z określonymi umowami; największą doniosłość w tym względzie ma
względnie wiążąca norma art. 370 KC, według której solidarność bierna po-
wstaje, gdy kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego
mienia;
Przykład: Współwłaściciele domu zawarli z rzemieślnikiem umowę o remont domu, nie
zastrzegając w niej, że wyłączają swoją odpowiedzialność solidarną.
3) poza tym znaczna liczba przepisów przewiduje powstanie solidarności bier- 281
nej w razie ziszczenia się zdarzeń prawnych innych niż umowy. Przypad-
ki te określa się zbiorczym mianem zobowiązań solidarnych powstających
z ustawy (ex lege; art. 369 KC).
Por. w KC przepisy: art. 40 § 2, art. 554, 289 § 2, art. 370, 380 § 2, art. 417 § 2, art. 441
§ 1, art. 4495 § 3, art. 4496, art. 614, 6881 § 1, art. 717, 738 § 2, art. 745, 789 § 2, art. 823 § 2,
art. 840 § 2, art. 843, 864, 910 § 2, art. 1034 § 1, art. 10341 § 1, art. 1055 § 1.
Są to normy bezwzględnie wiążące.

Spośród tych przepisów największe znaczenie ma art. 441 § 1 KC, który
łączy powstanie solidarności biernej z faktem, że kilka osób ponosi odpowie-
dzialność za szkodę spowodowaną czynem niedozwolonym.
3. Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela

Pozycję prawną dłużników solidarnych charakteryzuje wiele elementów 282
wskazujących na istnienie wspólnej więzi między nimi w odniesieniu do wie-
rzyciela. Przede wszystkim znajduje to wyraz we wspomnianej zasadzie, że
zaspokojenie w jakikolwiek sposób wierzyciela przez któregokolwiek z dłużni-
ków solidarnych zwalnia z zobowiązania pozostałych.
Między współdłużnikami obowiązuje również zasada reprezentacji na ich 283
korzyść wobec wierzyciela. Dlatego odnowienie dokonane między wierzycie-
lem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych dłużników solidar-
nych, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa
(art. 374 § 1 KC)1. Również zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużni-
ków solidarnych ma skutek względem współdłużników (art. 374 § 2 KC).
Jednakże zasada reprezentacji nie obejmuje przypadków zwolnienia z długu 284
lub zrzeczenia się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużni-
ków solidarnych. Czynności te nie odnoszą się bowiem do pozostałych dłużni-
ków solidarnych (art. 373 KC).
1
Por. wyr. SN z 11.6.2003 r. (V CKN 271/01, Pr. Bank. 2004, Nr 1, s. 28).
Nb. 280–284
66524117380436
66
285 Ponadto obowiązuje zasada, że działania i zaniechania jednego z dłuż-

ników solidarnych nie mogą szkodzić pozostałym (art. 371 KC). Tak więc
przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia (art. 372 KC), zwłoka dłużni-
ka, uznanie długu, zrzeczenie się zarzutu przedawnienia itp. zachowania pogar-
szające pozycję jednego z dłużników nie wpływają na sytuację pozostałych
dłużników solidarnych.
286 Nie znaczy to jednak, że pozycja prawna każdego z dłużników solidarnych
musi być identyczna względem wierzyciela. Przede wszystkim art. 368 KC
zwraca uwagę na to, że już od samego początku istnienia zobowiązania soli-
darnego mogą występować różnice w treści obowiązków poszczególnych dłuż-
ników solidarnych. Zgodnie bowiem z tym przepisem stosunek solidarności
może powstać także wtedy, gdy każdy z dłużników zobowiązany jest w spo-
sób odmienny. Przy tożsamości świadczeń wysokość ich może być więc róż-
na. W takim przypadku solidarnością objęte są tylko świadczenia do najniższej
wysokości. Poza tym zróżnicowanie treści poszczególnych obowiązków może
wyrażać się np. w odmienności czasu, miejsca i sposobu spełnienia świadcze-
nia, jak również w zastrzeżeniu terminu lub warunku. Ponadto indywidualiza-
cja położenia prawnego każdego z dłużników solidarnych może być również
następstwem wielu zdarzeń powstałych w czasie trwania zobowiązania solidar-
nego.
Jednakże odmienność zobowiązań dłużników solidarnych nie może polegać
na różnym przedmiocie świadczenia, ponieważ wówczas chodziłoby o różne
świadczenia1.
Przykład: Dłużnik A zobowiązany jest do zapłaty określonej sumy pieniężnej wierzycie-
lowi, a dłużnik B do dostarczenia jednej tony zboża temu samemu wierzycielowi.
287 Ta częściowo jednolita, a częściowo zróżnicowana pozycja prawna dłużników solidar-
nych wpływa na to, że służą im w razie sporu dwojakiego typu zarzuty wobec wierzyciela
(art. 375 § 1 KC).
a) Pierwszy typ tych zarzutów to zarzuty osobiste, przysługujące wyłącz-

nie określonemu dłużnikowi wobec wierzyciela. Do tego typu zarzutów należą:
1) właściwości lub działania dłużnika wpływające na ważność zobowiązania
solidarnego;
Przykład: Brak zdolności do czynności prawnych, wady oświadczenia woli, brak pod-
pisu.
1
Por. jednak odmienny pogląd: A. Pyrzyńska, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 368;
M. Sychowicz, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 114.
Nb. 285–287
66524117380436
66
2) dokonane przez dłużnika z wierzycielem czynności prawne, które uwalnia-

ją go ze zobowiązania wobec wierzyciela lub korzystnie modyfikują jego
treść.
Przykład: Zwolnienie z długu, odnowienie, przejęcie długu, zrzeczenie się przez wierzy-
ciela solidarności, potrącenie własnej wierzytelności, przedawnienie, a także odroczenie ter-
minu świadczenia, rozłożenie go na raty.
b) Drugi typ zarzutów to te, które ze względu na sposób powstania lub

treść zobowiązania są wspólne wszystkim dłużnikom. Jeżeli zapadł wyrok
na korzyść tylko jednego z dłużników solidarnych uwzględniający wspomniane
zarzuty, zwalnia on także innych współdłużników (art. 375 § 2 KC).
Do zarzutów wspólnych ze względu na sposób powstania zobowiązania
należy w szczególności niezachowanie właściwej formy czynności prawnej lub
nieuzyskanie wymaganej decyzji władzy administracyjnej.
Z kolei zarzuty wspólne wynikające z treści zobowiązania opierają się
na zdarzeniu kreującym stosunek zobowiązaniowy, a w szczególności na tre-
ści umowy.
Przykład: Niezgodność umowy z normami bezwzględnie wiążącymi lub zasadami
współżycia społecznego (art. 58 KC), nienadejście terminu lub nieziszczenie się warunku,
bezzasadność roszczenia wierzyciela w świetle postanowień umowy.
4. Roszczenia regresowe
Zaspokojenie wierzyciela przez dłużnika lub dłużników solidarnych otwie- 288
ra problem wzajemnych rozliczeń między nimi z tego tytułu. Podstawę do tych
rozliczeń stanowi odrębny, wiążący ich stosunek wewnętrzny. Treść tego sto-
sunku może być określona w umowie lub wyznaczona przepisami prawnymi
(por. np. art. 207, 441 § 2 i 3, art. 1034 KC). Jeżeli więc jeden lub niektórzy
z dłużników solidarnych przyczynili się do zaspokojenia wierzyciela w czę-
ści większej, niż wskazywałby na to wiążący ich stosunek wewnętrzny, każdy
z nich może żądać zwrotu odpowiedniej części od tych dłużników solidarnych,
którzy nie świadczyli w ogóle albo zaspokoili wierzycieli w części mniejszej,
niż wynikałoby to ze wspomnianego klucza podziału (tzw. roszczenia regreso-
we lub zwrotne).
Przykład: Jeżeli współwłaściciele nieruchomości A, B i C zawarli umowę z X o napra-
wę dachu na sumę 1200 zł, którą to sumę zapłacił w całości A, to w myśl art. 207 KC o wiel-
kości roszczenia regresowego będzie decydował udział we współwłasności. Przyjmując, że
A jest współwłaścicielem w połowie, a B i C w 1/4, może on żądać zarówno od B, jak i od C
po 300 zł.
Nb. 288
66524117380436
66
289 Jednak istnienie więzi wewnętrznej między dłużnikami solidarnymi nie

należy do przesłanek powstania zobowiązania solidarnego. Stąd art. 376 § 1 KC
samodzielnie reguluje problem rozliczeń na wypadek, gdyby nie dało się go
rozstrzygnąć na podstawie wspomnianego kryterium. Zgodnie z tym przepisem
dłużnik, który spełnił świadczenie, może żądać od pozostałych dłużników soli-
darnych zwrotu w częściach równych.
W razie niewypłacalności jednego z dłużników solidarnych przypadającą
na niego część rozkłada się na wszystkich pozostałych (art. 376 § 2 KC) i to
w takim stosunku, w jakim mają się między sobą rozliczać.
Przykład: W opisanym wyżej przypadku w razie niewypłacalności C, A ma do B rosz-
czenie regresowe o zapłatę dodatkowo 100 zł.
II. Solidarność wierzycieli (czynna)

290 Drugą postacią solidarności jest solidarność wierzycieli, zwana także soli-
darnością czynną. Charakteryzuje się ona tym, że po stronie wierzytelności
występuje kilka podmiotów. Jednakże dłużnik zobowiązany jest tylko do
jednego świadczenia, które może spełnić do rąk któregokolwiek z wierzycie-
li solidarnych. Dopiero kiedy jeden z wierzycieli wystąpi przeciwko dłużni-
kowi z powództwem, dłużnik zobowiązany jest spełnić świadczenie do jego
rąk. Zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli solidarnych umarza dług także
wobec pozostałych wierzycieli (art. 367 KC).
291 W literaturze podkreśla się, że solidarność czynna umacnia, podobnie jak
solidarność bierna (chociaż w mniejszym stopniu), pozycję wierzyciela. Jednak
pogląd ten budzi wątpliwości, ponieważ w razie niewypłacalności tego wierzy-
ciela, który otrzymał świadczenie, pozostali wierzyciele narażeni są na straty.
Z równym powodzeniem można twierdzić, że solidarność czynna jest korzyst-
na właśnie dla dłużnika, ponieważ pozwala mu – do czasu wytoczenia powódz-
twa – wybrać wierzyciela, do rąk którego ma świadczyć.
292 Te niezbyt jasno zarysowane funkcje solidarności czynnej wpływają na jej
znikome zastosowanie praktyczne – w przeciwieństwie do solidarności biernej.
2. Reżim prawny
293 Solidarność czynna może powstać wyłącznie z mocy czynności prawnej,
a nie ex lege, ponieważ nie ma przepisów szczególnych kreujących ten rodzaj
zobowiązania (por. art. 369 KC).
Nb. 289–293
66524117380436
66
Podobnie jak przy solidarności biernej, także i przy solidarności czynnej 294
dopuszczalne jest, aby wspólny dłużnik zobowiązany był w sposób odmienny
względem każdego z wierzycieli (art. 368 KC).
Między współwierzycielami obowiązuje zasada wzajemnej reprezentacji 295
na ich korzyść wobec dłużnika. Dlatego zwłoka dłużnika, jak również prze-
rwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli
solidarnych odnosi skutek wobec pozostałych (art. 377 KC). Natomiast zdarze-
nia pogarszające położenie jednego z wierzycieli solidarnych (np. korzystna dla
dłużnika ugoda zawarta z jednym z wierzycieli) nie wpływają na położenie
prawne pozostałych wierzycieli.
Roszczenia regresowe między wierzycielami solidarnymi regulują podob- 296
ne normy, jakie obowiązują w stosunkach między dłużnikami solidarnymi
(por. art. 378 KC).
Między tymi samymi wierzycielami i dłużnikami może równocześnie ist- 297
nieć zarówno solidarność bierna, jak i czynna.
III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych

Pomimo różnic występujących między solidarnością czynną a bierną poja- 298
wia się tu wspólne pytanie o strukturę prawną tych stosunków zobowiązanio-
wych.
Klasyczna doktryna polska przychyla się ku koncepcji wielości więzów 299
obligacyjnych w zobowiązaniach solidarnych, eksponując dopuszczalność zaj-
mowania niejednolitej pozycji prawnej przez poszczególnych dłużników lub
wierzycieli solidarnych. W tym ujęciu zobowiązania solidarne są w zasadzie
niezależne, a wiąże je tylko wspólny cel, którym jest zabezpieczenie i ułatwie-
nie realizacji praw wierzyciela.
Jednak w nowszej literaturze zaczyna dominować trafniejszy – jak się zda- 300
je – pogląd, który traktuje te zobowiązania jako jeden stosunek prawny, acz-
kolwiek o zróżnicowanej wewnętrznie strukturze przez to, że dla realizacji
tego samego świadczenia przysługuje różnym podmiotom lub przeciwko róż-
nym podmiotom wiele roszczeń. Podstawowym argumentem przemawiającym
na rzecz koncepcji ujmującej zobowiązanie solidarne w ramy jednego stosun-
ku zobowiązaniowego jest to, że zawsze przedmiotem tego stosunku pozosta-
je jedno świadczenie, które – jeżeli zostanie spełnione – sprawia, że stosunek
zobowiązaniowy gaśnie ze skutkiem dla wszystkich podmiotów1.
1
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s. 84; A. Klein, Istota, s. 212–213; E. Łę-
towska, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 32.
Nb. 294–300
66524117380436
66
IV. Solidarność niewłaściwa

301 Instytucja ta jest tworem nauki i judykatury. Z tego powodu występuje ona
pod różnymi nazwami (także jako solidarność przypadkowa, pozorna, niepra-
widłowa, niezupełna, zobowiązanie in solidum), które w znacznej mierze wyra-
żają ogromną rozbieżność ocen prawnych, jakie są w tym względzie reprezen-
towane w literaturze, a także i w judykaturze1.
302 W każdym razie chodzi tu o analizę sytuacji polegającej na tym, że dłużnicy
z różnych tytułów prawnych zobowiązani są spełnić na rzecz tego samego wie-
rzyciela identyczne świadczenie – z tym skutkiem, że spełnienie go przez jed-
nego z dłużników zwalnia pozostałych. Równocześnie nie ma ani umowy, ani
przepisu prawnego, uzasadniającego powstanie zobowiązania solidarnego. Pomi-
mo to każdy z dłużników odpowiada wobec wierzyciela za całość świadczenia.
Przykład: X ma roszczenie przeciwko swojemu pracownikowi na podstawie umowy
o pracę z tego powodu, że nie dopełnił on obowiązku pieczy nad mieniem przedsiębiorstwa,
a ponadto ma drugie roszczenie przeciwko złodziejowi rzeczy należącej do mienia przedsię-
biorstwa.
W literaturze bronione są trzy poglądy objaśniające te zjawiska. Pierwsza

koncepcja ujmuje je jako instytucję zupełnie odrębną od solidarności (zobowią-
zanie in solidum) o swoistych cechach. Druga – traktuje je jako przypadkowy
zupełnie zbieg niezależnych od siebie roszczeń, co także nie uzasadnia żadnych
powiązań z konstrukcją prawną solidarności. Wreszcie według trzeciego poglą-
du uzasadnione jest tworzenie osobnej kategorii solidarności niewłaściwej (nie-
prawidłowej). Ta ostatnia koncepcja wydaje się najodpowiedniejsza. W kon-
sekwencjach praktycznych otwiera ona możliwość analogicznego stosowania
niektórych przepisów o solidarności do analizowanego tu zjawiska. Dotyczy to
na pewno art. 371–373 KC; z kolei z całą pewnością do analogicznego stoso-
wania nie nadają się przepisy regulujące roszczenia regresowe (art. 376 KC),
jak również art. 374 i 375 § 2 KC2.
W uchw. z 17.7.2007 r. (III CZP 66/07, Biul. SN 2007, Nr 7, s. 8) SN stwierdził, że sto-
sowanie dotyczącego roszczeń regresowych art. 376 KC „przez analogię jest włączone, gdy
jeden ze współdłużników in solidum odpowiada z tytułu niewykonania lub nienależytego wy-
konania zobowiązania, a drugi – z tytułu czynu niedozwolonego”.
Roszczenia regresowe dłużnika, który zaspokoił wierzyciela, względem

innych podmiotów zobowiązanych powinny opierać się na ogólnych zasadach
prawa cywilnego, a zwłaszcza na analogicznym stosowaniu art. 441 § 3 KC.
1
Por. bliżej D. Zawistowski, Powstanie i cechy zobowiązań in solidum, s. 427 i n.
2
Por. bliżej K. Zawada, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 369 pkt II.
Nb. 301–302
66524117380436
66
§ 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne 119
W myśl tego przepisu, ten kto naprawił szkodę, za którą jest odpowiedzialny
mimo braku winy, ma zwrotne roszczenie do sprawcy, jeżeli szkoda powsta-
ła z winy sprawcy (por. zwłaszcza uchw. SN(7) z 21.10.1997 r., III CZP 34/97,
OSN 1998, Nr 2, poz. 19).
Przykład: Jeżeli w przedstawionej wyżej sytuacji pracownik zapłaci odszkodowanie
osobie zatrudniającej go, to będzie miał regres do złodzieja.
§ 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne

Literatura: M. Berek, Solidarność bierna w stosunkach dłużników z wierzycielem, War-
szawa 2016; W. Czachórski, Zobowiązania, § 11 i 19; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Mach-
nikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 379–383 KC; T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 13; E. Łętowska, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 23, 24, 26; A. Pyrzyńska,
[w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 379–383; A. Pyrzyńska, Zobowiązanie ciągłe jako kon-
strukcja prawna, Poznań 2017; A. Raczyński, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red.
M. Gutowskiego, uw. do art. 379–383; M. Sychowicz, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I,
art. 379–383 KC; K. Zawada, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 379–383.
I. Zobowiązania niepodzielne
1. Pojęcie
Jak wspomniano już o tym poprzednio (por. Nb. 135–134), wyróżnia się 303
świadczenia podzielne i niepodzielne (art. 379 § 2 KC).
Gdy przy świadczeniu niepodzielnym po stronie długu lub wierzytelno-
ści występuje kilka podmiotów, ich sytuacja prawna kształtuje się według
modelu zobowiązań solidarnych. Można więc na tej podstawie stwierdzić, że
utrzymuje się wówczas jeden stosunek zobowiązaniowy, aczkolwiek o złożo-
nej strukturze wewnętrznej. Należy jednak podkreślić, że układ ten związany
jest wyłącznie z niepodzielnością świadczenia. Ustaje więc, gdy miejsce świad-
czenia niepodzielnego zajmie świadczenie podzielne.
Przykład: Małżonkowie A i B zawarli umowę o budowę domu z przedsiębiorcami X i Y,
która nie została wykonana z winy tych przedsiębiorców. Świadczenie niepodzielne wyko-
nawców robót budowlanych zastąpi podzielne odszkodowanie pieniężne, którego domagają
się małżonkowie.
2. Wielość dłużników
Do wielości dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego 304
stosuje się bez zmian reżim prawny solidarności biernej oraz zasady roszczeń
regresowych (art. 380 § 1 i 3 KC).
Nb. 303–304
66524117380436
66
Poza tym na mocy art. 380 § 2 KC dłużnicy traktowani są jako dłużnicy

solidarni nawet wtedy, gdy świadczenie, jakie mają spełnić, jest wprawdzie
podzielne, ale niepodzielny charakter ma świadczenie wzajemne.
Przykład: A, B i C kupują mieszkanie za określoną cenę. Ich dług jest podzielny, lecz
świadczenie wzajemne ze względu na jego przedmiot (mieszkanie) jest niepodzielne. Dlatego
i oni w odniesieniu do świadczenia ceny kupna odpowiadają solidarnie.
Strony mogą jednak kwestię tę uregulować odmiennie.
3. Wielość wierzycieli
305 Natomiast pewne różnice pojawiają się między sytuacją prawną wierzy-
cieli solidarnych a sytuacją wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepo-
dzielnego. Wprawdzie i w ostatnim przypadku dłużnik zobowiązany jest do
spełnienia tylko jednego świadczenia, lecz nie przysługuje mu prawo wybo-
ru wierzyciela, któremu chciałby świadczyć. Obowiązany jest bowiem świad-
czyć na rzecz wierzyciela, który tego zażąda – z tym ważnym ograniczeniem,
że w razie sprzeciwu innego wierzyciela dłużnik może świadczyć tylko
wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depo-
zytu sądowego (art. 381 KC). Analizowany obecnie stosunek zobowiązaniowy
powstaje w następstwie okoliczności przypadkowej, jaką jest niepodzielność
świadczenia, a nie na mocy świadomej decyzji stron wyrażonej w umowie,
która kreuje stosunek solidarności czynnej. Wobec tego nie można założyć, że
wierzyciele w zobowiązaniu niepodzielnym darzą się wzajemnym zaufaniem.
Z tego właśnie względu ustawa umacnia ochronę ich interesów, pozwalając im
sprzeciwić się temu, by dłużnik świadczył do rąk tylko jednego z nich.
306 Poza tym jednak sytuacja prawna wierzycieli uprawnionych do świadcze-
nia niepodzielnego nie odbiega od pozycji prawnej wierzycieli solidarnych.
W szczególności te same reguły odnoszą się do reprezentacji ich interesów
względem dłużnika (por. art. 382, 373, 377 KC), jak i do roszczeń regresowych
między samymi wierzycielami (art. 383 KC).
II. Zobowiązania podzielne

307 We wszystkich przypadkach, gdy świadczenie jest podzielne i występuje
więcej niż jeden wierzyciel lub dłużnik, ale równocześnie brak jest szczególne-
go tytułu, na mocy którego zobowiązanie przyjmowałoby postać zobowiązania
solidarnego, wówczas zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle
niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników lub wierzycieli (art. 379
§ 1 KC).
Nb. 305–307
66524117380436
66
§ 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne 121
W sytuacjach takich pojawiają się więc odrębne stosunki zobowiązanio- 308

we o strukturze jednopodmiotowej. Jeżeli z okoliczności, tzn. z treści umowy
lub z innych zdarzeń regulujących stosunki między wierzycielami lub dłużnika-
mi (np. z udziału w spadku), nie wynika nic innego, to każdy z odrębnych sto-
sunków zobowiązaniowych ma za przedmiot świadczenie tej samej wielkości
(art. 379 § 1 KC).
Zgodnie z sugestią wynikającą ze stylizacji wspomnianego przepisu, w lite- 309
raturze prawniczej mówi się o podziale zobowiązań na części, jeżeli zajdą oko-
liczności powyżej wskazane. Stwierdzenie takie mogłoby sugerować, że ową
wielość stosunków zobowiązaniowych, o których stanowi art. 379 § 1 KC,
zawsze poprzedzać musi istnienie jakiegoś jednolitego zobowiązania. W istocie
często tak się właśnie dzieje. W szczególności początkowo jednolity stosunek
zobowiązaniowy ulega podziałowi dlatego, że:
1) przy świadczeniu podzielnym na miejsce jednego podmiotu wstępuje wię-
cej podmiotów (np. dziedziczenie) albo
2) przy wielości podmiotów zobowiązanych lub uprawnionych do świadcze-
nia niepodzielnego zostaje ono następnie zastąpione przez świadczenie po-
dzielne (np. odszkodowawcze).
Jednak poza takimi przypadkami dopuszczalne są również sytuacje, w któ-
rych wielość stosunków zobowiązaniowych kształtuje się już w chwili powsta-
nia tych zobowiązań, a więc gdy nigdy nie było jednego zobowiązania, które
następnie uległoby podziałowi.
Przykład: Trzech sąsiadów kupuje 1,5 m3 drewna kominkowego. Przy braku szczegól-
nych okoliczności uznać należy, że powstały trzy odrębne stosunki zobowiązaniowe, w któ-
rych każdy z sąsiadów ma wierzytelność do 0,5 m3 drewna i zobowiązany jest do zapła-
ty przypadającej za tę ilość ceny kupna. Co do zdarzeń pozaumownych por. uchw. SN
z 4.6.1973 r. (III CZP 24/73, OSN 1974, Nr 1, poz. 4).
Należy zatem dojść do wniosku, że zobowiązania podzielne (art. 379 310

§ 1 KC) wyróżnia od innych zobowiązań jednopodmiotowych nie fakt podziału
pierwotnie jednolitego zobowiązania, lecz wspólne zdarzenie prawne, kreują-
ce zobowiązania podzielne. To wspólne źródło zobowiązań podzielnych okre-
śla wprawdzie sytuację prawną stron w odrębnych zobowiązaniach podzielnych
w sposób podobny, jednakże późniejsze zdarzenia prawne dotyczące jednego
z tych stosunków nie mają już żadnego wpływu na treść i istnienie pozostałych.
Przykład: Spełnienie, potrącenie i zwolnienie z długu, przedawnienie w zakresie jedne-
go stosunku zobowiązaniowego nie wpływa na pozostałe.
Nb. 308–310
66524117380436
66
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
§ 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych

Literatura: A. Brzozowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 22–25; W. Czachórski, Zobo-
wiązania, § 23; W. Dajczak, The Nature of the Contract, Warszawa 2012; S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. I, 1985, § 56; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II,
pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 487; A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli
w prawie cywilnym, Warszawa 1992; W.J. Katner, Pojęcie umowy nienazwanej, [w:] Sys-
tem Pr. Pryw., t. 9, § 1–4; A. Klein, Pojęcie umowy i stosunku zobowiązaniowego kontrak-
tacji według Kodeksu cywilnego, SC 1972, t. XIX; K. Kowacz, K. Wielgus, Smart kontrakty
w prawie umów, Kraków 2021; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002;
A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, rozdz. VI; A. Olejni-
czak, [w:] Kidyba, KC, Komentarz, art. 487; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; ten-
że, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 29, III; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 2, rozdz. I–IX;
J. Rajski, Prawo, rozdz. II; M. Sośniak, Rozwój historyczny konstrukcji umowy obligacyj-
nej, Katowice 1986; A. Stelmachowski, Zarys teorii, rozdz. 6, 13; Ł. Węgrzynowski, Ekwiwa-
lentność świadczeń w umowie wzajemnej, Warszawa 2011; A. Wiśniewski, Umowy losowe
w prawie polskim, Warszawa 2009.
I. Uwagi wstępne
1. Pojęcie
311 Wśród czynności prawnych największą doniosłość społeczną mają umowy
zobowiązaniowe (obligacyjne), stanowiące główny instrument prawny organi-
zujący obrót pieniędzy, dóbr i usług w gospodarce rynkowej. Treścią ich jest
zobowiązanie się jednej lub więcej stron do świadczenia (art. 353 KC).
312 Jeżeli świadczenie to polega na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu
albo zniesieniu prawa podmiotowego, to z reguły umowa zobowiązaniowa
zarazem wywołuje te właśnie następstwa prawne, stając się czynnością praw-
ną o podwójnym, to znaczy zobowiązująco-rozporządzającym skutku, chyba że
przepis szczególny lub umowa stron stanowi inaczej.
Por. np. art. 155, 510 i 1052 KC regulujące przeniesienie własności, przelew wierzytelno-
ści i zbycie spadku umową o podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym.
Nb. 311–312
66524117380436
66
§ 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych 123
Od umów zobowiązaniowych (w. tym także zobowiązująco-rozporządzają- 313

cych) należy odróżnić umowy rozporządzające, które nie zobowiązują stron
lub strony do jakichś świadczeń (to znaczy do działania), lecz bezpośrednio
wywołują skutki prawne w postaci przeniesienia, przekształcenia, obciążenia
lub zniesienia prawa podmiotowego. W Księdze III KC poświęconej prawu
zobowiązań wyjątkowo uregulowane są i tego rodzaju czynności prawne.
Przykład: Zwolnienie z długu (art. 508 KC) i przelew wierzytelności (art. 509 KC).
2. Regulacja prawna
Umowy zobowiązaniowe obejmują najbogatszą problematykę teoretyczną, 314
będąc prototypem dla ogólniejszych pojęć prawnych, takich jak czynności prawne.
Ustawodawca polski, decydując się na utrzymanie ogólnego pojęcia czyn-
ności prawnej, a w jej ramach na konstruowanie ogólnego pojęcia umowy,
mógł to osiągnąć tylko drogą zubożenia treści normatywnej tej instytucji.
Z tego względu problematyka umów zobowiązaniowych wymaga jej wzbo-
gacenia przepisami prawnymi umieszczonymi w Księdze III KC (por. zwłasz-
cza art. 384–396 KC). Normy wyznaczone tymi przepisami stanowią główny
przedmiot niniejszego wykładu. Ich sens jest jednak zrozumiały dopiero na tle
całości przepisów regulujących problematykę czynności prawnych oraz umów.
Konieczność takiego nieustannego kojarzenia przepisów Ksiąg I i III KC, doty-
czących jednej instytucji prawnej, stanowi niewątpliwie znaczną niedogodność
praktyczną złożoną w „ofierze” czystości naukowych konstrukcji prawnych.
3. Transformacja koncepcji umowy

Klasyczna teoria umów ukształtowała się pod wpływem liberalnego nurtu 315
prawa natury w XVIII i XIX w., znajdując wyraz w ówczesnych wielkich kody-
fikacjach. Opierała się ona na założeniu, że nie tylko koniecznym, ale i wystar-
czającym elementem każdej umowy są akty woli jej uczestników.
Dzisiaj zwraca się uwagę na to, że umowa jest instytucją przeznaczoną 316
do tego, aby podmioty (osoby fizyczne i prawne) mogły mocą swoich decyzji
regulować stosunki prawne, jednakże z upoważnienia i pod kontrolą prawa. Nie
można już podtrzymywać twierdzenia, jakoby umowa była tylko aktem prze-
żyć (psychicznym) podmiotów ją zawierających; zarazem, a raczej w głów-
nej mierze stanowi ona czynność o doniosłości społecznej. W tych granicach
i z tymi zastrzeżeniami użyteczne pozostają tradycyjne koncepcje upatrujące
istotny element umowy w konsensie stron. Jednakże należy go rozpatrywać –
a w konsekwencji i samą umowę – w podwójnej funkcji:
1) kreującej stosunek zobowiązaniowy,
2) współkształtującej jego treść.
Nb. 313–316
66524117380436
66
124 Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
Nie są to funkcje identyczne. O treści stosunku umownego, a więc takiego,

który powstał na podstawie umowy, nie decyduje już wyłącznie konsens, lecz
i normy prawne (także względnie wiążące) oraz określone przez nie wskaźni-
ki (art. 56 KC). Nie da się ich zredukować drogą fikcji prawnych do decyzji
samych tylko stron.
4. Umowy adhezyjne
317 W związku z pojawieniem się masowej produkcji i wymiany towarów oraz
usług panujący w XIX w. model umowy indywidualnej przestał odpowiadać już
potrzebom tego obrotu. Jego sprawny przebieg wymaga zastosowania prostych,
stypizowanych, a ponadto szybkich w funkcjonowaniu instrumentów organiza-
cyjnych, zapewniających odpowiedni zestrój działań podmiotów uczestniczą-
cych w tym obrocie. Miejsce rokowań zmierzających do stopniowego ucierania
przeciwstawnych interesów i ustalania tą drogą treści umowy zaczęła zajmo-
wać jednostronnie w praktyce formułowana propozycja umowy, na którą dru-
ga strona – zwykle słabsza – mogła jedynie wyrazić swój globalny akces albo
go odmówić, nie mając w praktyce żadnego wpływu na treść umowy. Zresztą
i sama ta decyzja akceptująca zaproponowaną treść umowy często stawała się
iluzoryczna wobec monopolistycznej pozycji, jaką na rynku zajmował przed-
siębiorca oferujący określone usługi lub towary.
318 Na zjawiska te już na przełomie XIX–XX w. zwrócił uwagę francuski praw-
nik R. Saleilles, formułując koncepcję kontraktu adhezyjnego (contrat d’adhe-
sion). W ujęciu tym kontrakt adhezyjny właściwie nie był umową, lecz jedno-
stronnym aktem przystąpienia lub poddania się przez stronę słabszą wzorcowi
umowy ustalonemu w całości przez stronę silniejszą. Koncepcja ta jest nadal
żywa w teorii prawa cywilnego, aczkolwiek pojawia się współcześnie w róż-
nych zmodyfikowanych wersjach.
319 W związku z tym wyłania się pytanie: czy dla owych aktów należy konstru-
ować nowe instytucje prawne, czy też można nadal posługiwać się koncepcją
umowy. Na tle polskiego systemu prawnego nie powinno ulegać wątpliwości,
że właściwe jest ostatnie ze wspomnianych rozwiązań. Jednakże rozstrzy-
gnięcie takie stało się możliwe tylko dlatego, że zrekonstruowana na podsta-
wie obowiązujących przepisów prawnych koncepcja umowy daleko odbiega od
wzoru ukształtowanego w wiekach ubiegłych. W szczególności miejsce zgod-
nych aktów woli, rozumianych jako przeżycia psychiczne określonej treści, zaj-
mują – w myśl postulatów teorii oświadczenia – uzewnętrznione zachowania
ludzkie, których sens ustala się według obiektywnych reguł znaczeniowych,
niekoniecznie odpowiadających woli rzeczywistej stron. Zarazem tę samą ran-
gę co rokowania uzyskało przyjęcie oferty w procedurze zawierania umów.
Nb. 317–319
66524117380436
66
Ponadto dostosowana do tego konstrukcja wad oświadczeń woli nie eliminuje

z pola ważnych czynności prawnych umowy zawieranej pod wpływem okreś-
lonych nacisków ekonomicznych, jeżeli nie przyjmują one jakiejś kwalifikowa-
nej postaci (wyzysku).
Natomiast stwierdzenie to nie powinno przesłaniać faktu, że istnieją umo-
wy zawierane w sposób i w warunkach społecznych trafnie opisanych przez
twórców koncepcji umów adhezyjnych. Można więc terminem tym posługiwać
się dla oznaczenia określonych kategorii umów. Wyróżnienie ich jest bowiem
ze względów nie tylko społecznych, ale i prawnych wskazane. W ich orbicie
ze szczególną ostrością pojawia się problem należytej ochrony interesów part-
nera słabszego, jakim zwłaszcza jest indywidualny odbiorca świadczeń, i to
ochrony realizowanej w taki sposób, aby zarazem nie ucierpiała na tym spraw-
ność masowego obrotu towarami i usługami. W sytuacji, w jakiej funkcjonu-
ją umowy adhezyjne, nie można polegać na tym, że konsens jest instrumentem
w dostatecznej mierze chroniącym interesy strony słabszej (por. Nb. 403–426).
II. Umowy wzajemne

1. Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące
Umowa zobowiązaniowa – jak każda umowa – jest zawsze zgodnym 320
oświadczeniem woli co najmniej dwóch stron. W związku z tym z mocy samej
już definicji należy ona do klasy czynności prawnych dwu- albo wielostron-
nych. Nie do pomyślenia jest więc postać „jednostronnej” umowy zobowiąza-
niowej, a w konsekwencji nie należy określenia takiego – jako mylącego – uży-
wać.
Natomiast z umowy zobowiązaniowej może wynikać obowiązek świadcze-
nia ciążący na jednej albo na obu (lub więcej) stronach. Na tej podstawie dzieli
się klasę umów zobowiązaniowych na jednostronnie i dwustronnie (wielostron-
nie) zobowiązujące.
Jednostronnie zobowiązujące to np. darowizna, dwustronnie zobowiązujące to np. sprze-
daż, najem, umowa o dzieło, pożyczka. Umowa przedwstępna może być umową jednostron-
nie albo dwustronnie zobowiązującą.
2. Pojęcie umowy wzajemnej

Szczególnym rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy 321
wzajemne. Ich wyróżnienie ma fundamentalne znaczenie dla określenia treści
praw i obowiązków podmiotów prawa cywilnego, gdyż pełnią one podstawo-
wą rolę w obrocie gospodarczym i poza nim. Transfer dóbr i usług dokonywany
Nb. 320–321
66524117380436
66
jest najczęściej drogą takich umów, jak: sprzedaży, zamiany, najmu, dzierżawy,
leasingu, o dzieło, o roboty budowlane, przewozu, spedycji, składu czy agencji.
Wszystkie one zostały ukształtowane jako kontrakty wzajemne. Jednocześnie
system prawny przewiduje dla umów wzajemnych wiele szczególnych uregu-
lowań, w sposób istotny odbiegających od rozwiązań prawnych przyjętych dla
pozostałych zobowiązań umownych (por. Nb. 331–332, 773–778, 814, 835–841).
W konsekwencji trudno przecenić znaczenie uznania określonej umowy za kon-
trakt wzajemny bądź odrzucenia takiej kwalifikacji.
322 W myśl art. 487 § 2 KC swoista cecha umów wzajemnych polega na tym,
że: „obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich
ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej”.
Panujący w literaturze i w orzecznictwie polskim pogląd objaśnia ten zwrot,
a w konsekwencji i pojęcie umów wzajemnych, przez odwołanie się do cechy
ekwiwalentności świadczeń, i to rozumianej w sensie subiektywnym. Przyjmu-
je się więc, że umowa wtedy jest wzajemna, gdy według oceny stron świadczenia
ich są względem siebie równowartościowe. Natomiast nie wymaga się tzw. ekwi-
walentności obiektywnej, to znaczy, że świadczenia niekoniecznie muszą mieć
ten sam walor ekonomiczny ustalany według kryteriów obiektywnych.
Wydaje się jednak, że element ekwiwalentności – pojętej obiektywnie albo
subiektywnie – nie stanowi konstytutywnej cechy umowy wzajemnej. Do
wymiany świadczeń dochodzi przecież dlatego, że każda ze stron wyżej od
swojego ocenia użyteczność świadczenia, które ma uzyskać w zamian1. Raczej
należy przyjąć, że umowy te charakteryzuje więź polegająca na zależności
świadczenia jednej strony od świadczenia drugiej strony. Więź tę ustanawia-
ją same strony w umowie wzajemnej – każda zobowiązuje się dlatego i z tym
zastrzeżeniem, że otrzyma świadczenie drugiej strony (dobrze wyraża tę cechę
paremia łacińska do ut des – daję, abyś dał).
323 Dla pojęcia umowy wzajemnej nie jest więc konieczne nie tylko, aby świad-
czenia obu stron miały taki sam walor ekonomiczny, lecz także aby strony
tak właśnie oceniały relacje między swoimi świadczeniami. W konsekwencji
za umowę wzajemną należy także uznać np. umowę sprzedaży, w której cena
nie tylko nie odpowiada obiektywnej wartości rzeczy sprzedanej, ale gdy z tej
nieekwiwalentności jedna lub obie strony w pełni zdają sobie sprawę.
324 W istocie strony mogą na podstawie zasady swobody umów ustanowić jako
wzajemne dowolne świadczenia, byleby umowa mieściła się jeszcze w ramach
odpłatnych czynności prawnych, do których zawsze należą umowy wzajem-
ne. Odpłatne czynności prawne charakteryzują się tym, że każda ze stron uzy-
1
Por. Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 371.
Nb. 322–324
66524117380436
66
skuje jakąś korzyść majątkową – niekoniecznie w postaci pieniężnej; mogą to

być także świadczenia innego rodzaju (usługi, rzeczy, wierzytelności, inne pra-
wa), byleby podlegały ocenie pieniężnej. Natomiast za nieodpłatne, a w konse-
kwencji i niewzajemne należy uznać nie tylko umowy, w których nie zastrze-
żono korzyści majątkowej (np. darowizna, użyczenie rzeczy), lecz także takie,
gdzie korzyść majątkowa ma charakter tylko symboliczny (np. sprzedaż samo-
chodu za 1 zł).
Przykład: Odpłatność nie należy do koniecznych elementów umowy przechowania
(art. 835–836 KC). Jeżeli jednak z umowy lub okoliczności wynika, że ekwiwalentem świad-
czenia przechowawcy jest świadczenie składającego w postaci wynagrodzenia, umowa prze-
chowania będzie umową wzajemną i przy określaniu treści stosunku i zasad odpowiedzialno-
ści znajdą zastosowanie przepisy o wykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań z umów
wzajemnych (por. wyr. SN z 12.2.2014 r., IV CSK 349/13, Legalis).
Mimo że element obiektywnej ekwiwalentności nie stanowi koniecznej 325

cechy umowy wzajemnej, to znamionuje je w typowych przypadkach, ponieważ
z reguły strony, racjonalnie działając, kierują się prawami rynku. System prawny
bierze tę okoliczność pod uwagę, dopuszczając na tej między innymi podstawie
kontrolę umów wzajemnych. Służy temu zarówno instytucja wyzysku (art. 388
KC), jak i konstrukcja „słuszności kontraktowej” oparta na zasadach współży-
cia społecznego (art. 58 § 2 i art. 3531 KC) i dobrych obyczajach (art. 3851 KC).
Umowami wzajemnymi mogą być zarówno umowy nazwane (typowe), jak 326
i nienazwane (nietypowe).
Przykład: SN w uchw. z 22.10.1987 r. (III CZP 55/87, OSN 1989, Nr 6, poz. 90) uznał
za wzajemną umowę nienazwaną, w której przedsiębiorstwo zapewniło swojemu pracowni-
kowi przydział mieszkania, za co pracownik zobowiązał się pracować w przedsiębiorstwie
przez oznaczony okres. Sąd zwrócił przy tym uwagę, że faktyczna wartość ekonomiczna tych
świadczeń nie ma doniosłości – wystarczy, że w ocenie stron były one ekwiwalentne.
Wśród umów nazwanych można wyróżnić z rozpatrywanego tu punktu

widzenia następujące ich rodzaje:
1) umowy, których essentialia negotii (elementy przedmiotowo istotne) obej- 327
mują wzajemne sprzężenie świadczeń; w tych przypadkach określony typ
umowy z mocy samej definicji należy do klasy umów wzajemnych;
Przykład: W myśl art. 535 KC umowa sprzedaży jest zawsze umową wzajemną, ponie-
waż świadczenie jednej strony (sprzedawcy) polegające na obowiązku przeniesienia własno-
ści rzeczy dokonuje się w zamian za świadczenie drugiej strony (kupującego), która zobo-
wiązuje się do zapłacenia ceny. Podobnie w umowie najmu (art. 659 KC) – używanie rzeczy
w zamian za czynsz.
Nb. 325–327
66524117380436
66
328 2) umowy, których essentialia negotii wykluczają obowiązek świadczenia

drugiej strony (np. darowizna); umowy tego rodzaju nie mogą mieć charak-
teru wzajemnego, ponieważ są jednostronnie zobowiązującymi;
329 3) umowy, których essentialia negotii nie rozstrzygają tej kwestii, dopuszcza-
jąc nadanie im kształtu zarówno umów jednostronnie, jak i dwustronnie zo-
bowiązujących.
Przykład: Zlecenie (art. 734, 735 KC), przechowanie (art. 835, 836 KC).
Jedni zaliczają je do umów wzajemnych1, inni stoją na stanowisku, że pozo-

stają one umowami odpłatnymi, lecz niewzajemnymi2. Wydaje się, że i do tych
typów umów należy odnieść ogólną definicję umowy wzajemnej i dokonywać
ich kwalifikacji w zależności od treści konkretnie zawartej umowy3. W nauce
nie ma zgodnego stanowiska co do kwalifikacji prawnej takich umów;
330 4) wyróżnia się także umowy, których essentialia negotii wskazują na dwu-
stronny obowiązek świadczenia, lecz niewzajemny charakter umów –
nawet gdyby przybierały one postać umowy odpłatnej (oprocentowana po-
życzka)4. Stanowisko to budzi jednak wątpliwości.
W doktrynie i orzecznictwie dominuje pogląd, że oprocentowanie (a także prowizje)
pożyczek i kredytów czyni je umowami odpłatnymi, chociaż niewzajemnymi. Zważywszy
jednak, że dla oceny wzajemności należy stosować określone wyżej kryterium zależności
świadczeń, a nie jakąkolwiek ich ekwiwalentność (subiektywną czy obiektywną), treść prze-
pisów Prawa bankowego wskazuje, że ustawodawca ukształtował umowę kredytu w pełni
według zasady do ut des. Co do pożyczki oprocentowanej także wyrażany jest odmienny od
powszechnie akceptowanego pogląd, że przepisy prawne określające umowę pożyczki nie
sprzeciwiają się jej ukształtowaniu przez strony jako kontraktu wzajemnego (por. M. Lem-
kowski, Oprocentowanie jako świadczenie wzajemne, PiP 2005, z. 1, s. 29 i n.).
Dyskusyjna jest także wzajemność umów o charakterze organizacyjnym,

przygotowawczym, które bezpośrednio nie zmierzają do realizacji określonego
celu gospodarczego, np. umowy przedwstępnej, umowy ramowej. Dominuje
pogląd, chociaż różnie uzasadniany, że nie są one umowami wzajemnymi5.
1
Por. zwłaszcza A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław
1964, s. 161 i n.
2
Por. zwłaszcza A. Szpunar, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 2, s. 391–392 w odniesieniu
do płatnego zlecenia.
3
Tak Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 373; W. Czachórski, Zobowią-
zania, s. 130; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. I, s. 500; A. Olejniczak, [w:] Kidyba,
KC. Komentarz, art. 487.
4
Por. szerzej A. Szpunar, O umowie pożyczki, PiP 1992, z. 12, s. 32–33.
5
Por. bliżej M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2000, s. 52 i n.; A. Olejni
czak, glosa do wyr. SN z 14.12.1999 r., II CKN 624/98, Rej. 2000, Nr 7–8, s. 122 i n.
Nb. 328–330
66524117380436
66
W wyr. z 2.4.2004 r. (III CK 537/02, Legalis) SN uznał, że brak jest podstaw, aby dwu-
stronnie zobowiązującą umowę przedwstępną uznać za wzajemną w rozumieniu art. 487
§ 2 KC. Stwierdził, że nawet podzielając pogląd, iż wzajemność należy oceniać na tle kon-
kretnej umowy, jednak trzeba zauważyć, że w dwustronnie zobowiązującej umowie przed-
wstępnej każda ze stron zobowiązuje się nie dlatego, że zobowiązała się druga strona, ale
w celu uzyskania świadczenia.
4. Konsekwencje
Swoiste sprzężenie wzajemnych świadczeń stron wywołuje doniosłej wagi 331
konsekwencje prawne.
Najpierw wyrażają się one w tym, że nieważność zobowiązania jednej stro-
ny powoduje nieważność zobowiązania się drugiej strony, jako kauzalnie uza-
leżnionego od świadczenia wzajemnego (tzw. genetyczne synallagma). Bez
znaczenia jest przy tym okoliczność, z jakich powodów zobowiązanie wzajem-
ne nie może zostać zrealizowane. Stanowi ono zawsze istotny element umowy,
bez którego w żadnym razie nie może ona nadal się utrzymywać co do pozo-
stałych części. Znajduje tu bowiem zastosowanie końcowy fragment art. 58
§ 3 KC, w myśl którego nieważność części czynności prawnej powoduje nie-
ważność całej, jeżeli bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie
zostałaby dokonana1.
Następnie struktura zobowiązań wzajemnych ma doniosłe znaczenie do 332
określenia sposobu ich wykonania oraz skutków ich niewykonania (tzw. funk-
cjonalne synallagma; art. 380 § 2, art. 487–497 KC). Kwestie te zostaną dalej
przedstawione (por. Nb. 773–778, 835–841).
III. Umowy realne

Dojście do skutku umowy realnej wymaga nie tylko złożenia zgodnego 333
oświadczenia woli stron, lecz także wręczenia rzeczy.
Konstrukcja umów realnych jest akceptowana przez dominujący nurt nauki polskiej oraz
w judykaturze (por. np. wyr. SN z 27.5.1983 r., I CR 134/83, OSP 1984, Nr 4, poz. 84, z glo-
są A. Szpunara). Krytycznie do niej M. Sośniak, Konsensualność umowy przewozu towarów
na tle cywilistycznej doktryny umów realnych, Problemy Prawa Przewozowego, t. VI, Kato-
wice 1983, s. 9 i n.
Natomiast sposób złożenia oświadczenia woli nie jest tu istotny; może 334
nastąpić konkludentnie lub w postaci wyraźnej (językowej). Rzecz może być
wręczona wraz ze złożeniem oświadczenia woli o zawarciu umowy – co jest
zjawiskiem typowym – albo później, lecz w związku ze złożonymi oświadcze-
1
Por. S. Grobel, Synallagma i jego rodzaje, SIS 1991, z. 16, s. 13.
Nb. 331–334
66524117380436
66
niami woli stron. Jednak i w takim przypadku umowa realna dochodzi do skut-
ku dopiero po wręczeniu rzeczy. Zawarcie umowy realnej w przyszłości można
sobie zapewnić poprzez umowę przedwstępną (por. Nb. 374–389).
335 Ustawodawca posługuje się konstrukcją umowy realnej głównie dla uchy-
lenia wątpliwości co do faktu zawarcia umów, zwłaszcza nieodpłatnych, oraz
aby ujawnić wobec osób trzecich przeniesienie prawa i osobę aktualnie upraw-
nioną.
Pojawia się ona rzadko na obszarze prawa zobowiązań; por. użyczenie (art. 710); prze-
chowanie (art. 835); stosuje się ją ponadto do przenoszenia papierów wartościowych (art. 517
§ 2, art. 9218, 9219 § 3, art. 92112). Także zastrzeżenie zadatku ma charakter czynności realnej,
chociaż może nastąpić w ramach umowy konsensualnej (np. sprzedaży).
IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne

336 Podstawa podziału czynności prawnych na kauzalne (przyczynowe) i abs-
trakcyjne (oderwane) stanowi przedmiot wykładu części ogólnej prawa cywil-
nego i odnosi się także do umów zobowiązaniowych. Nie wdając się dlatego
w szersze wyjaśnienie tej kwestii, wystarczy przypomnieć, że ważność czyn-
ności kauzalnych zależy od istnienia odpowiedniej podstawy prawnej świad-
czenia. Natomiast w czynnościach prawnych abstrakcyjnych okoliczność ta nie
wpływa na ważność zobowiązania. W konsekwencji obrona dłużnika w zobo-
wiązaniach abstrakcyjnych jest ograniczona; nie może on bowiem skutecz-
nie podnieść zarzutów powołujących się na nieistnienie lub brak porozumienia
stron co do celu prawnego świadczenia.
Przykład: Jeżeli A dał B 1000 zł, przy czym brak jest porozumienia stron co do tego, czy
kwota ta została pożyczona (jak twierdzi A), czy darowana (jak twierdzi B), wówczas umowa
przenosząca wspomnianą sumę pieniędzy będzie nieważna.
337 Panujący pogląd uznaje, że obowiązuje ogólna reguła kauzalności czynno-

ści prawnych, a zobowiązania abstrakcyjne można zaciągać tylko w przypad-
kach wyraźnie w ustawie wskazanych (por. weksel, czek, przekaz).
Jednakże SN w uchw. pełnego składu Izby Cywilnej z 28.4.1995 r. (III CZP
166/94, OSN 1995, poz. 135), analizując charakter prawny gwarancji banko-
wej, dopuścił możliwość kreowania przez strony czynności abstrakcyjnych,
mimo że ustawa w takiej postaci ich nie skonstruowała.
Podobnie też wyr. SN z 16.4.1996 r. (II CRN 38/96, OSN 1996, Nr 9, poz. 122), a wcze-
śniej taki kierunek orzecznictwa już zapowiedziała uchw. SN z 24.6.1992 r. (III CZP 78/92,
OSN 1992, Nr 12, poz. 228), co spotkało się z krytyczną oceną A. Szpunara (OSP 1993,
Nr 12, poz. 242). Kwestia ta różnie jest w literaturze oceniana – por. bliżej Z. Radwański,
J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2017, § 31; C. Żuławska,
Nb. 335–337
66524117380436
66
§ 11. Treść umów zobowiązaniowych 131
Gwarancja bankowa. Uwagi o funkcji i konstrukcji, Studia z prawa gospodarczego i handlo-
wego, Kraków 1996, s. 530 i n.; W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 391,
Nb. 13.
V. Umowy losowe
Ze struktury niektórych umów wynika, że rozmiar, a nawet istnienie 338
świadczenia zależą od przypadku1.
Przykład: Gra i zakład (art. 413 KC); umowa renty dożywotniej (art. 905 KC); umowa
dożywocia (art. 908 KC); umowa ubezpieczenia (art. 805 KC)2.
Od umów zawartych pod warunkiem, umowy losowe różnią się tym, że 339
warunek jest postanowieniem dodanym do umowy, której zawarcie w postaci
bezwarunkowej jest możliwe. Natomiast niepewność umowy losowej stanowi
istotny, konstytutywny jej element. Dlatego do umów losowych nie można sto-
sować bezpośrednio i w całości przepisów o warunku – zwłaszcza postanowie-
nia, że warunek odnosi się wyłącznie do przyszłych zdarzeń niepewnych.
§ 11. Treść umów zobowiązaniowych

Literatura: A. Cisek, J. Kremis, Z problematyki wyzysku w ujęciu kodeksu cywilne-
go, RPEiS 1979, z. 3; W. Czachórski, Zobowiązania, § 24; B. Gnela, Ustawowe ograniczenia
swobody umów. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2010; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 3531, 387–388; K. Kruczalak, Skut-
ki niemożliwości świadczenia według prawa cywilnego, Warszawa 1989; A. Kubas, Umowa
na rzecz osoby trzeciej, Warszawa–Kraków 1976; B. Lackoroński, Skutki czynności prawnych
w czasie, Warszawa 2019; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyzysk jako wada oświadczenia
woli, SPE 1973, t. X; P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja
prawna, Warszawa 2005; tenże, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do
art. 3531 i 388 KC; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 26; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC.
Komentarz, art. 3531, 387 i 388; M. Pecyna, Merger clause jako zastrzeżenie wyłączności
dokumentu, klauzula integralności umowy, reguła wykładni, Warszawa 2013; W. Popiołek,
[w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 387, 388; Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 29, 30; tenże, Teoria umów, Warszawa 1977; Z. Radwański, A. Olejniczak, Pra-
wo cywilne – część ogólna, Warszawa 2013; J. Rajski, W. Kocot, K. Zaradkiewicz, Prawo,
rozdz. III; K. Osajda, Właściwość (natura) stosunku prawnego jako ograniczenie swobody
umów, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017,
s. 318–344; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 3531; T. Sokołowski, Swo-
boda intercyzy, Warszawa 2013; tenże, Zasada swobody umów, PiP 1993, z. 4, s. 12 i n.;
1
Przegląd stanowisk doktryny, por. A. Wiśniewski, Umowy losowe, s. 16–17.
2
Losowy charakter umowy ubezpieczenia jest kwestionowany, gdy przyjmuje się,
że przedmiotem świadczenia zakładu ubezpieczeń jest trwała ochrona ubezpieczeniowa
(por. M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, Warszawa 2002, s. 41–42 i cyt. tam literatura).
Nb. 338–339
66524117380436
66
B. Sołtys, O potrzebie wzmocnienia ochrony przedsiębiorców oraz innych podmiotów nie-
będących konsumentami przed nadużyciami wolności kontraktowej, Acta Universitatis Wra-
tislawiensis. PPiA 2016, Nr 105; A. Stelmachowski, Zarys teorii, rozdz. 14; R. Szczepaniak,
Swoboda umów w sektorze publicznym, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza
i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 425–452; R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowa-
nia treści i celu umów obligacyjnych, Kraków 2005; tenże, Skutki sprzeczności umów obli-
gacyjnych z prawem. W poszukiwaniu sankcji skutecznych i proporcjonalnych, Warszawa
2013; Ł. Węgrzynowski, Ograniczenia swobody umów a prawo publiczne, PS 2009, Nr 3;
T. Wiśniewski, Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 3531 KC; C. Żuławska, Wokół zasady wol-
ności umów (art. 3531 KC i wykładni zwyczaju), AUWr Nr 1690, Wrocław 1994; taż, Zasa-
dy prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 1995; taż, Komentarz do KC, ks. III, t. I,
s. 131 i n.
I. Swoboda umów
1. Pojęcie
340 a) Wychodząc z założenia, że umowa jest skonstruowaną przez system
prawny czynnością konwencjonalną (o swoistych cechach i znaczeniu), moż-
na swobodę umów określić jako kompetencję1 do kształtowania przez podmioty
wiążących je stosunków prawnych w drodze dwu- lub wielostronnych oświad-
czeń woli.
Podobnie pojmuje swobodę umów P. Machnikowski, jako przyznaną podmiotom prawa
cywilnego kompetencję do ustanawiania, zmiany i znoszenia wiążących te podmioty norm
postępowania, wyznaczających stosunki prawne między nimi (Swoboda umów, s. 20, 143).
Także R. Trzaskowski uznaje odwołanie się do pojęcia kompetencji za „teoretycznie popraw-
ne i celowe”, chociaż stwierdza, że „rodzi niebezpieczeństwo sformalizowania problematy-
ki swobody umów”, gdy tymczasem obok formalnej (przyznanej przez prawo) wyróżnia się
też materialną możność samodzielnego kształtowania stosunków umownych (rzeczywista
swoboda); dalej jednak używa pojęcia swobody umów odpowiadającego ujęciu formalnemu
(Granice swobody, s. 33–34).
341 Niekiedy kwalifikuje się swobodę umów jako „uprawnienie” lub „prawo
podmiotowe”. Jednakże powszechny pogląd przyjęty w nauce prawa cywilne-
go łączy te pojęcia z istniejącym już stosunkiem prawnym powstałym w wyni-
ku zdarzenia prawnego. Tymczasem dopiero zawarta w granicach swobody kon-
traktowej umowa uznawana jest za zdarzenie prawne kreujące stosunek prawny.
Jeżeli więc chce się zachować tę konwencję znaczeniową, to należałoby nie
definiować „swobody umów” za pomocą terminów „uprawnienie” albo „prawo
podmiotowe”.
1
Por. bliżej Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, § 30, a tak-
że § 4, 24, 25, 36; podobnie uchw. SN(7) z 24.9.1993 r. (III CZP 77/93, OSN 1994, Nr 3,
poz. 52).
Nb. 340–341
66524117380436
66
Nie chodzi tu jednak tylko o poprawność terminologii prawniczej. Broniony

powyżej pogląd prowadzi ponadto do wniosku, że do ustalenia treści „swobo-
dy umów” nie odnosi się art. 5 KC o nadużyciu prawa podmiotowego. Zasto-
sowanie zawartych tam klauzul generalnych – zwłaszcza społeczno-gospodar-
czego przeznaczenia prawa – ogromnie zwęziłoby pole swobody kontraktowej,
i to w sposób niedający się ściśle określić, co trudno z kolei pogodzić z zasadą
pewności obrotu cywilnoprawnego.
Szerszym – od swobody umów – pojęciem jest autonomia woli, obejmują- 342
ca także inne niż umowa postacie kształtowania stosunków cywilnoprawnych
mocą własnych decyzji zainteresowanych podmiotów.
Przykład: Swoboda testowania, wybór właściwego prawa regulującego stosunki obliga-
cyjne itp.
b) W zakresie swobody umów powszechnie wyróżnia się: 343

1) swobodę kształtowania treści umów oraz
2) swobodę zawierania umów rozumianych w szerokim znaczeniu, a więc
obejmującym możność decydowania o zawarciu albo niezawarciu umowy,
o wyborze kontrahenta oraz o zmianie lub rozwiązaniu już istniejącego sto-
sunku umownego.
Pogląd, że do zakresu swobody umów należy zaliczyć także swobodę formy, budzi po-
ważne wątpliwości (por. Z. Radwański, Teoria umów, s. 101 i n.; tenże, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, s. 361; tenże, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Osso-
lineum 1992, s. 162 i n.), chociaż spotyka się z uznaniem w literaturze (zagadnienie stanowi
przedmiot wykładu części ogólnej prawa cywilnego).
2. Zakres swobody umów

Podstawę do ustalenia tego zakresu w odniesieniu do umów zobowiąza- 344
niowych stanowi zasada swobody umów. Jest to norma prawna przyznająca
podmiotom prawa cywilnego generalną kompetencję do swobodnego kształto-
wania stosunków zobowiązaniowych poprzez umowy, a ponadto do interpreto-
wania i stosowania konkretnych norm prawnych na rzecz tej kompetencji. Przy
obowiązywaniu tej zasady zakres swobody umów ustala się poprzez wskazanie
tylko jego granic – bez konieczności wykazywania w każdym przypadku, że
ustawodawca upoważnił podmiot do swobodnego kształtowania umowy zobo-
wiązaniowej.
Zasada swobody umów opiera się na etycznych założeniach państwa demo- 345
kratycznego oraz swobody działalności gospodarczej stanowiącej przesłan-
kę gospodarki rynkowej. Wartości te znalazły normatywny wyraz w postano-
wieniach Konstytucji RP. Ponadto w odniesieniu do najistotniejszego elementu
swobody umów zobowiązaniowych, jakim jest swoboda kształtowania ich tre-
Nb. 342–345
66524117380436
66
ści, jednoznacznie wysłowił ją art. 3531 KC, stwierdzając, że: „Strony zawiera-
jące umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego
treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani
zasadom współżycia społecznego”.
Przepis ten wzorowany jest na art. 55 KZ z 1933 r. Nie został jednak przejęty do KC, po-
nieważ nie odpowiadał systemowi społeczno-gospodarczemu PRL, opartemu na centralnym
i dyrektywnym planowaniu oraz zróżnicowanej ochronie różnych typów własności. Wprowa-
dziła go do KC dopiero nowela z 1990 r.
346 Przyjęcie zasady swobody umów na obszarze prawa zobowiązań prowadzi

do wniosku, że strony nie są tu związane ustanowionymi w KC lub w ustawach
szczególnych typami umów.
Przykład: Sprzedaż (art. 535–602 KC); zamiana (art. 603–604 KC); dostawa (art. 605–612
KC) itp. Problematyka umów typowych (nazwanych) i nietypowych (nienazwanych) przedsta-
wiona zostanie szerzej w uwagach wstępnych części szczegółowej prawa zobowiązań.
Są to zatem kompetencje (ustawowe upoważnienia) do kształtowania tre-

ści stosunków zobowiązaniowych całkowicie różnych od tych, jakie wyznaczo-
ne zostały w przepisach prawnych. Tym bardziej strony mogą częściowo tylko
odstępować od typów ustawowych, modyfikując je, rozwijając lub w pewnych
tylko fragmentach przejmując modele wskazane w umowach typowych.
347 Zasada swobody umów nie obejmuje w polskim systemie prawnym stosun-
ków prawnorzeczowych, spadkowych oraz rodzinnych. Należy także przyjąć –
za panującym poglądem – że swoboda kształtowania treści stosunku zobowią-
zaniowego nie odnosi się do jednostronnych czynności prawnych1 (por. Nb. 63).
348 Skoro obowiązuje zasada swobody umów, to do wyznaczenia jej zakre-
su wystarczy wskazać jej ograniczenia. Istnieją one zawsze. System prawny
nie może bowiem udzielić stronom nieograniczonej kompetencji do kreowania
stosunków umownych o doniosłości prawnej, a w konsekwencji pozostawić tę
sprawę poza kontrolą państwa.
349 Przy rozstrzyganiu tego zagadnienia należy, w myśl art. 3531 KC, mieć
na względzie nie tylko treść umowy, ale i jej cel. O celu czynności prawnej wyraź-
nie nie stanowi art. 58 KC, wskazując przesłanki nieważności czynności prawnej.
Jednakże z postanowień dotyczących obejścia prawa (art. 58 § 1 KC) wynika, że
i w świetle tego przepisu cel czynności prawnej ma doniosłość prawną2.
1
P. Machnikowski trafnie wskazuje, że przyznana kompetencja nigdy nie przysługuje
jednemu podmiotowi, ale zawsze co najmniej dwóm, a skorzystanie z niej „musi być aktem
stanowienia zbiorowego, czynnością dwóch lub więcej osób” (Swoboda umów, s. 140).
2
Por. Z. Radwański, Teoria umów, s. 124 i n.; Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywil-
ne – część ogólna, Nb. 618 i 619.
Nb. 346–349
66524117380436
66
Przez cel umowy należy rozumieć stan rzeczy, który ma być zrealizowany
w następstwie spełnionej umowy, przy czym jest on zamierzony przez strony
albo co najmniej im znany. Uważa się jednak, że ukryty zamiar jednej ze stron,
jeżeli jest skierowany przeciwko drugiej stronie, będzie wyjątkowo kwalifiko-
wany jako podlegający ocenie cel stosunku prawnego1.
Trzy nader ogólnie określone granice swobody umów wskazuje już 350
art. 3531 KC. Są to:
1) ustawa;
2) zasady współżycia społecznego i
3) właściwość (natura) stosunku zobowiązaniowego.
Ponadto należy tu uwzględnić także niemożliwość świadczenia. Rozważmy
je kolejno.
3. Granice wyznaczone przez ustawę

Treść lub cel umowy nie mogą być sprzeczne z ustawą (art. 3531 KC). 351
Przez „ustawę” należy rozumieć tylko normy bezwzględnie wiążące (stoso-
walne) oraz semiimperatywne. Natomiast w razie sprzeczności umowy z nor-
mą względnie wiążącą, norma ta nie znajduje zastosowania, a treść stosunku
zobowiązaniowego reguluje umowa – jako źródło indywidualnych norm usta-
nowionych przez strony.
Zgodnie z nowszymi poglądami odróżniamy pojęcie przepisu prawnego 352
(jako jednostki redakcyjnej tekstu prawnego) od pojęcia normy prawnej (jako
normy postępowania uznawanej za wiążącą ze względu na należycie wydane
przepisy prawne czy ewentualnie inne fakty prawotwórcze)2. Przy sprzeczno-
ści umowy z ustawą w istocie chodzi o sprzeczność z normą (imperatywną albo
semiimperatywną) zrekonstruowaną w szczególności na podstawie przepisów
prawnych.
Wychodząc z tego założenia, należy dojść do wniosku, że ograniczenie
swobody umów nie musi być zawsze wyrażone expressis verbis w konkret-
nym przepisie prawnym. Wystarczy, że normę zakazującą będzie można usta-
lić w drodze interpretacji przepisów prawnych lub rozumowań inferencyjnych.
Norma taka może opierać się na przepisach prawnych niekoniecznie regulu-
jących stosunki cywilnoprawne. Mogą to być także normy konstytucyjne, karne
1
Por. bliżej P. Machnikowski, Swoboda umów, s. 177 i n.; Z. Radwański, Wykładnia
oświadczeń woli, s. 105 i n.; R. Trzaskowski, Granice swobody, s. 183 i n.
2
Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997, s. 149 i n.;
krytycznie do tej koncepcji zwłaszcza J. Nowacki, Ius cogens – ius dispositivum, SP 1993,
z. 2–3, s. 32–35.
Nb. 350–352
66524117380436
66
lub administracyjne, jeżeli wynikać z nich będzie zakaz kształtowania stosun-

ków cywilnoprawnych określonej treści.
Przy tak szerokim rozumieniu zwrotu: „sprzeczności z ustawą” nie jest
konieczne formułowanie ponadto szczególnego zakresu regulowania stosun-
ków umownych w sposób sprzeczny z „porządkiem publicznym”.
Tak właśnie stanowił art. 55 KZ, ponieważ, zdaniem jego twórcy, nie zawsze umowa
sprzeciwiająca się porządkowi prawnemu będzie zarazem sprzeczna z jakimś przepisem
ustawy1.
353 Szczególnej doniosłości nabiera w nowoczesnych systemach prawnych

wartość, jaką jest ochrona słabszej strony umowy – zwłaszcza indywidualne-
go konsumenta. Rzeczpospolita Polska także realizuje ten postulat – przede
wszystkim poprzez stanowienie norm semiimperatywnych, które w coraz
szerszej mierze pojawiają się na obszarze stosunków cywilnoprawnych, odpo-
wiednio (jednostronnie) delimitując sferę swobody kontraktowej.
Przykładem mogą być przepisy określające konsumenckie prawo odstąpienia od umo-
wy (por. np. art. 27 i 40 PrKonsum oraz art. 53 i n. ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsu-
menckim, tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 246). Strony mogą określić inne, ale wyłącznie ko-
rzystniejsze dla konsumenta (czyli dłuższe) terminy do odstąpienia od tych umów (por. art. 7
PrKonsum oraz art. 47 ustawy o kredycie konsumenckim).
4. Granice wyznaczone przez zasady współżycia społecznego

354 System prawny nie może dopuszczać także do tego, aby powstawały sto-
sunki prawne o treści sprzecznej z powszechnie akceptowanymi w społeczeń-
stwie regułami moralnymi. Z tego względu nie tylko art. 58 § 2 KC general-
nie uznaje za bezwzględnie nieważne wszelkie czynności prawne sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego2, ale ponadto art. 3531 KC z powołaniem
się na to samo kryterium ogranicza swobodę umów stron.
355 W zakresie stosunków zobowiązaniowych na tej podstawie w szczególno-
ści należy uznać za niedopuszczalne umowy sprzeczne z uczciwością i rzetel-
nością kupiecką (profesjonalistów) lub kształtujące wzajemne stosunki mię-
dzy stronami w sposób ewidentnie urągający słuszności. Wbrew tradycyjnym
koncepcjom, które uznawały, że kwestia ta nie podlega żadnej kontroli sądo-
wej i pozostawiona jest wyłącznie decyzji samych stron, obecnie uznaje się
tzw. słuszność kontraktową za wskaźnik delimitujący swobodę umów.
1
R. Longchamps, Uzasadnienie projektu Kodeksu zobowiązań, t. I, Warszawa 1936,
s. 72.
2
Por. bliżej Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Nb. 95–100
i 620–625.
Nb. 353–355
66524117380436
66
Na to kryterium ocenne powołuje się Sąd Najwyższy (por. np. uchw. SN(7) z 6.3.1992 r.,
III CZP 141/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 90; uchw. SN(7) z 29.7.1993 r., III CZP 58/93,
OSN 1993, Nr 12, poz. 208; uchw. SN(7) z 17.9.1992 r., III CZP 83/92, OSN 1993, Nr 3,
poz. 24), który w szczególności uznaje za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
tzw. umowy dławiące. Polegają one na jednostronnie narzuconej formie zaspokajania po-
trzeb ludności na trudno dostępne dobra (chodziło o garaże) wraz z rażącą nieadekwatnością
świadczeń wzajemnych.
Także ustalenie przez strony umowy wysokości odsetek należnych z tytułu opóźnienia
w świadczeniu podlega ocenie w świetle zasad współżycia społecznego, a reguły słuszności
kontraktowej powinny być przestrzegane nie tylko w stosunkach z konsumentami, ale odno-
szą się także do obrotu profesjonalnego (por. wyr. SN z 8.1.2003 r., II CKN 1097/00, z glo-
sami aprobującymi T. Justyńskiego, OSP 2004, Nr 4, poz. 52 i M. Lemkowskiego, PPH 2004,
Nr 10, s. 46 i n.).
5. Granice wyznaczone przez naturę zobowiązania

Natomiast trzeci wskaźnik ograniczający swobodę umów (wymieniony 356
w art. 3531 KC jako pierwszy), a mianowicie właściwość (natura) stosunku
zobowiązaniowego, nie był – przed wprowadzeniem wspomnianego przepisu
do KC w 1990 r. – znany polskiemu systemowi prawnemu. W literaturze i judy-
katurze dopiero kształtują się poglądy, które wyjaśniają znaczenie tego termi-
nu1.
Wskaźnik ten z pewnością każe respektować ogólne właściwości każdego 357
stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy. W szczególno-
ści należy do nich reguła, że umowa wiąże jedynie strony, które ją zawarły lub
wyraziły na nią swoją zgodę. W konsekwencji granicę swobody umów stanowi
poszanowanie interesów osób trzecich i łącząca się z tym zasada bezpieczeń-
stwa obrotu prawnego.
Por. uchw. SN(7) z 7.4.1993 r. (III CZP 23/93, OSN 1993, Nr 10, poz. 172) oraz
wyr. z 26.7.2001 r. (II CKN 1269/00, OSN 2002, Nr 3, poz. 42).
Z ogólnych założeń prawa zobowiązań wynika także, że niedopuszczalne

jest, aby stosunek umowny ukształtował sytuację stron w ten sposób, że jedna
z nich mogłaby dowolnie określać swoje obowiązki lub obowiązki drugiej stro-
ny (uchw. SN(7) z 22.5.1991 r., III CZP 15/91, OSN 1992, Nr 1, poz. 1).
Może tu następnie chodzić o swoiste właściwości pewnych tylko postaci
stosunków zobowiązaniowych (np. zobowiązań ciągłych).
1
Por. w szczególności P. Machnikowski, Swoboda umów, s. 313 i n.; R. Trzaskow-
ski, Granice swobody, s. 274 i n.; tenże, Właściwość (natura) zobowiązaniowego stosunku
prawnego jako ograniczenie zasady swobody kształtowania treści umów, KKP 2000, z. 2,
s. 337 i n.
Nb. 356–357
66524117380436
66
358 Wreszcie pojawia się pytanie: czy przy rozważaniach nad naturą stosunku
zobowiązaniowego należałoby także uwzględniać ich typy (sprzedaż, najem,
zlecenie itp.) regulowane ustawą.
Jak wspomniano już o tym powyżej, niewątpliwie nie wiążą one stron przy
kształtowaniu ich stosunków zobowiązaniowych. Zarazem są one pewnymi
akceptowanymi przez system prawny modelami właściwego rozkładu praw
i obowiązków stron, i to w sposób harmonijny. Wydaje się więc, że można się
do nich odwoływać przy rozstrzyganiu kwestii słuszności kontraktowej objętej
zakresem pojęcia zasad współżycia społecznego.
Jak już o tym wspominano (por. Nb. 337), SN w uzasadnieniu uchw. peł-
nego składu Izby Cywilnej z 28.4.1995 r. (III CZP 166/94, OSN 1995, Nr 10,
poz. 135), stwierdził, że: „Wynikająca z art. 3531 KC swoboda kontraktowa-
nia obejmuje także możliwość kreowania czynności abstrakcyjnych, nie ma
bowiem żadnych przeszkód, aby strony – stosownie do swej woli (…) kon-
struowały zobowiązania wyabstrahowane, odłączone od istniejącego stosunku
prawnego, albo istniejące niezależnie od niego” – odnosząc to do gwarancji
bankowej. Należy sądzić, że tak liberalne stanowisko jest uzasadnione wyłącz-
nie jednak w odniesieniu do stosunków obrotu profesjonalnego.
Szerokie rozumienie wyrażenia „sprzeczność z ustawą” (por. Nb. 352),
a w szczególności sięganie do reguł wykładni i wnioskowań inferencyjnych
przy dokonywaniu oceny, wywołuje wątpliwość co do zasadności wyróżnie-
nia w KC ograniczenia swobody umów przez naturę zobowiązania. P. Machni-
kowski trafnie zwraca uwagę, że ustawodawcy trudno przypisać racjonalność,
jeżeli natura stosunku ma stanowić tylko inną nazwę dla tych cech zobowiąza-
nia (każdego lub określonego typu), które wyznaczane są przez normy impe-
ratywne czy semiimperatywne. Proponuje skorzystanie z tego kryterium oce-
ny do ustalenia imperatywnego lub semiimperatywnego charakteru norm prawa
obligacyjnego, lecz nie na podstawie ich treści lub funkcji, ale z tego powo-
du, że tworzą zasadnicze cechy zobowiązania (Swoboda umów, s. 335). Gra-
nica swobody umów zostanie przekroczona wówczas, gdy strony ukształtują
stosunek prawny odmiennie niż jednakowo ukształtowana przez ustawodawcę
treść wszystkich zobowiązań bądź wszystkich zobowiązań określonego rodza-
ju (P. Machnikowski, Swoboda umów, s. 343). Należy sądzić, że potwierdzo-
na zostaje teza, że pojęcie natury zobowiązania jako kryterium delimitującego
swobodę umów trzeba wiązać z właściwościami każdego stosunku zobowiąza-
niowego albo tylko stosunku określonego rodzaju (a nie typu).
Przykładem może być trwałość zobowiązaniowego stosunku zawiązanego przez strony
umowy na czas oznaczony. Powszechnie przyjmuje się, że zasada pacta sunt servanda znaj-
duje tu nadzwyczaj silne zastosowanie. Następuje takie utrwalenie na określony czas więzi
Nb. 358
66524117380436
66
między stronami, że nie można na nią oddziaływać w drodze decyzji jednej ze stron1. Oczy-
wiście ta stabilizacja nie jest absolutna i jej granice określa ustawodawca. Często należy wąt-
pić, czy dla określenia zakresu kompetencji podmiotów ma sens odwołanie się do kryterium
właściwości zobowiązania. Tak jest w przypadku regulacji prawnej dotyczącej trwałości naj-
mu lokali.
Jeżeli czas najmu jest oznaczony, ustawodawca pozwala jednostronnie naruszyć trwałość
stosunku w wypadkach określonych w umowie (art. 673 § 3 KC). Jednocześnie w zakre-
sie podstawowego świadczenia strony (obowiązku zapłaty czynszu) zezwala wynajmującemu
prawie swobodnie decydować o trwałości umownych ustaleń (art. 6851 KC)2. Nie da się w ta-
kim przypadku przyjąć, że zasada trwałości nie zostaje naruszona wówczas, gdy możliwość
wypowiedzenia umowy zostaje ograniczona tylko do takich przyczyn, których rodzaj wyłą-
cza arbitralność, a związane z nimi ryzyko jest niewielkie3. Objęcie stosunku najmu na czas
oznaczony zakresem zastosowania przepisu art. 6851 KC rażąco narusza reguły zobowiąza-
niowych stosunków umownych i nie pozwala w sposób spójny określić natury tego typu sto-
sunku (najmu lokalu).
6. Skutki przekroczenia granic

Przepis art. 3531 KC nie oznacza konsekwencji przekroczenia granic swo- 359
body umów, czyli ukształtowania stosunku zobowiązaniowego w ten sposób,
że jego treść lub cel pozostają w sprzeczności z ustawą, zasadami współżycia
społecznego lub naturą zobowiązania. Dla określenia skutków naruszenia przy-
znanej przez ustawę kompetencji należy więc odwołać się do ogólnych reguł
odnoszących się do dokonywania czynności prawnych, które formułuje prze-
pis art. 58 KC. Mówi on o nieważności czynności sprzecznej z ustawą, chyba
że właściwy przepis przewiduje inny skutek (art. 58 § 1 KC). Jeżeli nieważno-
ścią dotknięta byłaby tylko część czynności prawnej, wówczas czynność jest
ważna w pozostałej części, chyba że bez postanowień dotkniętych nieważno-
ścią czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 KC). Oznacza to, że umowa
zawarta z przekroczeniem którejkolwiek z granic swobody umów, czy to wobec
sprzeczności jej treści lub celu z ustawą, czy z zasadami współżycia społeczne-
go, czy też naturą zobowiązania, jest bezwzględnie nieważna jako sprzeczna
z ustawą (art. 58 § 1 KC).
Jeżeli przepisy szczególne przewidują inne niż nieważność umowy (w cało-
ści albo w części) skutki naruszenia kompetencji w zakresie swobodnego kształ-
towania treści zobowiązania, te normy znajdą zastosowanie i wadliwie zawarta
umowa będzie skuteczna.
1
Por. bliżej R. Trzaskowski, Granice swobody, s. 369.
2
Niewielkie znaczenie ma przecież fakt, że strony mogą wyłączyć zastosowanie prze-
pisu art. 6851 KC i korzystniej dla najemcy ukształtować stosunek (norma ma charakter se-
miimperatywny tylko w tym sensie, że chroni najemcę, aby termin wypowiedzenia nie był
krótszy niż miesiąc).
3
Tak, skądinąd słusznie, R. Trzaskowski, Granice swobody, s. 369.
Nb. 359
66524117380436
66
Tak np. umowa zawierająca niedozwoloną klauzulę umowną i tym samym naruszają-
ca zasady słuszności kontraktowej co do zasady będzie ważna, ponieważ na mocy przepisu
art. 3851 § 2 KC strony będą związane umową w pozostałym zakresie, chyba że bez wyelimi-
nowanej klauzuli utrzymanie ważności umowy nie będzie możliwe.
II. Pierwotna niemożliwość świadczenia

360 Pole swobody umów ograniczają także przepisy o niemożliwości świadcze-
nia (art. 387 KC). Opierając się na założeniu, że niecelowe byłoby podejmowa-
nie jakichkolwiek zobowiązań, które nie mogą być zrealizowane, ustawodawca
stanowi w art. 387 § 1 KC generalną zasadę, że umowa o świadczenie niemoż-
liwe jest nieważna (co do pojęcia niemożliwości świadczenia por. Nb. 811).
361 Kwalifikacja ta odnosi się jednak tylko do sytuacji, gdy świadczenie było
niemożliwe w chwili zawarcia umowy (tzw. niemożliwość uprzednia lub pier-
wotna). Jeżeli bowiem stało się ono niemożliwe dopiero później (tzn. niemoż-
liwość następcza), to umowa jest ważna, aczkolwiek nie może być wykonana
i z tego względu w takim przypadku znajdują zastosowanie przepisy określają-
ce skutki niewykonania zobowiązania.
362 Gdyby jedna ze stron wiedziała w chwili zawarcia umowy o niemożliwo-
ści świadczenia i drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, to takie nielojal-
ne zachowanie się wymaga sankcji. Znajduje ona wyraz w tym, że na stro-
nie tej ciąży obowiązek naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez
to, że zawarła umowę, nie wiedząc o niemożliwości świadczenia (art. 387 § 2
KC). Jest to szczególny przypadek tzw. culpa in contrahendo. Obowiązek
odszkodowania został tu ograniczony do tzw. ujemnego interesu umownego
(por. Nb. 232–246).
Powszechnie przyjmuje się w prawie polskim koncepcję o deliktowym
charakterze roszczeń odszkodowawczych z tytułu winy w kontraktowa-
niu (por. Nb. 373), co oznacza, że w kwestiach nieuregulowanych przepisa-
mi szczególnymi zasadą powinno być stosowanie ogólnej regulacji ujętej prze-
pisami art. 415 i n. KC. Wobec art. 387 § 2 KC formułowany jest też pogląd,
że stanowi on samodzielną podstawę odpowiedzialności i wyłącza stosowa-
nie przepisów o czynach niedozwolonych1. Należy jednak sądzić, że znacze-
nie przepisu art. 387 § 2 KC polega wyłącznie na bliższym oznaczeniu deliktu
i ograniczeniu zakresu obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej tak wła-
śnie określonym czynem niedozwolonym. Natomiast nie było intencją usta-
wodawcy uchylenie innych skutków prawnych deliktowego charakteru tego
1
Por. P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek, KC. Komentarz, Warszawa 2021, uw. do
art. 387 KC, Nb. 10.
Nb. 360–362
66524117380436
66
roszczenia1. Konsekwencją tego stanowiska powinno być stosowanie do tego

roszczenia trzyletniego terminu przedawnienia, przewidzianego w przepisie
art. 4421 KC dla roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych.
III. Wyzysk
1. Przesłanki
Z kolei względy moralne każą kontrolować treść umowy w razie wyzysku 363
(art. 388 KC), ograniczając, tym samym, swobodę kontraktową stron.
W świetle wspomnianego przepisu umowa jest wadliwa, gdy spełnione 364
zostaną przesłanki natury:
1) obiektywnej i
2) subiektywnej.
Przesłanka obiektywna znajduje wyraz w kwalifikowanej dysproporcji
świadczeń stron. Dzieje się tak wówczas, gdy jedna strona w zamian za swoje
świadczenie przyjmuje lub zastrzega dla siebie albo dla osoby trzeciej świad-
czenie, którego wartość majątkowa oceniana obiektywnie jest rażąco wysoka
w stosunku do wartości świadczenia wzajemnego (art. 388 § 1 KC). Przepisy
o wyzysku odnoszą się więc wyłącznie do umów wzajemnych. W § 11 anali-
zowanego przepisu ustawodawca zamieścił domniemanie, zgodnie z którym,
jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron w chwili zawarcia umowy przekra-
cza co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, domniemywa
się, że przewyższa je w stopniu rażącym.
Natomiast przesłanka subiektywna polega na tym, że strona, która zastrze- 365
ga lub przyjmuje świadczenie niewspółmiernie wysokie, wyzyskuje dla osią-
gnięcia tego celu przymusowe położenie, niedołęstwo, niedoświadczenie lub
brak dostatecznego rozeznania drugiej strony (art. 388 § 1 KC).
Przykład: Ustalenie, że osoba cierpi na bliżej niesprecyzowane „uzależnienie alkoho-
lowe”, nie stanowi wystarczającej podstawy przyjęcia wystąpienia u niej stanu niedołęstwa,
a także niedoświadczenia, o którym mowa w art. 388 KC (por. wyr. SN z 27.9.2005 r., I CK
191/05, OSP 2007, Nr 7–8, poz. 87 oraz z 8.10.2009 r., II CSK 160/09, Legalis).
1
Podobnie P. Ostapa, Umowa o świadczenie niemożliwe, MoP 2005, Nr 3, s. 151;
A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, pod red. J. Winiarza, Warszawa
1989, s. 350.
Nb. 363–365
66524117380436
66
2. Skutki prawne
366 Umowa zawarta dla wyzysku nie jest bezwzględnie nieważna. Prowadzi-
łoby to bowiem do konsekwencji niekorzystnych dla wyzyskanego, ponieważ
musiałby on zwrócić to, co już od drugiej strony otrzymał.
Dlatego ustawodawca zmierza przede wszystkim do przywrócenia zachwia-
nej równowagi ekonomicznej między wzajemnymi świadczeniami stron. Dla
osiągnięcia tego celu pokrzywdzony może żądać albo zmniejszenia swojego
świadczenia, albo zwiększenia świadczenia wzajemnego, albo równoczesnego
zmniejszenia własnego świadczenia i zwiększenia świadczenia wzajemnego.
Dopiero gdyby te modyfikacje umowy były z jakiegokolwiek powodu nie-
możliwe albo nadmiernie utrudnione, pokrzywdzony może żądać unieważnie-
nia umowy.
Wspomniane uprawnienia pokrzywdzony musi realizować w drodze sądo-
wej i dopiero konstytutywne orzeczenie sądu powoduje modyfikację albo unie-
ważnienie umowy.
Uprawnienia te wygasają z upływem 3 lat od zawarcia umowy, natomiast
jeżeli stroną umowy jest konsument – z upływem 6 lat (art. 388 § 2 KC). Jest to
termin zawity (prekluzyjny).
3. Kwalifikacja prawna
367 Dominujący pogląd trafnie przyjmuje, że wyzysk należy uznać za wadli-
wość treści czynności prawnej1, a nie za jedną z wad oświadczenia woli2.
Przy takim założeniu pojawia się pytanie: czy wyzysk nie podpada pod
art. 58 § 2 KC – jako czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia spo-
łecznego – a w konsekwencji, czy umowa dotknięta tą wadliwością nie jest
bezwzględnie nieważna.
Jednakże uznać trzeba, że art. 388 KC jest lex specialis wobec art. 58 KC.
Wyklucza on więc sankcję bezwzględnej nieważności na rzecz wzruszalności
umowy przez pokrzywdzonego.
IV. Ograniczenia dotyczące przewłaszczenia na zabezpieczenie

368 Ustawodawca wprowadził do systemu prawnego nowe istotne ogranicze-
nie swobody umów, które dotyczy umów powierniczych mających za przed-
miot nieruchomości, jeżeli rzeczy te służą zaspokojeniu potrzeb mieszkanio-
1
Por. bliżej A. Ohanowicz, Zbieg norm w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1963,
s. 164; Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 385.
2
Tak art. 42 KZ; pogląd ten także pod rządem KC podziela B. Lewaszkiewicz-Petrykow-
ska, Wyzysk, s. 51 i n.
Nb. 366–368
66524117380436
66
wych przewłaszczających. Nowy przepis art. 3871 KC wprowadzony został

ustawą1 w 2020 r., w przekonaniu legislatora, że jest to „środek niezbędny do
wyeliminowania nadużyć, ponieważ regulacje o wadach oświadczenia woli,
które odwołują się do takich okoliczności zawarcia umowy, jak podstęp, przy-
mus, groźba czy też regulacje dotyczące wyzysku (art. 388 k.c.), są w praktyce
mało skuteczne” (z uzasadnienia projektu ustawy).
W świetle art. 3871 KC istotnie ograniczone zostały możliwości przewłasz-
czenia rzeczy na zabezpieczenie, a więc zawarcia umowy powierniczej w celu
zabezpieczenia wierzytelności. W umowie tej powierzający (właściciel rzeczy)
przenosi na powiernika (wierzyciela) prawo własności rzeczy, która z reguły
nadal pozostaje w jego fizycznym władaniu, natomiast powiernik zobowiązu-
je się korzystać z powierzonej własności wyłącznie w granicach określonych
umową powierniczą, dla zabezpieczenia swojej wierzytelności2. Odzyskanie
własności rzeczy przez powierzającego następuje odrębną umową, w wyko-
naniu zobowiązania powiernika, a w przypadku rzeczy ruchomych może być
skutkiem ziszczenia się warunku rozwiązującego zastrzeżonego w umowie
powierniczej.
Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie z reguły służy ochronie wie-
rzycieli udzielających pożyczek lub kredytów. Nowa regulacja zmierza do
wyeliminowania z obrotu cywilnoprawnego umów powierniczych, w któ-
rych przedmiotem zabezpieczenia jest mieszkanie przewłaszczającego o nie-
proporcjonalnie dużej wartości w stosunku do wysokości zabezpieczanej wie-
rzytelności. Zakresem zastosowania obejmuje obrót powszechny i umowy
konsumenckie (nie dotyczy umów zawieranych w ramach obrotu obustronnie
profesjonalnego).
Przepis art. 3871 KC nie dopuszcza możliwości dokonania przewłaszczenia 369
na zabezpieczenie drogą umowy powierniczej, jeżeli umowa ta spełnia okreś-
lone przesłanki, podmiotowe i przedmiotowe.
Sankcja określona w art. 3871 KC ma zastosowanie wyłącznie wówczas, jeże-
li przewłaszczenia dokonuje osoba fizyczna (nie ma znaczenia osoba powierni-
ka). Jednocześnie przesłanki przedmiotowe oznaczono w ten sposób, że niedo-
puszczalność zawarcia dotyczy umowy, która spełnia łącznie trzy przesłanki:
1) jest to umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomo-
ści w celu zabezpieczenia roszczeń z umowy niezwiązanej bezpośrednio
z działalnością gospodarczą lub zawodową przewłaszczającego;
1
Ustawa z 14.5.2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 875) znajduje zastosowanie do umów za-
wartych po jej wejściu w życie, czyli po 30.5.2020 r.
2
O przewłaszczeniu na zabezpieczenie jako czynności powierniczej, por. Z. Radwański,
J. Grykiel, [w:] System Pr. Pryw., t. 2, 2019, s. 295.
Nb. 369
66524117380436
66
2) nieruchomość służy zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych przewłasz-

czającego;
3) występuje co najmniej jedna z następujących okoliczności:
– wartość przewłaszczanej nieruchomości jest wyższa niż wartość zabez-
pieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych powiększonych
o wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie od tej wartości za
okres 24 miesięcy,
– wartość zabezpieczanych przewłaszczaną nieruchomością roszczeń pie-
niężnych nie jest oznaczona,
– zawarcie umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie nie zostało poprze-
dzone dokonaniem wyceny wartości rynkowej nieruchomości przez bie-
głego rzeczoznawcę.
Dla ochrony przewłaszczającego ustawodawca wprowadził w nowej regu-
lacji prawnej najsurowszą sankcję. Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie,
która spełnia wskazane przesłanki jest bezwzględnie nieważna1.
§ 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem

i zawarciem umowy
Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 26; G. Domański, Umowa ramowa, War-
szawa 1989; P. Granecki, Culpa in contrahendo, PPH 2001, Nr 3; J. Grykiel, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. I, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 64; tenże, [w:] Kodeks cywil-
ny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 389–390; tenże, Uprawnienia wie-
rzyciela z umowy przedwstępnej w razie jej niewykonania lub nienależytego wykonania
przez dłużnika, Warszawa 2017; tenże, J. Grykiel, Charakter prawny zastrzeżenia w umo-
wie przedwstępnej świadczenia na poczet umowy przyrzeczonej, [w:] Prawo kontraktów,
pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 135–148; I. Karasek, Rozlicze-
nie nakładów na nieruchomość wydaną na podstawie umowy przedwstępnej, w razie niedoj-
ścia do skutku umowy przyrzeczonej, TPP 2010, Nr 3; W.J. Kocot, Charakter prawny umowy
ramowej, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017,
s. 188–213; tenże, Odpowiedzialność przedkontraktowa, Warszawa 2013; A. Kondracka,
Pojęcie i charakter prawny umowy przedwstępnej, MoP 1999, Nr 3; S. Kowalski, Zastrzeżenie
kary umownej w umowie przedwstępnej, Rej. 2003, Nr 1; M. Krajewski, Umowa przedwstęp-
na, Warszawa 2000; tenże, Umowa przedwstępna zgodnie z nowelą do kodeksu cywilnego,
PPH 2003, Nr 6; tenże, Zastrzeżenie w umowie przedwstępnej świadczenia na poczet umo-
wy przyrzeczonej, MoP 2002, Nr 8; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 42–46; Z. Kuniewicz,
Problematyka prawna ustawowego prawa pierwokupu w umowie przedwstępnej sprzedaży,
[w:] Ius civile vigilantibus scriptum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka,
1
Krytycznie o ograniczeniach wprowadzonych przepisem art. 3871 KC, zarówno
w przedmiocie przesłanek, jak i zastosowanej sankcji, por. M. Gutowski, [w:] Kodeks cy-
wilny, uw. do art. 3871, Legalis; A. Bieranowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego statuująca
ograniczony zakaz przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie – uwagi krytyczne, Re-
jent 2020, Nr 6, s. 31 i n.
Nb. 369
66524117380436
66
§ 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy 145
pod red. J. Haberko, J. Grykiela i K. Mularskiego, Warszawa 2022; A.A. Machnicka, Przed-
kontraktowe porozumienia – umowa o negocjacje i list intencyjny, Warszawa 2007; P. Mach-
nikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocław 2010;
tenże, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 389 i n. KC; A. Micha-
lak, Ochrona tajemnic handlowych w trakcie negocjacji, MoP 2003, Nr 13; A. Olejniczak,
[w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 389–390; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I,
pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 72; tenże, O koncepcji umów ramowych, PiP 1990, z. 4;
tenże, Z problematyki culpae in contrahendo – uwagi o znaczeniu przepisu art. 72 § 2 KC,
[w:] W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa, pod red. M. Zie-
lińskiego, Szczecin 2005; W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 389, 390;
Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 32; J. Rajski, Prawo; S. Rogoń, Problemy
negocjacyjnego trybu zawarcia umowy po nowelizacji kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 4;
J. Stochel, Dochodzenie roszczeń z umowy przedwstępnej, MoP 2000, Nr 2; Ł. Węgrzynow-
ski, Ograniczenia swobody umów a prawo publiczne, PS 2009, Nr 3; M. Wilejczyk, Odpo-
wiedzialność odszkodowawcza i inne konsekwencje naruszenia zobowiązania z umowy
przedwstępnej o skutku silniejszym, SPP 2020, Nr 1; M. Wrzołek-Romańczuk, Umowa przed-
wstępna, Warszawa 1998; M.A. Zachariasiewicz, Culpa in contrahendo, [w:] System Prawa
Handlowego. Międzynarodowe prawo handlowe, t. 9, pod red. W. Popiołka, Warszawa 2013,
rozdz. 5.1.4.; K. Zagrobelny, Uwagi o przenoszeniu praw z umowy przedwstępnej, Rej. 2016,
Nr 4; C. Żuławska, Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 389–390 KC.
I. Wprowadzenie
W ramach ogólnej problematyki czynności prawnych uregulowanej w Księ- 370
dze I KC znalazły się przepisy dotyczące zawarcia umowy (art. 66–721 KC).
Ponadto w tej samej Księdze I KC ujęto zagadnienie formy czynności praw-
nych (art. 73–81 KC) – w istotny sposób łączące się z zawarciem umowy.
Wszystkie te kwestie objęte są wykładem części ogólnej prawa cywilnego
i dlatego zbędne byłoby powtarzać go w niniejszym podręczniku.
Poza tym jednak niektóre instytucje prawa zobowiązań wzbogacają lub
modyfikują ogólne reguły zawierania i przygotowywania umów. Im właśnie
poświęcone są poniższe rozważania.
II. Culpa in contrahendo

Dopiero zawarcie umowy powoduje powstanie określonych obowiązków, 371
a ich niedopełnienie przez stronę zobowiązaną naraża ją na tzw. odpowiedzial-
ność kontraktową (art. 471 i n. KC; por. bliżej Nb. 784–851).
Natomiast pojawia się pytanie: według jakich kryteriów należy oceniać
postępowanie podmiotów w stadiach poprzedzających zawarcie umowy, jeże-
li nie doszła ona do skutku. Kwestię tę określa się tradycyjnie mianem culpa
in contrahendo („wina w kontraktowaniu”).
Nb. 370–371
66524117380436
66
Kodeks cywilny zawiera jedynie postanowienia szczególne, które pro-

blem ten rozwiązują dla pewnych wyraźnie wskazanych sytuacji (por. art. 72
§ 2, art. 721 i 387 § 2 KC). Postanowienia te nie pozwalają na sformułowanie
jakichś wniosków uogólniających. Odpowiedzi na pytanie o podstawę wspo-
mnianej odpowiedzialności udzielić więc musi nauka.
372 Koncepcja panująca głównie w teorii niemieckiej powołuje się na swoiste-
go rodzaju dorozumiane porozumienie, jakie strony miałyby zawierać, podej-
mując działania zmierzające do zawarcia umowy. W konsekwencji, jeżeli jedna
z negocjujących stron zachowa się nielojalnie, wówczas ponosi odpowiedzial-
ność kontraktową – tak jakby nie wykonała umowy.
373 Jednak nie ma dostatecznych podstaw do przyjęcia poglądu, że strony
podejmując pertraktacje, zawierają jakieś porozumienie i że w następstwie
tego miałyby odpowiadać za jego niewykonanie. W związku z tym na tle pra-
wa polskiego bardziej przekonująca jest koncepcja, która każe oceniać zacho-
wania partnerów na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415
i n. KC). Zawinione naruszenie powszechnie obowiązujących w tej mie-
rze reguł postępowania określonych w ustawach lub wskazanych w zasadach
współżycia społecznego uzasadnia więc powstanie roszczenia o wyrównanie
szkody wyrządzonej przez to, że zamierzona umowa nie doszła do skutku lub
okazała się nieważna. Obejmuje ono odszkodowanie w granicach tzw. ujemne-
go interesu umownego (por. Nb. 242–245).
Pogląd o deliktowej odpowiedzialności zdecydowanie podzielił SN w uchw. (7)
z 28.9.1990 r. (III CZP 33/90, OSN 1991, Nr 1, poz. 3).
Pogląd ten nie wyklucza jednak przypadków, gdy wina w kontraktowa-

niu polega na naruszeniu odpowiednich zobowiązań określonych w umowie1,
np. w umowie o negocjacje albo umowie ramowej2. Jednak zawarcia takiej
umowy nie domniemywa się i na poszkodowanym spoczywa ciężar jej udo-
wodnienia.
Także stosunek zobowiązaniowy powstaje w sytuacji określonej
w art. 721 KC. Jeżeli w toku negocjacji dochodzi do udostępnienia, przez jed-
ną stronę – drugiej, informacji z zastrzeżeniem poufności, wówczas strona,
która taką informację uzyskała, jest zobowiązana jej nie ujawniać, nie przeka-
zywać innym osobom oraz nie wykorzystywać dla własnych celów. Jako dłuż-
nik strona ta ponosi odpowiedzialność za naruszenie owych obowiązków, czy-
li niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, jednak reguły tej
1
Por. bliżej P. Granecki, Culpa in contrahendo, s. 9 i n. Jednak w żadnym razie nie moż-
na podzielić wyrażonego tam poglądu, że wysokość odszkodowania zależy od stopnia winy.
2
Por. o porozumieniach przedkontraktowych Z. Radwański, [w:] System Pr. Pryw., t. 2,
s. 353 i n., a także niżej Nb. 377.
Nb. 372–373
66524117380436
66
odpowiedzialności – w stosunku do reżimu określonego w art. 471 KC – są

nieco zmodyfikowane. W art. 721 § 2 KC ustawodawca przyznaje drugiej stro-
nie (wierzycielowi) możliwość wyboru albo może żądać naprawienia szko-
dy (strata i utracone korzyści) wyrządzonej niewykonaniem lub nienależytym
wykonaniem zobowiązania (na zasadach określonych w art. 471 KC – domnie-
manie winy dłużnika), albo może domagać się od zobowiązanego wydania
korzyści, które ten uzyskał wskutek naruszenia zobowiązania; także przy żąda-
niu zwrotu korzyści należy domniemywać winę dłużnika1. Przepis art. 721 KC
ma charakter względnie wiążący i strony mogą uchylić jego zastosowanie.
III. Umowa przedwstępna

1. Pojęcie i cel
W umowie przedwstępnej (pactum de contrahendo) jedna lub obie strony 374
zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy, którą ustawa
określa mianem umowy przyrzeczonej (art. 389 KC).
Użyteczność umowy przedwstępnej pojawia się w sytuacjach, gdy nie-
zwłoczne zawarcie definitywnej umowy jest ze względu na istniejące przeszko-
dy prawne lub faktyczne niemożliwe albo z jakichkolwiek powodów dla stron
niedogodne, lecz chcą one zapewnić sobie zawarcie takiej umowy w przyszło-
ści. Jest kwestią kontrowersyjną, czy strony umowy przedwstępnej mogą zobo-
wiązać się tylko do zawierania umów zobowiązaniowych, czy także do niektó-
rych innych (np. zrzeczenia się dziedziczenia, umowy majątkowej małżeńskiej,
umowy spółki, umów z dziedziny praw autorskich)2.
Zawarcie umowy przyrzeczonej jest świadczeniem (art. 353 KC). Z uwa-
gi na to, że umowę zawiera się zawsze przez zgodne oświadczenie woli stron,
zatem wykonanie świadczenia z umowy przedwstępnej w ten tylko sposób
może być wykonane.
Z umowy przedwstępnej nie tylko wynika zobowiązanie zawarcia umowy
przyrzeczonej, ale ponadto także instrumentalnie przyporządkowane mu obo-
wiązki dokonania działań koniecznych do spełnienia świadczenia głównego
(art. 354 KC).
Przykład: Podjęcie starań celem uzyskania zezwolenia władzy publicznej potrzebnego
do zawarcia umowy przyrzeczonej.
1
Tak również P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek, KC. Komentarz, uw. do art. 721, Nb. 7.
Jednak w literaturze sformułowano także tezę, że zwrot korzyści powinien nastąpić według
reguł bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i n. KC) – por. A. Michalak, Ochrona tajemnic,
s. 589 oraz D. Rogoń, Problemy negocjacyjnego trybu zawarcia umowy, s. 11.
2
Tak zwłaszcza M. Krajewski, Umowa, s. 67–76.
Nb. 374
66524117380436
66
375 Umowa przedwstępna może mieć charakter albo jednostronnie, albo dwu-
stronnie zobowiązujący – zależnie od tego, czy zobowiązanie do zawarcia
umowy przyrzeczonej zaciąga tylko jedna, czy obie strony. W pierwszym przy-
padku wyłącznie jednej stronie przysługuje uprawnienie do żądania od dru-
giej strony, by zawarła ona umowę (to znaczy, by złożyła oświadczenie woli
określonej treści i dokonała ewentualnie innych działań koniecznych do zawar-
cia umowy definitywnej). W drugim przypadku uprawnienie takie ma każda
ze stron względem drugiej strony. Należy wyrazić wątpliwość, czy świadczenia
z umowy przedwstępnej, polegające na złożeniu oświadczeń woli, tworzą więź
określoną w art. 487 § 2 KC, i z tej racji czy można odnieść do umów przed-
wstępnych pojęcie umów wzajemnych.
Por. wyr. SN z 14.12.1999 r. (II CKN 624/98, OSN 2000, Nr 6, poz. 120); M. Krajewski,
Umowa, s. 52 i n.; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 389, Nb. 4. Nato-
miast odmiennie orz. SN z 7.1.1967 r. (III CZP 32/66, OSNC 1968, Nr 12, poz. 199). Jednak
zważywszy na kompetencję stron – w ramach swobody umów – do kreowania umowy jako
kontraktu wzajemnego, nie wydaje się, aby umowie przedwstępnej zawierającej przyrzecze-
nie zawarcia umowy przez jedną ze stron kontrahenci nie mogli nadać charakteru czynności
odpłatnej i wzajemnej (tak A. Olejniczak, glosa do orz. SN z 14.12.1999 r., III CKN 624/98,
Rej. 2000, Nr 7–8, s. 122–125; odmiennie M. Krajewski, Umowa, s. 54–55).
Podzielić należy pogląd, że dopuszczalna jest także umowa przedwstęp-

na na rzecz osoby trzeciej1. Na tej podstawie trzeci podmiot, nieuczestniczący
w zawarciu umowy przedwstępnej, może żądać bezpośrednio od strony zobo-
wiązanej, aby zawarła z nim umowę przyrzeczoną.
376 Umowę przedwstępną należy odróżnić od umowy definitywnej, także wte-
dy, gdy ta ostatnia zawarta została pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Umowa przedwstępna zawsze bowiem zobowiązuje tylko do zawarcia w przy-
szłości umowy przyrzeczonej. Natomiast dopiero umowa definitywna wyznacza
powinne zachowanie stron realizujące zamierzony przez nie cel gospodarczy.
O tym, czy strony zawierają umowę definitywną, czy przedwstępną, decydu-
je treść ich zgodnych oświadczeń woli ustalona według ogólnych reguł interpre-
tacyjnych (art. 65 KC). W sprawach wątpliwych przede wszystkim trzeba wyjść
z założenia, że strony z reguły dążą do bezpośredniego zrealizowania zamierzo-
nego celu gospodarczego, skąd płynie dyrektywa interpretacyjna przemawiają-
ca za uznaniem umowy raczej za definitywną niż przedwstępną. Jest ona aktu-
alna jednak tylko wtedy, gdy spełnione zostaną wszystkie przesłanki konieczne
do dojścia do skutku umowy definitywnej lub gdy analiza okoliczności towarzy-
szących zawarciu umowy nie wskazuje na to, że strony mają jakieś szczególne
powody powstrzymujące je przed związaniem się umową definitywną.
1
A. Kubas, Umowa, s. 57–60.
Nb. 375–376
66524117380436
66
Por. np. uchw. SN z 26.10.1984 r. (III CZP 64/84, OSN 1985, Nr 7, poz. 87), gdzie wy-
rażono trafny pogląd, że przyjęcie przez sprzedawcę przedpłaty na przyczepę kempingową
w wysokości odpowiadającej jej cenie stanowi zawarcie definitywnej umowy sprzedaży, a nie
tylko umowy przedwstępnej. Cena bowiem i termin wykonania umowy o ściśle określonym
przedmiocie zostały już w ostateczny sposób ustalone. Z kolei nieformalne umowy o przenie-
sienie własności nieruchomości1 lub brak wymaganych zezwoleń administracyjnych na naby-
cie nieruchomości bądź innych przedmiotów przemawiałyby raczej za kwalifikacją umowy
jako przedwstępnej.
Na podstawie umowy przedwstępnej nie można domagać się spełnienia

tych świadczeń, do których strony mają się zobowiązać dopiero w umowie
przyrzeczonej. Niekiedy jednak ze względu na zamierzoną umowę definityw-
ną strony zobowiązują się już w umowie przedwstępnej do dokonania pewnych
czynności (np. przygotowania placu budowy, przeniesienia posiadania rzeczy,
zapłaty części ceny). Jeżeli następnie umowa definitywna zostanie zawarta,
dokonanie wspomnianych czynności zalicza się na poczet świadczeń określo-
nych w umowie definitywnej. Natomiast gdy umowa definitywna nie zostanie
zawarta, stronie, która tych czynności dokonała, służy roszczenie z tytułu nie-
należnego świadczenia (art. 410 KC). Strony mogą jednak w umowie przed-
wstępnej kwestię tę uregulować odmiennie (art. 3531 KC).
Wspomniane zagadnienie jest kontrowersyjne. Bliżej przedstawia je M. Krajewski, Za-
strzeżenie, s. 352 i n., chociaż argumenty o możliwości domagania się spełnienia świadczenia
na poczet świadczenia przyrzeczonego – nie przekonują.
Od umowy przedwstępnej należy odróżnić umowę ramową nieuregu- 377

lowaną w przepisach prawnych, ale będącą tworem praktyki gospodarczej.
W związku z tym nie da się ściśle określić jej treści. W każdym razie łączy ją
z umową przedwstępną wspólna funkcja polegająca na organizowaniu procesu
zawierania umów w przyszłości. Jednakże umowa ramowa przystosowana jest
do wielokrotnego (powtarzającego się) zawierania określonego rodzaju umów
względem niej wykonawczych. W umowie ramowej zwykle ustala się sposób
zawierania umów wykonawczych, pewne elementy ich treści, ale nie na tyle
dookreślone, aby można było uznać, że spełnia ona wymagania stawiane umo-
wom przedwstępnym, a tym bardziej umowom definitywnym. Wiele umów
ramowych zawiera też zobowiązanie do kontraktowania w przyszłości.
Przykład: Browar X zawiera ze stałym odbiorcą lub odbiorcami piwa (piwiarniami, pu-
bami, sklepami detalicznymi) umowę ramową określającą sposób zamawiania codziennie
określonych ilości tego trunku oraz cenę za beczkę, puszkę lub butelkę piwa. Z braku ozna-
czenia przedmiotu świadczenia (ilości piwa) umowa zamierzona dochodzi do skutku dopiero
po przyjęciu codziennego zamówienia, a więc wskutek zawarcia umowy wykonawczej.
1
Tak J. Skąpski w glosie do wyr. SN z 30.5.1957 r., I CR 571/57, OSP 1958, Nr 12,
poz. 226.
Nb. 377
66524117380436
66
W przeciwieństwie więc do umowy przedwstępnej z umowy ramowej nie

wynika zobowiązanie do zawarcia określonej umowy. Natomiast można przy-
jąć, że jeżeli umowa ramowa nakłada na strony obowiązek zawierania w przy-
szłości umów wykonawczych, to polega on na powinności dołożenia starań do
zawarcia umów wykonawczych i obowiązek ten jest opatrzony sankcją odszko-
dowawczą1.
378 W literaturze wyrażono pogląd, że umowa przedwstępna należy do kla-
sy umów nazwanych2. Raczej jednak należy przychylić się do zapatrywania,
że jest to instytucja części ogólnej prawa zobowiązań wykorzystywana przy
zawieraniu zarówno różnych umów nazwanych, jak i nienazwanych.
2. Przesłanka ważności
379 W myśl art. 389 KC umowa przedwstępna jest ważna, jeśli określa istot-
ne postanowienia umowy przyrzeczonej. Przesłanka ta ma umożliwić sądowi
– w razie sporu – ustalenie treści umowy definitywnej. Z tego względu w umo-
wie przedwstępnej należy wskazać co najmniej minimalną treść umowy defi-
nitywnej.
Przykład: Jeśli umową definitywną (przyrzeczoną) ma być sprzedaż, należy w umo-
wie przedwstępnej określić co najmniej rzecz i cenę albo wskazać podstawę do jej ustalenia
(por. art. 535 i 536 KC).
Nie ulega wątpliwości, że umowa przedwstępna powinna odpowiadać ogól-

nym przesłankom stawianym każdej czynności prawnej.
Do oceny jej zgodności z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub
zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 KC) trzeba mieć na względzie
treść zamierzonej umowy definitywnej. W niej również upatrywać należy kau-
zę przysporzeń dokonywanych w umowie przedwstępnej w postaci roszczeń
o zawarcie umowy definitywnej3.
Dla zawarcia umowy przedwstępnej ustawa nie wymaga zachowania formy
szczególnej.
1
O kontrowersjach wokół charakteru prawnego umowy ramowej por. M. Krajewski,
Umowa, s. 210–215, jednak wbrew poglądowi autora nie wydaje się, aby mogła ona objąć
pozytywny interes umowny. Por. także G. Domański, Umowa ramowa, s. 81 i n.; A. Olejni-
czak, O koncepcji, s. 69 i n.
2
M. Krajewski, Umowa, s. 26 i n.
3
Tak trafnie M. Krajewski, Umowa, s. 45–49; tenże, Zastrzeżenie, s. 355–357 i tam po-
wołana krytyka poglądów odmiennych.
Nb. 378–379
66524117380436
66
3. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej

Po zmianie przepisów KC ustawą z 14.2.2003 r. oznaczenie terminu zawar- 380
cia umowy przyrzeczonej nie stanowi przesłanki ważności umowy przed-
wstępnej. Nowe brzmienie art. 389 § 1 KC wprawdzie pozbawiło zastrzeże-
nie terminu cechy przesłanki ważności umowy przedwstępnej, ale zarazem nie
zakazało uzależnienia jej skuteczności od zastrzeżenia terminu. Zamieszcze-
nie terminu w umowach przedwstępnych nie tylko nie jest zakazane, ale wręcz
pożądane, ponieważ jasno wskazuje termin spełnienia świadczenia.
Określony w umowie przedwstępnej termin zawarcia umowy przyrzeczonej
jest terminem wykonania zobowiązania. Jego upływ powoduje wymagalność
roszczenia uprawnionego. Wyznacza też początek biegu terminu przedawnie-
nia; zob. Nb. 388–389 (por. wyr. SN z 16.12.2005 r., III CK 344/05, Legalis).
Pojawia się jednak nowe zagadnienie, a mianowicie, jak uchronić strony
przed wieczystym obowiązkiem pozostawania w gotowości do zawarcia umo-
wy definitywnej w przypadku, gdy umowa przedwstępna nie określa termi-
nu jej zawarcia.
W myśl art. 389 § 2 KC strona uprawniona do żądania zawarcia umowy
przyrzeczonej może w ciągu jednego roku wyznaczyć odpowiedni termin
zawarcia umowy definitywnej. W zależności, czy umowa przedwstępna jest
jednostronnie, czy dwustronnie zobowiązująca, uprawniona może być jedna
albo obie strony. Jeżeli obie strony są uprawnione i każda z nich oznaczy inny
termin zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas wiążący dla stron jest termin
wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie.
Jeżeli termin zawarcia umowy definitywnej nie został wyznaczony w spo-
sób wyżej określony, nie można żądać zawarcia umowy przyrzeczonej (art. 389
§ 2 zd. 3 KC), co oznacza, że termin roczny ma charakter zawity i po jego upły-
wie zobowiązanie z umowy przedwstępnej wygasa.
Należy przyjąć, że niedopuszczalność żądania zawarcia umowy przyrzeczonej po upły-
wie terminu zawitego, wskazanego w art. 389 § 2 zd. 3 KC, jest następstwem ustania obo-
wiązku zawarcia takiej umowy, a tym samym zachodzi nie tylko niemożliwość dochodzenia
zawarcia umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 KC), lecz także niemożliwość żądania odszko-
dowania (art. 390 § 1 KC)1.
Przed nowelizacją KC wprowadzenie warunku (art. 89 KC) do umo- 381

wy przedwstępnej nie było kwestionowane. Zmiana funkcji, jaką wyznacza-
ją powołane wyżej przepisy prawne terminowi w strukturze stosunku umowy
przedwstępnej, może rodzić pytanie o dopuszczalność zastrzeżenia warunku.
1
Por. podobnie M. Krajewski, Umowa przedwstępna zgodnie z nowelą do kodeksu cy-
wilnego, PPH 2003, Nr 6, s. 7–9.
Nb. 380–381
66524117380436
66
Wydaje się jednak, że pozostawienie stronom możliwości uzależnienia skutecz-

ności umowy przedwstępnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego nie sprzeci-
wia się właściwości (naturze) stosunku z umowy przedwstępnej (art. 3531 KC).
4. Skutki niezawarcia umowy przyrzeczonej

382 Określone w art. 390 KC konsekwencje uchylania się od zawarcia umowy
przyrzeczonej przez zobowiązanego dotyczą wyłącznie przypadków, gdy pono-
si on odpowiedzialność za to zachowanie, bezpodstawnie odmawiając zawarcia
umowy. Jeżeli więc strona zobowiązana bezpodstawnie uchyla się od zawar-
cia umowy przyrzeczonej, może to wywołać dwojakiego rodzaju następstwa
prawne: słabsze albo silniejsze.
383 Skutek słabszy niewykonania umowy przedwstępnej wyraża się w obo-
wiązku naprawienia szkody, jaką osoba uprawniona poniosła przez to, że liczy-
ła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Chodzi tu więc o odszkodowanie w gra-
nicach tzw. negatywnego interesu umownego. Strony mogą jednak w umowie
przedwstępnej odmiennie ustalić zakres odszkodowania (art. 390 § 1 KC).
Nie chodzi tu tylko o zastrzeżenie kary umownej, co zawsze jest dopuszczal-
ne na zasadach ogólnych (art. 483 KC)1. Na podstawie art. 390 § 1 KC stro-
ny mogą także określić, za jakie następstwa niezawarcia umowy definitywnej
dłużnik będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą.
384 Natomiast skutek silniejszy polega na obowiązku zawarcia umowy przy-
rzeczonej (art. 390 § 2 KC). Uprawniony może więc żądać od strony zobowią-
zanej, aby złożyła oświadczenie woli określonej treści, stanowiące konieczny
element dojścia do skutku umowy przyrzeczonej. Jeżeli strona zobowiązana nie
złoży takiego oświadczenia woli, to prawomocne orzeczenie sądu stwierdzają-
ce taki obowiązek zastępuje to oświadczenie (art. 64 KC).
Jednakże ów skutek silniejszy dopuszczalny jest jedynie wtedy, gdy umo-
wa przedwstępna spełnia jeszcze pewne dodatkowe przesłanki, a mianowicie
gdy czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przy-
rzeczonej. Odnosi się to zwłaszcza do formy szczególnej przewidzianej pod
rygorem nieważności dla umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 KC). Zastrzeżenie
to ma zapobiec temu, aby strony nie wykorzystywały umowy przedwstępnej do
omijania postanowień ustawowych, określających przesłanki ważności umowy
definitywnej.
Przykład: Jeżeli strony zawrą umowę przedwstępną o przeniesienie własności nierucho-
mości w zwykłej formie pisemnej, a nie w formie aktu notarialnego, to uprawniony nie może
żądać zawarcia umowy przyrzeczonej, lecz musi poprzestać na roszczeniu odszkodowawczym.
1
Por. S. Kowalski, Zastrzeżenie kary, s. 83.
Nb. 382–384
66524117380436
66
W razie gdyby umowa definitywna nie mogła zostać zawarta z uwagi na ist- 385
niejące przeszkody natury faktycznej lub prawnej, wówczas pojawia się pro-
blem odpowiedzialności dłużnika za niemożliwość wykonania świadczenia
(art. 475 KC)1.
Przykład: Dłużnik nie dopełnił czynności koniecznych do uzyskania niezbędnego ze-
zwolenia administracyjnego.
Jeżeli strona uprawniona skorzysta ze skutku silniejszego, nie może doma- 386
gać się odszkodowania, a więc nie może realizować swojego uprawnienia
w ramach tzw. skutku słabszego.
Umowa przedwstępna nie uniemożliwia stronom zawarcia umowy przyrze- 387
czonej w drodze negocjacji lub przyjęcia oferty, i to o treści innej, niż prze-
widuje to umowa przedwstępna. Jednakże zawarcie takiej umowy spowoduje
utratę uprawnień wynikających z umowy przedwstępnej tylko wtedy, gdy stro-
ny traktować ją będą jako wykonanie umowy przedwstępnej.
5. Przedawnienie
Wynikające z umowy przedwstępnej roszczenia o zawarcie umowy przyrze- 388
czonej lub o naprawienie szkody przedawniają się z upływem roku od dnia,
w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta (art. 390 § 3 zd. 1 KC).
Od tej reguły przewidziany jest wyjątek w razie, gdy sąd oddali żądanie 389
zawarcia umowy przyrzeczonej. W takim przypadku roszczenie o naprawienie
szkody przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się
prawomocne (art. 390 § 3 zd. 2 KC). Takie swoiste przesunięcie momentu, od
którego liczy się bieg terminu przedawnienia, umożliwia uprawnionemu reali-
zację roszczenia odszkodowawczego wtedy, gdy jego roszczenie o zawarcie
umowy okazało się bezzasadne. Dotyczy ono również roszczenia o zapłatę kary
umownej albo podwójnego zadatku (por. uchw. SN z 21.11.2006 r., III CZP
102/06, OSNC 2007, Nr 7–8, poz. 104).
IV. Ograniczenia swobody zawierania umów

1. Uwagi wstępne
Jak wspomniano już o tym poprzednio (por. Nb. 343), zasada swobody 390
umów odnosi się nie tylko do kształtowania ich treści, lecz także do podejmo-
wania decyzji o ich zawieraniu.
1
O konsekwencjach zbycia przez dłużnika z umowy przedwstępnej przedmiotu świad-
czenia z umowy przyrzeczonej, por. J. Grykiel, glosa do wyroku SN z 16.1.2013 r., IV CSK
197/13, Glosa 2016, Nr 1, s. 58 i n.
Nb. 385–390
66524117380436
66
Koncentrując teraz uwagę na tej drugiej sferze swobody umów – a przede

wszystkim na jej ograniczeniach – należy zauważyć, że zachodzi między nią
a sferą pierwszą konieczny, aczkolwiek jednostronny związek. Polega on
na tym, że jakiekolwiek ograniczenie swobody decydowania o zawieraniu
umowy musi być zawsze zrelatywizowane do treści umowy. Przyjmując
bowiem zasadę swobody zawierania umowy, nie można zarazem generalnie
pozbawić podmiotów swobody decydowania o zawarciu umowy. Ograniczenia
pod tym względem z konieczności logicznej muszą więc zarazem wskazywać,
jakich umów strony nie mogą swobodnie zawierać.
391 Mówiąc o ograniczeniach swobody zawierania umowy, ma się na wzglę-
dzie jedynie normatywne zacieśnienie kompetencji podmiotów, co wymaga
podstawy ustawowej.
Por. art. 20, 22 Konstytucji RP oraz art. 2 PrPrzeds, który głosi zasadę wolności gospo-
darczej, stanowiąc, że podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodar-
czej jest wolne dla każdego na równych prawach; por. też uchw. SN(7) z 10.1.1990 r. (III CZP
97/89, OSN 1990, Nr 6, poz. 74) oraz orz. NSA z 10.1.1992 r. (OSP 1993, poz. 148, z aprobu-
jącą glosą C. Kosikowskiego).
Natomiast zakresem tego pojęcia nie obejmuje się przypadków, gdy same
strony – właśnie na zasadzie swobody kontraktowej – nakładają na siebie obo-
wiązek zawarcia umowy.
Przykład: Omówiona wcześniej umowa przedwstępna; ustanowione w umowie sprzeda-
ży prawo odkupu albo pierwokupu (art. 593–602 KC).
392 Ograniczenia swobody zawierania umów mogą przybierać różną postać

prawną, a w konsekwencji mogą być zagrożone różnymi sankcjami prawnymi.
Przykład: Sankcje administracyjne (cofnięcie koncesji, zakaz prowadzenia określonej
działalności), karne, karnoskarbowe itp.
Zgodnie z przedmiotem niniejszego wykładu mamy na względzie tylko ogra-

niczenia, które wywołują konsekwencje w sferze stosunków cywilnoprawnych.
2. Ograniczenia doboru kontrahenta

393 System prawny może nie ograniczać swobody decydowania o zawarciu
albo niezawarciu umowy, a jedynie poprzestać na wskazaniu, z kim określo-
ną umowę można wyłącznie zawrzeć. Tego rodzaju podmiotowe ograniczenia
mogą być motywowane różnymi celami.
W PRL w szerokiej mierze stosowano je dla realizacji zasad tego ustroju,
polegających zwłaszcza na eliminowaniu ze sfery obrotu gospodarczego osób
fizycznych i ich organizacji na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej,
reprezentujących preferowany typ własności socjalistycznej (głównie państwo-
Nb. 391–393
66524117380436
66
wej). Tego rodzaju ograniczenia zostały usunięte z systemu prawnego RP, cho-
ciaż od niedawna poważne restrykcje o charakterze podmiotowym wprowadza-
ne są ponownie, np. w zakresie obrotu nieruchomościami rolnymi.
Inne ograniczenia podmiotowe ustanawia polski system prawny – w wąskim 394
zresztą bardzo zakresie – dla ochrony osób uczestniczących w stosunkach
cywilnoprawnych, a zwłaszcza osób fizycznych. W szczególności znajduje to
wyraz w tym, że pewne rodzaje działalności gospodarczej połączone ze zwięk-
szonym ryzykiem podejmować mogą wyłącznie określone rodzaje osób praw-
nych i one tylko mogą występować we wskazanych w ustawie umowach.
Ubezpieczycielem (art. 805 KC) może być tylko podmiot, który uzyskał zezwolenie
na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej (art. 7 ustawy z 11.9.2015 r. o działalności
ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1130 ze zm.); w umo-
wach rachunku bankowego, o kredyt bankowy i gwarancji bankowej jedną ze stron może być
tylko bank (por. art. 725 i n. KC oraz art. 5 PrBank).
Ograniczenia swobody wyboru kontrahenta mogą również mieć na wzglę- 395

dzie wyłącznie interes indywidualnie określonych podmiotów. W sytuacjach
takich od decyzji zainteresowanych zależy, czy ograniczenia te zostaną w kon-
kretnym przypadku zrealizowane. Klasyczną tego rodzaju instytucją jest usta-
wowe prawo pierwokupu (art. 166 KC, art. 172 ust. 6 ustawy z 15.12.2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1208 ze zm.).
3. Obowiązek kontraktowania
Najdalej idącym ograniczeniem swobody umów jest obowiązek ich zawar- 396
cia – z konieczności wskazującym nie tylko osoby zobowiązane, ale i treść
umów, jakie obowiązane są one zawrzeć.
System prawny w wielu ustawach szczególnych nakłada obowiązek zawie- 397
rania umów na podmioty, które wyłącznie dostarczają określonych dóbr lub
świadczą usługi o istotnym dla wszystkich znaczeniu.
Por. art. 4 ust. 2, art. 4c, 4d, 4e i 7 ustawy z 10.4.1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 716 ze zm.); art. 3 ustawy z 15.11.1984 r. – Prawo przewozowe (tekst
jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 8); art. 5 ust. 2 ustawy z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązko-
wych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Ko-
munikacyjnych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 621 ze zm.); art. 48 ustawy z 23.11.2012 r.
– Prawo pocztowe (Dz.U. z 2022 r. poz. 896); art. 57 i 86 ustawy z 16.7.2004 r. – Prawo tele-
komunikacyjne (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 576 ze zm.).
W takich przypadkach realizacja wspomnianego obowiązku zależy od ini-

cjatywy podmiotu zainteresowanego uzyskaniem dobra lub usługi od podmiotu
obowiązanego do zawarcia umowy. Inicjatywę tę przejawia on, składając ofertę
podmiotowi obowiązanemu do zawarcia umowy. Jeżeli odpowiada ona okreś-
Nb. 394–397
66524117380436
66
lonym w ustawie przesłankom, a zarazem nie zajdą jakieś szczególne okolicz-

ności uzasadniające uchylenie się obowiązanego podmiotu od spełnienia wspo-
mnianego obowiązku – adresat oferty zobowiązany jest ją przyjąć. Jeżeli oferty
nie przyjmie, podmiot uprawniony może na podstawie art. 64 KC żądać, aby
sąd wydał orzeczenie stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli
o przyjęciu oferty, co zastępuje złożenie takiego oświadczenia woli i powodu-
je zawarcie umowy. Może także poprzestać na żądaniu odszkodowania z tytułu
niespełnienia zobowiązania. Jednak brak odpowiedzi na otrzymaną ofertę przez
podmiot zobowiązany do jej przyjęcia należy interpretować w tej szczególnej
sytuacji jako jej „milczące” przyjęcie.
398 Obowiązek zawarcia umowy może jednak być nałożony także z innych
racji społecznych na określone podmioty i realizowany z inicjatywy orga-
nów administracji publicznej oraz przy zastosowaniu sankcji administra-
cyjnych lub karnych – czego stosownie do zapowiedzi zawartych w uwagach
wstępnych niniejszego ustępu – nie uznajemy za zobowiązanie cywilnoprawne.
Por. np. ciążący na posiadaczach pojazdów mechanicznych obowiązek zawarcia umowy
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC).
399 W odmiennym – ale już cywilistycznym – znaczeniu mówi się o obowiąz-

ku zawierania umów opatrzonych tylko sankcją odszkodowania w grani-
cach interesu ujemnego (culpa in contrahendo). Można przyjąć, że odpowie-
dzialność tego rodzaju na ogół ponoszą przedsiębiorcy, którzy bezpodstawnie
nie zawierają umowy z konsumentem, naruszając jego zaufanie, że uzyska on
dobro lub usługę, jakie przedsiębiorca świadczy na rynku.
Szczególnym przepisem kreującym tego rodzaju obowiązek jest art. 736 KC.
4. Zezwolenia administracyjne
400 Jak już o tym wspomniano (por. Nb. 66–68), ustawodawca może ograniczyć
swobodę zawarcia umowy także w ten sposób, że uzależni jej ważne dojście do
skutku od zezwolenia administracyjnego.
Zezwolenie takie nie kreuje jednak obowiązku zawarcia umowy.
Przykład: Ktoś, kto dostał zezwolenie na nabycie nieruchomości albo kupno lub transfer
dewiz za granicę, nie jest obowiązany czynności takich dokonać.
5. Tryb zawierania umowy

401 Inna z kolei postać ograniczenia swobody kontraktowania polega na naka-
zaniu przez ustawę określonego trybu zawierania umowy. W przypadku takim
konsens stron może być zrealizowany tylko przy zachowaniu procedury wska-
zanej w ustawie.
Nb. 398–401
66524117380436
66
§ 13. Wzorce umów 157
Ustawodawca stosuje tego rodzaju instrumenty prawne przede wszystkim 402

dla ochrony mienia publicznego. Podmioty, które nim gospodarują, nie powin-
ny bowiem być traktowane jak osoby prywatne, które całkiem dowolnie i kie-
rując się nawet kaprysem, kompetentne są do dysponowania swoim majątkiem.
Decyzje organów upoważnionych do dokonywania czynności prawnych odno-
szących się do mienia publicznego powinny opierać się na zobiektywizowa-
nych przesłankach, zapewniających podejmowanie decyzji racjonalnych i opty-
malnych w danej sytuacji dla interesu publicznego. Wprowadzenie tego rodzaju
obligatoryjnych procedur zawierania umów należy uznać za zgodne z syste-
mem gospodarki rynkowej. Służą one bowiem zachowaniu zdrowej konku-
rencji, dając równe szanse podmiotom, które ubiegają się o zawarcie umowy
z osobami upoważnionymi do dysponowania mieniem publicznym. W zakre-
sie umów zobowiązaniowych w najszerszym zakresie zadania te pełni usta-
wa z 11.9.2019 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r.
poz. 1129 ze zm.). Bliższe jej omówienie należy do wykładu prawa handlo-
wego (gospodarczego). Wystarczy poprzestać tutaj na stwierdzeniu, że jako
główny tryb zawierania umowy przewiduje ona przetarg – w szczególny zresz-
tą sposób uregulowany.
W związku z tym w literaturze niemieckiej reprezentowany jest pogląd, że Skarbowi
Państwa przysługuje wprawdzie status podmiotu prawa prywatnego, które on stosuje w ob-
rocie prawnym, ale już nie autonomia woli; por. G. Püttner, Die öffentlichen Unternehmen,
Stuttgart–München–Hannover 1985, s. 84.
§ 13. Wzorce umów

Literatura: M. Bednarek, Wzorce umów w prawie polskim, Warszawa 2005; M. Bed-
narek, P. Mikłaszewicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 34–41; W. Czachórski, Zobowiązania,
§ 25; J. Gorczyński, Konflikt formularzy (art. 3854 k.c.), PPH 2004, Nr 4; M. Jagielska, Ewo-
lucja ochrony konsumenta w prawie kolizyjnym Unii Europejskiej w zakresie zobowiązań
umownych, Warszawa 2010; taż, Ile przedsiębiorcy jest w konsumencie? – o zmianie podej-
ścia do definiowania konsumenta we współczesnym acquis communautaire, [w:] Ius est ars
boni et aequi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Józefowi Frąckowiakowi, pod
red. A. Dańko-Roesler, M. Leśniaka, M. Skorego i B. Sołtysa, Wrocaw 2018, s. 331–340;
W.J. Katner, Ogólne warunki umów, wzory umów i regulaminy w świetle nowelizacji Kodek-
su cywilnego z 1990 roku, Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kra-
ków 1994; E. Łętowska, Ochrona niektórych praw konsumentów, Warszawa 2001; taż, Pra-
wo umów konsumenckich, Warszawa 2002; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz,
art. 384–3854; M. Pecyna, Kontrola wzorców umownych poza obrotem konsumenckim, Kra-
ków 2003; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 384–3854; A. Pyrzyńska,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 384–385; taż,
Zasada pierwszeństwa umowy wobec wzorca a wydanie wzorca w czasie trwania zobowią-
zania ciągłego, Pr. Bank. 2007, Nr 10, s. 57 i n.; taż, Wzorzec umowy jako źródło zastrzeże-
nia odsetek w stosunkach bankowych, Pr. Bank. 2008, Nr 1, s. 20 i n.; Z. Radwański, Norma
Nb. 402
66524117380436
66
kompetencyjna art. 384 KC do określenia szczególnych warunków umów konsumenckich,
RPEiS 1996, z. 1; tenże, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 31; M. Rejdak, Definicja termi-
nu „wzorzec umowy konsumenckiej”, RPEiS 2005, z. 3, s. 113 i n.; E. Rutkowska, Ochro-
na prawna klienta w sferze bankowości detalicznej (regulacje prokonsumenckie), Pr. Bank.
2003, Nr 4; K. Szczygielska, Odstąpienie od umowy zawartej na odległość w prawie nie-
mieckim i polskim, KPP 2003, z. 2; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC.
Komentarz, uw. do art. 384 i n. KC; C. Żuławska, Źródła prawa umów ze szczególnym
uwzględnieniem normotwórstwa bankowego, PS 1991, Nr 4; taż, [w:] Komentarz do KC,
ks. III, t. I, art. 384–3854.
I. Uwagi wstępne
1. Geneza i funkcja społeczna
403 W umowach adhezyjnych (por. Nb. 317–319) przedsiębiorcy w szerokiej
mierze posługują się wzorcami, które w sposób jednolity określają treść przy-
szłych umów indywidualnych.
Wzorce umów pojawiają się pod różnymi nazwami (ogólne warunki umów,
regulaminy, wzory umów, umowy typowe, taryfy, formularze umów itp.).
W literaturze, ustawodawstwie i judykaturze zachodnioeuropejskiej najbardziej
rozpowszechnione jest określenie „ogólne warunki umów”.
404 Stały się one trwałym elementem nowoczesnego obrotu gospodarczego
z uwagi na wielorakie pozytywne funkcje gospodarcze, jakie pełnią. Nie tyl-
ko bowiem przyspieszają procedurę zawierania umów, ale zarazem ułatwia-
ją racjonalizację prowadzenia wielkich przedsiębiorstw, a w tym obniżenie
ich kosztów własnych, planowanie działalności, kalkulację ryzyka i kontro-
lę wewnętrzną. W związku z szybkim pojawieniem się nowych typów umów
w obrocie gospodarczym wzorce umów sprzyjają ponadto ujednolicaniu się ich
treści, a przez to i umacniają pewność prawa.
405 Jednakże stosowanie wzorców przez przedsiębiorców wiąże się z zagrożeniem
interesów ich kontrahentów. Dzieje się tak w przypadkach, gdy przedsiębiorca,
zajmując faktycznie silniejszą pozycję wobec swoich kontrahentów, może narzu-
cić im poprzez wzorce korzystne dla siebie, a krzywdzące drugą stronę postano-
wienia masowo zawieranych umów. Owa silniejsza pozycja znajduje wyraz:
1) bądź to w płaszczyźnie intelektualnej – lepszym rozpoznaniu sensu zawie-
ranej umowy oraz jej konsekwencji prawnych i faktycznych;
2) bądź to w płaszczyźnie ekonomicznej – dominacji na rynku, która faktycz-
nie pozbawia kontrahenta uzyskania potrzebnego mu dobra lub usługi, jeże-
li nie zaakceptuje stosowanego przez przedsiębiorcę wzorca umowy.
Z reguły w takiej właśnie słabszej sytuacji znajduje się indywidualny kon-
sument wobec przedsiębiorcy (profesjonalisty) stosującego wzorzec umowy.
Nb. 403–405
66524117380436
66
2. Reakcja prawna
Powszechna praktyka stosowania wzorców umów nie może zostać przez 406
współczesnych ustawodawców niezauważona, ponieważ tradycyjne instrumen-
ty prawne nie pozwalają w dostatecznym stopniu uwzględniać korzyści i zagro-
żeń związanych z tym nowym zjawiskiem społecznym. Wyłaniają się tu przede
wszystkim dwa problemy wymagające rozstrzygnięcia:
1) przy spełnieniu jakich przesłanek przydać wzorcom doniosłość prawną,
a w konsekwencji, jak je zakwalifikować;
2) w jaki sposób przeciwdziałać wykorzystywaniu ich dla pokrzywdzenia słab-
szej strony – w szczególności konsumenta – która zawiera umowę z przed-
siębiorcą stosującym wzorzec.
Zagadnienia te były już od schyłku XIX w. przedmiotem dociekań nauko-
wych w literaturze światowej, a w ostatnich kilkudziesięciu latach są ustawowo
regulowane – w różny zresztą sposób – przeważnie w powiązaniu z realizacją
idei ochrony konsumentów.
Do kodyfikacji, które najwcześniej unormowały wspomniane kwestie, nale- 407
żał polski Kodeks zobowiązań z 1933 r.
Por. art. 71 dotyczący regulaminów i art. 72 poświęcony umowom typowym.
Następnie ustawodawca polski uregulował wzorce umów w art. 384 i 385

KC z 1964 r. Przepisy te w istotnej mierze przystosowały tę instytucję do
potrzeb gospodarki centralnie sterowanej – w niewielkim tylko stopniu nawią-
zując do rozstrzygnięć zawartych w Kodeksie zobowiązań.
W konsekwencji przekształceń ustrojowych Polski zostały one w 1990 r.
zasadniczo zmienione (por. art. 384–3852 KC). Na tej podstawie wyróżniono
trzy typy wzorców:
1) wzorce normatywne, mające postać przepisów prawnych;
2) wzorce kwalifikowane, wydawane przez upoważnione do tego przez szcze-
gólne przepisy przedsiębiorstwa; wzorzec taki wiązał drugą stronę umowy
już nawet wtedy, gdy mogła o jego treści z łatwością się dowiedzieć;
3) wzorce niekwalifikowane, wydawane bez szczególnego upoważnienia przez
przedsiębiorcę; wzorzec taki wiązał drugą stronę dopiero wtedy, gdy znając
jego treść, wyraziła ona zgodę na włączenie go do treści umowy.
Jednak wspomniane regulacje nie odpowiadały już europejskim standardom 408
ochrony konsumentów. Budziły również zastrzeżenia ze względu na ich nieja-
sną konstrukcję prawną oraz niezgodność z przepisami Konstytucji z 1997 r.
o źródłach prawa.
Nb. 406–408
66524117380436
66
Z tych względów w 2000 r. radykalnie zmieniona została kodeksowa regu-

lacja wzorców umów1. Instytucję tę normują obecnie przepisy art. 384–3854
KC.
II. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy

1. Wzorzec umowy
409 Wyrażenie „wzorzec umowy” przestało być określeniem tylko doktrynal-
nym (języka prawniczego), ponieważ wskutek użycia go w art. 384 i n. KC
przekształciło się w termin ustawowy (języka prawnego). Natomiast jego zna-
czenie, od dawna ustalone w doktrynie prawniczej, nie uległo przez to zmianie.
Nadal więc należy odnieść go do wszelkich jednostronnie przygotowanych
z góry przed zawarciem umowy, gotowych klauzul umów2. Tylko przykładowo
w art. 384 § 1 KC wymieniono „ogólne warunki umowy, wzory umów, regu-
laminy”, pod którymi to nazwami najczęściej wzorzec umowy jest wydawany.
Ogólne warunki umów różnią się od wzorów umów sposobem ich redagowania. Te
pierwsze zawierają zbiór postanowień mających stanowić treść zawieranej umowy i mają ze-
wnętrzny kształt podobny do aktów normatywnych. Natomiast wzory umów redagowane są
w postaci formularzy określających treść konkretnej umowy z pozostawieniem miejsc pu-
stych dla skonkretyzowania zmiennych elementów umowy (oznaczenia stron, ich podpisów,
przedmiotu umowy). Z kolei regulaminy przybierają analogiczną postać redakcyjną jak ogól-
ne warunki umowy, lecz trudno wskazać między nimi jakąś istotną różnicę treściową. Przed-
stawiona tu typologia nie ma doniosłości prawnej, do każdego bowiem ze wspomnianych
rodzajów wzorca odnoszą się te same reguły prawne. Tylko ze względów językowych nie-
właściwe byłoby określać mianem ogólnych warunków lub regulaminu – typowych formu-
larzy umów.
410 Przepis art. 384 § 1 KC wyraźnie wskazuje na to, że wzorzec umowy ma być
ustalony przez jedną ze stron umowy. Niewątpliwie więc chodzi tu o postano-
wienia dla przyszłych umów zawieranych przez podmioty prawa cywilnego;
one bowiem tylko mogą być stronami umów cywilnoprawnych. Nie wydaje się
przy tym, aby określenie „ustalane” należało interpretować wąsko – w tym sen-
sie, iż strona przyszłej umowy koniecznie ma redagować ów wzorzec. Mógł go
przygotować, a nawet stosować już ktoś inny, wystarczy, że wzorzec taki strona
zamierza stosować przy zawieraniu przez siebie określonych umów.
1
Por. art. 24 uchylonej już ustawy z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsu-
mentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny
(Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.).
2
E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 292.
Nb. 409–410
66524117380436
66
Termin „wzorzec” jednoznacznie wskazuje – zgodnie zresztą z jednolitym

pod tym względem poglądem doktryny – że jest on przeznaczony do wielo-
krotnego stosowania przez stronę, która go „ustaliła”. Tym właśnie różni się on
od indywidualnie składanych propozycji zawarcia umowy czy to w toku pro-
wadzonych negocjacji, czy to jako oferty.
Z powyższego stwierdzenia wynika zarazem, że wzorce mogą zawie-
rać tylko tego rodzaju postanowienia umowne, które są powtarzalne w umo-
wach, dla których je przeznaczono. W szczególności więc nie mogą obejmować
postanowień określających indywidualnie drugą stronę umowy lub precyzują-
cych przedmiot umowy – co należy do koniecznych elementów każdej zawie-
ranej indywidualnie umowy nie tylko przez przyjęcie ofert, lecz także w dro-
dze negocjacji. Można zatem powiedzieć, że zawarte we wzorcu postanowienia
uzupełniają treść stosunku prawnego powstałego z indywidualnej umowy.
Ustawa bezpośrednio nie ogranicza kręgu podmiotów, które mogą wydawać 411
wzorce umów. Pośrednio jednak z masowego zastosowania wzorców do wska-
zanego rodzaju umów można wnosić, że chodzi tu o profesjonalistów, którzy
stale prowadzą określoną działalność, co wiąże się z jej odpłatnym charakte-
rem. Podmiotami tymi będą więc przedsiębiorcy.
O przedsiębiorcach jako stronie ustalającej wzorzec wyraźnie stanowi
art. 3854 KC.
2. Charakter prawny wzorca

a) Charakter prawny wzorców umów wywoływał wątpliwości – zwłaszcza 412
czy mają one postać norm prawnych obowiązujących na podstawie udzielanych
podmiotom prawa cywilnego szczególnych kompetencji prawotwórczych.
Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia funkcjonalnego wzorce
umowne oddziałują na zachowania ich adresatów podobnie jak normy praw-
ne. Jednakże rozważając tę kwestię w aspekcie prawnym, należy zdecydowanie
odrzucić taką ich kwalifikację.
Koncepcja taka byłaby bowiem nie do pogodzenia z art. 87 i n. Konstytu-
cji RP1, które tworząc zamknięty katalog organów upoważnionych do stano-
wienia powszechnie obowiązujących norm prawnych, nie objęły podmiotów
prawa cywilnego – a przecież one tylko mogą wydawać wzorce umowy.
W konsekwencji więc nie jest dopuszczalne kwalifikowanie jako wzor- 413
ca umowy rozporządzeń kompetentnych organów państwowych (art. 92 Kon-
stytucji RP), które regulują szczegółowo treść określonych rodzajów umów.
W przypadkach takich chodzi po prostu o stanowienie powszechnie obowiązu-
1
Por. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 320.
Nb. 411–413
66524117380436
66
jących norm prawnych – o takich samych jak normy ustawowe skutkach, acz-
kolwiek zajmujących niższą pozycję w hierarchii źródeł prawa.
414 b) Drugi pogląd wyjaśnia charakter prawny wzorca i łączy jego doniosłość
prawną ze zgodą na niego drugiej strony umowy. Ta konsensualna koncepcja
znajdowała szerokie uznanie w judykaturze i literaturze pod rządem poprzednio
obowiązujących regulacji prawnych (z 1990 r.)1 i nadal jest reprezentowana2.
415 c) Z kolei w myśl trzeciego poglądu: „Wzorzec jest kwalifikowanym
oświadczeniem woli, mającym szczególny reżim prawny i przy spełnieniu
przesłanek tego reżimu, kształtującym poza konsensem treść stosunku praw-
nego wynikającego z umowy”, i to na wzór określony w art. 56 KC, lecz poza
czynnikami tam wymienionymi3. Wzorzec umowy nie jest częścią umowy
i nie wymaga zgody kontrahenta.
Przede wszystkim dwa argumenty zaczerpnięte z nowej regulacji wzorca
umowy wzmacniają argumentację przemawiającą na rzecz ostatniej z przedsta-
wionych wyżej koncepcji.
Po pierwsze, obecnie obowiązujące przepisy nie zawierają już wzmianki
występującej w dawnym art. 385 § 2 KC, w myśl którego wskazana tam kate-
goria wzorców wiązała drugą stronę tylko wtedy, „gdy znając ich treść, wyrazi-
ła zgodę na włączenie ich do treści umowy”. Brak tego rodzaju przepisu zwal-
nia z konieczności przyjmowania obecnie fikcji wyrażania zgody na wzorzec,
i to ze skutkiem włączania go do treści umowy.
Po drugie, obecnie obowiązujące przepisy pozwalają na kontrolę wzorców
in abstracto – to znaczy niezależnie od tego, czy znalazły one zastosowanie
przy zawieraniu indywidualnej umowy (por. Nb. 442–445). Widocznie więc
mają one samodzielną doniosłość prawną – nie tylko pojawiającą się poprzez
powstanie umownego stosunku zobowiązaniowego.
Ze względu jednak na odrębne uregulowanie owego kwalifikowanego
oświadczenia woli lepiej byłoby określić go mianem szczególnej czynności
konwencjonalnej.
1
Por. zwłaszcza W.J. Katner, Ogólne warunki, s. 156–157; uchw. SN(7) z 6.3.1992 r.
(III CZP 141/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 90); w nieco innym ujęciu C. Żuławska, Źródła pra-
wa, s. 21; uchw. SN(7) z 24.9.1993 r. (III CZP 77/93, OSN 1994, Nr 3, poz. 52).
2
C. Żuławska, [w:] Komentarz do KC, s. 126.
3
E. Łętowska, Ochrona, s. 85–86. Tak też m.in. wyr. SN z 20.7.2017 r. (I CSK 704/16,
Legalis) oraz M. Śmigiel, Wzorce umów jako czynnik kształtujący zobowiązaniowe sto-
sunki prawne – ewolucja instytucji, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnopraw-
nych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000, s. 372–373; W. Popio-
łek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 384, Nb. 23; W. Czachórski, Zobowiązania,
Nb. 324 i n.
Nb. 414–415
66524117380436
66
Poza kodeksową regulacją wzorców umów funkcjonują w polskim syste- 416

mie prawnym także szczególne postanowienia dotyczące tej kwestii, a odno-
szące się do różnych sfer działalności gospodarczej (ubezpieczeniowej, ban-
kowej, przewozowej, łączności, obrotu papierami wartościowymi, sprzedaży
konsumenckiej, dostawy elektryczności). Częściowo pochodzą one z okresu
poprzedzającego nowelizację KC dokonaną w 2000 r., a częściowo są tworem
późniejszym.
Należy jednak podkreślić, że szczególne upoważnienia ustawowe do
wydawania wzorców umownych nie są konieczne, kompetencja do ich wyda-
wania opiera się bowiem na ogólnej zasadzie wolności umów1 i dlatego może
je wydawać bez szczególnej normy kompetencyjnej każdy kontrahent.
Jednakże nie znaczy to, że szczególne przepisy ustawowe odnoszące się do
wzorców umownych zawsze pozbawione są jakiejkolwiek doniosłości praw-
nej. Mogą one bowiem wprowadzać modyfikacje do ogólnego (kodeksowe-
go) modelu ich regulacji. In principio nie można tego wykluczyć, ponieważ
sprzeciwiałoby się to zasadzie, w myśl której lex specialis derogat legi gene-
rali. Mimo to pole takiej ingerencji jest nader ograniczone – w szczególności
regułami chroniącymi interesy konsumentów. Te ostatnie nie tylko bowiem
mają charakter bezwzględnie wiążący (ściślej: semiimperatywny), ale ponadto
odpowiadają regułom przyjętym w Konstytucji RP (art. 76) oraz w prawie Unii
Europejskiej.
Od wzorców umownych, o których stanowią przepisy art. 384–385 KC
należy odróżnić wzorce umowne zawarte w akcie normatywnym, stanowią-
cym powszechnie obowiązujące źródło prawa na podstawie art. 87 Konsty-
tucji, jak ustawa lub rozporządzenie2. Tak np. art. 4 § 1 pkt 12 KSH stanowi
o wzorcu umowy spółki handlowej udostępnionym w systemie teleinforma-
tycznym, a art. 231, 1061, 1571 oraz 3007 KSH stanowią podstawy do zawarcia
umów spółki jawnej, komandytowej, spółki z o.o. oraz prostej spółki akcyjnej
przy wykorzystaniu wzorca umowy (odpowiedniego formularza) udostępnio-
nego w systemie teleinformatycznym, a określonego w rozporządzeniu Mini-
stra Sprawiedliwości. Takie wzorce mają inny charakter i w stosunku do nich
uprawnione jest określenie „normatywny wzorzec umowy”, ponieważ są one
przepisami prawa, a więc mają moc powszechnie obowiązującą, zawierając
względnie lub bezwzględnie wiążące normy prawne.
1
Tak trafnie E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 295.
2
Por. szerzej o wyróżnieniu normatywnych wzorców umów, M. Leśniak, Normatywne
wzorce umów spółek handlowych w prawie polskim, Warszawa 2017, zwłaszcza s. 1 i n. oraz
s. 91 i n.
Nb. 416
66524117380436
66
III. Informacja o wzorcu przesłanką mocy wiążącej wzorca

1. Uwagi wstępne
417 Wzorzec umowy – w przeciwieństwie do aktu normatywnego – nie wyma-
ga opublikowania, co stwarzałoby dla wszystkich możliwość zapoznania się
z nim. Nie można z kolei przyjąć, że wzorzec ma wiązać drugą stronę w sytu-
acji, gdy nie mogła się z nim zapoznać. Z tego względu ustawodawca nałożył
na stronę ustalającą wzorzec ciężar poinformowania o nim drugiej strony umo-
wy i to pod sankcją niezwiązania jej postanowieniami wzorca. Właściwe poin-
formowanie drugiej strony o wzorcu umowy stanowi cel wielu przepisów KC
regulujących tę podstawową przesłankę skuteczności prawnej wzorca.
2. Doręczenie wzorca
418 Wzorzec umowy wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed
zawarciem umowy (art. 384 § 1 KC). Doręczenie wzorca stanowi najpew-
niejszy i zarazem najdogodniejszy dla drugiej strony sposób poinformowania
jej o wzorcu. Z tego względu ustawodawca uznał go za sposób podstawowy,
zastrzegając zarazem, że doręczenie powinno nastąpić przed zawarciem umo-
wy – w każdym razie z takim wyprzedzeniem, by adresat mógł się zapoznać
z treścią wzorca przed złożeniem oświadczenia woli.
Przykład: W postaci odrębnych kartek przesłanych albo wręczonych wcześniej lub przy
zawarciu umowy; przez umieszczenie tekstu wzorca poniżej podpisów stron na dokumencie
(także drugostronnie); jako wzór umowy (formularz) przygotowany do masowego stosowania.
Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, wzorce umowne powinny być
doręczane w całości.
3. Inne sposoby informowania o wzorcu

419 Poza doręczeniem ustawa przewiduje także inne sposoby informowania
drugiej strony o wzorcu, które są łatwiejsze do zastosowania przez stronę usta-
lającą wzorzec. W myśl art. 384 § 2 zd. 1 KC w razie gdy posługiwanie się
wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, a druga
strona mogła z łatwością dowiedzieć się o jego treści, nie jest konieczne jego
doręczenie. Troska o stworzenie takiej dostępności informacji spoczywa więc
na stronie ustalającej wzorzec. Powinna ona dostosować sposób uprzystępnie-
nia wzorca drugiej stronie do rodzaju stosunku umownego i oczywiście rozmia-
ru wzorca.
Przykład: Przez publikację wzorca w określonym dzienniku, wywieszenie lub wyświe-
tlenie go w lokalu przedsiębiorstwa, wyłożenie do wglądu w miejscu łatwo dostępnym.
Nb. 417–419
66524117380436
66
Jednak jeżeli drugą stroną umowy jest konsument, zastosowanie tego uła-
twionego sposobu informowania zostało ograniczone do umów powszechnie
zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (art. 384 § 2
zd. 2 KC). Chodzi tu zatem o taką samą kategorię umów, jakie w myśl art. 20
KC małoletni może zawierać bez zgody przedstawiciela ustawowego.
Przykład: Wywieszenia wzorca w tramwaju, w autobusie.
W przypadku wszystkich innych umów konsumenckich doręczenie wzorca

jest konieczną przesłanką jego skuteczności.
Kontrahenci coraz częściej posługują się wzorcami w postaci elektronicz-
nej, a wówczas moc wiążąca wzorca uzależniona jest od jego dostarczenia dru-
giej stronie w szczególny sposób: powinien on zostać udostępniony tej stro-
nie przed zawarciem umowy tak, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać
i odtwarzać w zwykłym toku czynności (art. 384 § 4 KC).
Przykład: Odpowiada tym warunkom przesłanie kontrahentowi wzorca pocztą elektro-
niczną lub płyty CD z zapisem wzorca; nie zapewnia trwałości udostępnianie wzorca na stro-
nie www.
4. Przejrzystość (transparentność) wzorca

W myśl art. 385 § 2 KC wzorzec umowy powinien być sformułowany jed- 420
noznacznie i w sposób zrozumiały. Dyrektywa ta odnosi się do wszystkich
wzorców – zarówno kierowanych do konsumentów, jak i do przedsiębiorców.
Jednakże wzorcom umów konsumenckich należy pod tym względem stawiać
szczególnie wysokie wymagania, biorąc pod uwagę, że są one kierowane do
nieprofesjonalistów.
Z dyrektywy tej w szczególności wynika, że wzorzec powinien być wyrażony w języku
zrozumiałym przez adresata, literami niezamazanymi i odpowiedniego rozmiaru, przy użyciu
słownictwa oraz składni zrozumiałej dla typowego adresata. W wyr. z 16.9.2016 r. (IV CSK
711/15, Legalis) SN stwierdził, że przez pojęcie jednoznaczności należy rozumieć brak wąt-
pliwości co do desygnatu pojęć i całokształtu postanowień wzorca. Podstawowe znaczenie
ma użyty język, redakcja i obszerność dokumentu, a nawet jego układ graficzny. Także zasto-
sowany język (powszechny, specjalistyczny, poprawność składni) może decydować nie tylko
o czytelności, ale i zrozumiałości tekstu, a w efekcie ustaleniu jego treści.
Jeżeli treść wzorca ocenianego z punktu widzenia jego typowego adresata

okaże się niezrozumiała, wzorzec nie wywołuje skutków prawnych, czyli nie
wiąże drugiej strony umowy (art. 385 § 2 w zw. z art. 58 KC).
Natomiast jeżeli wzorzec jest zrozumiały, ale z punktu widzenia jego typo- 421
wego adresata i przy zastosowaniu ogólnych reguł wykładni nie da się jedno-
znacznie ustalić znaczenia postanowień wzorca, należy przyjąć takie jego zna-
Nb. 420–421
66524117380436
66
czenie, jakie jest korzystniejsze dla drugiej strony umowy. Taką dyrektywę
wykładni wyraźnie stanowi art. 385 § 2 zd. 2 KC na rzecz konsumenta. Jed-
nak powinna ona znaleźć również zastosowanie w odniesieniu do innych stron
umowy (np. umowy zawierane w obrocie profesjonalnym), a to w myśl ogólnej
zasady, że ryzyko nieścisłych wyrażeń ponosi ten, kto jednostronnie, bez udzia-
łu drugiej strony je sformułował (in dubio contra proferentem)1.
Ustawą z 2.4.2009 r. (Dz.U. Nr 79, poz. 662) w art. 385 § 2 KC doda-
no zdanie, że określonej w tym przepisie reguły nakazującej niejednoznacz-
ne postanowienia wzorca tłumaczyć na korzyść konsumenta nie stosuje się
w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za nie-
dozwolone. Celem tej nowelizacji było zapewnienie zgodności tego prze-
pisu z art. 5 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczci-
wych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. WE L 95/1993, s. 29,
wyd. spec. Dz.Urz. UE rozdz. 15, t. 2, s. 288)2, który wyraźnie wyłącza zasa-
dę wykładni nieuzgodnionych indywidualnie nietransparentnych postanowień
umownych na korzyść konsumenta w przypadku tzw. abstrakcyjnej kontroli
wzorców umownych (w polskim systemie prawnym jest to ocena dokonywa-
na w postępowaniu określonym przepisami OKiKU oraz art. 47928 i n. KPC;
por. Nb. 442–445).
Przykład: Niejednoznaczność indywidualnie nieuzgodnionych postanowień umownych
umożliwia ich dwie interpretacje. Obie są niekorzystne dla konsumenta, przy czym jedna jest
bardziej niekorzystna. Zastosowanie w ramach kontroli abstrakcyjnej reguły in dubio contra
proferentem mogłoby doprowadzić do wybrania jednej z tych interpretacji, mniej niekorzyst-
nej dla konsumenta, i uznania klauzuli za skuteczną. Natomiast wyłączenie stosowania tej
reguły zapewnia lepszą ochronę konsumenta, ponieważ umożliwia sądowi obiektywną wy-
kładnię sformułowań umownych i zakazanie stosowania postanowienia niejednoznacznego.
IV. Wzorzec a umowa

1. Pierwszeństwo umowy
422 Relacje między wzorcem a umową jednoznacznie na rzecz tej ostatniej roz-
strzyga art. 385 § 1 KC, stanowiąc, że w razie sprzeczności umowy z wzorcem
strony są związane umową. Preferencja ta opiera się na założeniu, że zgodna
wola stron zasługuje na obszarze czynności prawnych na najwyższe uznanie.
Odnosi się to zresztą nie tylko do wzorców umów, lecz także innych czynników
1
Por. Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom,
Wrocław 1992, s. 133–134; por. także wyr. SN z 17.6.2009 r. (IV CSK 90/09, Legalis).
2
Tłumaczenie polskie, [w:] E. Łętowska, Ochrona, s. 179 i n.
Nb. 422
66524117380436
66
określających na podstawie art. 56 KC w sposób stypizowany skutki czynności

prawnych (normy względnie wiążące i ustalone zwyczaje).
Z powołanego art. 385 § 1 KC wynika zarazem, że sprzeczność treści wzorca 423
z treścią umowy nie wpływa na ocenę jej ważności. Umowa jest ważna i wywo-
łuje skutki prawne wyrażone w jej treści. Z kolei wzorzec również zachowuje
swą doniosłość prawną, jednakże staje się bezskuteczny względem drugiej stro-
ny konkretnie zawartej umowy w zakresie, w jakim jest sprzeczny z umową.
2. Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze

ciągłym
Szczególna sytuacja pojawia się wtedy, gdy wzorzec zostaje wydany przez 424
stronę związaną już stosunkiem zobowiązaniowym i to o charakterze cią-
głym – nastawionym na trwanie, którego swoistym sposobem zakończenia jest
wypowiedzenie1 (np. stosunek rachunku bankowego, najmu, dzierżawy).
W myśl art. 3841 KC wydany wówczas wzorzec wiąże drugą stronę, jeżeli
nie wypowiedziała ona umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia2.
Jednak – jak to wyraźnie zastrzega wspomniany przepis – skutek ten nastę-
puje dopiero wtedy, gdy spełnione są ogólne, wyrażone w art. 384 KC wyma-
gania dla wzorców umownych. O wydanym wzorcu druga strona powinna więc
być stosownie do tego przepisu poinformowana. Jeżeli zatem jest nią konsu-
ment, to z reguły należy mu ten wzorzec doręczyć.
W doktrynie i orzecznictwie dość powszechnie przyjmuje się, że zmia- 425
na treści istniejącego stosunku zobowiązaniowego przez wydanie wzorca (po
raz pierwszy albo kolejny) dopuszczalna jest wyłącznie na podstawie klauzuli
modyfikacyjnej, zawartej w umowie lub we wzorcu albo na podstawie szcze-
gólnego przepisu prawnego. Takie postanowienie umowy lub wzorca powinno
spełniać następujące warunki:
1) nie może uprawniać do dokonania takich zmian, które naruszają istotne ele-
menty umowy;
2) nie może mieć charakteru blankietowego, lecz wskazywać okoliczności,
uzasadniające zmianę dotychczasowego albo wydanie nowego wzorca3.
1
Por. bliżej Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu
cywilnego, SC 1969, t. XIII–XIV, s. 251 i in.
2
Por. wyr. SN z 18.12.2002 r. (IV CKN 1616/00, OSNC 2004, Nr 4, poz. 54, z glosą
aprobującą H. Palarza, Glosa 2003, Nr 11, s. 31), zgodnie z którym zmiana stosunku praw-
nego o charakterze ciągłym przez związanie stron umowy wzorcem wydanym w czasie jej
trwania następuje dopiero z chwilą bezskutecznego upływu okresu wypowiedzenia, chyba że
umowa stanowi inaczej.
3
Por. M. Bednarek, Wzorce, s. 90–92 i przytoczona tam literatura i orzecznictwo.
Nb. 423–425
66524117380436
66
3. Konflikt wzorców
426 Pojawia się wówczas, gdy obie strony umowy są przedsiębiorcami i stosu-
ją różne, ustalone przez siebie wzorce. Kwestię tę reguluje art. 3854 KC. Otóż,
jeżeli strony zawarły umowę w takiej sytuacji, wiążą je tylko te postanowienia,
które nie są ze sobą sprzeczne.
Przykład: Przedsiębiorca X wysyła do przedsiębiorcy Y ofertę sprzedaży, oznaczając
jej przedmiot i cenę oraz dołączając do niej swoje ogólne warunki umów. Przedsiębiorca Y
przyjmuje ofertę i załącza do swego oświadczenia woli swoje ogólne warunki umów. Treść
powstałego wówczas stosunku prawnego kształtują w takim przypadku nie tylko wyrażone
w ofercie i przyjęte przez drugą stronę oświadczenia woli, ale ponadto niesprzeczne ze sobą
postanowienia obu ogólnych warunków umów.
Jednakże nie dochodzi do zawarcia umowy, gdy po otrzymaniu oferty oblat

niezwłocznie zawiadomi oferenta, że nie zamierza zawierać umowy przy zasto-
sowaniu wzorca ustalonego przez oferenta (art. 3854 § 2 KC)1.
§ 14. Umowy konsumenckie

Literatura: E. Bagińska, Zakończenie stosunku umownego przez konsumenta w dro-
dze odstąpienia od umowy bez podania przyczyny, [w:] Kierunki rozwoju europejskiego pra-
wa prywatnego. Wpływ europejskiego prawa konsumenckiego na prawo krajowe, pod red.
M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, A. Wiewiórowskiej-Domagalskiej, Warszawa 2012; M. Bed-
narek, Wzorce umów w prawie polskim, Warszawa 2005; taż, Nieuczciwe klauzule w umo-
wach kredytowych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z lat
2010–2019; M. Bednarek, P. Mikłaszewicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 39–40; M. Broży-
na, Konsumenckie prawo do odwołania umowy, Warszawa 2021; B. Gnela, Umowa konsu-
mencka w polskim prawie cywilnym i prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2013; taż,
Uwagi o kodeksowej definicji konsumenta oraz jej zgodności z prawem unijnym, [w:] Kie-
runki rozwoju europejskiego prawa prywatnego. Wpływ europejskiego prawa konsumenckie-
go na prawo krajowe, pod red. M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, A. Wiewiórowskiej-Domagal-
skiej, Warszawa 2012; taż, Problem systemowej regulacji umów konsumenckich w polskim
prawie, [w:] Prawo prywatne wobec wyzwań współczesności, Księga pamiątkowa dedykowa-
na Profesorowi Leszkowi Ogiegle, pod red. M. Frasa i P. Ślęzaka, Warszawa 2017, s. 95–102;
M. Grochowski, „Postanowienia określające główne świadczenia stron” (art. 385(1) § 1 k.c.):
źródła w prawie UE, Pal. 2017, Nr 6; tenże, Wadliwość umów konsumenckich (w świetle
przepisów o nieuczciwych praktykach rynkowych), PiP 2009, z. 7; tenże, Wymogi formal-
ne w umowach konsumenckich, Warszawa 2018; M. Gutowski, Wadliwość umów kredytów
frankowych, Warszawa 2022; J. Haberko, Nieuczciwe klauzule umowne w umowach konsu-
menckich zawieranych przy użyciu wzorca, PS 2005, Nr 11–12, s. 95; M. Jagielska, Ewolucja
ochrony konsumenta w prawie kolizyjnym Unii Europejskiej w zakresie zobowiązań umow-
nych, Warszawa 2010; taż, Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość,
MoP 2000, Nr 9; A. Kadzik, Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca za nie-
dozwolone, R. Pr. 2003, z. 4; I. Karasek-Wojciechowicz, Wpływ niedozwolonego charak-
1
Por. szerzej J. Gorczyński, Konflikt formularzy (art. 3854 k.c.), PPH 2004, Nr 4, s. 19 i n.
Nb. 426
66524117380436
66
§ 14. Umowy konsumenckie 169
teru klauzuli na związanie stron umową, TPP 2018, Nr 2; taż, Niedozwolone postanowie-
nia umowne powodujące brak związania umową oraz przesłanki ich zastąpienia, TPP 2021,
Nr 2; W. Kocot, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów,
cz. 1, PPH 2000, Nr 11 i cz. 2, PPH 2000, Nr 12; A. Kołodziej, Charakterystyka cywilnopraw-
nej sankcji niedozwolonych postanowień w umowach z konsumentami, Rej. 2008, Nr 12,
s. 73–95; K. Kopaczyńska-Pieczniak, Przedsiębiorca według przepisów kodeksu cywilnego,
[w:] Prawo cywilne – stanowienie, wykładnia, stosowanie. Księga pamiątkowa dla uczcze-
nia setnej rocznicy urodzin Profesora Jerzego Ignatowicza, pod red. M. Nazara, Lublin 2015,
s. 183–204; M. Lemkowski, Materialna ochrona konsumenta, RPEiS 2002, z. 3; J. Luzak,
Doprecyzowanie zasady transparentności w polskim prawie konsumenckim, SPP 2020, Nr 1;
E. Łętowska, Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2001; taż, Pra-
wo umów konsumenckich, Warszawa 2002; J. Mojak, Dobre obyczaje w polskim prawie
kontraktowym – wybrane zagadnienia, SIL 2016, Nr 2; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC.
Komentarz, art. 3851 i n.; A. Pyrzyńska, Wzorzec umowy jako źródło zastrzeżenia odsetek
w stosunkach bankowych, Pr. Bank. 2008, Nr 1; taż, Zasada pierwszeństwa umowy wobec
wzorca a wydanie wzorca w czasie trwania zobowiązania ciągłego, Pr. Bank. 2007, Nr 10;
G. Rączka, Świadczenie usług finansowych na odległość, MoP 2005, Nr 17, s. 847 i n.;
M. Rejdak, Definicja terminu „wzorzec umowy konsumenckiej”, RPEiS 2005, z. 3, s. 113;
taż, Powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy niedozwolone i zakazanie ich wyko-
rzystywania, KPP 2009, z. 1; M. Rogalski, Przelew wierzytelności a niedozwolone klauzule
umowne, PS 2004, Nr 3; E. Rutkowska-Tomaszewska, Naruszenie obowiązków informacyj-
nych banków w prawie umów konsumenckich, Warszawa 2009; E. Rutkowska, M. Sieradzka,
Nieuczciwe praktyki rynkowe stosowane przez banki wobec kredytobiorców-konsumentów,
cz. 1, Pr. Bank. 2008, Nr 2 i cz. 2, Pr. Bank. 2008, Nr 3; R. Sikorski, P. Ruchała, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 3851–3854; M. Skory, Klau-
zule abuzywne w polskim prawie ochrony konsumenta, Kraków 2005; R. Stefanicki, Dobre
obyczaje w prawie polskim, PPH 2002, Nr 5; T. Szczurowski, Wydanie wzorca umownego
w trakcie trwania stosunku o charakterze ciągłym, [w:] Zaciąganie i wykonywanie zobowią-
zań, Materiały III Zjazdu Cywilistów, pod red. E. Gniewka, K. Górskiej, P. Machnikowskie-
go, Warszawa 2010, s. 423 i n.; M. Śmigiel, Wzorce umów jako czynnik kształtujący zobo-
wiązaniowe stosunki prawne – ewolucja instytucji, [w:] O źródłach i elementach stosunków
cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000; A. Świ-
stak, Abstrakcyjna kontrola wzorców umownych w praktyce, PiP 2003, z. 5; P. Tereszkiewicz,
Obowiązki informacyjne w umowach o usługi finansowe, Warszawa 2015; E. Wojtaszek-Mik,
Przedumowne obowiązki informacyjne podmiotów profesjonalnych w polskim prawie cywil-
nym w świetle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2019; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 3851 i n. KC; C. Żuławska, [w:] Komentarz do
KC, ks. III, t. I, art. 3851 i n. KC.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie
Należy wyjść z ogólnego założenia, że przez umowy konsumenckie rozu- 427
mie się takie umowy zobowiązujące, w których po jednej stronie występuje
przedsiębiorca, a po drugiej – konsument.
Terminy „konsument” i „przedsiębiorca” zostały określone w art. 221
i 431 KC.
Nb. 427
66524117380436
66
W myśl tych przepisów za konsumenta uważa się wyłącznie osobę fizyczną,

która dokonuje z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośred-
nio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Natomiast przedsiębiorcą
może być każdy podmiot prawa cywilnego, który we własnym imieniu prowa-
dzi działalność gospodarczą lub zawodową. Bliższe objaśnienie tej kwestii zna-
leźć można w opracowaniach części ogólnej prawa cywilnego.
Zastosowaniem niektórych przepisów odnoszących się do umów konsu-
menckich od 1 stycznia 2021 r. zostały objęte umowy zawierane między przed-
siębiorcami1. Często drobny przedsiębiorca, zawierając umowę, nie dysponu-
je odpowiednią wiedzą i doświadczeniem koniecznym do oceny treści umowy,
a więc znajduje się w tej samej sytuacji, w jakiej jest konsument. Ustawodawca
w kilku przypadkach postanowił udzielić podobnej ochrony, z jakiej korzysta-
ją konsumenci, osobom fizycznym nawet wówczas, gdy zawierają z innymi
przedsiębiorcami umowy związane bezpośrednio z prowadzoną działalno-
ścią gospodarczą lub zawodową, o ile nie posiadają one dla nich zawodo-
wego charakteru. Dla ustalenia braku zawodowego charakteru należy skon-
frontować treść umowy ze wskazanym w CEiIDG przedmiotem wykonywanej
przez tę osobę działalności gospodarczej. To poszerzenie zakresu zastosowania
ochrony konsumenckiej dotyczy stosowania art. 3851–3853 o niedozwolonych
postanowieniach umownych (art. 3855 KC, por. Nb. 432–445), prawa odstą-
pienia od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa
(art. 38a PrKonsum, por. Nb. 456–462) oraz rękojmi za wady rzeczy sprzedanej
(art. 5564, 5565 i 5765 KC).
2. Zasady
428 Zgodnie z ogólną koncepcją ochrony konsumentów, wdrażaną do polskiego
systemu prawnego w ramach dostosowania do prawa Unii Europejskiej, szcze-
gólna regulacja umów konsumenckich przede wszystkim zmierza do pełne-
go respektowania rzeczywistych decyzji konsumenta dobrze poinformowane-
go o sensie i skutkach zawieranej umowy oraz po jego dojrzałym namyśle.
Ponadto ma ona na celu ochronę intymności życia prywatnego2.
Dla realizacji tych celów szczególny reżim prawny umów konsumenckich
wprowadza wiele modyfikacji w ogólnych zasadach zawierania i wykonywa-
nia umów, a niekiedy i ich treści. Polega to przede wszystkim na obowiązku
dokładnego poinformowania konsumenta o przedmiocie i treści umowy oraz
o przedsiębiorcy – jeszcze przed zawarciem umowy; na ustanowieniu reguł
1
Por. art. 55 ustawy z 31.7.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia ob-
ciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1495 ze zm.).
2
Por. bliżej E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, rozdz. I.
Nb. 428
66524117380436
66
prawnych chroniących prywatność konsumenta, rozumianą jako wolność od

niepokojenia go przez animus contrahendi (zamiar zawarcia umowy) ze stro-
ny przedsiębiorcy1; na ustanowieniu ustawowego prawa odstąpienia od umowy,
ograniczającego regułę pacta sunt servanda; na określeniu szczególnego syste-
mu kontroli sposobu zawierania i treści umów konsumenckich.
3. Regulacja prawna
Zasady te realizują poszczególne instytucje prawne odnoszące się do umów 429
konsumenckich. Ze względu na zakres ich zastosowania można wyróżnić
wśród nich dwa typy.
Jedne z nich odnoszą się do poszczególnych typów umów konsumenckich, 430
wyróżnionych według ich treści, chociaż niekoniecznie pokrywających się
z tzw. umowami typowymi. Są to np. reguły chroniące konsumentów w zakre-
sie sprzedaży konsumenckiej, kredytu konsumenckiego, usług turystycznych
lub nabywania prawa do korzystania z nieruchomości co roku w określonym
czasie (timesharing). Regulacja tych umów nie należy do części ogólnej prawa
zobowiązań i dlatego nie są one przedmiotem niniejszego wykładu.
Drugie z kolei odnoszą się bądź to do wszystkich umów konsumenckich, 431
bądź do znacznej ich części – niewyróżnianych w zasadzie według ich tre-
ści. Tego rodzaju regulację prawną należy już zaliczyć do części ogólnej prawa
zobowiązań.
Zgodnie z tymi założeniami w dalszym toku wykładu przedstawione zosta-
ną dwa takie uregulowania o ogólnym zakresie zastosowania, a mianowicie:
1) zakazujące stosowania niedozwolonych postanowień (klauzul) umownych
(art. 3851–3853 KC);
2) o prawach konsumenta, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony tych
praw w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz umo-
wach zawieranych na odległość (przepisy PrKonsum).
II. Niedozwolone postanowienia umowne

1. Uwagi ogólne
Problematykę niedozwolonych postanowień (klauzul) w umowach kon- 432
sumenckich uregulował ustawodawca w art. 3851–3853 i 3855 KC. Chodzi tu
o klauzule, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 3851 § 1 KC).
1
Tamże, s. 32.
Nb. 429–432
66524117380436
66
Wspomniany stan faktyczny – w braku szczególnej regulacji – podlegał-

by ocenie na podstawie ogólnych reguł art. 58 § 2 i 3 KC, w myśl których
czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważ-
na w całości lub w części. Unormowanie to nie odpowiada jednak postulato-
wi skutecznej ochrony konsumenta. Z jednej bowiem strony jest zbyt ogólne,
aby zapewnić mu efektywną ochronę. Z drugiej strony, sankcja nieważności
(bezwzględnej) czynności prawnej uderza przede wszystkim w jego interesy,
pozbawiając go możliwości nabycia potrzebnego mu dobra lub usługi.
Z tych względów ustawodawca odrębnie uregulował przesłanki i skutki
zamieszczenia w umowach konsumenckich klauzul niedozwolonych, kierując
się dyrektywą Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warun-
ków w umowach konsumenckich.
2. Zakres stosowania
433 Ochrona przed stosowaniem niedozwolonych postanowień umownych
dotyczy umowy konsumenckiej oraz po 1.1.2021 r. umowy zawieranej przez
osobę fizyczną, która zawiera umowę bezpośrednio związaną z jej działalno-
ścią gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej
charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wyko-
nywanej przez nią działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie
przepisów o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej
(art. 3855 KC).
Zakresem tej regulacji objęte są nie tylko umowy konsumenckie zawie-
rane przy użyciu wzorca umowy, lecz także bez niego. Wskazuje na to treść
art. 3851 § 3 zd. 2 KC. Jednak niewątpliwie umowy konsumenckie zawierane
przy użyciu wzorca stanowią główny przedmiot wspomnianego unormowania.
Regulacja ta odnosi się tylko do niektórych postanowień umów konsumenc-
kich (klauzul), wyróżnionych według dwóch kryteriów – treści oraz sposobu
ich ustanowienia. Kodeks nie pozwala uznać za klauzule niedozwolone posta-
nowień określających jednoznacznie główne świadczenia stron oraz postano-
wień uzgodnionych indywidualnie z konsumentem.
434 a) Przepis art. 3851 § 1 KC nie dopuszcza możliwości uznania za klauzu-
lę niedozwoloną postanowień określających główne świadczenia stron,
w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane jednoznacznie.
Wyraźny konsens stron co do tych postanowień nie podlega już ocenie w świe-
tle omawianych tu przepisów i odnoszą się do nich ogólne postanowienia
art. 58 i 3531 KC dotyczące nieważności czynności prawnych, a także przepisy
o wyzysku (art. 388 KC).
Nb. 433–434
66524117380436
66
Główne świadczenia stron w umowach nazwanych określają ich essentia-

lia negotii, natomiast w umowach nienazwanych będą to postanowienia okre-
ślające elementy pozwalające na identyfikację umowy. Obok obowiązku zapła-
ty ustalonej sumy pieniężnej tytułem ceny lub wynagrodzenia z reguły chodzi
o postanowienia oznaczające przedmiot takich świadczeń, jak przeniesienie
własności lub oddanie do używania oznaczonej rzeczy czy wykonanie okreś-
lonej usługi. Natomiast do postanowień określających główne świadczenia nie
zaliczają się klauzule oznaczające koszty przewozu, czas i miejsce świadczenia
lub skutki niewykonania zobowiązania.
W wyr. z 6.4.2004 r. (I CK 472/03, Pr. Bank. 2004, Nr 11, s. 21) po dokonaniu ustaleń
co do podstawowych uprawnień stron umowy rachunku bankowego SN nie uznał za główne
świadczenie posiadacza rachunku bankowego obowiązku uiszczenia prowizji i opłat związa-
nych z prowadzeniem rachunku.
Postanowienie określające główne świadczenia stron musi być sformuło-

wane w sposób jednoznaczny, aby wyłączyć zastosowanie art. 3851 KC. Każ-
dy kontrahent powinien mieć świadomość wiążącego charakteru przedmiotowo
istotnej klauzuli umowy. Jednak jej niejednoznaczne sformułowanie, nawet po
dokonaniu interpretacji na korzyść konsumenta (art. 385 § 2 KC), może umoż-
liwić uznanie postanowienia za klauzulę niedozwoloną.
b) Przepis art. 3851 § 1 KC dopuszcza możliwości uznania za klauzulę nie- 435
dozwoloną postanowienia umowy, które nie zostało z konsumentem indywi-
dualnie uzgodnione. Za nieuzgodnione indywidualnie uważa się te postano-
wienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu.
W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca
umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (art. 3851 § 3 KC).
Należy przyjąć, że nieuzgodnione indywidualnie są nie tylko postanowienia,
które zostały przejęte do umowy (w całości lub części) z wzorca umownego,
ale reguła interpretacyjna a fortiori nakazuje przyjąć, że także postanowienia
wzorca niewłączonego do umowy, lecz wiążącego konsumenta na podstawie
doręczenia go lub poinformowania o nim w inny sposób przewidziany ustawą
(art. 3841 § 1 i 2 KC). Trudno bowiem przyjąć, aby racjonalny ustawodawca sil-
niej chronił konsumenta w razie umieszczenia klauzuli w umowie niż w o wie-
le bardziej dla konsumenta niebezpiecznej sytuacji, gdy klauzule te funkcjonują
poza treścią umowy. Sens wspomnianego przepisu należy więc rozumieć w ten
sposób, że nawet włączenie postanowienia wzorca do treści umowy nie uchy-
la zastosowania szczególnego reżimu ochronnego konsumenta, ustanowionego
we wspomnianych przepisach KC.
Nb. 435
66524117380436
66
Jednakże nieuzgodnione indywidualnie klauzule umowne niekoniecznie

pochodzić muszą z wzorców umowy. Mogą być sformułowane przez przedsię-
biorcę tylko na użytek konkretnej umowy.
3. Ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia

436 Stwierdzenie tej okoliczności może nastręczać trudności dowodowych. Dla-
tego praktyczną doniosłość ma kwestia, na kim spoczywa ciężar tego dowo-
du. Ustawodawca rozstrzygnął ją w art. 3851 § 4 KC. W myśl tego przepisu
ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa
na tym, kto się na to powołuje. Jest to rozstrzygnięcie korzystne dla konsu-
menta. Z reguły bowiem ciężar ten spoczywał będzie na przedsiębiorcy, któ-
ry broniąc się przed żądaniem konsumenta uznania za bezskuteczną klauzulę
umowną, będzie musiał udowodnić, że rzeczywiście została ona z nim uzgod-
niona.
Wydaje się przy tym, że ustawodawca nie dopuszcza możliwości prowa-
dzenia przez przedsiębiorcę dowodu indywidualnych uzgodnień w stosunku do
klauzul wzorca umownego, włączonych lub niewłączonych do umowy1. Zwa-
żywszy na treść art. 3851 § 3 zd. 2 KC (przy jego interpretacji a fortiori), iż
postanowienia wzorca stanowią szczególny (ewidentny) przypadek braku indy-
widualnego uzgodnienia, ustawodawca nie pozwala w tej sytuacji na przeciw-
ny dowód. Przedsiębiorca może wykazywać indywidualne uzgodnienie tylko
wobec postanowień samej umowy, i to nieprzejętych z wzorca.
4. Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną

437 Przesłankami uznania postanowień umownych za niedozwolone jest taka
ich treść, która kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Przesłanka sprzeczno-
ści z dobrymi obyczajami odwołuje się do jednego z podstawowych kryteriów
ocennych w stosunkach umownych.
Ta klauzula generalna ma podobną treść co zasady współżycia społecznego.
I pełni podobną funkcję. Uważa się jednak, że przez pojęcie dobrych obycza-
jów należy rozumieć taki zespół norm pozaprawnych, na który składają się nor-
my moralne i obyczajowe powszechnie przyjęte w stosunkach gospodarczych
dla realizacji określonych wartości, takich jak np.: uczciwość, rzetelność, lojal-
ność, fachowość itp.
1
Por. M. Lemkowski, Materialna ochrona konsumenta, RPEiS 2002, z. 3, s. 80.
Nb. 436–437
66524117380436
66
Co do wzajemnego stosunku zasad współżycia społecznego i dobrych obyczajów, to cho-
ciaż oba pojęcia są definiowane dość nieostro, należy raczej skłonić się do poglądu, że ich za-
kresy się krzyżują1.
Jak każda klauzula generalna, tak i odesłanie do dobrych obyczajów nie

zawiera wskazania konkretnych reguł społecznych lub wartości. Natomiast
ustawodawca określił w art. 3852 KC postępowanie, jakie należy podjąć, aby
dokonać oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami. Nie
można więc ograniczać się do analizy samej tylko treści klauzuli umowy, lecz
trzeba rozpatrywać ją w określonym kontekście, biorąc pod uwagę okolicz-
ności zawarcia umowy, a nawet uwzględniając inne umowy pozostające z nią
w związku. We wspomnianym przepisie przypomniano także rzecz oczywistą,
że oceny tej dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy. Późniejsza
zmiana stosunków nie może więc mieć doniosłości dla oceny zgodności posta-
nowień umowy z dobrymi obyczajami.
W uchw. SN(7) z 20.6.2018 (III CZP 29/17, OSNC 2019, Nr 1, poz. 2) stwierdzono, że
oceny, czy postanowienie umowne jest niedozwolone (art. 3851 § 1 KC), dokonuje się według
stanu z chwili zawarcia umowy. SN podniósł, że decydujące znaczenie ma nie to, w jaki spo-
sób przedsiębiorca po zawarciu umowy stosuje postanowienie i dla kogo jest to korzystne,
lecz to, w jaki sposób postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta. Także w wy-
roku TSUE z 20.9.2017 r. (C-186/16, R. P. Andriciuc i in. przeciwko Banca Românească SA,
ECLI:EU:C:2017:703) wskazano, że ocenę nieuczciwego charakteru warunków umowy nale-
ży przeprowadzać w odniesieniu do chwili zawarcia danej umowy z uwzględnieniem wszyst-
kich okoliczności, o których przedsiębiorca mógł wiedzieć przy zawieraniu umowy i które
mogły wpływać na jej późniejsze wykonanie.
Nie wystarczy, aby klauzula umowy była sprzeczna z dobrymi obycza-

jami. Zastosowanie szczególnego reżimu ochronnego konsumenta zależy
ponadto od tego, czy klauzula umowy rażąco narusza interesy konsumen-
ta (art. 3851 KC). Także tę przesłankę należy interpretować jako odwołanie się
ustawodawcy do podstawowego kryterium ocennego w prawie umów: równo-
wagi kontraktowej. W doktrynie i judykaturze wskazuje się, że chodzi o takie
ukształtowanie praw i obowiązków stron stosunku obligacyjnego, które ozna-
cza ich nieusprawiedliwioną dysproporcję na niekorzyść konsumenta. Przy oce-
nie należy uwzględnić nie tylko interes ekonomiczny, lecz także inne względy,
np. stworzenie trudności organizacyjnych, stratę czasu, naruszenie sfery pry-
1
Bliżej o klauzuli dobrych obyczajów por. T.M. Knypl, K. Trzciński, Znaczenie zwy-
czajów i dobrych obyczajów w prawie cywilnym i handlowym, PPH 1997, Nr 8, s. 15 i n.;
M. Lemkowski, Materialna ochrona konsumenta, s. 67 i n.; W.P. Matysiak, glosa do wyr. SN
z 27.6.2001 r., II CKN 604/00, PPH 2002, Nr 8, s. 38; R. Stefanicki, Dobre obyczaje w prawie
polskim, PPH 2002, Nr 5, s. 23 i n.
Nb. 437
66524117380436
66
watności1. Jednak nie każde naruszenie pozwoli uznać klauzulę za niedozwolo-

ną. Przepis art. 3851 KC wymaga, aby naruszenie interesów konsumenta było
rażące.
Przykład: Postanowienie wzorca umowy rachunku bankowego należy uznać za niedo-
zwolone, jeżeli pozwala bankowi na sprawdzenie sytuacji finansowej klienta, w tym zasięga-
nie informacji u pracodawcy. Narusza w ten sposób interes majątkowy i osobisty konsumenta
(por. wyr. SN z 6.10.2004 r., I CK 162/04, MoP 2004, Nr 21, s. 966).
Także za rażąco naruszające interesy konsumenta należy uznać postanowienie ogólnych
warunków umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym,
które przewiduje, że w razie wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego przed upływem
10 lat od daty zawarcia umowy, ubezpieczyciel pobierze opłatę likwidacyjną powodującą
utratę wszystkich lub znacznej części zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego środ-
ków finansowych (por. wyr. SN z 18.12.2013 r., I CSK 149/13, Biul. SN 2014, Nr 2, poz. 14).
5. Katalog klauzul z art. 3853 KC

438 Dla ułatwienia sądom kwalifikacji klauzul umowy jako niedozwolone oraz
w celu ujednolicenia w tym zakresie praktyki sądowej dyrektywa 93/13/EWG
z 5.4.1993 r. ustaliła katalog typowych klauzul niedozwolonych. Na niej wzo-
rowana jest lista klauzul ujęta w art. 3853 KC.
Obejmuje ona klauzule, które odznaczają się tym, że:
1) ograniczają bądź wyłączają odpowiedzialność przedsiębiorcy (art. 3853
pkt 1–3, 21);
2) przekazują przedsiębiorcy kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem
umowy (art. 3853 pkt 3–15 i 19–20);
3) kształtują lub umożliwiają przedsiębiorcy kształtować niekorzystnie dla
konsumenta czas trwania umowy (art. 3853 pkt 10, 14–15 i 18);
4) w inny sposób naruszają równowagę kontraktową (art. 3853 pkt 16–17).
439 Charakter prawny tej listy wyjaśnia art. 3853 KC, stanowiąc, że: „W razie
wątpliwości uważa się”, iż wymienione w tym przepisie postanowienia umow-
ne są niedozwolone. Zwrot ten wskazuje, że przepis ów wyraża szczególną nor-
mę interpretacyjną oświadczenia woli. Sąd zatem będzie mógł uznać klau-
zulę umowną o treści określonej we wspomnianym przepisie za niedozwoloną
dopiero wtedy, gdy przeprowadzona przez niego ocena klauzuli w konkretnej
sprawie, a dokonana z uwzględnieniem kontekstu sytuacyjnego (art. 3852 KC),
nie pozwoli mu na jednoznaczną ocenę, czy jest ona sprzeczna z dobrymi oby-
czajami i czy narusza interes konsumenta w rażący sposób (art. 3851 § 1 KC).
W żadnym więc razie nie można przyjąć, iżby zamieszczenie w konkretnej
1
Por. wyr. SN z 13.7.2005 r. (I CK 832/04, Pr. Bank. 2006, Nr 3, s. 8), a także W. Popio-
łek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 3851, Nb. 11; K. Zagrobelny, [w:] E. Gnie-
wek, KC. Komentarz, uw. do art. 3851, Nb. 10.
Nb. 438–439
66524117380436
66
umowie (lub we wzorcu zastosowanym do umowy) klauzuli o treści wskazanej

w art. 3853 KC decydowało już o uznaniu jej za niedozwoloną. Może bowiem
być i tak, że w konkretnej sytuacji sąd nie oceni jej negatywnie.
Zawarty w art. 3853 KC zwrot „w szczególności” wyjaśnia, że także klauzu-
le umowne o innej treści mogą być uznane za niedozwolone, jeżeli sąd w kon-
kretnej sprawie, po przeanalizowaniu jej kontekstu oraz ocenieniu w świetle
dobrych obyczajów i interesów konsumenta, dojdzie do takiego wniosku. Jed-
nakże musi okoliczności te szczegółowo uzasadnić, ponieważ nie znajduje
wówczas zastosowania szczególna norma interpretacyjna art. 3853 KC, która
obejmuje wyłącznie klauzule wymienione w tym przepisie.
6. Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną

Klauzule takie – zarówno zamieszczone w treści umowy, jak i we wzor- 440
cu umowy – nie wiążą konsumenta (art. 3851 § 1 KC). Umowa zostaje więc
zawarta i wywiera wszystkie skutki prawne określone w jej treści, we wzor-
cu umowy i w innych czynnikach określonych w art. 56 KC – poza tymi, jakie
wskazane zostały w klauzulach niedozwolonych. Wyjątkiem jest jedynie sytu-
acja, w której wskutek wyeliminowania klauzul niedozwolonych umowa nie
może pozostać ważna z uwagi na to, że byłaby wówczas sprzeczna z prawem
(np. nie zawierała wymaganego elementu treści)1.
W odróżnieniu więc od nieważności części czynności prawnej uregulowanej
w art. 58 § 3 KC – niedopuszczalne jest uznanie całej umowy za bezskuteczną
(nieważną) tylko ze względu na to, „że z okoliczności wynika, iż bez postanowień
dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana” – art. 58 § 3 KC
(por. także wyr. SN z 21.2.2013 r., I CSK 408/12, OSNC 2013, Nr 11, poz. 127).
7. Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego

Zwana jest też kontrolą incydentalną2. Wykonują ją sądy, rozpatrując 441
w procesie indywidualną sprawę w celu ustalenia wiążącej strony treści sto-
sunku prawnego. Orzeczenie sądu wywołuje skutki wyłącznie dla stron sprawy.
Przykład: SN słusznie uznał, że w przypadku przelewu przez konsumenta na przed-
siębiorcę wierzytelności mającej źródło w niedozwolonym postanowieniu umownym nie
jest konieczne uprzednie stwierdzenie przez sąd niedozwolonego charakteru postanowienia
umownego, ponieważ taki charakter postanowienia umownego może być stwierdzony przez
sąd w postępowaniu o zapłatę wytoczonym dłużnikowi przez przedsiębiorcę, który nabył
wierzytelność (uchw. SN z 6.4.2018 r., III CZP 114/17, Legalis).
1
Por. uchw. SN z 7.5.2021 r., III CZP 6/21, Legalis.
2
Por. szerzej M. Bednarek, Wzorce, s. 209–212; E. Łętowska, Prawo umów konsumenc-
kich, s. 294.
Nb. 440–441
66524117380436
66
Kontrola realizowana jest w ramach typowych kompetencji sądów i dla-

tego jej dopuszczalność nie wywołuje żadnych zastrzeżeń. Natomiast w prak-
tyce okazała się niedostatecznie skutecznym środkiem ochrony konsumentów
zawierających umowy z zastosowaniem wzorca umowy.
8. Kontrola abstrakcyjna
442 Z powyższych względów uznanie zyskał postulat ustanowienia ponadto
abstrakcyjnej kontroli wzorców, czemu dały wyraz także dyrektywy UE1. Naj-
ogólniej rzecz ujmując, abstrakcyjność kontroli wzorca polega na jego ocenie
nie poprzez analizowanie treści konkretnego stosunku zobowiązaniowego, lecz
samodzielnie – bez względu na to, czy znalazł on zastosowanie w następstwie
zawarcia umowy2.
Koncepcję tę realizowały przepisy art. 47936–47945 KPC ujęte w Dziale IVb
„Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwo-
lone”. Kontroli dokonywał Sąd Okręgowy w Warszawie – sąd ochrony konku-
rencji i konsumentów, orzekając o uznaniu określonego postanowienia wzorca
umowy za niedozwolone i zakazując jego wykorzystywania. Na podstawie pra-
womocnego orzeczenia sądu Prezes UOKiK dokonywał wpisu takiego postano-
wienia do rejestru postanowień wzorców umownych uznanych za niedozwolone.
W orzecznictwie SN najpierw dominował pogląd, że zakaz stosowa-
nia postanowienia, które zostało wpisane do rejestru niedozwolonych klau-
zul umownych, odnosi się nie tylko do podmiotu, wobec którego zosta-
ło wydane orzeczenie, będące podstawą wpisu, lecz także do wszystkich
przedsiębiorców stosujących wzorce umów w obrocie z konsumentami
(por. uchw. z 13.7.2006 r., III CZP 3/06, MoP 2006, Nr 15, s. 791–792; por. tak-
że wyr. SN z 20.6.2006 r., III SK 7/06, OSNP 2007, Nr 13–14, poz. 207). Dopie-
ro w ostatnim czasie przeważył pogląd, że rozszerzoną skuteczność wyroku
stwierdzającego niedozwolony charakter klauzuli zamieszczonej we wzorcu
należy rozumieć w ten sposób, że na nieskuteczność postanowienia wzorca
umowy uznanego za niedozwolony i wpisanego do rejestru ma prawo powo-
łać się każda osoba, ale tylko wobec pozwanego przedsiębiorcy, wobec któ-
rego zapadł wyrok (por. wyr. SN z 20.9.2013 r., II CSK 708/12, Legalis oraz
uchw. SN(7) z 20.11.2015 r., III CZP 17/15, OSNC 2016, Nr 4/40).
1
Por. dyrektywa 93/13/EWG z 5.4.1993 r. o niedozwolonych klauzulach w umowach
konsumenckich; dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 98/27 z 19.5.1998 r. w spra-
wie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumenckich
(Dz.Urz. WE L 166/1998, s. 51, wyd. spec. Dz.Urz. UE rozdz. 15, t. 4, s. 43).
2
Por. szerzej E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 265; A. Świstak, Abstrakcyj-
na kontrola, s. 55.
Nb. 442
66524117380436
66
Ustawodawca uznał, że obowiązujące przepisy nie zapewniały skutecznej 443

eliminacji niedozwolonych postanowień wzorców umów z obrotu, mimo bar-
dzo dużej liczby orzeczeń w sprawach o uznanie postanowień wzorców umów
za niedozwolone. Wskazywano, że dopiero po wpisaniu danego postanowienia
do rejestru Prezes UOKiK mógł wszcząć przeciwko przedsiębiorcy stosujące-
mu takie postanowienie postępowanie w sprawie praktyki naruszającej zbioro-
wy interes konsumentów i nałożyć na niego karę. Uznano, że skuteczną i szyb-
ką procedurę eliminacji niedozwolonych postanowień wzorców umów zapewni
przejście z sądowej kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umowy
do kontroli w trybie administracyjnym, usuwając przy tym istniejące dotąd
rozbieżności w zakresie tzw. rozszerzonej prawomocności wyroków sądu
ochrony konkurencji i konsumentów, uwzględniających powództwo o uznanie
postanowienia wzorca za niedozwolone.
Ustawą z 5.8.2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumen- 444
tów oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1634) uchylone zostały
przepisy art. 47936–47945 KPC, ujęte w Dziale IVb „Postępowanie w sprawach
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone”1. Istotnie zmienio-
ny system abstrakcyjnej kontroli został przeniesiony do OKiKU. Zasadnicza
różnica w porównaniu z poprzednim stanem prawnym polegała na przyzna-
niu Prezesowi UOKiK, pod kontrolą sądu, kompetencji do decydowania
o uznaniu klauzuli za niedozwoloną i zakazie jej stosowania.
Na podstawie zmienionych przepisów ustawy o ochronie konkurencji i kon-
sumentów zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsu-
mentami niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 3851
§ 1 KC (art. 23a OKiKU). Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone prowadzone jest z urzędu albo na podsta-
wie zawiadomienia dotyczącego podejrzenia naruszenia zakazu stosowania
klauzul niedozwolonych, złożonego przez konsumenta, rzecznika konsumen-
tów, Rzecznika Ubezpieczonych lub organizację konsumencką. Postępowania
nie wszczyna się, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania,
upłynęły 3 lata (art. 105 OKiKU). Prezes UOKiK może dopuścić do udziału
w postępowaniu podmiot uprawniony do złożenia zawiadomienia o zagroże-
niu naruszenia zakazu stosowania klauzul niedozwolonych, jednak podmioto-
wi temu nie przysługuje prawo do wniesienia odwołania od decyzji Prezesa
(art. 99c OKiKU).
1
W odniesieniu do postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru po-
stanowień wzorców umów uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 47945 KPC, sto-
suje się przepisy poprzednio obowiązujące, jednak nie dłużej niż przez 10 lat od 17.4.2016 r.
Nb. 443–444
66524117380436
66
445 Prezes UOKiK, dokonując oceny na podstawie kryteriów określonych

w art. 3851 KC, może wydać decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umo-
wy za niedozwolone i zakazać jego wykorzystywania. Decyzję publikuje się
na stronie internetowej UOKiK w całości. Prezes UOKiK może także naka-
zać przedsiębiorcy publikację decyzji w całości lub w części, z zaznaczeniem,
czy decyzja ta jest prawomocna, w określonej w niej formie, na koszt przedsię-
biorcy (art. 23b ust. 3 OKiKU). Prezes UOKiK może też nałożyć karę pieniężną
za stosowanie tego rodzaju postanowień we wzorcach umów, co powinno peł-
nić przede wszystkim funkcję prewencyjną, odstraszania przedsiębiorców od
stosowania tego rodzaju praktyk. Z drugiej strony, istnieje w tym postępowaniu
możliwość ugodowego zakończenia sporu bez wykorzystywania sankcji kary
pieniężnej (art. 23c i 49a OKiKU). Jednocześnie Prezes UOKiK uzyskał moż-
liwość określenia sposobu usunięcia przez przedsiębiorcę skutków zawar-
cia we wzorcu umowy niedozwolonych postanowień umownych (np. zobo-
wiązując przedsiębiorcę do poinformowania konsumentów, będących stronami
umów zawartych na podstawie wzorca o uznaniu za niedozwolone postanowie-
nia tego wzorca lub zobowiązując do złożenia jednokrotnego bądź wielokrotne-
go oświadczenia o określonej treści i formie, art. 23b ust. 2 OKiKU).
Dla stosunków cywilnoprawnych jest istotne, że taka decyzja ma rozszerzo-
ną skuteczność, inaczej niż w przypadku kontroli incydentalnej. Na podstawie
art. 23d OKiKU prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy
za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono
stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich
konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego
w decyzji.
Od decyzji wydanej przez Prezesa UOKiK przysługuje przedsiębiorcy
odwołanie do Sądu Okręgowego w Warszawie – sądu ochrony konkurencji
i konsumentów (art. 47928 i n. KPC). W zakresie kontroli abstrakcyjnej wzor-
ców umownych nastąpiła więc istotna zmiana systemu orzekania – z sądowego
na administracyjny, z kontrolą sądową.
III. Reżim prawny określony ustawą o ochronie praw konsumenta

446 Do części ogólnej umów konsumenckich należy zaliczyć także pozakodek-
sową regulację prawną, jeżeli odnosi się ona do zawierania umów różnych
typów. Ustawodawca uznał, że ochrona praw konsumentów w fazie kontrak-
towania wymaga wzmocnienia. Dotyczy to wszystkich umów konsumenckich,
chociaż szczególnie umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz
umów zawieranych na odległość. Określenie praw konsumenta w związku
Nb. 445–446
66524117380436
66
z zawieraniem tych umów ma zwłaszcza na celu ochronę życia prywatnego

człowieka przed agresywnymi i bezwzględnymi sposobami oferowania usług
lub dóbr przez przedsiębiorców, przez stworzenie konsumentowi optymalnych
warunków dla podjęcia w pełni swobodnie i świadomie zamiaru zawarcia umo-
wy, chroniąc konsumenta przed zaskoczeniem ofertą przedsiębiorcy w sytu-
acji, gdy nie ma właściwych przesłanek, aby mógł podjąć decyzję o zawar-
ciu umowy po dojrzałym namyśle. Chodzi także o ochronę konsumenta przed
zagrożeniami wynikającymi stąd, że przy zawieraniu umowy na odległość nie
uczestniczy bezpośrednio przedsiębiorca. W związku z tym konsument ma
ograniczone możliwości zapoznania się z przedmiotem świadczenia, identyfi-
kacji przedsiębiorcy, a niekiedy także kontrolowania środków komunikowania
się, jakimi posługuje się przedsiębiorca1.
Dla realizacji tych celów uchwalona została ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie 447
niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm. – art. 1–5), imple-
mentująca unijne regulacje: dyrektywę 85/577/EWG z 20.12.1985 r. w sprawie
ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przed-
siębiorstwa (Dz.Urz. WE L 372/1985, s. 31, wyd. spec. Dz.Urz. UE rozdz. 15,
t. 1, s. 262). W następstwie zmian prawa UE zaszła konieczność dostosowa-
nia naszego ustawodawstwa do postanowień dyrektywy Parlamentu Europej-
skiego i Rady Nr 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów
(Dz.Urz. UE L 304 z 22.11.2011 r., s. 64). Ten cel realizuje uchwalona
30.5.2014 r. ustawa o prawach konsumenta2, która uchyliła ustawę z 2000 r.
o ochronie niektórych praw konsumenta.
Celem nowej regulacji jest doprowadzenie do ujednolicenia i uściślenia
przepisów dotyczących umów konsumenckich, zwłaszcza zawieranych w oko-
licznościach nietypowych (poza lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość)
w zakresie obowiązków informacyjnych, wymogów formalnych związanych
z zawieraniem takich umów oraz prawa odstąpienia od nich. Wobec tego, że
dyrektywa o prawach konsumentów wprowadza harmonizację zupełną (pań-
stwa członkowskie nie mogą w zakresie uregulowanym dyrektywą utrzymy-
wać ani wprowadzać do swojego prawa krajowego przepisów odbiegających
od tych, które zostały ustanowione w dyrektywie) ustawa o prawach konsu-
1
W. Kocot, Nowe zasady, cz. 2, s. 28.
2
PrKonsum dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia dyrektywy Parlamentu Eu-
ropejskiego i Rady 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów. Ta nowa dy-
rektywa zmienia dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europej-
skiego i Rady oraz uchyla dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady (Dz.Urz. UE L 304 z 22.11.2011 r., s. 64).
Nb. 447
66524117380436
66
menta, w zakresie, w jakim wdraża omawianą dyrektywę, co do zasady, ściśle

odzwierciedla rozwiązania przyjęte w dyrektywie.
448 Nie wszystkie umowy konsumenckie objęte są szczególnym reżimem
ochronnym ustawy o prawach konsumenta. Przepisów tej ustawy nie stosu-
je się do umów wskazanych w jej art. 3. Katalog tych wyłączeń ma charak-
ter wyczerpujący i opiera się na zróżnicowanej motywacji (braku elementu
zaskoczenia konsumenta, małej wartości przedmiotu umowy, generalnym nie-
stosowaniu reżimu konsumenckiego do nieruchomości, zindywidualizowanym
charakterze umowy, odrębnym reżimie prawnym dla niektórych umów). Na
podstawie art. 3 PrKonsum wyłączone są spod zastosowania przepisów ustawy
m.in. umowy:
1) dotyczące usług socjalnych oraz opieki nad dziećmi;
2) dotyczące gier hazardowych;
3) zawierane z przedsiębiorcą dokonującym częstych i regularnych objazdów
celem dostarczenia środków spożywczych, napojów i innych artykułów,
przeznaczonych do bieżącego spożycia;
4) sprzedaży zawieranej za pomocą automatów;
5) sprzedaży dokonywanej w postępowaniu egzekucyjnym oraz postępowaniu
upadłościowym;
6) dotyczące usług zdrowotnych;
7) o imprezę turystyczną.
Do niektórych umów reżim ochronny ustawy stosuje się tylko częścio-
wo (dotyczy to np. umowy przewozu osób, obrotu nieruchomościami, naj-
mu pomieszczeń do celów mieszkalnych). Natomiast do umów dotyczących
usług finansowych przepisy ustawy stosuje się wyłącznie w przypadku umów
zawieranych na odległość (stosuje się do nich przepisy rozdziałów 1 i 5 ustawy,
por. Nb. 463 i n.).
449 Przepisy ustawy mają charakter semiimperatywny. W umowach konsu-
menckich, do których mają one zastosowanie, nie można wyłączyć ani ogra-
niczyć praw, jakie przepisy te przyznają konsumentom. Takie postanowie-
nia umów są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy ustawy (art. 7
PrKonsum).
Ustawodawca zróżnicował reżim ochronny, który znajduje zastosowanie do
wszystkich rodzajów umów konsumenckich (art. 8–11 PrKonsum) oraz taki,
który dotyczy umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odle-
głość (art. 12–43 PrKonsum). W tej kolejności zostaną one omówione poniżej.
Nb. 448–449
66524117380436
66
IV. Ogólne obowiązki przedsiębiorcy w umowach zawieranych

z konsumentem
Zespół przepisów rozdziału drugiego ustawy o prawach konsumenta 450
(art. 8–11 PrKonsum) należy do części ogólnej umów konsumenckich, gdyż
odnosi się do zawierania umów różnych typów, określając przede wszystkim
zakres i sposób realizacji obowiązków informacyjnych przedsiębiorcy wobec
konsumenta w celu ułatwienia konsumentowi świadomego podjęcia decyzji
o ewentualnym zawarciu umowy. Katalog obowiązków przedsiębiorcy zawiera
art. 8 PrKonsum. Jeżeli te informacje nie wynikają już w sposób jasny i zrozu-
miały z okoliczności związanych z zawieraniem umowy, to poza przypadkiem
drobnych umów życia codziennego (umów bagatelnych) natychmiast wyko-
nanych po ich zawarciu, przedsiębiorca ma obowiązek najpóźniej w chwili
wyrażenia przez konsumenta woli związania się umową poinformować go o:
1) głównych cechach świadczenia, z uwzględnieniem przedmiotu świadcze-
nia oraz sposobu porozumiewania się z konsumentem;
2) swoich danych identyfikujących, w szczególności o firmie, organie, który
zarejestrował działalność gospodarczą i numerze, pod którym został zareje-
strowany, adresie, pod którym prowadzi przedsiębiorstwo, i numerze telefo-
nu przedsiębiorstwa;
3) łącznej cenie lub wynagrodzeniu za świadczenie wraz z podatkami,
a gdy charakter przedmiotu świadczenia nie pozwala, rozsądnie oceniając,
na wcześniejsze obliczenie ich wysokości – sposobie, w jaki będą one ob-
liczane, a także opłatach za dostarczenie, usługi pocztowe oraz jakich-
kolwiek innych kosztach, a gdy nie można ustalić wysokości tych opłat
– o obowiązku ich uiszczenia; w razie zawarcia umowy na czas nieoznaczo-
ny lub umowy obejmującej prenumeratę przedsiębiorca ma obowiązek po-
dania łącznej ceny bądź wynagrodzenia obejmującego wszystkie płatności
za okres rozliczeniowy, a także wszystkich kosztów, które konsument jest
zobowiązany ponieść;
4) sposobie i terminie spełnienia świadczenia przez przedsiębiorcę oraz sto-
sowanej przez przedsiębiorcę procedurze rozpatrywania reklamacji;
5) przewidzianej przez prawo odpowiedzialności przedsiębiorcy za jakość
świadczenia;
6) treści usług posprzedażnych i gwarancji;
7) czasie trwania umowy lub – gdy umowa zawarta jest na czas nieoznaczony
lub ma ulegać automatycznemu przedłużeniu – o sposobie i przesłankach
wypowiedzenia umowy;
Nb. 450
66524117380436
66
8) funkcjonalności treści cyfrowych oraz mających zastosowanie technicz-

nych środkach ich ochrony;
9) mających znaczenie interoperacyjnościach treści cyfrowych ze sprzętem
komputerowym i oprogramowaniem.
Natomiast w celu zapewnienia konsumentowi niezbędnej ochrony przed
obciążeniem go obowiązkiem dokonania płatności, których nie był świadomy
w chwili zawierania umowy, ustawodawca wprowadza w przypadku wszyst-
kich umów konsumenckich (a więc również umów drobnych oraz tych zawie-
ranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość) obowiązek uzyskania
wyraźnej zgody konsumenta na każdą dodatkową płatność wykraczającą
poza uzgodnione wynagrodzenie za główne obowiązki umowne przedsiębior-
cy (art. 10 PrKonsum) oraz zakaz pobierania od konsumenta, który kontak-
tuje się z przedsiębiorcą w sprawie zawartej umowy, korzystając z przeznaczo-
nego przez przedsiębiorcę do tego celu numeru telefonu, opłat wyższych niż
za zwykłe połączenie telefoniczne (art. 11 PrKonsum).
W tym miejscu należy wskazać, że poza powyższymi uregulowaniami
w ustawie o prawach konsumenta ustawodawca wprowadził do Kodeksu cywil-
nego nowy przepis art. 3831, który w umowach zawieranych między przedsię-
biorcą i konsumentem poważnie ogranicza swobodę kształtowania odpłatno-
ści, związanej z wyborem oznaczonego sposobu zapłaty. Przepis ten stanowi,
że opłata, którą przedsiębiorca może w umowie obciążyć konsumenta, za sko-
rzystanie z określonego sposobu zapłaty, nie może być wyższa niż wyso-
kość kosztów poniesionych przez przedsiębiorcę w związku z tym sposobem
zapłaty.
V. Ochrona konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem

przedsiębiorstwa oraz w umowach zawieranych na odległość
1. Zakres zastosowania ustawy
451 Jeżeli konsument zawiera umowę w lokalu przedsiębiorstwa, to należy
przyjąć, że jest do jej zawarcia przygotowany, nie może być ofertą przedsię-
biorcy zaskoczony, a funkcję identyfikującą przedsiębiorcę spełnia w dosta-
tecznej mierze sam lokal. Stąd ustawa udziela ochrony konsumentowi zawiera-
jącemu umowę poza lokalem przedsiębiorstwa.
Lokalem przedsiębiorstwa jest nieruchomość albo część nieruchomości,
w której przedsiębiorca prowadzi działalność na stałe, jak i rzecz ruchoma,
w której przedsiębiorca prowadzi działalność zwyczajowo albo na stałe (art. 2
pkt 3 PrKonsum). Umowę uważa się za zawartą poza lokalem przedsiębiorstwa
Nb. 451
66524117380436
66
nie tylko wówczas, gdy rzeczywiście została zawarta w miejscu, które nie jest
lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, ale także wtedy, gdy umowę
zawarto:
1) w lokalu przedsiębiorstwa, jednak w wyniku przyjęcia oferty złożonej przez
konsumenta w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego
przedsiębiorcy;
2) w lokalu przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy lub za pomocą środków
porozumiewania się na odległość bezpośrednio po tym, jak nawiązano indy-
widualny i osobisty kontakt z konsumentem w miejscu, które nie jest loka-
lem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy;
3) podczas wycieczki zorganizowanej przez przedsiębiorcę, której celem lub
skutkiem jest promocja oraz zawieranie umów z konsumentami (art. 2
pkt 2 PrKonsum).
Postulat skutecznej ochrony konsumenta wymaga, aby przepisy dotyczące
zawierania umów poza lokalem przedsiębiorstwa odnosiły się już do tej pierw-
szej fazy kontraktowania. Natomiast ze względów pragmatycznych ustawo-
dawca wyłączył zastosowanie reżimu ochronnego do umów zawieranych poza
lokalem przedsiębiorstwa, jeżeli konsument jest zobowiązany do zapłaty kwoty
nieprzekraczającej 50 zł.
Przepisy ustawy o prawach konsumenta mają także zastosowanie do umów 452
zawieranych na odległość. Chodzi tu o szczególny sposób zawierania umo-
wy, który wyróżnia się tym, że strony nie są fizycznie obecne, a w konsekwen-
cji nie porozumiewają się ze sobą twarzą w twarz, lecz posługują się środ-
kami technicznymi pozwalającymi im na przekaz informacji. Przepis art. 2
pkt 1 PrKonsum w istotny sposób ograniczył treść pojęcia umowy zawiera-
nej na odległość, zastrzegając, iż obejmuje ona tylko umowę zawartą z kon-
sumentem w ramach zorganizowanego systemu zawierania umów na odle-
głość i z wyłącznym wykorzystaniem jednego lub większej liczby środków
porozumiewania się na odległość, aż do chwili zawarcia umowy. Chodzi więc
o takie sytuacje, gdy przedsiębiorca właśnie tak zorganizował swoją działal-
ność, wykorzystując środki porozumiewania się na odległość (np. interneto-
wa wysyłka książek lub części zamiennych). Natomiast zakresem tego poję-
cia nie są objęte umowy zawierane przez przedsiębiorcę z konsumentem przy
zastosowaniu technicznych środków porozumiewania się na odległość, jednak
traktowanych jako jeden ze stosowanych sposobów zawarcia umowy (np. tele-
foniczna sprzedaż pizzy, książki w księgarni, zawarcie umowy o dzieło z przed-
siębiorcą prowadzącym warsztat naprawczy)1.
1
E. Łętowska, Ochrona, s. 48.
Nb. 452
66524117380436
66
2. Obowiązek informacyjny w umowach zawieranych poza lokalem

przedsiębiorstwa oraz w umowach zawieranych na odległość
453 Obowiązek informacyjny przedsiębiorcy, obok ustawowego prawa odstą-
pienia od umowy, jest podstawowym narzędziem ochrony konsumenta, który
zawiera umowę poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość. Nałożenie
tego obowiązku na przedsiębiorcę ma więc zapewnić konsumentowi należytą
ochronę jego interesów przy zawieraniu umów w takich szczególnych okolicz-
nościach.
Przepisy art. 12–26 PrKonsum regulują zakres i sposób realizacji obowiąz-
ków informacyjnych przedsiębiorcy wobec konsumenta w umowach zawie-
ranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość. Można wśród nich
wyróżnić obowiązki o charakterze legitymacyjnym, obowiązki informacyj-
ne dotyczące treści umowy oraz obowiązki o charakterze dokumentacyjnym.
Wykonanie przez przedsiębiorcę tych powinności opatrzone jest sankcją penal-
ną w postaci kary grzywny na podstawie art. 139b Kodeksu wykroczeń.
Obowiązek legitymacyjny obciążający przedsiębiorcę sprowadza się do
nakazu poinformowania konsumenta o danych identyfikujących jego kontra-
henta, prowadzącego działalność gospodarczą i pozwalających łatwo się z nim
skontaktować.
Przedsiębiorca, najpóźniej w chwili wyrażenia przez konsumenta woli
związania się umową na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa, ma
obowiązek poinformować konsumenta w sposób jasny i zrozumiały o swoich
danych identyfikujących (w szczególności wskazać firmę i dane dotyczące reje-
stracji działalności gospodarczej, w tym numer rejestru), a także poinformo-
wać o adresie przedsiębiorstwa, adresie poczty elektronicznej oraz numerach
telefonu lub faksu, jeżeli są dostępne, pod którymi konsument może szybko
i efektywnie kontaktować się z nim (również adresie, pod którym może składać
reklamacje, jeżeli ten jest odmienny). Obowiązek ten spoczywa także na oso-
bach, które działają w imieniu przedsiębiorcy, reprezentując go (art. 12 ust. 1
pkt 2–4 oraz art. 12 ust. 2 PrKonsum).
Także najpóźniej w chwili wyrażenia przez konsumenta woli związania
się umową na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa przedsiębiorca ma
obowiązek poinformować konsumenta w sposób jasny i zrozumiały o wielu
elementach zawieranej umowy (art. 12 ust. 1 PrKonsum). W szczególności o:
– głównych cechach świadczenia z uwzględnieniem przedmiotu świadczenia
oraz sposobu porozumiewania się z konsumentem,
– łącznej cenie lub wynagrodzeniu za świadczenie wraz z podatkami, opła-
tach za transport oraz innych kosztach,
Nb. 453
66524117380436
66
– kosztach korzystania ze środka porozumiewania się na odległość w celu za-

warcia umowy, jeżeli są wyższe niż stosowane zwykle za korzystanie z tego
środka porozumiewania się,
– sposobie i terminie spełnienia świadczeń,
– sposobie i terminie wykonania prawa odstąpienia od umowy oraz kosztach
zwrotu rzeczy, które ponosi konsument (ta informacja ma szczególne zna-
czenie – por. Nb. 461),
– braku prawa odstąpienia od umowy na podstawie lub w okolicznościach,
w których konsument traci to prawo,
– czasie trwania umowy oraz sposobie i przesłankach wypowiedzenia umowy
zawartej na czas nieoznaczony lub jeżeli ma ulegać automatycznemu prze-
dłużeniu.
Ustawa wprowadza istotne ograniczenia w zakresie wymogów informa-
cyjnych w odniesieniu do umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa,
dotyczących usług polegających na naprawie lub konserwacji, jeżeli przedsię-
biorca i konsument natychmiast wykonują swoje zobowiązania, a wynagrodze-
nie przedsiębiorcy nie przekracza 600 zł (art. 16 PrKonsum). Obowiązek infor-
macyjny przedsiębiorcy ograniczony jest wówczas do podania swoich danych
identyfikacyjnych, sporządzenia kosztorysu (na papierze albo innym trwałym
nośniku, za zgodą konsumenta) oraz udzielenia informacji o głównych cechach
świadczenia i prawie odstąpienia od umowy (za zgodą konsumenta nie muszą
być one utrwalone na papierze lub innym trwałym nośniku).
Co do sposobu wykonania obowiązku informacyjnego, to w przypadku 454
umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa przedsiębiorca ma obowią-
zek udzielić konsumentowi informacji na papierze lub, za zgodą konsumen-
ta, na innym trwałym nośniku, natomiast w przypadku umów zawieranych
na odległość – w sposób odpowiadający rodzajowi użytego środka porozumie-
wania się na odległość. W zakresie prawa odstąpienia od umowy ustawodaw-
ca wskazuje możliwość udzielenia tych informacji przy wykorzystaniu wzo-
ru pouczenia o odstąpieniu od umowy, stanowiącego załącznik do ustawy.
Przedsiębiorca, który doręczy konsumentowi pouczenie, zgodne z tym wzorem,
spełnia obowiązki informacyjne określone w art. 12 ust. 1 pkt 9–11 PrKonsum.
Przedsiębiorca powinien udzielić informacji wyrażonych prostym języ-
kiem, w sposób jasny, zrozumiały i czytelny (art. 12 ust. 1 oraz art. 14 ust. 1
i 2 PrKonsum). Niejasność dotycząca treści informacji otwiera możliwość
interpretowania niejednoznacznie brzmiącego tekstu na korzyść konsumenta
(art. 65 KC). Należy mieć tu zarazem na uwadze zdolności percepcyjne typo-
wego konsumenta. Z kolei zrozumiałość, prosty język i czytelność informacji
Nb. 454
66524117380436
66
odnosi się do formy i postaci przekazu1. Chodzi więc o to, aby informacja była
czytelna lub słyszalna, a przede wszystkim, aby wyrażona została w języku pol-
skim (por. też art. 7 ust. 1 ustawy z 7.10.1999 r. o języku polskim, tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 672 ze zm.). Niedochowanie tych wymagań może pro-
wadzić do stwierdzenia, że z braku konsensu umowa nie została zawarta lub
że jest nieważna, co powoduje powstanie odpowiedzialności przedsiębiorcy
z tytułu winy w kontraktowaniu (culpa in contrahendo).
455 Przedsiębiorca zawierający umowę poza lokalem przedsiębiorstwa zobo-
wiązany jest wydać konsumentowi dokument umowy lub potwierdze-
nie jej zawarcia, utrwalone na papierze lub, za zgodą konsumenta, na innym
trwałym nośniku (art. 15 ust. 1 PrKonsum). Także przedsiębiorca zawierają-
cy umowę na odległość ma obowiązek przekazać konsumentowi potwierdze-
nie zawarcia umowy na trwałym nośniku w rozsądnym czasie po jej zawarciu,
najpóźniej w chwili dostarczenia rzeczy lub przed rozpoczęciem świadcze-
nia usługi (art. 21 ust. 1 PrKonsum). Potwierdzenie obejmuje wszelkie infor-
macje, o których mowa w art. 12 ust. 1, chyba że przedsiębiorca dostarczył
konsumentowi te informacje na trwałym nośniku przed zawarciem umowy.
W potwierdzeniu powinna zostać także umieszczona informacja o udzielonej
przez konsumenta zgodzie na dostarczenie treści cyfrowych w okolicznościach
powodujących utratę prawa odstąpienia od umowy.
Potwierdzenie zawarcia umowy nie jest równoznaczne z zachowaniem for-
my pisemnej umowy. Pismo to nie zawiera bowiem oświadczenia woli nie tyl-
ko obu stron, ale nawet jednej strony. Przedsiębiorca tylko informuje w nim,
że umowa we wskazanej dacie (wcześniejszej od sporządzenia pisma) została
zawarta. Walor dowodowy tego dokumentu określają przepisy Kodeksu postę-
powania cywilnego.
3. Prawo odstąpienia od umowy

456 Konsumentowi z mocy ustawy (art. 27 PrKonsum) przysługuje pra-
wo odstąpienia od umowy i to bez podania przyczyn oraz bez ponoszenia
kosztów (z niewielkimi wyjątkami, por. Nb. 461). Przywilej ten, ograniczają-
cy regułę pacta sunt servanda, przyznano konsumentowi, aby mógł on swoją
decyzję zawarcia umowy jeszcze przemyśleć (tempus deliberandi), a zwłasz-
cza nabyty przedmiot dokładnie zbadać i sprawdzić jego użyteczność. Zakres
zastosowania tego konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy obejmu-
je także umowę zawieraną po 1.1.2021 r. przez osobę fizyczną, która zawie-
ra umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści
1
Por. E. Łętowska, Ochrona, s. 49.
Nb. 455–456
66524117380436
66
tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego, wyni-
kającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działalności
gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewidencji
i Informacji o Działalności Gospodarczej (art. 38a PrKonsum).
Podobnie jak w przypadku innych przepisów ustawy o ochronie praw kon-
sumentów zastosowanie normy przyznającej konsumentowi prawo odstąpienia
od umowy nie może być uchylone odmiennymi jej postanowieniami. Nie jest
także dopuszczalne zastrzeżenie w umowie odstępnego, a więc postanowie-
nie, że konsumentowi wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy
pieniężnej. Natomiast strony mogą prawo odstąpienia ukształtować w umowie
w sposób korzystniejszy dla konsumenta od uregulowanego w ustawie.
Ustawodawca wprowadza jednak w art. 38 PrKonsum dosyć obszerny kata- 457
log umów, w odniesieniu do których konsumentowi nie przysługuje ustawowe
prawo odstąpienia (nie wyklucza to przyznania mu prawa odstąpienia drogą
umowy). Katalog wyłączeń ma charakter wyczerpujący.
Do pozbawionych prawa odstąpienia od umowy należą następujące umowy
zawarte poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość:
1) o świadczenie usług, jeżeli przedsiębiorca wykonał w pełni usługę za wy-
raźną zgodą konsumenta, który został poinformowany przed rozpoczę-
ciem świadczenia, że po spełnieniu świadczenia przez przedsiębiorcę utra-
ci prawo odstąpienia od umowy;
2) w której cena lub wynagrodzenie zależy od wahań na rynku finansowym,
nad którymi przedsiębiorca nie sprawuje kontroli i które mogą wystąpić
przed upływem terminu do odstąpienia od umowy;
3) w której przedmiotem świadczenia jest rzecz nieprefabrykowana, wypro-
dukowana według specyfikacji konsumenta lub służąca zaspokojeniu jego
zindywidualizowanych potrzeb;
4) w której przedmiotem świadczenia jest rzecz ulegająca szybkiemu ze-
psuciu lub mająca krótki termin przydatności do użycia;
5) w której przedmiotem świadczenia jest rzecz dostarczana w zapieczęto-
wanym opakowaniu, której po otwarciu opakowania nie można zwrócić
ze względu na ochronę zdrowia lub ze względów higienicznych, jeżeli
opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;
6) w której przedmiotem świadczenia są rzeczy, które po dostarczeniu,
ze względu na swój charakter, zostają nierozłącznie połączone z innymi
rzeczami;
7) w której przedmiotem świadczenia są napoje alkoholowe, których cena zo-
stała uzgodniona przy zawarciu umowy sprzedaży, a których dostarczenie
Nb. 457
66524117380436
66
może nastąpić dopiero po upływie 30 dni i których wartość zależy od wa-

hań na rynku, nad którymi przedsiębiorca nie ma kontroli;
8) w której konsument wyraźnie żądał, aby przedsiębiorca do niego przyje-
chał w celu dokonania pilnej naprawy lub konserwacji; jeżeli przedsiębior-
ca świadczy dodatkowo inne usługi niż te, których wykonania konsument
żądał, lub dostarcza rzeczy inne niż części zamienne niezbędne do wyko-
nania naprawy bądź konserwacji, prawo odstąpienia od umowy przysłu-
guje konsumentowi w odniesieniu do dodatkowych usług lub rzeczy;
9) w której przedmiotem świadczenia są nagrania dźwiękowe lub wizualne
albo programy komputerowe dostarczane w zapieczętowanym opako-
waniu, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;
10) o dostarczanie dzienników, periodyków lub czasopism, z wyjątkiem umo-
wy o prenumeratę;
11) zawartej w drodze aukcji publicznej;
12) o świadczenie usług w zakresie zakwaterowania, innych niż do celów
mieszkalnych, przewozu rzeczy, najmu samochodów, gastronomii, usług
związanych z wypoczynkiem, wydarzeniami rozrywkowymi, sportowymi
lub kulturalnymi, jeżeli w umowie oznaczono dzień lub okres świadczenia
usługi;
13) o dostarczanie treści cyfrowych, które nie są zapisane na nośniku material-
nym, jeżeli spełnianie świadczenia rozpoczęło się za wyraźną zgodą kon-
sumenta przed upływem terminu do odstąpienia od umowy i po poinfor-
mowaniu go przez przedsiębiorcę o utracie prawa odstąpienia od umowy.
458 Konstrukcja ustawowego prawa odstąpienia, podobnie jak umowne-
go (art. 395 KC), polega na przyznaniu stronie umowy uprawnienia kształtu-
jącego. Konsument korzysta ze swojego uprawnienia, składając oświadczenie
o odstąpieniu od umowy drugiej stronie (przedsiębiorcy). Ustawa nie wpro-
wadza dla tego oświadczenia wymogu zachowania szczególnej formy. Jednak
należy pamiętać, że ciężar dowodu złożenia oświadczenia spoczywa na konsu-
mencie (art. 6 KC). Natomiast ustawa określa pewne ułatwienia dla konsumen-
ta, gdy chodzi o wykonanie prawa odstąpienia (art. 30 PrKonsum). Konsument
może odstąpić od umowy, składając przedsiębiorcy oświadczenie na formula-
rzu dostarczonym mu przez przedsiębiorcę (wzór formularza stanowi załącz-
nik do ustawy). Natomiast jeżeli przedsiębiorca zapewnia możliwość złoże-
nia oświadczenia o odstąpieniu od umowy drogą elektroniczną, konsument
może skorzystać ze wzoru formularza lub złożyć oświadczenie na stronie inter-
netowej przedsiębiorcy, a ten powinien niezwłocznie przesłać konsumentowi
na trwałym nośniku potwierdzenie otrzymania oświadczenia o odstąpieniu od
umowy.
Nb. 458
66524117380436
66
Ustawa określa 14-dniowy termin do złożenia wspomnianego oświadcze- 459

nia. Do zachowania tego terminu wystarczy wysłanie oświadczenia przed jego
upływem. Po tym terminie prawo do odstąpienia wygasa, chyba że strony usta-
liły w umowie termin dłuższy, co jest dopuszczalne jako korzystniejsze dla
konsumenta (art. 7 KonsPrU).
Regułą jest, że bieg terminu do odstąpienia od umowy rozpoczyna się
od dnia zawarcia umowy (art. 28 pkt 2 PrKonsum). Jednak dla wielu umów
bieg tego terminu rozpoczyna się od wydania rzeczy – dotyczy to umów,
w wykonaniu których przedsiębiorca wydaje rzecz, będąc zobowiązany do
przeniesienia jej własności (art. 28 pkt 1 PrKonsum).
Ustawodawca przewidział także swoistą sankcję za niewykonanie przez
przedsiębiorcę obowiązku informacyjnego o konsumenckim prawie odstąpie-
nia. Jeżeli konsument nie został poinformowany przez przedsiębiorcę o prawie
odstąpienia od umowy, termin do odstąpienia upływa po 14 dniach od udzie-
lenia konsumentowi informacji o tym prawie (art. 29 PrKonsum). W tym
przypadku jest to termin dla dostarczenia oświadczenia przedsiębiorcy, a nie
dla jego wysłania. Jednak zasady obrotu oraz interes przedsiębiorcy wymagają,
aby niepewność co do tego, czy umowa jest skuteczna, nie trwała wieczyście,
zwłaszcza gdy umowa została już najczęściej wykonana. Dlatego ustawodaw-
ca postanowił, że prawo do odstąpienia wygasa w każdym razie z upływem
12 miesięcy od dnia upływu terminu, który by obowiązywał w przypadku nale-
żytego wykonania przez przedsiębiorcę obowiązku informacyjnego. Termin
12 miesięcy będzie więc liczony od upływu 14 dni od zawarcia umowy albo
wydania rzeczy (dla umów zobowiązujących do przeniesienia własności).
Zgodnie z regułą wyrażoną w art. 31 ust. 1 PrKonsum w razie odstąpienia 460
umowa uważana jest za niezawartą. Także oferta przestaje wiązać konsumen-
ta, jeżeli ten złożył oświadczenie o odstąpieniu, zanim przedsiębiorca przyjął
jego ofertę. W konsekwencji nie tylko konsument, lecz także przedsiębiorca
zwolniony jest od wszelkich zobowiązań zaciągniętych w umowie1, a to, co
strony świadczyły, ulega zwrotowi.
Ustawa określa dosyć szczegółowo reguły zwrotu świadczeń (art. 32–36 461
PrKonsum). Co do zwrotu przez przedsiębiorcę wszystkich płatności otrzy-
manych od konsumenta, to powinien on nastąpić niezwłocznie, nie później
niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania przez przedsiębiorcę oświadczenia
o odstąpieniu od umowy. Obowiązek zwrotu płatności obejmuje też koszty,
jakie poniósł konsument na dostarczenie mu rzeczy, chyba że ten wybrał spo-
sób dostarczenia rzeczy inny niż najtańszy (zwykły) sposób dostarczenia ofe-
1
Por. W. Kocot, Nowe zasady, cz. 1, s. 50.
Nb. 459–461
66524117380436
66
rowany przez przedsiębiorcę, gdyż wtedy przedsiębiorca nie jest zobowiązany

do zwrotu dodatkowych kosztów. Jednocześnie zwrot powinien nastąpić przy
użyciu takiego samego sposobu zapłaty, jakiego użył konsument; inny spo-
sób zapłaty wymaga wyraźnej zgody konsumenta i nie może wiązać się dla nie-
go z żadnymi kosztami. Przedsiębiorca może wstrzymać się ze zwrotem płat-
ności do chwili otrzymania rzeczy z powrotem od konsumenta lub dostarczenia
przez konsumenta dowodu jej odesłania, w zależności od tego, które zdarzenie
nastąpi wcześniej.
Co do zwrotu przez konsumenta świadczenia otrzymanego od przedsię-
biorcy:
– konsument ma obowiązek zwrócić rzecz niezwłocznie, jednak nie później
niż 14 dni od dnia, w którym odstąpił od umowy, chyba że przedsiębior-
ca zaproponował, że sam odbierze rzecz; do zachowania terminu wystarczy
wysłanie rzeczy przed jego upływem;
– bezpośrednie koszty zwrotu rzeczy ponosi konsument, chyba że przedsię-
biorca zgodził się je ponieść lub nie poinformował konsumenta o koniecz-
ności poniesienia tych kosztów;
– przedsiębiorca, który zawierał umowę poza lokalem przedsiębiorstwa i wy-
syłał rzecz konsumentowi do jego miejsca zamieszkania, jest zobowiązany
do odebrania rzeczy na swój koszt, gdy ze względu na charakter rzeczy nie
można jej odesłać w zwykły sposób pocztą;
– konsument ponosi odpowiedzialność za zmniejszenie wartości rzeczy będą-
ce wynikiem korzystania z niej w sposób wykraczający poza konieczny do
stwierdzenia charakteru, cech i funkcjonowania rzeczy; nie dotyczy to przy-
padku, gdy przedsiębiorca nie poinformował konsumenta o prawie odstą-
pienia od umowy;
– konsument ma obowiązek zapłaty za świadczenie spełnione do chwili od-
stąpienia od umowy, jeżeli na wyraźne żądanie konsumenta przedsiębior-
ca rozpoczął przed upływem terminu do odstąpienia od umowy wykonywa-
nie usługi albo dostarczanie wody, gazu, energii elektrycznej w sprzedaży
licznikowej; kwotę zapłaty oblicza się proporcjonalnie do zakresu spełnio-
nego świadczenia, z uwzględnieniem uzgodnionej w umowie ceny lub wy-
nagrodzenia; jeżeli cena lub wynagrodzenie są nadmierne, podstawą obli-
czenia tej kwoty jest wartość rynkowa spełnionego świadczenia; konsument
nie ponosi tych kosztów, jeżeli przedsiębiorca nie wywiązał się wobec
niego z obowiązku informacyjnego dotyczącego prawa odstąpienia od
umowy lub nie dostarczył potwierdzenia zawarcia umowy.
Nb. 461
66524117380436
66
Ze względu na to, iż regulacja ta ma charakter legis specialis, wyłącza ona

stosowanie art. 494 KC dotyczącego odstąpienia od umowy wzajemnej, a także
przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 i 411 KC)1.
Zdarza się, że z umową zawieraną poza lokalem przedsiębiorstwa lub 462
na odległość powiązane są inne umowy, także o charakterze kredytowym,
mające na celu sfinansowanie dobra lub usługi nabywanego przez konsumen-
ta. Dla zapewnienia właściwej ochrony interesów konsumenta ustawodawca
postanowił, że w chwili odstąpienia przez konsumenta od umowy wygasają
również wszystkie powiązane z nią umowy dodatkowe zawarte przez konsu-
menta, jeżeli na ich podstawie świadczenie jest spełniane przez przedsiębiorcę
lub osobę działającą na podstawie porozumienia z przedsiębiorcą. Konsument
nie ponosi kosztów związanych z wygaśnięciem tych umów (poza kosztami
określonymi w art. 33, art. 34 ust. 2 i art. 35 PrKonsum).
4. Umowy dotyczące usług finansowych zawierane na odległość

Rozdział piąty ustawy o prawach konsumenta zawiera przepisy stanowią- 463
ce lex specialis w stosunku do regulacji zawartej w trzecim i czwartym roz-
dziale tej ustawy i znajdują one zastosowanie do zawieranych na odległość
umów o świadczenie usług finansowych, w szczególności takich, jak: czyn-
ności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe,
umowy o usługi płatnicze oraz umowy uczestnictwa w funduszach inwestycyj-
nych, z wyjątkiem otwartych i pracowniczych funduszy emerytalnych (art. 4
ust. 2 oraz art. 43 PrKonsum). Ze względu na otwarty katalog także zawierane
na odległość umowy o świadczenie innych usług finansowych mogą być objęte
zakresem zastosowania przepisów ustawy o prawach konsumentów.
Przepisy ustawy oznaczają obowiązek informacyjny, jaki spoczywa 464
na podmiocie, który składa konsumentowi przy użyciu środka porozumiewa-
nia się na odległość propozycję zawarcia umowy dotyczącą usługi finanso-
wej (art. 39 PrKonsum). Zakres informacji, które w sposób jasny i zrozumia-
ły muszą zostać przekazane konsumentowi, jest podobny jak w przypadku
innych umów zawieranych na odległość, z pewnymi modyfikacjami, np. ist-
nieje obowiązek poinformowania konsumenta o ryzyku związanym z usłu-
gą finansową (art. 39 ust. 1 pkt 6 PrKonsum); w przypadku przekazywania
informacji w formie głosowej, ich zakres można poważnie ograniczyć po uzy-
skaniu zgody konsumenta, należy jednak poinformować go o prawie odstą-
1
Taki pogląd na tle uchylonej ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów wyraża-
li W. Kocot (Nowe zasady, cz. 1, s. 50) oraz E. Łętowska (Ochrona, s. 37; Prawo umów kon-
sumenckich, s. 268 i n.). Należy to stanowisko uznać za słuszne także dla reżimu KonsPrUE.
Nb. 462–464
66524117380436
66
pienia od umowy oraz prawie i sposobie uzyskania pełnej informacji (art. 39

ust. 2 PrKonsum). Przedsiębiorca może spełnić swój obowiązek informacyjny,
przekazując konsumentowi informacje zgodnie ze wzorem określonym na pod-
stawie art. 14 lub 19 ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim, tekst
jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1083 (art. 39 ust. 8 PrKonsum).
465 Konsument ma prawo otrzymać potwierdzenie tych informacji na piśmie
lub za pomocą innego trwałego nośnika informacji, który jest mu dostępny
– przed zawarciem umowy lub gdy na jego życzenie umowa zawierana jest
za pomocą środka porozumiewania się, który nie pozwala doręczyć warunków
umowy, niezwłocznie po jej zawarciu (art. 39 ust. 3 PrKonsum).
466 Konsumentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy, bez podania
przyczyny, w terminie 14 dni od jej zawarcia lub od dnia potwierdzenia infor-
macji, jeżeli jest to termin późniejszy; natomiast w przypadku umów ubezpie-
czeniowych termin wynosi 30 dni od poinformowania konsumenta o zawarciu
umowy lub od potwierdzenia informacji, o ile ten drugi termin jest późniejszy
(art. 40 ust. 1 i 2 PrKonsum). Do zachowania terminu wystarczy przed jego
upływem wysłać oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Jeżeli jednak przed-
siębiorca nie dopełni obowiązku informacyjnego, konsument ma prawo
odstąpić od umowy w każdym czasie bez konieczności ponoszenia kosztów
należnych przedsiębiorcy (art. 41 PrKonsum).
467 Skutkiem odstąpienia od umowy jest uznanie jej za niezawartą i zwolnie-
nie konsumenta z wszelkich zobowiązań. To, co strony świadczyły, ulega zwro-
towi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach
zwykłego zarządu. Dla świadczeń konsumenta termin zwrotu wynosi 30 dni
od odstąpienia od umowy, natomiast dla świadczeń przedsiębiorcy – 30 dni od
otrzymania oświadczenia o odstąpieniu od umowy (art. 40 ust. 3 PrKonsum).
Natomiast pewne należności obciążają konsumenta, jeżeli wyraził zgodę
na rozpoczęcie świadczenia usług jeszcze przed terminem do odstąpienia od
umowy. W takim przypadku przedsiębiorca może żądać zapłaty ceny lub wyna-
grodzenia za usługę rzeczywiście już wykonaną, chyba że nie wskazał wcze-
śniej konsumentowi wysokości ceny lub wynagrodzenia, które ten będzie obo-
wiązany w takim przypadku zapłacić (art. 40 ust. 4 i 5 PrKonsum).
468 Przepisów określających prawo odstąpienia od umowy dotyczącej usług
finansowych zawieranych na odległość nie stosuje się do umów o kredyt
konsumencki, ponieważ w takich przypadkach znajduje zastosowanie regula-
cja zawarta w rozdziale piątym ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim
(tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 246).
Każdej ze stron zawierającej na czas nieokreślony umowę na odległość
dotyczącą świadczenia usług finansowych służy prawo do jej wypowiedze-
Nb. 465–468
66524117380436
66
§ 15. Umowy odnoszące się do osób trzecich 195
nia, bez wskazania przyczyn, z zachowaniem miesięcznego terminu wypo-

wiedzenia, chyba że strony zastrzegły krótszy termin wypowiedzenia (art. 42
PrKonsum).
§ 15. Umowy odnoszące się do osób trzecich

Literatura: M. Bączyk, Gwarancja ubezpieczeniowa na pierwsze żądanie – wyłącze-
nie podnoszenia zarzutów ze stosunku gwarancyjnego. Glosa do wyroku Sądu Najwyższe-
go z 14.4.2016 r., II CSK 388/15, PS 2019, Nr 7–8; M. Bednarek, Umowa o świadczenie
na rzecz osoby trzeciej, cz. 1 i 2, MoP 2005, Nr 11 i 12; A. Bieranowski, Niedopuszczalność
umów zwalniających z zobowiązania i przenoszących prawa na rzecz osób trzecich, [w:] Ius
est ars boni et aequi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Józefowi Frąckowiakowi,
pod red. A. Dańko-Roesler, M. Leśniaka, M. Skorego i B. Sołtysa, Wrocław 2018, s. 57–72;
W. Czachórski, Zobowiązania, § 26; P. Drapała, Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę
trzecią z obowiązku świadczenia (art. 392 KC), PS 2003, Nr 2; tenże, [w:] System Pr. Pryw.,
t. 5, § 49; J. Jastrzębski, Umowa gwarancyjna, Warszawa 2021; A. Koch, [w:] Kodeks cywil-
ny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 391–393; A. Kubas, Umowa
na rzecz osoby trzeciej, Warszawa–Kraków 1976; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 50;
A. Kunicki, Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, Toruń 1960; E. Łętowska, Umowa
o świadczenie przez osobę trzecią, Warszawa 1970; E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek,
Umowy odnoszące się do osób trzecich, Warszawa 2006; P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 391–393 KC; A. Olejniczak, [w:] A. Kidy-
ba, KC. Komentarz, art. 391–393; K. Osajda, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 47; W. Popio-
łek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 391–393; Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 33; A. Stefanowska, Odwołanie lub zmiana zastrzeżenia spełnienia świadcze-
nia na rzecz osoby trzeciej, Gd. SP 2009, t. II; A. Szlęzak, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 48;
tenże, Kilka uwag o umowach gwarancyjnych – na marginesie wyroku Sądu Najwyższego
z 9.10.2014 r. (IV CSK 29/14), PS 2015, Nr 7–8; tenże, Kodeksowe umowy gwarancyjne
z udziałem osoby trzeciej (art. 391 i 392 KC), Warszawa 2020; tenże, O sensie gospodar-
czym umowy o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia – uwagi polemiczne, PS 2017,
Nr 10; tenże, Polemicznie o umowie o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia – na
marginesie artykułu dr hab. Magdaleny Wilejczyk, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kunie-
wicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 453–461; tenże, O umownej odpowiedzialno-
ści gwarancyjnej „na zasadzie ryzyka” – słów kilka, [w:] Rozprawy z prawa prywatnego,
Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Popiołkowi, pod red. M. Paz-
dana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunara, Warszawa 2017, s. 800–810; M. Wilej-
czyk, Interwencja osoby trzeciej w stosunek zobowiązaniowy a problem zgody dłużnika,
SPP 2016, Nr 1; taż, Sens gospodarczy umowy o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadcze-
nia a koncepcje teoretyczne odnoszące się do tej umowy, PS 2017, Nr 3; K. Wójcik, Umowa
na rzecz osoby trzeciej a stosunek prawny, AUL FI 1981, Nr 6; C. Żuławska, Umowa o zwol-
nienie dłużnika z obowiązku świadczenia, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza
i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 566–575; taż, [w:] Komentarz do KC. Zobowiązania,
t. 1, art. 391–393 KC.
Nb. 468
66524117380436
66
I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej

1. Pojęcie
469 Umowa na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) nie jest jakimś
odrębnym typem umowy wyróżnionej ze względu na swoistą treść lub przed-
miot świadczenia; nie występuje ona nigdy w obrocie jako umowa samodziel-
na, ale stanowi zawsze dodatek, zastrzeżenie modyfikujące albo jakąś inną
umowę (zasadniczą), albo stosunek obligacyjny powstały z innego zdarzenia
prawnego.
470 Do istotnej treści wspomnianego zastrzeżenia należy nie tylko zobowiąza-
nie dłużnika, że będzie świadczył na rzecz osoby trzeciej, ale przede wszystkim
przyznanie tej osobie prawa do żądania w imieniu własnym i bezpośrednio od
dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia (art. 393 § 1 KC). Ze względu
na osobę trzecią przyjęto nazywać wierzyciela – zastrzegającym, a dłużnika –
przyrzekającym.
471 Użyteczność społeczna umowy na rzecz osoby trzeciej polega głównie
na tym, że skraca ona drogę obrotu gospodarczego. Dzięki niej bowiem przez
spełnienie jednego świadczenia można od razu zaspokoić dwóch dłużników.
Ilustruje to następujący schemat i podany niżej przykład:
Przykład: A jest winien C 1000 zł, obojętnie z jakiego tytułu (np. dlatego że C pożyczył
A kiedyś 1000 zł). Następnie A sprzedaje B jakiś przedmiot za 1000 zł i zastrzega w tej umo-
wie, aby B zapłacił na rzecz C cenę sprzedanego przedmiotu, a więc 1000 zł. Jeżeli B wykona
na rzecz C świadczenie, to spowoduje nie tylko umorzenie własnego zobowiązania wobec A,
ale ponadto wygaśnięcie długu A wobec C.
Przykład ten obrazuje zarazem znaczenie trzech stosunków prawnych łączą-

cych strony umowy oraz osobę trzecią.
Nb. 469–471
66524117380436
66
1) Stosunek waluty (A–C) wyjaśnia prawny i gospodarczy sens przyspo- 472

rzenia uzyskanego przez osobę trzecią (C) w wyniku świadczenia przyrze-
kającego (B). W zasadzie jest on ukształtowany poza umową o świadczenie
na rzecz osoby trzeciej. Treść tego stosunku i jego ważność ma wpływ na oce-
nę prawidłowości uzyskanego przez osobę trzecią przysporzenia. Zastrzegają-
cy może więc żądać zwrotu świadczenia od osoby trzeciej, jeżeli w świetle sto-
sunku waluty było ono nienależne (art. 410 KC). Natomiast ani osoba trzecia,
ani dłużnik (przyrzekający) nie mogą się we wzajemnych stosunkach powołać
na treść stosunku waluty.
2) Stosunek pokrycia (B–A) wyznacza zawarta między zastrzegającym 473
a przyrzekającym umowa zasadnicza o dowolnej treści lub inne zdarzenie
prawne, uzupełnione zastrzeżeniem świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Stano-
wi ona causa dla zobowiązania przyrzekającego wobec osoby trzeciej.
3) Stosunek zapłaty (B–C) wyraża roszczenie C przeciwko B o wykona- 474
nie zobowiązania wyznaczonego stosunkiem pokrycia, który stanowi causa dla
zobowiązania B z tym skutkiem, że B przysługują wynikające z tego stosunku
zarzuty wobec C.
Jeżeli zastrzeżono, że dłużnik wykona świadczenie do rąk osoby trzeciej, 475
z tym jednak ograniczeniem, że osoba trzecia nie nabędzie własnego prawa do
żądania od dłużnika świadczenia, to taką umowę zwykło się określać nazwą nie-
właściwej umowy na rzecz osoby trzeciej. Osoba trzecia uzyska w rezultacie
wspomnianej umowy jedynie upoważnienie do odbioru świadczenia dłużnika,
który, spełniając je do jej rąk, zwolni się z zobowiązania względem wierzyciela.
Przykład: Zastrzeżenie, że dłużnik powinien wpłacić należność na konto wierzyciela
w określonym banku.
Jeżeli strony zastrzegły, że dłużnik zobowiązany jest świadczyć osobie trze- 476
ciej, a równocześnie nie określiły bliżej jej sytuacji prawnej, mogłaby powstać
wątpliwość, czy zawarta została właściwa, czy niewłaściwa umowa na rzecz
osoby trzeciej. Uchyla ją jednak norma interpretacyjna art. 393 § 1 KC, prze-
mawiająca za konstrukcją właściwej umowy in favorem tertii.
Przepis art. 393 KC nie określa szczególnych wymagań co do formy tej
umowy. Znajdą więc zastosowanie ogólne przepisy o formie czynności praw-
nych oraz przepisy przewidujące obowiązek zachowania formy szczególnej dla
dokonania określonych czynności prawnych.
Przykład: Jeżeli umowa na rzecz osoby trzeciej stanowi element zobowiązania do prze-
niesienia własności nieruchomości, dla którego skuteczności konieczne jest zawarcie umowy
obligacyjnej w formie aktu notarialnego (art. 158 KC), wówczas także zastrzeżenie świadcze-
nia na rzecz osoby trzeciej wymaga formy aktu notarialnego.
Nb. 472–476
66524117380436
66
2. Skutki
477 a) W myśl art. 393 § 1 KC osoba trzecia nabywa zastrzeżone na jej korzyść
prawo wprost z umowy, ale nabycie to ma charakter prowizoryczny. Ustawo-
dawca uwzględnił bowiem ogólną zasadę, że nikt nie powinien być zmuszo-
ny do przyjęcia jakiejkolwiek korzyści i dlatego uzależnił definitywne nabycie
prawa od oświadczenia osoby trzeciej, że chce ona z dokonanego na jej rzecz
zastrzeżenia skorzystać (art. 393 § 2 KC). Może być ono złożone w dowol-
nej formie, chyba że umowa określa obowiązek zachowania formy szczególnej.
Do tego czasu zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej wolno – bez
jej zgody – zmienić albo odwołać1. Traci ono ważność także wtedy, gdy osoba
trzecia oświadczy, że z niego nie skorzysta (argumentum a contrario z art. 393
§ 2 KC).
Osoba trzecia może żądać od dłużnika (przyrzekającego) świadczenia
określonego w treści stosunku prawnego, łączącego dłużnika z zastrzegającym.
W związku z tym dłużnikowi przysługują wobec osoby trzeciej wszystkie zarzu-
ty wynikające ze stosunku prawnego łączącego go z wierzycielem (zastrzega-
jącym). Rozwiązanie takie zapewnia ochronę interesów dłużnika, prowadząc
do tego, że zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie pogarsza jego
sytuacji prawnej. Ponadto dłużnik może powołać się także na zarzuty osobiście
przysługujące mu względem osoby trzeciej (np. zarzut potrącenia).
478 b) Zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej, która je przyjęła,
pozbawia wierzyciela możliwości domagania się tego świadczenia na swoją
rzecz. Rozwiązanie takie zapewnia realizację roszczenia osoby trzeciej2.
W stosunkach z umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej nie znajdą zastosowania
przepisy o dochodzeniu roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia – art. 405 i n. KC
(por. wyr. SN z 19.2.2002 r., IV CKN 786/00, Legalis oraz wyr. SN z 31.1.2003 r., IV CKN
1716/00, Legalis).
3. Zastosowanie
479 Konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej została wyko-
rzystana przez ustawodawcę przy kształtowaniu pewnych wariantów umów
typowych, np. przewozu (art. 785 KC), ubezpieczenia (art. 808, 831 KC),
1
Przeważa stanowisko, że konieczna jest zgoda obu stron. Trafniejszy jednak wyda-
je się pogląd, że odwołać zastrzeżenie może także sam wierzyciel. Por. bliżej M. Bednarek,
[w:] E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umowy, s. 121–122 oraz wyr. SN z 17.11.2006 r.
(V CSK 268/06, OSNC 2007, Nr 9, poz. 142).
2
Tak też M. Bednarek, Umowa, s. 580; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komen-
tarz, art. 393, Nb. 14; C. Żuławska, [w:] Komentarz do KC, art. 393, rozważa w tym wzglę-
dzie różne sytuacje.
Nb. 477–479
66524117380436
66
dożywocia (art. 908 § 3 KC). Ogólne reguły art. 393 KC odgrywają w tych
przypadkach ograniczoną rolę, przepisy szczególne bowiem zwykle dokładnie
określają sytuację prawną osoby trzeciej.
Co do praktycznych przykładów zastosowania konstrukcji umowy na rzecz osoby trze-
ciej – por. uchw. SN(7) z 6.11.1976 r. (III CZP 67/87, OSP 1977, Nr 3, poz. 189); uchw. SN(7)
z 24.1.1972 r. (III CZP 74/71, OSNC 1972, Nr 7–8, poz. 122); orz. SN z 9.2.1973 r. (II CZ
4/73, OSN 1973, Nr 12, poz. 222); orz. SN z 23.1.1970 r. (III CRN 320/69, OSN 1970, Nr 11,
poz. 199); orz. SN z 17.6.1985 r. (I CR 149/85, OSN 1986, Nr 3, poz. 38). Por. też H. Goik,
Umowa przewozu przesyłek w transporcie lądowym jako rodzaj umowy o świadczenie
na rzecz osoby trzeciej, Katowice 1973.
Konstrukcja i funkcje zbliżają umowę o świadczenie na rzecz osoby trzeciej

do przekazu (art. 9211 KC). Są to jednak odmienne instytucje, istotnie się róż-
niące. W szczególności trzeba wskazać, że przekaz nie jest umową obligacyjną,
lecz czynnością jednostronną o charakterze upoważniającym.
II. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią

1. Pojęcie
Prawo cywilne, opierając się na zasadzie autonomiczności podmiotów, nie 480
zezwala na to, aby strony, które zawarły umowę, mogły bez zgody osoby trze-
ciej nakładać na nią jakiekolwiek obowiązki. Jeżeli więc w umowie zastrzeżo-
no, że osoba trzecia zachowa się w określony sposób, to nie wynikają stąd
dla niej żadne skutki prawne; natomiast powstają one między stronami
takiej umowy i tę kwestię reguluje art. 391 KC.
Ilustruje to poniższy schemat:
Nb. 480
66524117380436
66
Przepis art. 391 KC ma na względzie umowę, której jedna ze stron (przyrze-

kający, gwarant) przyrzeka drugiej stronie (beneficjentowi gwarancji), że oso-
ba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie.
Zaciągnięcie zobowiązania polega na dokonaniu czynności prawnej, w następ-
stwie czego powstaje nowy stosunek zobowiązaniowy. Natomiast obowiązek
spełnienia określonego świadczenia odnosi się do istniejącego już stosunku
zobowiązaniowego, powstałego z jakiegokolwiek tytułu prawnego, w obrębie
którego wyznaczone zostało dane świadczenie.
W tym odrębnym stosunku obligacyjnym dłużnikiem może być dowolny
podmiot, także sam przyrzekający, chociaż jest nim najczęściej osoba trzecia.
Przepis art. 391 KC nie określa też osoby wierzyciela w tym odrębnym stosun-
ku, może być nim ktokolwiek, chociaż najczęściej jest nim beneficjent gwaran-
cji, który uzyskuje stosowne zabezpieczenie, wynikające z przyrzeczenia.
481 Przyrzeczenie to może być dwojako rozumiane: albo że przyrzekający (dłuż-
nik) zobowiązuje się do poczynienia starań w celu skłonienia osoby trzeciej, by
zachowała się ona w sposób przyrzeczony, albo że beneficjent przyjmuje gwa-
rancję, że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie lub spełni świadczenie. Treść
art. 391 KC wskazuje na to, że jeżeli dłużnik przyrzekł, że osoba trzecia zaciągnie
zobowiązanie lub spełni świadczenie, to należy takiemu oświadczeniu woli przy-
pisać drugie, mocniejsze znaczenie. Taką jedynie umowę reguluje art. 391 KC1.
Trafne jest twierdzenie, że zawarcie umowy o świadczenie przez osobę trze-
cią nie kreuje trójstronnego stosunku prawnego2. Umowa obliguje wyłącznie
przyrzekającego wobec wierzyciela. W żaden sposób nie ingeruje w zobowią-
zania wynikające z innych zdarzeń prawnych. Nie zwalnia więc kogokolwiek
ze zobowiązania wcześniej zaciągniętego wobec wierzyciela ani nie kreuje żad-
nych roszczeń wierzyciela wobec osoby trzeciej. Jeżeli strony chciałyby takie
skutki osiągnąć, muszą ponadto dokonać innych czynności prawnych.
482 Umowa ta należy do szerszej, wyróżnianej przez doktrynę, grupy umów
gwarancyjnych. Ich cechą charakterystyczną jest to, że gwarant przyjmu-
je w nich ryzyko związane z realizacją bądź niepowodzeniem określonego
w umowie przedsięwzięcia. Jednak gwarant nie odpowiada za cudzy dług, lecz
na podstawie umowy gwarancyjnej zobowiązany jest do własnego świadcze-
nia, które polega na naprawieniu szkody poniesionej przez wierzyciela wskutek
niezaistnienia przyrzeczonego w tej umowie rezultatu (w postaci zaciągnięcia
zobowiązania albo spełnienia świadczenia)3.
Tak też trafnie A. Szlęzak, Kilka uwag o umowach gwarancyjnych, s. 7 i n.

1
Por. E. Łętowska, [w:] E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umowy, s. 11 i n.

2
3
Szerzej o charakterze prawnym umów gwarancyjnych, por. A. Szlęzak, Kilka uwag
o umowach gwarancyjnych, s. 7 i n.
Nb. 481–482
66524117380436
66
2. Odpowiedzialność gwaranta
Odpowiedzialność gwaranta wobec beneficjenta gwarancji zależy od tego, 483
co gwarancja obejmuje. Jeżeli gwarant przyrzekł tylko, że osoba trzecia zacią-
gnie zobowiązanie, to odpowiada on wobec beneficjenta gwarancji jedynie
w ramach tzw. ujemnego interesu umownego.
Natomiast jeżeli gwarant zapewnił, że osoba trzecia spełni świadcze-
nie, powinien on wyrównać beneficjentowi gwarancji wszelkie szkody, jakie
ten poniósł w następstwie niewykonania przez osobę trzecią przyrzeczonego
świadczenia. Gwarant może się jednak zwolnić z obowiązku naprawienia szko-
dy, jeżeli sam spełni przyrzeczone świadczenie zamiast osoby trzeciej, chyba
że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia – w szczególności
z uwagi na osobisty jego charakter (art. 391 zd. 2 KC). W granicach tak okreś-
lonych przysługuje więc gwarantowi upoważnienie przemienne (facultas alter-
nativa) do zwolnienia się z długu przez wykonanie innego świadczenia niż
świadczenie główne, jakim ciągle pozostaje naprawienie szkody.
3. Zastosowanie
Konstrukcja umowy o świadczenie przez osobę trzecią znajduje różnorakie 484
zastosowanie w rozwiniętych stosunkach gospodarczych, w których zabezpie-
czenie (umocnienie) praw wierzyciela odgrywa coraz donioślejszą rolę.
Poza przypadkami wyraźnego zastrzegania w umowach odpowiedzialno-
ści gwarancyjnej ujętej w art. 391 KC często ustalenie zastosowania tej kon-
strukcji prawnej jest wynikiem trudnych zabiegów interpretacyjnych. Wska-
zuje się, że do takiego wzięcia na siebie przez przyrzekającego ryzyka braku
oznaczonego zachowania się osoby trzeciej dochodzi w ramach umów między
udzielającym gwarancji jakości przy sprzedaży a kupującym, jeżeli powierzo-
no wykonywanie serwisu gwarancyjnego osobie trzeciej. Artykuł 391 KC może
także znaleźć zastosowanie dla określenia odpowiedzialności del credere agen-
ta (art. 7617 KC).
Początkowo na konstrukcji tej opierano także gwarancję bankową. Jednak-
że SN w uchw. pełnego składu Izby Cywilnej z 28.4.1995 r. (III CZP 166/94,
OSN 1995, Nr 10, poz. 135) zmienił swoje stanowisko, przyjmując, że chodzi
tu o inny rodzaj umowy gwarancyjnej (tzw. autonomicznej). W przypadku tym
bank-gwarant nie odpowiada za szkodę wywołaną niewykonaniem gwaranto-
wanego świadczenia, lecz obowiązany jest świadczyć, co przyobiecał (suma
gwarancyjna) – bez względu na to, czy wierzyciel poniósł szkodę z niewykona-
nia gwarantowanego świadczenia. Kwestia ta jest szerzej omówiona w ramach
wykładu części szczegółowej zobowiązań.
Nb. 483–484
66524117380436
66
III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią

od obowiązku świadczenia
485 W umowie tej występuje po jednej stronie osoba, która jest dłużnikiem
w jakimkolwiek zawiązanym już wcześniej stosunku prawnym, a po drugiej
stronie podmiot, który w owym stosunku prawnym nie uczestniczy i dlatego
nazywany jest w art. 392 KC osobą trzecią.
Ilustruje to następujący schemat:
486 Jeżeli osoba trzecia zobowiąże się wobec dłużnika, że zwolni go z obowiąz-
ku świadczenia na rzecz jego wierzyciela, to umowa taka w niczym nie zmie-
nia pozycji prawnej dłużnika wobec wierzyciela, który – nie uczestnicząc w tej
umowie – zachowuje nadal swoją wierzytelność wobec dłużnika. Natomiast
osoba trzecia ponosi wówczas odpowiedzialność odszkodowawczą wobec
dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie żądał od dłużnika spełnienia świad-
czenia. W jaki sposób osoba trzecia do tego doprowadzi, jest z punktu widze-
nia art. 392 KC obojętne (z reguły sama zaspokoi wierzyciela). W umowie tej
osoba trzecia zaciąga więc wobec dłużnika zobowiązanie typu gwarancyjne-
go, biorąc na siebie odpowiedzialność za określone zachowanie się wierzyciela
wobec dłużnika. Zobowiązanie może dotyczyć także świadczenia przyszłego1.
Przepis art. 392 KC ma charakter dyspozytywny. Umowa nie wymaga
zachowania szczególnej formy. Co do zasady, osoba trzecia zobowiązana jest
zapobiec dochodzeniu przez wierzyciela roszczenia o wartości z chwili zawar-
cia umowy o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią z obowiązku świadcze-
nia2. Co prawda dłużnik nie może żądać od osoby trzeciej, aby ta zaspokoiła
wierzyciela, ale jeżeli osoba trzecia, celem wykonania swojego obowiązku,
spełni świadczenie, do którego zobowiązany był dłużnik, z reguły dochodzi
do wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1
1
Por. P. Drapała, Umowa o zwolnienie dłużnika, s. 16 i n.
2
Por. P. Drapała, [w:] E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umowy, s. 76.
Nb. 485–486
66524117380436
66
pkt 3 KC). Jest to konsekwencja uznania, że zawarta umowa oznacza zgodę

dłużnika na konwersję długu (zob. Nb. 935), chyba że strony inaczej postano-
wią albo nie zachowano formy pisemnej, wymaganej pod rygorem nieważności
dla zgody dłużnika.
Osoba trzecia ponosi odpowiedzialność za wszelką szkodę, która powstanie
w majątku dłużnika wskutek niezapobieżenia żądaniu świadczenia przez wie-
rzyciela. Umowa może przewidywać obowiązek zapłaty kary umownej w razie
niewykonania zobowiązania przez osobę trzecią.
Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią z obowiązku świadczenia
ma na celu zabezpieczenie interesu dłużnika przez ograniczenie ryzyka, jakie
ponosi on w stosunkach ze swoimi wierzycielami. W praktyce obrotu cywil-
noprawnego można wskazać, jako przykłady posłużenia się konstrukcją praw-
ną ujętą w art. 392 KC, klauzule umowne zawierające zobowiązanie zbywcy
wobec nabywcy przedsiębiorstwa (art. 554 KC), „członkostwa” w handlowej
spółce osobowej (art. 10 § 3 KSH) lub udziałów w spółce z o.o. (art. 186 KSH),
że wierzyciele nie będą żądać od nabywcy zaspokojenia długów (związanych
z prowadzeniem zbywanego przedsiębiorstwa, związanych z uczestnictwem
w spółce osobowej, z tytułu niespełnienia świadczeń należnych spółce z o.o.).
Zobowiązać może się także nabywca wobec zbywcy, obaj bowiem ponoszą
odpowiedzialność solidarną w stosunku do wierzycieli na podstawie wskaza-
nych wyżej przepisów. Skutek określony art. 392 KC powstanie także w przy-
padku zawarcia umowy o przejęcie długu między dłużnikiem i przejemcą, gdy
wierzyciel odmówił zgody (art. 521 § 2 KC; por. Nb. 952)1.
1
Bliżej o zastosowaniu w praktyce umowy określonej w art. 392 KC, por. tamże,
s. 83–90.
Nb. 486
66524117380436
66
Rozdział V. Czyny niedozwolone
§ 16. Uwagi wprowadzające

Literatura: E. Bagińska, Odpowiedzialność deliktowa w razie niepewności związku
przyczynowego. Studium prawnoporównawcze, Warszawa 2013; taż, Tendencje rozwojo-
we odpowiedzialności deliktowej w Europie końcu XX i początkach XXI wieku, [w:] Czy-
ny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskie-
go Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25.6.2011 r., pod red. M. Nesterowicza, Warszawa 2012;
taż, Prawo deliktów w przyszłym kodeksie cywilnym (propozycje założeń), PiP 2019, Nr 10;
W. Czachórski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 41; tenże, Zobowiązania, § 32; K. Krupa-
-Lipińska, Związek przyczynowy jako przesłanka odpowiedzialności z tytułu czynów niedo-
zwolonych, Warszawa 2020; M. Nesterowicz, Tendencje rozwojowe odpowiedzialności delik-
towej w końcu XX i początkach XXI wieku a ochrona poszkodowanego w prawie polskim,
[w:] Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólno-
polskiego Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25.6.2011 r., pod red. M. Nesterowicza, Warszawa
2012; R. Strugała, Dobra i interesy chronione w strukturze czynu niedozwolonego, Warsza-
wa 2019; A. Szpunar, Czyny niedozwolone w Kodeksie cywilnym, SC 1970, t. XV; A. Śmie-
ja, O potrzebie modyfikacji wybranych instytucji reżimu deliktowego, [w:] Prawo cywilne
– stanowienie, wykładnia, stosowanie. Księga pamiątkowa dla uczczenia setnej rocznicy uro-
dzin Profesora Jerzego Ignatowicza, pod red. M. Nazara, Lublin 2015, s. 451–462; tenże,
[w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 14; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje,
rodzaje, granice, Warszawa 1972.
I. Pojęcie
487 Poza umowami ważną rolę odgrywa grupa zdarzeń określonych mianem
czynów niedozwolonych (deliktów), które uregulowane zostały w wyodrębnio-
nym formalnie zespole przepisów prawnych (Tytuł VI, art. 415–449 KC).
Nazwa tej instytucji jest jedynie historycznie uzasadniona. Dzisiaj bowiem
do czynów niedozwolonych ustawa zalicza nie tylko zawinione działania czło-
wieka, ale i innego rodzaju zachowania ludzkie oraz zdarzenia, które nawet do
tej klasy zjawisk nie należą. Można co najwyżej mówić o jakiejś, ogólnie rzecz
biorąc, pejoratywnej ich ocenie. Dalsze paragrafy niniejszego rozdziału bliżej
wyjaśnią poszczególne stany faktyczne objęte pojęciem czynów niedozwolo-
nych.
Nb. 487
66524117380436
66
§ 16. Uwagi wprowadzające 205
Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym 488

zobowiązany jest do jej naprawienia (por. Nb. 207 i n.). Do świadczenia tego
odnoszą się zatem ogólne zasady regulujące sposób ustalania szkody oraz zwią-
zek przyczynowy między zdarzeniem wywołującym szkodę (tu czynem niedo-
zwolonym) a szkodą (por. art. 361–363 KC), jednak z pewnymi modyfikacjami.
Świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu niedo- 489
zwolonego jest świadczeniem pierwotnym w tym stosunku zobowiązanio-
wym. Obowiązek naprawienia tej szkody powstaje bowiem wtedy, gdy poszko-
dowany doznał jej w następstwie czynu niedozwolonego, za który inny podmiot
ponosi odpowiedzialność. Jeżeli ziści się wspomniany stan faktyczny, osoba
odpowiedzialna za wyrządzenie szkody (dłużnik) od razu jest zobowiązana do
jej naprawienia poszkodowanemu (wierzycielowi).
Pod tym względem różni się system odpowiedzialności deliktowej od odpo- 490
wiedzialności kontraktowej, pojawiającej się jako następstwo niewykona-
nia lub nienależytego wykonania istniejącego już stosunku zobowiązaniowe-
go (por. Nb. 784). W ostatnim przypadku pierwotny stosunek zobowiązaniowy
trwa nadal, a jedynie świadczenie ulega częściowej lub całkowitej transforma-
cji w świadczenie odszkodowawcze.
Z tych założeń teoretycznych wynikają doniosłej wagi konsekwencje, jeśli
chodzi o sposób regulowania przesłanek odpowiedzialności deliktowej i kon-
traktowej. Przy odpowiedzialności kontraktowej wyrządzenie szkody następu-
je w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, wskutek czego od razu
znany jest i zindywidualizowany ewentualny podmiot odpowiedzialny za szko-
dę; powstaje tylko kwestia uchylenia jego odpowiedzialności z tego tytułu.
Natomiast przy odpowiedzialności deliktowej trzeba dopiero poszukiwać dłuż-
nika tego stosunku zobowiązaniowego i to spośród nieograniczonego kręgu
podmiotów. Przesłanki odpowiedzialności muszą więc być tak przez ustawo-
dawcę sformułowane, aby pozwoliły zindywidualizować podmiot odpowie-
dzialny, a nie jedynie orzec, czy dany podmiot ponosi odpowiedzialność. Wią-
że się z tym mniej dogodny dla poszkodowanego rozkład ciężaru dowodu, co
służy ochronie interesów ogółu obywateli. Z tych samych względów z zasady
wyłączona jest możliwość umownego modyfikowania ustawowych przesła-
nek odpowiedzialności deliktowej.
Różnice między reżimem odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej doty- 491
czą jednak nie tylko regulacji ich przesłanek, lecz także treści stosunku zobowią-
zaniowego. Odnosi się to zwłaszcza do ustanowionego w reżimie odpowiedzial-
ności deliktowej roszczenia o zapobieżenie grożącej szkodzie (por. Nb. 615 i n.),
jak również do swoistego uregulowania następstw szkód na osobie (por. Nb. 634
i n.) oraz odmiennego określenia biegu przedawnienia (por. Nb. 672 i n.).
Nb. 488–491
66524117380436
66
206 Rozdział V. Czyny niedozwolone
492 Wszystko to wpłynęło na odrębne uregulowanie systemu odpowiedzialno-

ści deliktowej w polskim prawie cywilnym.
Są jednak ustawodawstwa, które kształtują wspólny reżim odpowiedzialno-
ści odszkodowawczej. W polskim systemie prawnym koncepcja taka została
zrealizowana w Kodeksie pracy.
II. Systematyka
493 Systematyka czynów niedozwolonych (por. bliżej Nb. 495–614) ma
na względzie całościową regulację stanów faktycznych, tradycyjnie już
ze względów praktycznych łącznie normowanych. Można powiedzieć, że pod-
stawą tej systematyki jest kształt zdarzenia, z którym ustawa wiąże obowiązek
naprawienia szkody. Natomiast nie opiera się ona na wyróżnionych w nauce
swoistych zasadach odpowiedzialności (por. Nb. 210–216). Niekoniecznie więc
sens uregulowania poszczególnego stanu faktycznego da się wyjaśnić jedną
i swoistą tylko dla niego zasadą odpowiedzialności (winą, ryzykiem, słuszno-
ścią).
Zastosowany tu podział tradycyjny ma pewne wady, ponieważ nie respektu-
je w pełni postulatu rozłączności, niemniej jednak przez swoją prostotę ułatwia
osiągnięcie celów dydaktycznych1.
III. Funkcja
494 Przy określaniu społecznych konsekwencji czynów niedozwolonych nie
można poprzestać tylko na kodeksowej regulacji tej problematyki. Ogrom-
ny rozwój różnych postaci ubezpieczeń, a zwłaszcza ubezpieczeń odpowie-
dzialności cywilnej, w znacznej mierze modyfikuje konsekwencje społeczne
wyznaczone normami KC. Zamiast osoby bezpośrednio odpowiedzialnej ciężar
odpowiedzialności odszkodowawczej przejmuje w takich przypadkach zakład
ubezpieczeń, a za jego pośrednictwem rozkłada się on na liczne grupy osób
ubezpieczających się od ryzyk tego rodzaju.
Na tle tych nowych zjawisk społecznych, które niewątpliwie ogranicza-
ją doniosłość instytucji czynów niedozwolonych, zgłaszane są nawet postu-
laty zastąpienia jej ubezpieczeniami. Doprowadziłoby to do wyparcia innych
zasad odpowiedzialności przez zasadę gwarancyjno-repartycyjną. Jednak nale-
ży pamiętać, że system ubezpieczeń z jednej strony nie jest i chyba nie powi-
1
Por. inne propozycje klasyfikacyjne: A. Śmieja, Z problematyki klasyfikacji odpowie-
dzialności deliktowej, AUWr 1983.
Nb. 492–494
66524117380436
66
§ 17. Odpowiedzialność za własne czyny 207
nien być absolutnie powszechny, a z drugiej strony w istotnej mierze związany

jest z ogólnymi zasadami odpowiedzialności cywilnej, modyfikując tylko jego
konsekwencje w zakresie naprawienia szkody. Nie wydaje się więc, aby real-
na była wizja zastąpienia odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych
odpowiedzialnością ubezpieczeniową.
§ 17. Odpowiedzialność za własne czyny

Literatura: E. Bagińska, Odpowiedzialność deliktowa w razie niepewności związku
przyczynowego. Studium prawnoporównawcze, Warszawa 2013; Z. Banaszczyk, O odpo-
wiedzialności deliktowej osoby małoletniej za czyn własny na zasadzie winy, [w:] Odpo-
wiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, pod red.
M. Pyziak-Szafnickiej, Kraków 2004; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz,
art. 415–416 i 422–426; tenże, G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, art. 415 i n.;
L. Bosek, Perspektywy rozwoju odpowiedzialności cywilnej za inteligentne roboty, FP 2019,
Nr 2; W. Borysiak, Odpowiedzialność deliktowa za nieudzielenie pomocy, KPP 2001, z. 1;
W. Czachórski, Zobowiązania, § 32, 33; J. Dąbrowa, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1
§ 42; taż, Wina jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej, Wrocław 1968; taż, Odpo-
wiedzialność deliktowa osoby prawnej za winę własną i cudzą, SC 1970, t. XVI; W. Dubis,
[w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 415 i n. KC; B. Lewaszkie-
wicz-Petrykowska, Problem definicji winy jako podstawy odpowiedzialności z tytułu czynów
niedozwolonych, ZNUŁ, Seria I Nauki Humanistyczno-Społeczne. Prawo, z. 14, Łódź 1959;
taż, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; P. Machnikowski, [w:] System
Pr. Pryw., t. 6, § 15; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2013; tenże, Prawo medyczne.
Komentarze i glosy do orzeczeń sądowych, Warszawa 2011; A. Olejniczak, O bezprawności
rozpowszechniania informacji nieprawdziwych, pomimo działania w społecznie uzasadnio-
nym interesie, [w:] Między Klio a Themis. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Sob-
czakowi, pod red. J.W. Adamowskiego, T. Wallasa, K. Kakareko, Warszawa–Poznań 2016,
s. 724–736; tenże, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 415–416 i 422–426; P.F. Piesiewicz,
Zarys problematyki odpowiedzialności cywilnej za naruszenie dóbr osobistych w postaci
wpisów umieszczanych na forach internetowych, PiP 2019, Nr 10; M. Safjan, Odpowiedzial-
ność deliktowa osób prawnych. Stan obecny i kilka uwag de lege ferenda, SI, t. 21, Warsza-
wa 1994; tenże, Prawo i medycyna, Warszawa 1998; M. Sośniak, Bezprawność zachowania
jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej za czyny niedozwolone, Kraków 1951; tenże,
Elementy winy nieumyślnej w prawie cywilnym, ZNUŚl, Nr 68, Katowice 1975; L. Stec-
ki, Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwo-
lonym, Warszawa 1983; R. Strugała, Dobra i interesy chronione prawem deliktowym, [w:]
Aksjologia prawa cywilnego i cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych, pod red. J. Pisuliń-
skiego, J. Zawadzkiej, Warszawa 2020; A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywil-
nym, Warszawa 1971; A. Śmieja, Ograniczona odpowiedzialność deliktowa sprawcy w wieku
starczym, AUWr, Prawo CXXXV, Wrocław 1980; tenże, O potrzebie modyfikacji wybranych
instytucji reżimu deliktowego, [w:] Prawo cywilne – stanowienie, wykładnia, stosowanie.
Księga pamiątkowa dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Profesora Jerzego Ignatowicza,
pod red. M. Nazara, Lublin 2015, s. 451–462; W. Warkałło, Przemiany odpowiedzialności
cywilnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, Wrocław 1983; M. Zelek, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 415 i 422–426.
Nb. 494
66524117380436
66
I. Uwagi ogólne
495 Odpowiedzialność za własne czyny oparta jest na zasadzie winy. Wyraźnie
wskazuje na to podstawowy pod tym względem art. 415 KC, który stanowi, że:
„Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej napra-
wienia”.
Norma w przepisie tym wysłowiona odnosi się do wszelkich podmiotów
prawa cywilnego, a w szczególności nie tylko do osób fizycznych, ale także do
osób prawnych. W tym ostatnim przypadku bierze się pod uwagę winę osób
sprawujących funkcję organu danej osoby prawnej (art. 416 KC), czyli piastu-
nów organu.
Co do pojęcia organu – por. wyjaśnienia odnoszące się do osoby prawnej zawarte w wy-
kładzie części ogólnej prawa cywilnego (art. 38 KC).
Za inne osoby działające w strukturze organizacyjnej osoby prawnej odpo-

wiada ona jak za cudze czyny (por. Nb. 529 i n.). Odnosi się to w szczególności
do jej pracowników odpowiadających na podstawie art. 430 KC, to znaczy tyl-
ko wtedy, gdy pracownik ponosi winę.
Ze względu na trudności ustalenia konkretnej osoby, która ponosi winę,
w razie gdy szkodę wywołuje bezprawne działanie całej organizacji obdarzo-
nej osobowością prawną, jak również dla skuteczniejszej ochrony interesów
osób poszkodowanych tą działalnością, w literaturze zgłaszane są postulaty,
aby odpowiedzialność deliktową osób prawnych oprzeć wyłącznie na przesłan-
ce bezprawności działania jej personelu – bez wyróżniania organu i osób mu
podporządkowanych. Częściowo postulaty te realizuje już praktyka orzeczni-
cza poprzez konstrukcję tzw. winy anonimowej osoby prawnej (por. Nb. 528).
Zagadnienia te przedstawia bliżej M. Safjan, Odpowiedzialność deliktowa,
s. 187 i n.
496 Syntetyczna formuła art. 415 KC ma na względzie każdy zawiniony czyn
człowieka; może on się wyrażać w podjęciu określonego działania, jak i w jego
zaniechaniu, dokonaniu czynności czysto psychofizycznej, a także konwencjo-
nalnej, w tym również w zawarciu umowy.
Przykład: Sprzedaż rzeczy cudzej (orz. SN z 30.5.1980 r., III CZP 26/80, OSN 1980,
Nr 12, poz. 229); sprzedaż rzeczy oddanej pod dozór (orz. SN z 13.5.1982 r., III CRN 86/82,
OSN 1983, Nr 2–3, poz. 37); sprzedaż rzeczy niebezpiecznej dla życia i zdrowia (wytyczne
SN z 30.12.1988 r., III CZP 48/88, OSN 1989, Nr 3, poz. 36, teza 19; uchw. SN z 21.11.1980 r.,
III CZP 50/80, OSN 1981, Nr 11, poz. 205, z glosą M. Nesterowicza, NP 1982, Nr 11–12,
s. 211 i n.; orz. SN z 6.8.1981 r., I CR 219/81, OSN 1982, Nr 2–3, poz. 37).
497 Z uwagi na szeroki zakres zastosowania art. 415 KC można mówić, że for-
mułuje on ogólną zasadę odpowiedzialności (por. art. 436 § 2 KC). Nie wydaje
Nb. 495–497
66524117380436
66
się jednak, by należało stąd wnosić, że przepisy konstruujące inne zasady odpo-
wiedzialności (ryzyko, słuszność) wymagają restryktywnej interpretacji.
Podstawowe dla art. 415 KC pojęcie winy nie zostało ani w tym, ani 498
w innych przepisach KC wyjaśnione. Nie ulega jednak wątpliwości, że za czyn
zawiniony może uchodzić jedynie takie zachowanie człowieka, które jest zara-
zem bezprawne. Nasuwa się jedynie pytanie: czy element ten stanowi składnik
pojęcia winy, czy też jest tylko przesłanką winy? W tym ostatnim przypadku
pojęcie winy – za wzorem prawa karnego – ograniczone byłoby tylko do cech
podmiotowych, a więc świadomości i woli sprawcy szkody.
Tradycyjny pogląd nauki polskiej, ukształtowany pod wpływami francuski-
mi, skłaniał się ku szerokiemu pojęciu winy, w którym dopatrywano się dwóch
elementów: obiektywnego, jakim jest bezprawność, oraz subiektywnego, jakim
jest wina w ścisłym tego słowa znaczeniu. Opierał się on na ogólnej formule
art. 415 KC, która została – mimo zgłaszanej krytyki – w niezmienionej postaci
przejęta z art. 134 KZ, wzorowanego z kolei na prawie francuskim.
Jednakże dominujący w ostatnich latach nurt naukowy trafnie wskazu-
je na konieczność jasnego rozdzielenia zakresów tych dwóch pojęć i posługi-
wania się określeniem „wina” – podobnie jak nauka prawa karnego – jedy-
nie dla opisania podmiotowych cech zachowania się sprawcy szkody. Treść
art. 415 KC nie stoi temu na przeszkodzie. Niemniej jednak oczywiste jest, że
dopiero czyn bezprawny może być rozpatrywany w kategoriach czynu zawinio-
nego w rozumieniu tego przepisu.
W związku z tym najpierw omówiona zostanie szersza przesłanka odpowie- 499
dzialności, jaką jest bezprawność, a następnie dopiero wina we właściwym tego
słowa znaczeniu.
II. Bezprawność
1. Pojęcie
Bezprawność pojmuje się w prawie cywilnym szeroko, a mianowicie jako 500
niezgodność zachowania się sprawcy z porządkiem prawnym. Zakresem tego
pojęcia nie są więc objęte tylko naruszenia wyrażonych w przepisach – róż-
nych zresztą gałęzi prawa – zakazów lub nakazów, adresowanych do ogó-
łu, ale ponadto także naruszenia zasad współżycia społecznego. Bezpraw-
ność, jako przesłanka odpowiedzialności sprawcy szkody na podstawie art. 415
KC „polega nie tylko na przekroczeniu mierników i wzorców wynikających
z wyraźnych przepisów, zwyczajów, ale polega także na naruszeniu zasad
współżycia społecznego” (wyr. SN z 21.5.2015 r., IV CSK 539/14, Legalis).
Nb. 498–500
66524117380436
66
Przykład: W wyr. z 19.12.1979 r. (IV CR 447/79, OSN 1980, Nr 7–8, poz. 143)
SN stwierdził, że wina administracji szkolnej za wypadek, jakiemu uległ uczeń w czasie prze-
bywania w świetlicy szkolnej, może polegać nie tylko na zaniedbaniu wykonania urządzeń
zabezpieczających, przewidzianych w przepisach Prawa budowlanego albo w innych przepi-
sach prawnych, lecz także na zaniechaniu zainstalowania takich zabezpieczeń, których zasto-
sowanie dyktują zasady doświadczenia życiowego, chociażby obowiązujące przepisy wyraź-
nie takich zabezpieczeń nie wymagały.
Podobnie w wyr. z 2.12.2003 r. (III CK 430/03, OSN 2005, Nr 1, poz. 10, z glosą apro-
bującą M. Nesterowicza, OSP 2005, Nr 2, poz. 21) SN uznał za bezprawne zachowanie pro-
wadzącego zakład gastronomiczny, który naraża swoich klientów na utratę zdrowia lub ży-
cia przez niepodjęcie odpowiednich czynności zapobiegających, przy czym obowiązek takich
właśnie działań nie musi wynikać z konkretnego przepisu prawnego, ale „z poczucia rozsąd-
ku, popartego zasadami współżycia społecznego”. Natomiast w wyr. z 1.12.2006 r. (I CSK
315/06, OSNC 2007, Nr 11, poz. 169) SN uznał, że naruszenie przez biegłego rewidenta za-
sad wykonywania tego zawodu, określonych ustawowo oraz w tzw. normach deontologicz-
nych, może być uznane za czyn niedozwolony.
Przy ocenie bezprawności czyjegoś zachowania należy ponadto ustalić, czy

nie zachodzą w danym przypadku szczególne okoliczności uchylające zasad-
ność takiej kwalifikacji czynu.
2. Wyłączenia
501 Obowiązujące prawo przewiduje bardzo różnorodne wyłączenia bezpraw-
ności działania. Trzeba więc poprzestać na wymienieniu jedynie najważniej-
szych ich typów, do których należą:
a) obrona konieczna,
b) stan wyższej konieczności,
c) dozwolona samopomoc,
d) zgoda poszkodowanego,
e) wykonywanie własnych praw podmiotowych.
502 a) Obrona konieczna (art. 423 KC) polega na odparciu bezpośredniego
i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby.
Źródłem zagrożenia jest w tym przypadku działalność człowieka („zamach”),
która niekoniecznie musi być zawiniona, lecz zawsze bezprawna.
Dlatego np. działalność komornika, jeżeli mieści się w granicach prawa, nigdy nie uza-
sadnia stosowania obrony koniecznej.
Dobrem zagrożonym może być nie tylko dobro majątkowe, lecz także oso-
biste (życie, zdrowie, cześć, integralność osobista itp.). Przy rozstrzyganiu
o bezpośredniości obrony należy mieć na względzie związek czasowy między
zamachem a obroną. Do obrony koniecznej nie można więc uciec się po zama-
chu lub przed spodziewanym zamachem. Zagrożenie jest bezpośrednie, gdy
Nb. 501–502
66524117380436
66
trwa w momencie podjęcia obrony przed niebezpieczeństwem. Wreszcie, zasto-

sowane środki obronne powinny być „konieczne” w tym sensie, że są one nie-
zbędne do odparcia zamachu. Jeżeli przy zachowaniu tych przesłanek stosujący
obronę konieczną wyrządzi napastnikowi szkodę, nie odpowiada za nią, ponie-
waż nie działał bezprawnie.
W przeciwieństwie do prawa karnego prawo cywilne nie zawiera szcze- 503
gólnych postanowień dotyczących przekroczenia granic obrony koniecznej.
Powszechnie przyjmuje się w związku z tym, że przekroczenie granic obro-
ny koniecznej nie powoduje uchylenia bezprawności, lecz w konsekwencji
pociąga za sobą odpowiedzialność odpierającego zamach za wywołaną takim
działaniem szkodę. W przypadku takim powstaje jednak możliwość obniżenia
odszkodowania na zasadzie przyczynienia się poszkodowanego do powstania
szkody (art. 362 KC).
b) Stan wyższej konieczności (art. 424 w zw. z art. 142 KC) również zna- 504
mionuje bezpośrednie zagrożenie dla dowolnego dobra jakiejkolwiek osoby.
Jednakże źródłem tego zagrożenia nie jest zamach, a więc bezprawne działanie
człowieka, lecz jakaś rzecz lub zwierzę (np. rzucający się na człowieka pies,
płonący dom lub pojazd samochodowy).
W przypadku takim, jeżeli w celu odwrócenia zagrożenia osoba zagrożona
lub jakakolwiek inna zniszczyła albo uszkodziła rzecz, albo zraniła lub zabiła
zwierzę, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną w ten sposób szkodę. Do
uchylenia tej odpowiedzialności konieczne jest ponadto, aby:
1) sama nie wywołała niebezpieczeństwa (np. przez drażnienie psa, zapale-
nie domu lub pojazdu);
2) niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec, w szczególności
przez zwrócenie się do organów państwowych o podjęcie odpowiednich
działań ochronnych;
3) ratowane dobro było oczywiście ważniejsze niż dobro zagrożone. Przy oce-
nie proporcji tych dóbr należy korzystać ze wskazań zawartych w art. 142
KC, według którego dobra osobiste mają absolutny priorytet przed dobra-
mi majątkowymi. Jedynie więc między dobrami majątkowymi – zagrożo-
nym i poświęconym – dopuszczalne jest stosowanie miernika wartościowe-
go. Wymienionego w tym punkcie ograniczenia nie przewiduje instytucja
obrony koniecznej, a to z uwagi na źródło zagrożenia, jakim jest naganna
społecznie działalność człowieka (bezprawny zamach na cudze dobro).
c) Dozwolona samopomoc jest przewidziana w wyjątkowych zupełnie 505
przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych (por. art. 343 § 2, art. 432 KC).
Należy uznać, że działanie w tych granicach nie jest bezprawne, a jeżeli dopro-
wadziło do wyrządzenia szkody, to sprawca nie jest za nią odpowiedzialny.
Nb. 503–505
66524117380436
66
506 d) Zgoda poszkodowanego na działania ingerujące w sferę jego dóbr

uchyla bezprawność tych działań – w takim zakresie, w jakim poszkodowany
może dysponować naruszonymi dobrami; w konsekwencji sprawca szkody nie
jest wówczas odpowiedzialny za jej wyrządzenie. Ważne więc jest ustalenie,
w jakim zakresie poszkodowany zezwolił na cudzą ingerencję w sferę jego wła-
snych dóbr i czy przysługiwała mu kompetencja do udzielenia odpowiedniego
zezwolenia. Kwestia ta ma duże znaczenie praktyczne, zwłaszcza gdy chodzi
o zgodę na naruszenie integralności fizycznej człowieka, np. zgoda na zabiegi
lekarskie lub na udział w grach sportowych. Przesłanki udzielenia zgody i gra-
nice dopuszczalnej ingerencji ustalają bliżej reguły gier (np. boksu) oraz wyko-
nywanie zawodu lekarskiego.
W literaturze prezentowane są dwie koncepcje zgody: jedna uznaje ją za jednostronną
czynność prawną, do której odnoszą się przepisy o wadach oświadczenia woli1, druga kwali-
fikuje zgodę jako jednostronne, odwołalne działanie prawne, zbliżone do oświadczenia wo-
li2. Niezależnie od przyjętej kwalifikacji niewątpliwe jest, że ważnej zgody na zabieg lekar-
ski może udzielić jedynie osoba, która ma świadomość tego, na co się zgadza. Zatem lekarz,
podejmując się leczenia, powinien poinformować pacjenta lub osobę uprawnioną do sprawo-
wania nad nią pieczy o typowym ryzyku związanym z zamierzonym zabiegiem (por. bliżej
wyr. SN z 5.9.1980 r., II CR 280/80, OSP 1981, Nr 10, poz. 170, z glosami M. Nesterowicza
i K. Rosentala). Brak zgody na leczenie, przekroczenie zakresu zgody lub niepoinformowanie
pacjenta o ryzyku i skutkach zabiegu stanowi podstawę do uznania winy lekarza3.
507 e) Wykonywanie własnych praw podmiotowych wyłącza bezprawność

tych działań i zwalnia z odpowiedzialności za nie.
Przykład: Właściciel gruntu nie może powoływać się na szkodę wynikającą z faktu, że
użytkownik jego gruntu lub uprawniony z tytułu służebności gruntowej pozbawia go korzy-
ści, jakie mógłby osiągnąć, gospodarząc sam na gruncie.
III. Wina
1. Pojęcie
508 Bezprawność czynu stanowi jego kwalifikację przedmiotową, podjętą
na podstawie konfrontacji zewnętrznego zachowania się człowieka z porząd-
kiem prawnym. Natomiast wina jest pojęciem odnoszącym się do sfery zjawisk
psychicznych sprawcy i dlatego określa się ją mianem podmiotowej strony
1
M. Nesterowicz, Kontraktowa i deliktowa odpowiedzialność lekarza za zabieg leczni-
czy, Warszawa–Poznań 1972.
2
M. Sośniak, Znaczenie zgody uprawnionego w zakresie cywilnej odpowiedzialności
odszkodowawczej, ZNUJ, Prawo 1959, z. 6. Jest to pogląd szerzej przyjęty w Polsce.
3
Por. bliżej M. Nesterowicz, Prawo medyczne, s. 149 i n.; M. Safjan, Prawo i medycy-
na, s. 40 i n.
Nb. 506–508
66524117380436
66
czynu. Z uwagi na to, że dopiero czyny bezprawne mogą uzyskać kwalifika-

cję czynów zawinionych, klasa czynów zawinionych mieści się w klasie czy-
nów bezprawnych. Jednak ustawa nie podaje bliższego określenia pojęcia winy,
a stanowisko nauki nie jest w tej sprawie jednolite.
Trafny wydaje się postulat, zyskujący sobie w nauce prawa cywilnego coraz
więcej zwolenników, aby posługiwać się kategorialnie analogicznym pojęciem
winy dla prawa karnego i prawa cywilnego. Jak wiadomo, w doktrynie prawa
karnego prezentowane są dwie główne koncepcje (teorie) winy: psychologiczna
i normatywna. Ta ostatnia dominuje w najnowszej nauce o deliktach cywilnych.
Na tej podstawie można sformułować pogląd, że przez winę rozumie się 509
naganną decyzję człowieka odnoszącą się do podjętego przez niego bezpraw-
nego czynu (także zaniechania). Koncepcja ta każe więc zwracać uwagę na sfe-
rę przeżyć psychicznych działającego podmiotu, lecz nie poprzestaje tylko
na tym, łącząc pojęcie winy z postawieniem sprawcy zarzutu, że decyzja jego
była niewłaściwa (naganna) w istniejącej konkretnie sytuacji.
2. Kwalifikacje psychiczne
Z przedstawionego pojęcia winy wynika, że może ją ponosić tylko czło- 510
wiek działający z odpowiednim rozeznaniem, a więc poczytalny i już doj-
rzały psychicznie. Kodeks cywilny wskazuje okoliczności – niepoczytalność
(art. 425) i brak wymaganego wieku (art. 426), które nie pozwalają przypisać
winy sprawcy szkody.
Stan niepoczytalności wyłącza w konsekwencji odpowiedzialność opartą 511
na winie. Myśl tę formułuje – w nawiązaniu do art. 82 KC – art. 425 § 1 KC,
stanowiąc, że: „Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie
wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną”. Przyczyny, jakie
zdecydowały o stanie niepoczytalności sprawcy w chwili wyrządzenia przez
niego szkody, nie zostały wymienione w ustawie i mogą być najrozmaitszego
rodzaju. W szczególności może tu chodzić o chorobę psychiczną, niedorozwój
umysłowy albo o przejściowe tylko zaburzenia czynności psychicznych, wyni-
kające z różnych przyczyn. Jednak ze względu na prewencję ogólną art. 425 § 2
KC stanowi za wzorem prawa karnego, że kto uległ zakłóceniu czynności psy-
chicznej wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środ-
ków (np. narkotyków), ten nie jest zwolniony od odpowiedzialności, chyba że
stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.
Brak dostatecznego rozeznania może być także następstwem niedojrzało- 512
ści umysłowej, spowodowanej zbyt młodym wiekiem człowieka. W związku
z tym art. 426 KC stanowi, że małoletni, który nie ukończył 13 lat, nie pono-
Nb. 509–512
66524117380436
66
si odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, oczywiście, na zasadzie winy. Ta

kategoryczna norma nie dopuszcza badania sprawności intelektualnej małolet-
niego poniżej 13. roku życia, ponieważ wynik takich badań i tak nie mógłby
doprowadzić do uznania go za winnego.
W literaturze pojawił się pogląd wyjaśniający sens tego przepisu przez odwołanie się do
konstrukcji domniemania niewzruszalnego1. Jednak raczej należy przychylić się do zdania,
że chodzi tu po prostu o określenie granicy tzw. odpowiedzialności deliktowej, a odniesienie
się do konstrukcji domniemania niepotrzebnie komplikuje wyjaśnienie bezpośredniej decyzji
ustawodawcy – wyrażonej w treści art. 426 KC2.
Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, jak oceniać poczytalność mało-

letniego, który ukończył 13 lat. W piśmiennictwie i judykaturze formułowany
jest często pogląd, że kwestię tę należy rozstrzygać w każdym przypadku indy-
widualnie, przy czym ciężar dowodu pod tym względem spoczywa na poszko-
dowanym (art. 6 KC), tj. na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne
w postaci żądania odszkodowania3. Z kolei drugi pogląd uznaje, że małoletni
po ukończeniu 13 lat z reguły jest poczytalny i w związku z tym okoliczność ta
nie wymaga dowodu, a na małoletnim sprawcy ciąży dowód, że nie był poczy-
talny (art. 425 KC)4.
Należy podkreślić, że art. 426 KC nie stanowi podstawy dla konstruowa-
nia wzruszalnego domniemania prawnego poczytalności osób, które ukończy-
ły 13 lat. Jednak dla ustalenia winy sprawcy poczytalność może być ustalona
na podstawie domniemania faktycznego5, a nawet w uzasadnionych przypad-
kach sąd może odpowiednie dowody pośrednie dopuścić z urzędu6. Uzasad-
niony zatem jest pogląd A. Szpunara, że na podstawie ogólnego doświadcze-
nia życiowego – bez konieczności prowadzenia szczególnych dowodów w tym
zakresie – sąd może z reguły przyjąć, że małoletni, który ukończył 13 lat, jest
poczytalny. Jeżeli małoletni sprawca twierdzi, że jest inaczej – powinien swoją
niepoczytalność udowodnić.
1
Por. Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 426, Nb. 4; tenże, glosa
do wyr. SN z 11.1.2001 r., IV CKN 1469/00, OSP 2002, Nr 1–2, poz. 2. Wcześniej tak S. Gar-
licki, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1970, s. 43.
2
Tak A. Szpunar, Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru, Warszawa 1978,
s. 68; tenże, glosa do wyr. SN z 11.1.2001 r., IV CKN 1469/00, OSP 2002, Nr 6, poz. 81.
3
Por. zwłaszcza Z. Banaszczyk, Odpowiedzialność, s. 109 i n.; W. Czachórski, Zobowią-
zania, Nb. 476; wyr. SN z z 11.1.2001 r. (IV CKN 1469/00, OSP 2002, Nr 1–2, poz. 2, z apro-
bującą glosą Z. Banaszczyka).
4
Por. zwłaszcza A. Szpunar, Odpowiedzialność osób, s. 63–72 oraz glosa do powołanego
wyżej orz. SN z 11.1.2001 r., IV CKN 1469/00, OSP 2002, Nr 6, poz. 81.
5
Tak wyraźnie powołane wyżej orz. SN z 11.1.2001 r. (IV CKN 1469/00, OSP 2002,
Nr 6, poz. 81).
6
Por. uchw. SN(7) z 19.5.2000 r. (III CZP 4/00, OSN 2000, Nr 11, poz. 195).
Nb. 512
66524117380436
66
3. Rodzaje i mierniki winy

Na obszarze deliktów cywilnych rozróżnia się dwie postaci winy: winę 513
umyślną i winę nieumyślną, nazywaną także niedbalstwem.
Przy winie umyślnej naganność stanu psychicznego sprawcy polega 514
na tym, że chce on (dolus directus) przez swoje bezprawne zachowanie (dzia-
łanie lub zaniechanie) wyrządzić drugiemu szkodę lub co najmniej świadomie
godzi się na to (dolus eventualis).
Natomiast pojęcie niedbalstwa (wina nieumyślna) wiąże się w prawie 515
cywilnym z niedołożeniem wymaganej staranności. Nasuwa się w związ-
ku z tym pytanie: jakie są mierniki tej należytej staranności. Odpowiedzi na to
pytanie udziela art. 355 KC odnoszący się nie tylko do reżimu odpowiedzialno-
ści kontraktowej, lecz także deliktowej (uchw. pełnego składu Izba Cywilna SN
z 15.2.1971 r., III CZP 33/70, OSN 1971, Nr 4, poz. 59)1.
Stosownie do treści wspomnianego przepisu należy zachować staranność
ogólnie wymaganą w stosunkach danego rodzaju. Jest to miernik obiektyw-
ny (abstrakcyjny), formułowany jako wzorzec powinnego zachowania dla każ-
dego, kto znajdzie się w określonej sytuacji. Podstawą do formułowania tych
wzorców są ogólne reguły współżycia społecznego, a także szczegółowe prze-
pisy prawne, pragmatyki zawodowe, zasady deontologii, określone zwycza-
je dostosowane do pewnych typów czynności, zawodów lub nawet sytuacji,
w których czynności danego rodzaju się wykonuje, np. wzorzec nauczyciela
gimnastyki (wyr. SN z 3.5.1972 r., I CR 71/72, OSN 1973, Nr 2, poz. 27), leka-
rza, lekarza specjalisty, kierowcy samochodowego, sportowca itp.
Zarzut niedbalstwa będzie uzasadniony wtedy, gdy dany sprawca szko-
dy zachował się w sposób odbiegający od modelu wzorcowego, abstrakcyjnie
ustalonego.
W dawniejszej doktrynie przyjmowano w odniesieniu do reżimu deliktowego miernik
staranności in concreto, a więc dostosowany do indywidualnych cech działającego podmiotu.
W nauce i praktyce prawa cywilnego stosowanie obiektywnych wzorców 516

dla oceny, czy zachowanie sprawcy szkody było niedbałe, znajduje o wie-
le szersze zastosowanie niż w prawie karnym; wyraża się to niekiedy wręcz
w zapoznaniu indywidualnych cech działającego podmiotu i konkretnych sytu-
acji zewnętrznych, w jakich wypadło mu działać. Te tendencje obiektywistycz-
ne w prawie cywilnym są uzasadnione tym, że w przeciwieństwie do prawa
karnego podstawowym celem odpowiedzialności cywilnej jest rekompensa-
1
Por. jednak odmienny pogląd: Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie należytej staranno-
ści, Pal. 2002, Nr 7–8, s. 12 i n.
Nb. 513–516
66524117380436
66
ta szkody poniesionej przez poszkodowanego, a nie oddziaływanie wycho-

wawcze na sprawcę. Dlatego w większym stopniu bierze się pod uwagę osobę
poszkodowanego i jego oczekiwania co do zachowań innych członków społe-
czeństwa – wyrażone właśnie we wspomnianych obiektywnych miernikach sta-
ranności. Mimo to nie można zapomnieć o tym, że odpowiedzialność sprawcy
z mocy art. 415 KC oparta jest na jego winie. W związku z tym należy dojść
do wniosku, że odstępstwo od wzorca należytej staranności w sposób ostatecz-
ny nie decyduje jeszcze o niedbalstwie sprawcy szkody. Zawsze jeszcze trzeba
ustalić, czy w konkretnych okolicznościach i z uwagi na indywidualne cechy
mógł on zachować się w sposób należyty. Tylko wtedy bowiem można posta-
wić mu zarzut nagannej decyzji.
Przykład: Nie ponosi winy lekarz dokonujący zabiegu operacyjnego w warunkach urą-
gających regułom zawodowym, ale w sytuacji nagłej, gdy była to jedyna szansa uratowania
życia pacjenta; także nauczyciel obciążony nadmierną liczbą dzieci; nieporadna babcia opie-
kująca się dziećmi.
517 Formuła generalna deliktu (art. 415 KC) wiąże odpowiedzialność odszko-
dowawczą z każdą postacią winy, poza wyjątkami w ustawie wskazany-
mi, które ograniczają tę odpowiedzialność wyłącznie do winy umyślnej
(por. np. art. 422 KC). W praktyce społecznej największą doniosłość mają przy-
padki wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej, a więc z niedbalstwa.
IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność

518 Szkoda może być wyrządzona nie tylko przez jednego sprawcę, lecz tak-
że przez kilku działających w porozumieniu (np. gang przestępczy) lub nawet
bez porozumienia (np. udział w bójce). W przypadkach takich wszyscy pono-
szą odpowiedzialność, i to solidarną (por. art. 441 KC), za wyrządzoną wspól-
nie szkodę, jeżeli, oczywiście, ich czyny były zawinione (art. 415 KC).
519 Niezależnie od tego art. 422 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą
z następującymi trzema typami zachowań:
1) z nakłonieniem do wyrządzenia szkody (podżeganie);
2) z udzielaniem pomocy do jej wyrządzenia (pomocnictwo);
3) ze świadomym skorzystaniem z wyrządzonej drugiemu szkody.
1. Podżeganie i pomocnictwo
520 Dwa pierwsze stany faktyczne, a więc podżeganie i pomocnictwo, moż-
na ująć w kategorię szeroko pojętego współsprawstwa. Podżegacz bowiem
oddziałuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, dążąc do wywoła-
Nb. 517–520
66524117380436
66
nia u niego zamiaru lub utwierdzenia go w zamiarze popełnienia czynu niedo-

zwolonego. Z kolei pomocnik wspiera sprawcę intelektualnie (np. przez udzie-
lanie porad) lub fizycznie (przez dokonanie czynu niedozwolonego). Mimo
wysuwanych niekiedy co do tej kwestii wątpliwości należy dojść do wniosku,
że zachowania podżegacza i pomocnika zawsze wykazują znamiona winy
umyślnej.
Jako współsprawcy szkody ponoszą oni wraz ze sprawcą bezpośrednim 521
solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną przez tego ostatniego szkodę,
chociażby nawet nie osiągnęli z tego żadnej korzyści (art. 422, 441 KC). Odpo-
wiedzialność ich ograniczona jest jednak tylko do tej szkody, do której powsta-
nia nakłaniali lub pomagali. Mogą także ponosić wyłączną odpowiedzialność,
jeżeli sprawcy bezpośredniemu nie można winy przypisać (np. z powodu jego
niedojrzałości psychicznej lub niepoczytalności).
2. Skorzystanie ze szkody
Natomiast trzeci stan faktyczny wymieniony w art. 422 KC nie da się 522
już ująć w kategorię współsprawstwa. Osoba, która świadomie skorzystała
z wyrządzonej drugiemu szkody, pojawia się bowiem dopiero po wyrządze-
niu szkody przez sprawcę. Odpowiada więc ona wyłącznie za czyn własny. Po
pewnych wahaniach w doktrynie i judykaturze ustalił się ostatecznie pogląd, że
i ta odpowiedzialność opiera się na winie umyślnej.
Biorąc pod uwagę samodzielny charakter tej odpowiedzialności i jej repre- 523
syjną funkcję, należy zająć stanowisko, że wskazana jest szeroka interpreta-
cja zwrotu „wyrządzonej drugiemu szkody”. Chodzić tu więc będzie nie tyl-
ko o czyny niedozwolone powodujące odpowiedzialność sprawcy, lecz także
o wyrządzenie szkody czynami bezprawnymi, za które bezpośredni sprawca
nie ponosi odpowiedzialności (z braku poczytalności).
Korzyść, którą odniosła osoba odpowiedzialna, w świetle art. 422 KC musi 524
pochodzić z korzyści odniesionej przez bezpośredniego sprawcę w następstwie
wyrządzenia szkody poszkodowanemu. Klasycznym, aczkolwiek nie jedynym
tego przykładem, jest paserstwo.
Por. inne przykłady: wyr. SN z 15.2.1980 r. (IV PR 371/79, OSP 1981, Nr 4, poz. 68,
z glosą Z. Radwańskiego); wyr. SN z 28.1.1975 r. (I PR 187/74, OSN 1975, Nr 9, poz. 141).
Przyjęcie koncepcji odpowiedzialności za czyn własny osoby odnoszącej 525

korzyść za szkody wyrządzone przez kogoś innego prowadzi w konsekwen-
cji do wniosku, że odnoszący korzyść odpowiada tylko w granicach następstw
własnego czynu, a nie za całą szkodę wyrządzoną przez bezpośredniego
Nb. 521–525
66524117380436
66
sprawcę. W tych granicach jest to odpowiedzialność solidarna ze sprawcą bez-

pośrednim (art. 441 KC).
Przykład: Jeżeli A świadomie kupił 50 kg węgla od złodzieja B, który ukradł 1000 kg
węgla, to A odpowiada z B solidarnie tylko za 50 kg węgla.
V. Ciężar dowodu
1. Reguła ogólna
526 Zgodnie z ogólną zasadą art. 6 KC ciężar dowodu okoliczności wskaza-
nych w art. 415 KC w całości spoczywa na poszkodowanym. Odnosi się to
więc do istnienia i wysokości szkody, związku przyczynowego oraz zawinione-
go, a zatem i bezprawnego zachowania się sprawcy szkody. Jeżeli te wszystkie
przesłanki odpowiedzialności odszkodowania nie zostaną w procesie wykaza-
ne – bez względu na to, z czyjej inicjatywy – poszkodowany nie uzyska wyro-
ku uwzględniającego jego żądanie. Poszkodowany jest więc zainteresowa-
ny w przeprowadzeniu odpowiednich dowodów uzasadniających wspomniane
wyżej przesłanki jego roszczenia odszkodowawczego.
527 W praktyce zadanie to ułatwiają mu szeroko stosowane przez sądy domnie-
mania faktyczne, dotyczące zwłaszcza winy sprawcy. Podstawą takiego
domniemania jest przede wszystkim bezprawność postępowania sprawcy, co
w wielu przypadkach stanowi przesłankę już wystarczającą.
Natomiast sama bezprawność nie może być przedmiotem domniemania fak-
tycznego. Jednakże co do szkód wywołanych w następstwie naruszenia dóbr oso-
bistych ustanowione zostało domniemanie prawne, że naruszenia te dokonane
zostały bezprawnie (art. 24 § 1 KC). W tym zakresie jasno rysuje się korzyść prak-
tyczna wynikająca z wyraźnego oddzielenia pojęcia bezprawności od pojęcia winy.
2. Wina anonimowa
528 Innego rodzaju ułatwień dowodowych dostarcza poszkodowanemu kon-
strukcja tzw. winy anonimowej (winy bezimiennej, winy organizacyjnej).
Pozwala ona przypisać winę osobie prawnej, jeżeli wykaże się, że szkoda zosta-
ła wyrządzona przez niezidentyfikowaną osobę fizyczną działającą w struktu-
rze organizacyjnej danej osoby prawnej.
Konstrukcja ta nie znajduje bezpośredniego wyrazu w przepisach KC i jest
tworem przede wszystkim judykatury1. Zmiana przepisów art. 417 i n. KC spo-
1
Por. wyr. SN z 14.11.1964 r. (I CR 317/64, OSNCP 1965, Nr 11, poz. 189, z glosą
A. Szpunara, PiP 1966, z. 4–5); wyr. SN z 14.3.1968 r. (I PR 61/68, OSP 1969, Nr 3, poz. 65,
z glosą J. Dąbrowy); wyr. SN z 17.2.1967 r. (I CR 435/66, OSNCP 1967, Nr 10, poz. 177).
Nb. 526–528
66524117380436
66
§ 18. Odpowiedzialność za cudze czyny 219
wodowała, że zbędne jest obecnie odwoływanie się do koncepcji winy anoni-

mowej w przypadku odpowiedzialności za szkody wyrządzone wykonywaniem
władzy publicznej (por. Nb. 555 i 559). Jednak jej znaczenie jest nadal istotne
wszędzie tam, gdzie trudno ustalić osobę, która rzeczywiście zawiniła. Dlate-
go koncepcja winy bezimiennej stanowi przydatne narzędzie w obszarze usta-
lania odpowiedzialności za szkody wyrządzone z winy organów osób praw-
nych (art. 416 KC)1, wyrządzone przez podwładnego (art. 430 KC)2, wywołane
uchybieniami w funkcjonowaniu jednostek organizacyjnych, jak np. spowodo-
wane zaniedbaniami personelu medycznego w zakładach służby zdrowia3.
W wyr. z 11.5.2005 r. (III CK 652/04, Legalis) SN stwierdził, że zakład opieki zdrowotnej
jako pracodawca ma obowiązek zastosowania wszelkich dostępnych środków organizacyjnych
i technicznych w celu ochrony zdrowia pracowników (personelu medycznego) przed zakaże-
niem wirusową chorobą zakaźną. Zaniedbania w zakresie zaopatrzenia personelu w stosowny
sprzęt, eliminujący lub istotnie zmniejszający ryzyko zakażenia, stanowi zawinione zaniecha-
nie organów placówek służby zdrowia, przy czym przypisanie winy poszczególnym osobom,
za taki stan odpowiedzialnym, nie jest konieczne dla przyjęcia odpowiedzialności pracodaw-
cy za skutki rozstroju zdrowia pracownika. Konstrukcja tzw. winy anonimowej (art. 415 w zw.
z art. 416 KC) „pozwala zerwać personalną więź między działaniem lub zaniechaniem prowa-
dzącym do powstania szkody a zarzutem niewłaściwego zachowania się”, a „wina zostaje od-
niesiona do dostrzeżonych wadliwości w działaniu zespołu ludzi lub funkcjonowaniu okreś-
lonej struktury organizacyjnej” i – jak dalej trafnie zauważa SN – „przypisanie takiej winy
wymaga (...) określenia standardu poprawnego działania takiej struktury”.
§ 18. Odpowiedzialność za cudze czyny

Literatura: E. Bagińska, Kilka uwag o winie w nadzorze i winie w wychowaniu, [w:]
Ius civile vigilantibus scriptum est. Księga jubileuszowa profesora Adama Olejniczaka, pod
red. J. Haberko, J. Grykiela i K. Mularskiego, Warszawa 2022; L. Bełza, Odpowiedzialność
za zobowiązanego do nadzoru i nadzorowanego, MoP 1994, Nr 3; G. Bieniek, [w:] Komentarz
do KC, ks. III, t. 1, art. 427 i n. KC; W. Czachórski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 43,
44; tenże, Zobowiązania, § 34, W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz,
uw. do art. 427 i n. KC; J.M. Kondek, W sprawie wykładni pojęcia „przy wykonywaniu czyn-
ności” na gruncie art. 430 KC, FP 2019, Nr 1; B. Lewaszkiewicz‑Petrykowska, Wyrządze-
nie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; P. Machnikowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6,
§ 16; M. Marcinkowski, Obiektywizacja odpowiedzialności deliktowej małoletnich we Fran-
cji i w Polsce, PiP 1999, z. 8; M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna zakładu opieki
zdrowotnej za lekarza jako podwładnego, PiP 2008, z. 9, s. 3 i n.; tenże, Prawo medyczne,
Toruń 2013; tenże, Prawo medyczne. Komentarze i glosy do orzeczeń sądowych, Warszawa
2011; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 427–430; A. Rembieliński, Odpo-
wiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przez podwładnego, Warszawa 1971; M. Safjan,
1
Por. Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 416, Nb. 4.
2
Por. M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 430, Nb. 4.
3
Por. P. Granecki, Obiektywizacja odpowiedzialności deliktowej (uwagi systemowe
na tle odpowiedzialności za szkody medyczne), PiM 2005, Nr 18, s. 41 i n.
Nb. 528
66524117380436
66
[w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 427 i n.; J. Słyk, Odpowiedzialność cywilna
rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko, Warszawa 2011; M. Sośniak, Odpowie-
dzialność cywilna lekarza, Warszawa 1977; A. Szpunar, Odpowiedzialność osób zobowią-
zanych do nadzoru, Warszawa 1978; tenże, Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez
podwładnego, [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994;
A. Śmieja, O potrzebie modyfikacji wybranych instytucji reżimu deliktowego, [w:] Prawo
cywilne – stanowienie, wykładnia, stosowanie. Księga pamiątkowa dla uczczenia setnej rocz-
nicy urodzin Profesora Jerzego Ignatowicza, pod red. M. Nazara, Lublin 2015, s. 451–462;
tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 17; M. Zelek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod
red. M. Gutowskiego, uw. do art. 427–430.
I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru

1. Uwagi wprowadzające
529 Zawiniony czyn człowieka może również polegać na tym, że nie dopełnił
on ciążącego na nim obowiązku nadzoru nad inną osobą, która w następstwie
tego wyrządziła komuś szkodę. W przypadku takim zobowiązany do nadzoru
ponosi odpowiedzialność za własne zachowanie (chodzi tu o winę za niesta-
ranny nadzór, tzw. winę w nadzorze) z tym zastrzeżeniem, że cudzy czyn, jakim
jest zachowanie się podopiecznego, stanowi bezpośrednią przyczynę szkody.
530 Zgodnie z ogólną normą art. 415 KC poszkodowany może wówczas docho-
dzić od zobowiązanego do nadzoru naprawienia szkody. Jednakże spoczywa
wtedy na nim ciężar dowodu nie tylko co do istnienia szkody, lecz także co do
winy w nadzorze i związku przyczynowego między winą w nadzorze a wyrzą-
dzoną przez podopiecznego szkodą. Z reguły będzie on miał ogromne trudno-
ści w udowodnieniu dwóch ostatnich przesłanek odpowiedzialności, ponieważ
zwykle nie zna bliżej relacji między zobowiązanym do nadzoru a podopiecz-
nym. Jego szanse na uzyskanie odszkodowania od osoby zobowiązanej do nad-
zoru są więc niewielkie. Ustawa akceptuje ten stan rzeczy, ale tylko w przypad-
ku, gdy samemu podopiecznemu można przypisać winę, w następstwie czego
ponosi on odpowiedzialność za czyn własny z mocy art. 415 KC. W sytuacji
takiej poszkodowany zawsze bowiem może dochodzić odszkodowania od
bezpośredniego sprawcy, ponieważ osoba zobowiązana do nadzoru jest tyl-
ko ewentualnym współsprawcą odpowiedzialnym solidarnie (art. 441 KC)
ze sprawcą bezpośrednim (podopiecznym).
Przykład: Ojciec szesnastoletniego i w pełni poczytalnego syna dopuścił się winy
w nadzorze, w następstwie czego syn z winy własnej wyrządził komuś szkodę. Por. uchw. SN
z 26.6.1959 r. (I CO 18/59, OSP 1960, Nr 12, poz. 194, z glosą A. Ohanowicza).
531 Natomiast rozwiązanie takie byłoby dla poszkodowanego niesprawiedli-

we w razie, gdyby nie mógł on dochodzić od podopiecznego odszkodowania
Nb. 529–531
66524117380436
66
z uwagi na to, że temu ostatniemu winy przypisać nie można. W przypadku

takim ustawa przewiduje możliwość dochodzenia odszkodowania od:
1) sprawującego nadzór lub
2) wyjątkowo od samego sprawcy.
2. Odpowiedzialność sprawującego nadzór

Niemożność przypisania winy małoletniemu do lat 13 (art. 426 KC) albo 532
osobie niepoczytalnej (art. 425 KC) rodzi pytanie o ewentualną odpowiedzial-
ność innych podmiotów aniżeli sprawca szkody. Zgodnie z art. 427 KC odpo-
wiedzialność ponosi każdy, „kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiąza-
ny do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub
cielesnego winy poczytać nie można”, jak również ten, kto wykonuje bez obo-
wiązku ustawowego lub umownego stałą pieczę nad tymi osobami.
Ustawowy obowiązek sprawowania pieczy ciąży np. na rodzicach i przy-
sposabiających (art. 95 § 1, art. 121, 123 KRO), opiekunach (art. 94 § 3, art. 154
i n. KRO), nauczycielach, lekarzach, personelu pomocniczym w zakładach dla
psychicznie chorych, pracownikach domów wychowawczych, poprawczych
itp. Na podstawie umowy odpowiada np. opiekunka zatrudniona przez osobę
fizyczną. Faktyczną stałą pieczę może sprawować np. bliski krewny dziecka
lub osoba obca, która dziecka nie adoptowała ani nie jest jego opiekunem praw-
nym.
Odpowiedzialność ta oparta jest na winie osoby zobowiązanej do nadzoru 533
(lub sprawującej nadzór). Jednak ustawa, chroniąc interesy poszkodowanego,
ułatwia mu dochodzenie odszkodowania od osoby zobowiązanej przez usta-
nowienie w art. 427 KC dwóch korzystnych dla poszkodowanego domnie-
mań prawnych:
1) co do winy w nadzorze;
2) co do związku przyczynowego między zawinionym zachowaniem się osoby
zobowiązanej do nadzoru a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego oso-
bie trzeciej.
Domniemania te mają charakter domniemań prawnych zwykłych i dlate-
go mogą być obalone przeciwdowodem.
Pierwsze domniemanie, a mianowicie domniemanie winy w nadzorze, 534
upadnie, gdy zostanie wykazane, że osoba zobowiązana do nadzoru zachowy-
wała się zgodnie z ciążącymi na niej obowiązkami i dołożyła należytej staran-
ności w ich wykonywaniu. Przy rozstrzyganiu tych problemów szczególnie
pomocne okazują się pewne typowe wzorce zachowań (mierniki staranności)
dla określonych ról społecznych (np. rodziców, nauczycieli, wychowawców,
personelu leczniczego itp.). Przy ocenie tych zachowań należy w szczególno-
Nb. 532–534
66524117380436
66
ści mieć na względzie, że dzieci we współczesnych stosunkach społecznych

dojrzewają wcześniej i że są poddawane różnorodnym oddziaływaniom wycho-
wawczym. Zarzut niedopełnienia obowiązku nadzoru przez rodziców musi dla-
tego dotyczyć konkretnych zaniedbań, a nie może polegać tylko na wykazaniu
niedostosowania społecznego dziecka.
Por. wyr. SN z 3.1.1974 r. (II CR 643/73, OSP 1974, Nr 10, poz. 202); wyr. SN
z 16.1.1974 r. (II CR 482/73, OSN 1975, Nr 2, poz. 26); wyr. SN z 15.3.1976 r. (IV CR
68/72, OSN 1977, Nr 1, poz. 12); wyr. SN z 19.12.1979 r. (IV CR 447/79, OSN 1980, Nr 7–8,
poz. 143); wyr. SN z 19.4.1996 r. (I CRN 51/96, Prok. i Pr. 1996, Nr 11, s. 39).
535 Drugie z domniemań ustanowionych w art. 427 KC, a mianowicie domnie-

manie związku przyczynowego, może być obalone przez wykazanie, że „szko-
da byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru”.
536 Jeżeli osoba zobowiązana do nadzoru jest zarazem podwładnym w rozu-
mieniu art. 430 KC, odpowiedzialność za nią ponosi zwierzchnik, którym
z reguły jest zatrudniający ją pracodawca. Równocześnie należy podkreślić, że
art. 120 KP wyłączył bezpośrednią odpowiedzialność pracownika wobec osoby
trzeciej (por. Nb. 551).
537 Ponadto czyn podopiecznego, a więc bezpośredniego sprawcy, musi być
bezprawny, chociaż niezawiniony (por. art. 415, 427 KC). Jeżeli zatem pod-
opieczny wyrządził komuś szkodę w sytuacji wyłączającej bezprawność jego
czynu (np. działał w obronie koniecznej), to osoba zobowiązana do nadzoru nie
ponosi odpowiedzialności. Zobowiązany do nadzoru odpowiada tylko wzglę-
dem osoby trzeciej – w tym także wobec innego podopiecznego.
Przykład: Nauczyciel odpowiada za szkodę wyrządzoną przez jednego ucznia drugiemu
uczniowi. Por. też wyr. SN z 11.12.1965 r. (I CR 326/65, OSN 1966, Nr 10, poz. 167).
538 Natomiast art. 427 KC nie dotyczy stosunku między podopiecznym a oso-
bą zobowiązaną do nadzoru.
Przykład: Poszkodowanym może być sam podopieczny (chory psychicznie skacze
z okna zakładu dla psychicznie chorych) lub osoba zobowiązana do nadzoru (chory psychicz-
nie rani pielęgniarza). W pierwszym przypadku można rozważać odpowiedzialność osoby zo-
bowiązanej do nadzoru w ramach odpowiedzialności za czyn własny.
3. Odpowiedzialność sprawcy
539 Przewidziana w art. 427 KC odpowiedzialność za czyn cudzy osób zobo-
wiązanych do nadzoru nie zapewni poszkodowanemu naprawienia szkody
w następujących trzech przypadkach:
1) jeżeli obalone zostanie domniemanie winy w nadzorze lub domniemanie
związku przyczynowego;
Nb. 535–539
66524117380436
66
2) jeżeli ściągnięcie wierzytelności (odszkodowania) od osoby odpowiedzial-

nej z tytułu winy w nadzorze jest niemożliwe lub bardzo utrudnione;
3) jeżeli brak jest osób zobowiązanych do nadzoru.
Przykład: Chory psychicznie lub dziecko nie mają opiekuna albo nie zostali umieszcze-
ni w odpowiednich zakładach. Por. też orz. SN z 9.9.1957 r. (II CR 778/57, OSN 1959, Nr 2,
poz. 38); wyr. SN z 9.3.1963 r. (IV CR 280/62, OSN 1964, Nr 2, poz. 38).
W takich przypadkach art. 428 KC przewiduje opartą na zasadzie słuszno- 540

ści odpowiedzialność bezpośredniego sprawcy, któremu z powodu wieku albo
stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy. Natomiast czyn
jego musi mieć cechę bezprawności. Zasada słuszności została bliżej sformu-
łowana w art. 428 KC przez odwołanie się do zasad współżycia społeczne-
go. Przepis ten każe w całokształcie okoliczności uwzględnić zwłaszcza stan
majątkowy poszkodowanego i sprawcy.
II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności

innej osobie
1. Uwagi wstępne
Ustawa konstruuje dwa różne rodzaje odpowiedzialności z racji powierze- 541
nia jakiejś czynności innej osobie. Oba te rodzaje odpowiedzialności wyma-
gają odrębnego omówienia w dwóch kolejnych punktach niniejszego ustępu.
Wspólne jest im tylko to, że w obu przypadkach powierzający czynność (A)
ponosi odpowiedzialność za cudzy czyn, a mianowicie za działanie osoby, któ-
rej powierzył czynność (B), jeżeli czynność ta wyrządziła szkodę osobie trze-
ciej (C).
2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego

wykonawcę
Pierwszy rodzaj tej odpowiedzialności uregulowany został w art. 429 KC. 542
Ma on charakter ogólny i odnosi się do wszelkich typów powierzenia innej oso-
bie czynności do wykonania. Jednak z porównania tego przepisu z art. 430 KC
wynika, że główny jego walor społeczny polega na tym, że określa on odpowie-
dzialność osoby, która powierza komuś czynność do samodzielnego wykona-
nia. Obojętne jest przy tym, o jaką czynność chodzi i na podstawie jakiego sto-
sunku prawnego wykonawca podjął się jej wykonania.
Na mocy art. 429 KC ustawodawca obciąża powierzającego czynność 543
odpowiedzialnością jedynie za dokonanie właściwego wyboru wykonaw-
cy. Powierzający czynność powinien więc dokonać wyboru starannie, w trosce
Nb. 540–543
66524117380436
66
o to, aby wykonawca nie wyrządził osobom trzecim szkody przy wykonywaniu
powierzonej mu czynności. Odpowiedzialność powierzającego czynność (A)
oparta jest zatem na winie w wyborze, przy czym art. 429 KC konstruuje
domniemanie tej winy. Należy starannie odróżnić, czy wykonawca wyrządził
osobie trzeciej szkodę jedynie przy okazji wykonania powierzonej czynności –
za co powierzający nie odpowiada – czy w funkcjonalnym związku z powierze-
niem czynności (przy wykonywaniu), co jest objęte jego odpowiedzialnością.
Przykład: A powierza reperację grzejnika osobie B. Wykonawca B źle naprawił grzejnik,
wskutek czego zalane zostało znajdujące się poniżej mieszkanie C. W sytuacji tej niewątpli-
wie B wyrządził szkodę C przy wykonywaniu powierzonej mu przez A czynności. Natomiast
A nie poniósłby wobec C odpowiedzialności, gdyby B „przy okazji” przeprowadzania wspo-
mnianej reperacji ukradł z mieszkania C jakiś przedmiot.
Por. także wyr. z 20.5.2005 r. (III CK 661/04, OSN 2006, Nr 4, poz. 73), w którym SN
uznał, że pracownik banku, który zagarnął środki pieniężne zgromadzone na rachunku banko-
wym klienta banku, wyrządził mu szkodę „przy sposobności” wykonywania czynności, a nie
„przy wykonywaniu” powierzonych czynności. W tej sytuacji bank nie odpowiada wobec
posiadacza rachunku na podstawie art. 430 KC (SN wskazał przepisy art. 415 i 471 KC jako
możliwe podstawy odpowiedzialności banku w tym stanie faktycznym).
544 Domniemanie winy w wyborze może powierzający czynność obalić, wyka-

zując albo brak winy w wyborze, albo fakt powierzenia wykonania czynno-
ści osobie trudniącej się zawodowo wykonywaniem tego rodzaju czynności
(art. 429 KC).
Przykład: W rozpatrywanym przykładzie A nie poniesie wobec C odpowiedzialności
za szkodę wyrządzoną przy reperacji grzejnika, jeżeli wykaże, że B jest fachowcem albo rze-
mieślnikiem wykwalifikowanym lub że B prowadzi przedsiębiorstwo wykonujące tego typu
pracę.
Należy podkreślić, że wskazana w art. 429 KC odpowiedzialność powierza-

jącego czynność drugiemu nie zależy od tego, czy wykonawcy tej czynności
można przypisać winę wobec osoby trzeciej.
545 O odpowiedzialności wykonawcy (B) względem osoby trzeciej (C) decy-
duje ogólna zasada winy za czyn własny (art. 415 KC), a odpowiedzialność
wykonawcy (B) względem powierzającego czynność (A) z reguły oparta jest
na umowie łączącej te strony (art. 471 i n. KC), co nie wyłącza zresztą ewen-
tualnej odpowiedzialności opartej na delikcie (art. 415 KC), jeżeli spełnione
zostaną przesłanki tej odpowiedzialności.
3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego

546 Drugi rodzaj odpowiedzialności za powierzenie wykonania jakiejś czynno-
ści innej osobie reguluje art. 430 KC. Odnosi się on do szczególnej sytuacji,
w której wykonawca powierzonej czynności występuje w roli podwładnego
Nb. 544–546
66524117380436
66
względem osoby powierzającej jej wykonanie określonej czynności. Osoba ta

z kolei zajmuje względem wykonawcy pozycję zwierzchnika. Ten stosunek
zwierzchnictwa (podporządkowania) określa bliżej art. 430 KC słowami: „Kto
na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wyko-
nywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się
do jego wskazówek (…)”.
Przez pojęcie zwierzchnictwa (podporządkowania) można rozumieć albo
podporządkowanie (szerszy zakres) tylko ogólnoorganizacyjne, albo podle-
głość (węższy zakres) wskazówkom przy wykonywaniu konkretnych czyn-
ności. W judykaturze i w doktrynie przyjęło się pierwsze, szersze ujęcie tego
zagadnienia. W konsekwencji w stosunku pracy za zwierzchnika nie uzna-
je się bezpośrednio przełożonego (np. majstra), lecz organ przedsiębiorstwa,
a stosunkiem podporządkowania obejmuje się także działania zatrudnionych
w zakładzie pracy fachowców, którym przysługuje stosunkowo szeroki zakres
samodzielności w podejmowaniu decyzji, jak w szczególności działania leka-
rzy w zakresie diagnozy i terapii.
Źródłem podporządkowania może być ustawa, umowa, a nawet stosun-
ki faktyczne (np. stosunek podporządkowania w wojsku, policji albo faktycz-
nie ukształtowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym lub rzemieślniczym).
Najczęściej, ale niewyłącznie, znajdują one wyraz w stosunku pracy opartym
na umowie albo mianowaniu.
Ze względu na stosunek podporządkowania, który pozwala kierować dzia- 547
łaniami podwładnego oraz uzyskiwać korzyści ekonomiczne z jego działań,
a także ze względu na ochronę interesów osób trzecich, którym łatwiej jest
ściągać odszkodowanie od silniejszego ekonomicznie zwierzchnika niż od pod-
władnego, ustawodawca ustanowił bardzo surową, opartą na zasadzie ryzyka
odpowiedzialność zwierzchnika za szkody wyrządzone przez podwładnego.
Zwierzchnik więc odpowiada za wszelkie szkody wyrządzone osobom trzecim
przez podwładnego:
1) przy wykonywaniu przez niego powierzonych mu czynności;
2) i z jego winy (art. 430 KC).
Znaczenie pierwszego ograniczenia zostało już wyjaśnione w poprzednim 548
punkcie niniejszego ustępu odnoszącym się do art. 429 KC. Także więc na tle
art. 430 KC należy mieć na względzie, czy wyrządzenie szkody nastąpiło przy
wykonywaniu powierzonej czynności, a zatem w funkcjonalnym z nią związ-
ku, czy tylko przy okazji jej wykonywania, za co zwierzchnik nie ponosi odpo-
wiedzialności.
Nb. 547–548
66524117380436
66
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w sprawie dotyczącej pobicia w jednostce wojsko-
wej, ze względu na prywatne cele, do jakich dążyli funkcjonariusze (powód i pozwany),
Skarb Państwa nie może ponosić odpowiedzialności za szkodę polegającą na pobiciu jed-
nego z uczestników uroczystego – w założeniu organizatorów – obiadu, na którym ilość
serwowanego alkoholu wywołała reakcje zakończone pobiciem jednego z organizatorów
(por. wyr. z 8.11.2005 r., I CK 201/05, Legalis).
549 W odniesieniu do drugiego ograniczenia należy podkreślić, że zwierzch-
nik odpowiada wprawdzie na zasadzie ryzyka, jednakże tylko wtedy, gdy czyn
podwładnego wyrządzający szkodę osobie trzeciej jest zawiniony. Jest to
poważne ograniczenie odpowiedzialności zwierzchnika, jeśli się weźmie pod
uwagę fakt, iż na poszkodowanym spoczywa ciężar dowodu winy bezpośred-
niego sprawcy szkody (podwładnego). Jednak praktyka w istotnej mierze łago-
dzi te konsekwencje, przyjmując na podstawie domniemań faktycznych istnie-
nie winy w razie wykazania bezprawnego działania sprawcy (podwładnego).
Widoczne jest to zwłaszcza w konstrukcji tzw. winy anonimowej, która właści-
wie uniemożliwia analizę psychicznej sfery działającego podmiotu.
550 Jeżeli jednak okaże się, że podwładnemu, który wyrządził szkodę, nie moż-
na przypisać winy, bo jest np. niepoczytalny, wówczas poszkodowany może
żądać odszkodowania od powierzającego czynność na zasadzie winy w wybo-
rze (art. 429 KC).
551 Z uwagi na to, że odpowiedzialność zwierzchnika uzależniona jest od odpo-
wiedzialności bezpośredniego wykonawcy, z reguły obaj ponoszą solidarną
odpowiedzialność wobec poszkodowanego (art. 441 KC). Jednak ta ogólna
reguła KC została wyłączona przez art. 120 KP. W myśl tego przepisu, w razie
wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków
pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do jej naprawienia jest
wyłącznie pracodawca1. Natomiast wobec pracodawcy pracownik odpowiada
tylko do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia (art. 119 KP).
§ 19. Odpowiedzialność organów władzy publicznej

Literatura: M. Adamczyk, Adekwatny związek przyczynowy jako warunek odpowie-
dzialności odszkodowawczej podmiotów władzy publicznej w świetle orzecznictwa sądo-
wego, PPP 2019, Nr 12; E. Bagińska, Odpowiedzialność odszkodowawcza za wykonywanie
władzy publicznej, Warszawa 2006; taż, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrzą-
dzone przez wydanie niezgodnego z prawem orzeczenia sądu, TPP 2011, Nr 3; Z. Banaszczyk,
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, Warszawa
2015; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 30–36; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz,
1
Bliżej o zakresie ograniczenia odpowiedzialności pracownika, por. Ł. Węgrzynowski,
Odpowiedzialność pracownika w razie braku możliwości skutecznego dochodzenia napra-
wienia szkody od pracodawcy, PS 2020, Nr 2.
Nb. 549–551
66524117380436
66
§ 19. Odpowiedzialność organów władzy publicznej 227
art. 417–421; tenże, Z. Banaszczyk, Znaczenie art. 77 ust. 1 Konstytucji RP dla określenia pod-
miotowego zakresu indemnizacji szkód wyrządzonych niezgodnym z prawem wykonywaniem
władzy publicznej, [w:] Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Popioł-
kowi, pod red. M. Pazdana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunara, Warszawa 2017,
s. 644–665; M. Bączyk, Odpowiedzialność za utracone korzyści na skutek bezprawnej decyzji
administracyjnej [w:] Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Mate-
riały IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów, Toruń 24–25 czerwca 2011 r., pod red. M. Neste-
rowicza, Warszawa 2012; G. Bieniek, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrzą-
dzone przez funkcjonariuszy po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r.,
PS 2002, Nr 4; tenże, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 417–421; L. Bosek, Bezprawie
legislacyjne, Warszawa 2007; P. Brzeziński, Unijny obowiązek odmowy zastosowania przez
sąd krajowy ustawy niezgodnej z dyrektywą Unii Europejskiej, Warszawa 2010; P. Cioch,
Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007; W. Cza-
chórski, Zobowiązania, § 35; P. Granecki, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody
wyrządzone działaniem swojego funkcjonariusza, Pal. 2000, Nr 11–12; G. Jędrejek, Przedaw-
nienie roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie decyzji administracyjnej,
MoP 2010, Nr 23; M. Kaliński, Przedawnienie odpowiedzialności deliktowej władzy publicz-
nej, PS 2010, Nr 4; M. Kępiński, R. Szczepaniak, O bezpośrednim stosowaniu artykułu 77
ust. 1 Konstytucji, PiP 2000, z. 3; C.P. Kłak, Skarga na przewlekłość postępowania a docho-
dzenie naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, cz. 1 i 2, Rej. 2011, Nr 6 i 7–8; J. Kre-
mis, Skutki prawne w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej państwa na tle wyroku
Trybunału Konstytucyjnego, PiP 2002, z. 6; tenże, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC.
Komentarz, uw. do art. 417 i n. KC; A. Kubas, Deliktowa odpowiedzialność odszkodowawcza
Skarbu Państwa, TPP 2011, Nr 3; E. Łętowska, W kwestii zmian przepisów k.c. o odpowie-
dzialności za szkody wyrządzone działaniem władzy publicznej, PiP 1999, z. 7; A. Olejniczak,
[w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 417–421; J. Parchomiuk, Odpowiedzialność odszkodo-
wawcza za legalne działania administracji publicznej, Warszawa 2007; J. Podkowik, Niekon-
stytucyjność prawa i jej skutki cywilnoprawne, Warszawa 2019; M. Pyziak-Szafnicka, Uwagi
o naprawieniu szkody wyrządzonej przez „zaniechanie legislacyjne”, [w:] Rozprawy z pra-
wa prywatnego, Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Popiołkowi, pod
red. M. Pazdana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunara, Warszawa 2017, s. 778–799;
Z. Radwański, Odpowiedzialność odszkodowawcza za szkody wyrządzone przy wykonywa-
niu władzy publicznej w świetle projektowanej nowelizacji Kodeksu cywilnego, RPEiS 2004,
z. 2; tenże, Odpowiedzialność odszkodowawcza z tytułu bezprawia normatywnego, RPEiS
2005, z. 1; tenże, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej (po 1 września 2004
roku), Warszawa 2004; tenże, Odpowiedzialność państwa na podstawie art. 77 Konstytucji RP,
PiP 1999, z. 4; M. Safjan, Kilka uwag o odpowiedzialności władzy publicznej z tytułu narusze-
nia prawa europejskiego [w:] Ius civile vigilantibus scriptum est. Księga jubileuszowa profe-
sora Adama Olejniczaka, pod red. J. Haberko, J. Grykiela i K. Mularskiego, Warszawa 2022;
J.J. Skoczylas, Odpowiedzialność państwa za zaniechanie legislacyjne, [w:] Czyny niedo-
zwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu
Cywilistów, Toruń 24–25 czerwca 2011 r., pod red. M. Nesterowicza, Warszawa 2012; tenże,
Odpowiedzialność Skarbu Państwa i innych podmiotów przy wykonywaniu władzy publicznej
w noweli do Kodeksu cywilnego, PS 2004, Nr 9; L. Staniszewska, Odpowiedzialność odszko-
dowawcza Skarbu Państwa za szkody wyrządzone wydaniem prawomocnego orzeczenia sądo-
wego – ocena nowelizacji, MoP 2011, Nr 7; R. Szczepaniak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz,
t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 417–4172; R. Trzaskowski, Przedawnienie rosz-
czeń związanych z wydaniem niezgodnej z prawem ostatecznej decyzji (art. 4171 § 2 k.c.),
Pal. 2011, Nr 9–10; K. Wojtyczek, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową wyrządzoną przez
władzę publiczną. Uwagi na tle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, PiP 2018, Nr 8.
66524117380436
66
I. Uwagi wprowadzające
552 Pogląd, że państwo ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzo-
ne w związku z wykonywaniem swych funkcji władczych (imperium), dłu-
go i opornie torował sobie drogę, zanim ostatecznie znalazł uznanie w usta-
wie z 15.11.1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez
funkcjonariuszy państwowych (Dz.U. Nr 54, poz. 243 ze zm.). Uchwalenie
tej ustawy było ważnym wydarzeniem w dziejach rozwoju systemu ochrony
praw obywateli. Zdecydowane pod tym względem postulaty prawników pol-
skich mogły zostać zrealizowane dzięki dokonanym w październiku 1956 r.
przemianom politycznym liberalizującym reżim stalinowski. Ustawa ta została
uchylona wraz z wejściem w życie Kodeksu cywilnego, a jej treść znalazła się
w art. 417–421 KC. Ze względu jednak na nowe usytuowanie wspomnianych
przepisów ich treść wywołała poważne wątpliwości. Zostały one rozstrzygnię-
te w wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej z 15.2.1971 r.
(III CZP 33/70, OSN 1971, Nr 4, poz. 59), które były powszechnie respekto-
wane przez judykaturę i aprobowane przez naukę. Regulację odpowiedzialno-
ści Skarbu Państwa uzupełniono przepisami art. 4201 i 4202 KC (por. ustawa
z 23.8.1996 r., Dz.U. Nr 114, poz. 542 ze zm.), dotyczącymi odpowiedzialności
jednostek samorządu terytorialnego i to na takich samych zasadach, jakie odno-
siły się do odpowiedzialności Skarbu Państwa.
Istotne zmiany w tej szczególnej regulacji prawnej wprowadziła Konstytu-
cja RP z 1997 r., stanowiąc w art. 77 ust. 1, że: „Każdy ma prawo do wynagro-
dzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działa-
nie organu władzy publicznej”. W świetle tego przepisu powstała wątpliwość,
czy kodeksowa regulacja odpowiedzialności Skarbu Państwa oraz jednostek
samorządu terytorialnego jest zgodna z Konstytucją RP. Kwestię tę rozstrzy-
gnął Trybunał Konstytucyjny w wyr. z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001,
Nr 8, poz. 256), uznając, że art. 418 KC jest niezgodny z art. 77 ust. 1 Konsty-
tucji RP, natomiast art. 417 KC jest zgodny z Konstytucją RP, ale przy częścio-
wo odmiennym jego rozumieniu od dotychczas przyjmowanego. Wspomniany
wyrok TK odnosi się wszakże do zdarzeń powstałych po wejściu w życie Kon-
stytucji RP, co nastąpiło 17.10.1997 r.1.
Taki stan prawny – z natury rzeczy – mógł być traktowany tylko jako tym-
czasowy, gdyż całe zagadnienie objęte wspomnianą regulacją kodeksową
wymagało nowego unormowania, zgodnego z Konstytucją i powszechnie wią-
żącą wykładnią TK.
1
Trafnie zwrócił na to uwagę M. Kępiński w glosie do wyr. SN z 8.1.2002 r., I CKN
581/99, OSP 2002, Nr 10, poz. 143.
Nb. 552
66524117380436
66
Zadanie to podjęła Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, przedsta-

wiając już w 1998 r. odpowiedni projekt ustawy nowelizującej KC. Projekt
ten, wielokrotnie modyfikowany w toku uzgodnień międzyresortowych, tra-
fił w 2003 r. do Sejmu, który 17.6.2004 r. uchwalił ustawę o zmianie ustawy
– Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1692).
Zawiera ona nową regulację prawną w obrębie art. 417–421 KC, dotyczącą
odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody wyrządzone przy wykonywa-
niu władzy publicznej. Ustawa weszła w życie 1.9.2004 r.
II. Podmioty
1. Podmioty odpowiedzialne
Artykuł 417 KC, określając podmioty prawa cywilnego ponoszące odpo- 553
wiedzialność odszkodowawczą za wspomniane działania lub zaniechania,
wymienia:
1) osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, a w szcze-
gólności: Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego (§ 1);
2) osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy
publicznej, na podstawie porozumienia, w szczególności: jednostki sa-
morządu terytorialnego (§ 2).
W przepisie tym krąg podmiotów odpowiedzialnych został wyznaczony
na podstawie funkcjonalnej; są nimi bowiem takie osoby prawne, których dzia-
łalność powiązana jest z wykonaniem władzy publicznej.
Na podstawie art. 417 KC należy odróżnić podmioty, które wykonują wła-
dzę z mocy prawa (§ 1), od podmiotów, które wykonują te zadania jako zlecone
im w drodze porozumienia (§ 2).
W pierwszym przypadku kompetencja do wykonywania władzy publicznej
jest już wkomponowana w strukturę danej osoby prawnej. Wiąże się więc ona
ex lege z danym rodzajem osoby prawnej. Takim podmiotem jest więc nie tylko
Skarb Państwa czy jednostka samorządu terytorialnego, lecz także np. Narodo-
wy Bank Polski w zakresie wykonywanych przez niego władczych kompeten-
cji wobec innych banków lub parafia, gdy proboszcz, asystując przy zawiera-
niu małżeństwa, nie podejmuje prawem nakazanych czynności, co powoduje,
że małżeństwo nie zostaje zawarte1. Przykładem osoby prawnej, która z mocy
ustawy działa w ramach imperium państwa, jest także Polska Agencja Rozwo-
1
Por. szerzej na tle art. 417 KC sprzed nowelizacji: T. Smyczyński, Odpowiedzialność
odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy zawieraniu małżeństwa,
RPEiS 2002, z. 2, s. 165 i n.
Nb. 553
66524117380436
66
ju Przedsiębiorczości, zarządzająca funduszami pochodzącymi z budżetu pań-

stwa i UE, przeznaczonymi na wspieranie przedsiębiorczości i rozwój zasobów
ludzkich (udziela pożyczek i pomocy bezzwrotnej przedsiębiorcom).
Natomiast w drugim przypadku kompetencja do wykonywania władzy
publicznej w zakresie określonych zadań powstaje dopiero w razie przekaza-
nia jej, w drodze porozumienia, danej osobie prawnej, której nie przysługuje
ona z mocy prawa. Tego rodzaju porozumienia, oczywiście, nie mają charak-
teru cywilnoprawnego, lecz administracyjnoprawny i z tego względu dozwo-
lone są wyłącznie w sytuacjach prawem przewidzianych, ponieważ w rela-
cjach publicznoprawnych nie znajduje zastosowania zasada swobody umów.
Niemniej porozumienie takie wymaga zgody obu stron, a w szczególności
zgody podmiotu przekazującego, jakim może być organ władzy państwowej
utożsamiany ze Skarbem Państwa albo jednostka samorządu terytorialnego
(por. np. art. 8 i 9 ustawy z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jedn.
Dz.U. z 2022 r. poz. 559). Takie zlecenie uzasadnia oparcie odpowiedzialności
jednostki przekazującej na zasadzie ryzyka (podobnie jak reguluje to art. 474
KC), dlatego przepis art. 417 § 2 KC obciąża odpowiedzialnością nie tylko pod-
miot wykonujący władzę publiczną na podstawie zlecenia, lecz także podmiot
„zlecający” wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej. Zgodnie z regułą
ogólną art. 441 § 1 KC, także art. 417 § 2 KC stanowi o solidarnej odpowie-
dzialności obu wspomnianych podmiotów. Wymagało to wyraźnego stwier-
dzenia w ustawie ze względu na powiązanie natury publicznoprawnej, łączącej
podmiot „zlecający” z podmiotem przejmującym zadania. Zwrotne roszczenie
z tytułu naprawienia szkody przez jeden z podmiotów odpowiedzialnych soli-
darnie reguluje art. 441 KC.
Tak wyznaczony krąg podmiotów odpowiedzialnych w pełni odpowiada dokonanej przez
TK wykładni art. 77 ust. 1 Konstytucji RP w cyt. wyr. z 4.12.2001 r., gdzie wyjaśniono, że:
„w pojęciu władzy publicznej mieszczą się także inne instytucje niż państwowe lub samorzą-
dowe, o ile wykonują funkcje władzy publicznej w wyniku powierzenia czy przekazania im
tych funkcji przez organ władzy państwowej lub samorządowej”.
2. Poszkodowany
554 Przepisy art. 417–4171 KC nie zawierają żadnych postanowień odnoszą-
cych się do poszkodowanego. Zgodnie zatem z ogólnymi zasadami prawa
cywilnego poszkodowanym, uprawnionym do żądania odszkodowania od osób
wykonujących władzę publiczną, może być każdy podmiot prawa cywilne-
go, a w szczególności nie tylko osoba fizyczna, prawna oraz jednostka orga-
nizacyjna mająca zdolność prawną, lecz niewyposażona w osobowość praw-
ną (por. art. 331 KC). Pogląd ten znajduje uzasadnienie także w treści art. 77
Nb. 554
66524117380436
66
ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że „każdy” ma prawo do wynagrodzenia

szkody wyrządzonej mu przez niezgodne z prawem działanie organu władzy
publicznej.
Trybunał Konstytucyjny w wyr. z 23.9.2003 r. (K 20/02, OTK-A 2003, Nr 7, poz. 76)
jednoznacznie wyjaśnił przy tym, że: „poszkodowanemu służy w tym względzie prawo (...)
mające podstawę konstytucyjną”. Konstytucja expressis verbis nie przyznaje praw i wolności
osobom prawnym, mimo iż koncepcja taka przyjmowana jest w prawach obcych i umowach
międzynarodowych1. Można jednak bronić poglądu, że ochrona konstytucyjna rozciąga się
także na majątkowe prawa osób prawnych, a to na podstawie art. 64 Konstytucji RP. Obywa-
tele realizują bowiem swoje prawa majątkowe niekoniecznie bezpośrednio, ale także przez
swój udział w osobach prawnych. Nieuzasadnione i nieracjonalne byłoby więc różnicowanie
zakresu ochrony w zależności od tego, czy np. obywatel bezpośrednio pod swoim imieniem
prowadzi przedsiębiorstwo i występuje na rynku, czy też partycypuje w spółce handlowej.
III. Przesłanki odpowiedzialności

1. Czyn niedozwolony
Przepisy art. 417 i 4201 KC w brzmieniu sprzed nowelizacji przewidywa- 555
ły odpowiedzialność Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego
za cudze działanie, a mianowicie za działanie funkcjonariuszy państwowych
i samorządowych, bliżej określonych w tych przepisach.
Po nowelizacji z 17.6.2004 r. podmioty wskazane wyżej ponoszą odpowie-
dzialność odszkodowawczą za własne, a nie za cudze działanie. Jak wyjaśnił
TK w powołanym wyżej wyroku: „Podstawowe znaczenie ma ustalenie, czy
działanie organu władzy publicznej związane jest z realizacją jego prerogatyw.
Formalny charakter powiązań między bezpośrednim sprawcą szkody a władzą
publiczną jest mniej istotny. Ustalenie statusu osoby, która jest bezpośrednim
sprawcą szkody, ułatwia jednak przypisanie danego działania władzy publicz-
nej”.
W świetle tej wykładni oczywiste jest, że między osobą prawną wykonu-
jącą władzę publiczną a bezpośrednim sprawcą szkody mogą zachodzić bar-
dzo różne powiązania uzasadniające przypisanie tej właśnie osobie prawnej
odpowiedzialności odszkodowawczej. Istotne jest jedynie, aby bezpośredni
sprawca występował w roli wykonawcy władzy publicznej. W tym charak-
terze może występować nie tylko organ w rozumieniu prawa administracyjne-
go albo cywilnego (wojewoda, prezes NBP, sędzia, prokurator lub inny piastun
władzy publicznej), ale także pracownik zatrudniony do wykonywania czyn-
ności faktycznych, osoby dorywczo zatrudnione, a nawet osoby tylko wezwa-
1
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 380.
Nb. 555
66524117380436
66
ne przez organy władzy publicznej do współdziałania w określonej czynności

(np. w ujęciu uciekającego przestępcy).
Przyjęta w art. 417 KC konstrukcja własnej odpowiedzialności podmio-
tów za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej nie wyma-
ga identyfikacji bezpośredniego sprawcy szkody, tj. ustalenia osoby fizycz-
nej, realizującej tę funkcję. Wystarczy dowód, że szkoda niewątpliwie powstała
wskutek działania jakiejś, nawet niezidentyfikowanej, osoby wykonującej wła-
dzę publiczną. Dlatego zbędne jest obecnie odwoływanie się do konstrukcji
tzw. winy anonimowej.
556 Istotnym jednak ograniczeniem odpowiedzialności wspomnianych podmio-
tów jest wymóg, aby szkoda wyrządzona była „przy wykonywaniu władzy
publicznej”. Podobny zwrot pojawia się także w art. 429 i 430 KC dla wskaza-
nia funkcjonalnego związku między wywołaniem szkody a powierzeniem innej
osobie czynności do wykonania. Służy on przede wszystkim do wskazania, że
powierzający czynność nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzo-
ną przez bezpośredniego sprawcę przy okazji wykonania powierzonej czynno-
ści1. Na tle art. 417 KC należy rozumieć ten zwrot podobnie. Podmioty prawa
cywilnego odpowiadają więc tylko za postępowanie w funkcjonalnym związ-
ku z wykonywaniem władzy publicznej. Polegają one nie tylko na dokonywa-
niu czynności konwencjonalnych wyrażających się we władczym kształtowa-
niu pozycji prawnej poszkodowanego – co reguluje art. 4171 KC – lecz także
na dokonywaniu czynności faktycznych2.
Przykład: Pobicie więźnia przez straż więzienną; pobicie obywateli przez policję; szko-
dy poniesione w następstwie ćwiczeń wojskowych.
557 Ustawodawca stwierdza expressis verbis w art. 417 § 1 KC, że wspomnia-

ne podmioty prawa cywilnego odpowiadają za działania i zaniechania przy
wykonywaniu funkcji władczych.
Na tle art. 77 ust. 1 Konstytucji RP mogłaby powstać wątpliwość, czy przepis ten obej-
muje także bierne zachowania organu władzy publicznej. Trybunał Konstytucyjny w cyt. wy-
roku wyraźnie rozstrzygnął tę kwestię, stwierdzając, że: „Pojęcie «działania» organu władzy
publicznej nie zostało konstytucyjnie zdefiniowane. W pojęciu tym mieszczą się zarówno za-
chowania czynne tego organu, jak i zaniechania”. Z tych względów wyraźne powtórzenie tej
formuły w art. 417 KC jest uzasadnione.
1
Por. Z. Radwański, Zobowiązania – część ogólna, s. 191; Z. Banaszczyk, [w:] Pietrzy
kowski, KC. Komentarz, art. 417, Nb. 27 i n.
2
Na ten podział czynności administracji publicznej zwrócił uwagę M. Zimmermann, Pol-
skie prawo administracyjne, Warszawa 1956, s. 320 i n.
Nb. 556–557
66524117380436
66
Należy podkreślić, że regulacja odpowiedzialności odszkodowawczej 558

w art. 417 i n. KC odnosi się wyłącznie do działań polegających na wykonywa-
niu funkcji władzy publicznej (imperium), a nie w sferze gospodarczej (domi-
nium)1, przy czym sferą imperium nie są również objęte usługi użyteczności
publicznej wykonywane przez administrację państwową lub samorządową,
a przekazywane w coraz szerszej mierze odrębnym osobom prawnym2.
Do sfery imperium nie należy zachowanie polegające na zaniechaniu obsługi obligacji
skarbowych i niewykupieniu ich w terminie przez Skarb Państwa (por. wyr. SN z 5.9.2008 r.,
I CSK 41/08, OSNC 2009, Nr 4, poz. 89) ani czynności z zakresu opieki zdrowotnej (zabieg
dentystyczny) wobec osoby odbywającej karę pozbawienia wolności (por. wyr. SA w Białym-
stoku z 29.2.2008 r., I ACa 613/07, OSAB 2008, Nr 1, poz. 12). Do działań władczych nie za-
licza się także publikowania danych statystycznych (por. wyr. SA w Warszawie z 4.8.2011 r.,
I ACa 145/11, niepubl.).
Za objęciem szczególną regulacją wyłącznie sfery imperium przemawia-

ją dwa argumenty oparte także na podstawie konstytucyjnej. Po pierwsze, nie
ma racjonalnych powodów, aby surowym reżimem tej odpowiedzialności obej-
mować działanie niepolegające na realizacji zadań władzy publicznej. Po dru-
gie, przyjęcie takiej koncepcji prowadziłoby do nierównej pozycji podmiotów
prawnych w stosunkach cywilnoprawnych w zakresie spraw gospodarczych;
przeczyłoby to więc nie tylko ogólnym zasadom prawa cywilnego, ale także
byłoby niezgodne z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP, który gwarantuje równą dla
wszystkich podmiotów ochronę prawną.
Należy uznać, że za wyrządzenie szkody przez organy państwowe lub jed-
nostki samorządu terytorialnego w sferze nieobjętej zakresem władzy publicz-
nej odpowiadają one na ogólnych zasadach prawa cywilnego (por. art. 416,
427, 435, 436 i n. KC), a nie na podstawie art. 417 i n. KC.
Podmioty wykonujące władzę publiczną odpowiadają za swoje działania 559
albo zaniechania, gdy zachowania te są „niezgodne z prawem”. Formuła ta
przejęta została z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP.
Trybunał Konstytucyjny ściśle zinterpretował użyty w tym zwrocie wyraz
„prawo”, przyjmując, że chodzi tu o niezgodność z konstytucyjnie rozumiany-
mi źródłami prawa (art. 87–94 Konstytucji RP): Konstytucją, ustawami, ratyfi-
kowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami. W związku
z przystąpieniem 1.5.2004 r. do UE walor prawa stosowanego w RP uzysku-
1
Tak też na tle art. 77 Konstytucji RP, ale przed nowelizacją KC: J. Kremis, Skutki praw-
ne, s. 41; G. Bieniek, Odpowiedzialność Skarbu Państwa, s. 10, 11; wyr. SN z 8.1.2002 r.
(I CKN 581/99, OSP 2002, Nr 11, poz. 143, z aprobującą glosą M. Kępińskiego w tym wzglę-
dzie).
2
Por bliżej P. Lissoń, Usługi użyteczności publicznej, [w:] Prawo wobec wyzwań współ-
czesności, pod red. P. Wilińskiego, Poznań 2004, s. 268 i n.
Nb. 558–559
66524117380436
66
je dotychczasowy dorobek prawny Wspólnot Europejskich (acquis communau

taire), jak i prawo później stanowione przez UE. Normy te mają pierwszeństwo
w razie kolizji z normami wyrażonymi w ustawach RP (por. art. 91 ust. 3 Kon-
stytucji RP), a tym bardziej w rozporządzeniach wydanych przez organy wska-
zane w Konstytucji oraz aktami prawa miejscowego (argumentum a fortiori).
Niezgodność z nimi należy rozumieć „jako zaprzeczenie zachowania uwzględ-
niającego nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej” (z uzasadnienia cyt.
wyroku TK). Natomiast TK wyraźnie wskazał, że pojęcie niezgodności z pra-
wem nie obejmuje naruszeń norm moralnych i obyczajowych, określanych ter-
minem „zasad współżycia społecznego” lub „dobrych obyczajów”. Te syste-
my norm pozaprawnych znajdą więc zastosowanie przy ocenie bezprawności
wykonywania władzy publicznej tylko wówczas, gdy przepisy prawne zawie-
rać będą do nich odesłanie, określając nakazy i zakazy dla organów władzy
publicznej1.
Ustalenie bezprawności zachowania jest wystarczającą przesłanką odpo-
wiedzialności na podstawie znowelizowanego art. 417 KC.
W świetle art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, a za nią także w myśl art. 417
KC, odpowiedzialność podmiotów wykonujących władzę publiczną powstaje
w razie ich zachowania się obiektywnie niezgodnego prawem. Nie jest więc
wymagane ustalenie winy w sensie subiektywnym. Wina sprawcy szkody nie
jest ani zasadą odpowiedzialności, ani nie stanowi dodatkowej przesłanki, od
której uzależniona jest odpowiedzialność odszkodowawcza (jak np. na podsta-
wie art. 430 KC).
Odstąpienie od ogólnej reguły, która uzależnia odpowiedzialność odszko-
dowawczą od winy sprawcy szkody jest zwłaszcza uzasadnione służebną rolą
organów władzy publicznej, które zapewnić mają wolność oraz przestrzeganie
praw człowieka i obywatela (art. 5 Konstytucji RP oraz wstęp do niej). Oparta
na takim założeniu surowa odpowiedzialność za szkody spowodowane przez
bezprawne działanie albo zaniechanie organów władzy publicznej służy zara-
zem umocnieniu zasady praworządności. Sankcjonuje bowiem bezprawne
zachowania władzy publicznej. Prowadzi to do zróżnicowanej ochrony osób
poszkodowanych, lecz nie jest to wadą, ale zaletą polskiego systemu prawnego,
podążającego pod tym względem za nowoczesnym dorobkiem doktryny i usta-
wodawstw państw demokratycznych oraz Unii Europejskiej.
1
Por. podobnie M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 39–40; J.J. Skoczylas,
Odpowiedzialność, s. 21 i n. Natomiast E. Bagińska opowiada się przy stosowaniu art. 417
§ 1 KC za szerokim ujęciem bezprawności, obejmującym także zachowanie „formalnie legal-
ne, lecz sprzeczne z zasadami współżycia społecznego” (glosa do wyr. SN z 29.10.2003 r.,
III CK 34/02, OSP 2005, Nr 4, poz. 54); podobnie Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski,
KC. Komentarz, art. 417, Nb. 34.
Nb. 559
66524117380436
66
W literaturze wysunięto propozycję, aby wyróżnić szczególną „zasadę bezprawności”1
– obok dotychczas przyjmowanych w nauce zasad: winy, ryzyka i słuszności. Nie wydaje
się jednak, aby było to konieczne. Zasada ryzyka jest bowiem dostatecznie pojemna, aby
zakresem swym objęła także odpowiedzialność za zachowania bezprawne sprawcy szkody
w określonych bliżej sytuacjach. Można więc przyjąć, że wykonywanie władzy publicznej
z natury rzeczy wiąże się z ryzykiem niewłaściwego jej wykonywania, co pociąga za sobą od-
powiedzialność odszkodowawczą podmiotu, który ją sprawuje. Trafnie przy tym, w uzasad-
nieniu do cyt. wyr. TK z 23.9.2003 r., wskazano, że: „Współcześnie (...) zwiększa się zakres
ryzyka związanego z funkcjonowaniem władzy publicznej. Wiąże się to m.in. z większą zło-
żonością materii, w którą wkracza władza publiczna, skomplikowaniem prawa (choćby przez
pojawienie się prawa europejskiego)”.
2. Szkoda i związek przyczynowy

Przepisy art. 417–4171 KC nie zawierają żadnych postanowień określają- 560
cych w sposób szczególny pojęcie szkody i związku przyczynowego, co ozna-
cza, że dla ustalenia tych przesłanek odpowiedzialności należy stosować ogól-
ne reguły KC, obowiązujące w tym względzie.
Szkodę w rozumieniu art. 417 KC stanowi majątkowy, jak i niemajątkowy
uszczerbek w prawnie chronionych dobrach poszkodowanego, przy czym pod-
mioty ponoszą odpowiedzialność wyłącznie za normalne następstwa działania
lub zaniechania, z którego szkoda wynikła (adekwatny związek przyczynowy
– art. 361 § 1 KC), a naprawienie szkody obejmuje straty (damnum emergens)
oraz utracone korzyści (lucrum cessans), które poszkodowany mógłby osią-
gnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (art. 361 § 2 KC). Ponadto poszko-
dowany może żądać także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę
w przypadkach wskazanych w ustawie, a w szczególności w razie uszkodze-
nia ciała, wywołania rozstroju zdrowia lub naruszenia innego dobra osobistego
(art. 445 i 448 KC; por. Nb. 660).
Przykład: W wyr. z 28.2.2007 r. (V CSK 431/06, OSNC 2008, Nr 1, poz. 13) SN słusz-
nie stwierdził, że osadzenie skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w prze-
ludnionej celi, w której nie oddzielono urządzeń sanitarnych od reszty pomieszczenia i nie
zapewniono wszystkim skazanym osobnego miejsca do spania, może stanowić naruszenie
dóbr osobistych w postaci godności i prawa do intymności oraz uzasadniać odpowiedzialność
Skarbu Państwa na podstawie art. 24 i 448 KC.
Wspomniane reguły znalazły także aprobatę w orzecznictwie TK dotyczą-

cym wykładni art. 77 ust. 1 Konstytucji RP2.
1
J. Kremis, Skutki, s. 40.
2
Por. wyr. TK z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001, Nr 8, poz. 256) oraz wyr. TK
z 23.9.2003 r. (K 20/02, OTK-A 2003, Nr 7, poz. 76).
Nb. 560
66524117380436
66
IV. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem albo

niewydaniem aktu normatywnego, orzeczenia lub decyzji
1. Uwagi ogólne
561 Zagadnienie odpowiedzialności organów władzy publicznej za szkodę
wyrządzoną wskutek podejmowania czynności konwencjonalnych (niefaktycz-
nych) o charakterze władczym, a więc aktów, takich jak decyzja, orzeczenie
czy akt normatywny, nie miało dotąd swojej ogólnej regulacji prawnej, a jeden
z podstawowych w tym przedmiocie przepisów (art. 418 KC) został uznany
za sprzeczny z Konstytucją. Po nowelizacji KC z 17.6.2004 r. zagadnienie to,
poszerzone o skutki zaniechania dokonania wskazanych czynności, regulują
odrębne przepisy art. 4171 KC.
2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu

normatywnego
562 Przepis art. 4171 § 1 KC wiąże odpowiedzialność z wyrządzeniem szko-
dy przez wydanie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfi-
kowaną umową międzynarodową lub ustawą. Swoistość tej regulacji pole-
ga na tym, że żądanie (roszczenie) naprawienia szkody uzależnione zostało od
uprzedniego stwierdzenia tej niezgodności we właściwym postępowaniu. Ta
przesłanka odpowiedzialności musi więc zostać ustalona w drodze szczególne-
go postępowania.
Chodzi o stwierdzenie niezgodności aktów normatywnych niższego rzędu
z aktami hierarchicznie wyżej usytuowanymi. Ten szczególny przedsąd (pre-
judykat) przewidziano dlatego, aby rozstrzygnięcia tak istotnej dla praworząd-
nego państwa kwestii, a mianowicie jakie normy obowiązują, nie pozostawiać
ocenie poszczególnych sądów powszechnych, orzekających często niejednoli-
cie i w sposób wiążący jedynie dla stron rozstrzyganego sporu. Dopiero więc
po stwierdzeniu w owym szczególnym postępowaniu niezgodności normy
wyrażonej w przepisie prawnym z normą hierarchicznie wyższą poszkodowany
może dochodzić przed sądem powszechnym, w drodze postępowania cywilne-
go, naprawienia poniesionej szkody.
Do wydania takiego orzeczenia, stwierdzającego niezgodność, niewątpliwie
powołany jest Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 188 Konstytucji RP.
Jego orzeczenia mają moc powszechnie obowiązującą, a więc wiążą wszyst-
kie sądy i organy RP (art. 190 ust. 1 Konstytucji RP). Należy przyjąć, że roz-
strzygnięcia TK mają charakter prawotwórczy, działają więc w roli ustawodaw-
cy negatywnego, tj. z tym skutkiem, że norma wyrażona w przepisie prawnym
Nb. 561–562
66524117380436
66
uznana za niekonstytucyjną zostaje wyłączona z systemu norm prawnie obo-

wiązujących1.
Jeżeli TK nie postanowił inaczej, to jego orzeczenie o niekonstytucyjności
normy prawnej, a więc eliminacja niekonstytucyjnej regulacji z systemu praw-
nego następuje z chwilą ogłoszenia orzeczenia, jednak art. 190 ust. 3 Konsty-
tucji RP stanowi, że: „Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utra-
ty mocy obowiązującej aktu normatywnego”. Może to być termin późniejszy,
natomiast w doktrynie brak zgodności, czy możliwe jest oznaczenie przez TK
terminu wcześniejszego, niż data ogłoszenia orzeczenia, ponieważ brzmienie
przepisu Konstytucji takiej możliwości nie wyklucza2.
W związku z wstąpieniem Rzeczypospolitej Polskiej do UE prawo wspól-
notowe, obecnie prawo UE, obowiązuje również sądy polskie. Jego narusze-
nie przez ustawodawcę polskiego stanowi podstawę do żądania odszkodowania
przez poszkodowanego. Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państw
członkowskich za naruszenie prawa wspólnotowego nie są bezpośrednio ujęte
w przepisach prawa pierwotnego Wspólnot Europejskich. Zostały one wywie-
dzione przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich przede wszyst-
kim z art. 10 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, wskazującego
na obowiązek lojalnej współpracy państw członkowskich (obecnie art. 4 ust. 3
Traktatu o Unii Europejskiej). Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Spra-
wiedliwości (obecnie Trybunału Sprawiedliwości UE), konkretyzuje przesłanki
tej odpowiedzialności. W tym miejscu należy jedynie podkreślić, że podstawy
do żądania odszkodowania nie stanowi w świetle tego orzecznictwa naruszenie
przez ustawodawcę polskiego każdej normy prawa UE, a jedynie takiej, której
celem jest przyznanie praw jednostkom. W takim zakresie państwo odpowiada
nie tylko za ustanowienie normy niezgodnej z rozporządzeniami UE, lecz tak-
że za wadliwą implementację jej dyrektyw3. Orzeczenia TSUE podejmowane
w tych sprawach mają moc nadrzędną nie tylko nad sądami, ale i trybunałami
konstytucyjnymi państw członkowskich.
1
Pogląd ten szeroko uzasadnił M. Safjan, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytu-
cyjnego, PiP 2003, z. 3, s. 3 i n. Por. także J. Podkowik, Niekonstytucyjność prawa, s. 119 i n.
2
Por. szeroko na ten temat W. Płowiec, Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z termi-
nem utraty mocy obowiązującej niekonstytucyjnej regulacji, Poznań 2017, s. 108 i n. oraz
tam wskazane orzecznictwo i literatura. Przeciwko terminowi wcześniejszemu, J. Podkowik,
Niekonstytucyjność prawa, s. 186 i n. Por. także K. Gonera, E. Łętowska, Artykuł 190 Kon-
stytucji i jego konsekwencje w praktyce sądowej, PiP 2003, z. 9, s. 3 i n.; Z. Radwański, Od-
powiedzialność odszkodowawcza za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicz-
nej, RPEiS 2004, z. 2, s. 16–17; M. Safjan, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyj-
nego, PiP 2003, z. 3, s. 3 i n.
3
Por. szerzej W. Machnicki, Odpowiedzialność deliktowa państwa za szkody spowodo-
wane naruszeniem prawa Wspólnot Europejskich, [w:] Prawo europejskie. Zbiór opracowań
polskich sędziów, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2002.
Nb. 562
66524117380436
66
Właśnie dlatego należy wątpić, że polski Trybunał Konstytucyjny uzna

swoją kompetencję do orzekania w tych sprawach (podobnie także trybuna-
ły konstytucyjne innych państw członkowskich). Z kolei także TSUE nie jest
skłonny do orzekania, zanim sąd krajowy nie wypowie się co do zgodności nor-
my krajowej z normą prawa UE. W związku z tym dopuszcza on możliwość
zwrócenia się do niego z zapytaniem dotyczącym obowiązywania prawa unij-
nego. Biorąc te okoliczności pod uwagę, a ponadto przyjętą w orzecznictwie
TSUE zasadę zapewnienia pełnej efektywności prawu unijnemu, należy dojść
do wniosku, że wymóg przedsądu nie odnosi się do przypadków niezgodno-
ści prawa polskiego z prawem UE. Wniosek ten można poprzeć formalnym
argumentem, że art. 4171 KC nie wymienia prawa UE, które jest odrębnym sys-
temem norm prawnych, niepodlegającym kategorii umów międzynarodowych
(por. też art. 91 ust. 3 Konstytucji RP).
Trybunał Konstytucyjny nie ma kompetencji do orzekania o niezgodno-
ści norm prawa miejscowego z normami hierarchicznie wyższymi. Nato-
miast kompetencję taką ma sąd administracyjny (por. art. 3 § 2 pkt 5 usta-
wy z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi,
tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 329 ze zm.). Ponadto w stosunku do aktów pra-
wa miejscowego prejudykaty mogą być wydawane także przez organy pełniące
nadzór nad legalnością działań jednostek samorządu terytorialnego – Prezesa
Rady Ministrów, wojewodów oraz regionalne izby obrachunkowe (w sprawach
finansowych). Dopiero tak dokonany prejudykat uzasadnia wystąpienie do sądu
powszechnego w sposób określony w KPC z żądaniem o naprawienie szkody.
563 Poza obiektywną niezgodnością normy niższego rzędu z normą hierarchicz-
nie wyższą do przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej należą dwie
ogólne jej postacie, a mianowicie szkoda i związek przyczynowy. Ciężar
dowodu tych przesłanek ciąży na poszkodowanym (art. 6 KC). Przez szkodę
należy rozumieć nie tylko stratę, lecz także utracone korzyści (art. 361 § 2 KC)
oraz doznaną krzywdę w przypadkach określonych w ustawie (por. art. 445,
448 KC).
Z kolei związek przyczynowy między szkodą (krzywdą) a działaniem nor-
my uznanej za niezgodną z normą hierarchicznie wyższą powinien mieć postać
normalnego następstwa (adekwatny związek przyczynowy). Zastosowanie
tych ogólnych przesłanek odpowiedzialności do naprawienia szkody wyni-
kłej z naruszenia art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, na której opiera się art. 4171
KC, potwierdził TK w cytowanych wyżej orz. z 4.12.2001 r. oraz 23.9.2003 r.
Szczególną uwagę należy zwrócić na przesłankę związku przyczynowego,
która w istotnej mierze ogranicza możliwość uzyskania odszkodowania. Nie
wystarczy bowiem wskazać możliwości uzyskania korzyści, gdyby nie został
Nb. 563
66524117380436
66
wydany akt normatywny uznany za niezgodny z aktem normatywnym hierar-

chicznie wyższym, trzeba ponadto wykazać, że w konkretnym przypadku
z reguły tak by się stało.
Pozwanym powinien być podmiot, który wydał zakwestionowaną normę
prawną. Jeżeli chodzi o prawo miejscowe, to niewątpliwie jest nim właściwa
jednostka samorządu terytorialnego, natomiast za wydanie normy stanowio-
nej przez organy państwowe odpowiada Skarb Państwa.
3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia

lub decyzji
Przepis art. 4171 § 2 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą 564
z wyrządzeniem szkody przez wydanie niezgodnego z prawem prawomoc-
nego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, a więc aktów władczych o charak-
terze indywidualnym, a nie normatywnym. Obejmuje on także przypadki, gdy
akt indywidualny został wprawdzie wydany na podstawie aktu normatywnego
(tzn. zgodnie z nim), ale gdy akt ten był niezgodny z Konstytucją RP, ratyfiko-
waną umową międzynarodową lub ustawą. W tych sytuacjach art. 4171 § 2 KC
uzależnia dochodzenie odszkodowania od przedsądu, chyba że odrębne prze-
pisy stanowią inaczej.
Orzeczeniem niezgodnym z prawem, w rozumieniu art. 4171 KC, jest orzeczenie nie-
wątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogól-
nie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej
wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa (por. wyr. SN z 7.7.2006 r., I CNP 33/06,
OSNC 2007, Nr 2, poz. 35, wyr. SN z 20.1.2022 r., I CNP 24/22, Legalis). Oznacza to, że na-
prawienia szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia sądu można żądać
po stwierdzeniu jego oczywistej i rażącej niezgodności z prawem, która ma zarazem charakter
obiektywny; taką właśnie interpretację treści art. 4171 § 2 uznał TK za zgodną z art. 77 ust. 1
w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (por. wyr. TK z 27.10.2015 r., SK 9/13, Dz.U. z 2015 r.
poz. 1791). Jednocześnie za zgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP uznał TK art. 4241 § 1
KPC, rozumiany w ten sposób, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomoc-
nego orzeczenia sądu drugiej instancji przysługuje tylko wtedy, kiedy niezgodność ta jest
oczywista, rażąca i przybiera postać kwalifikowaną (por. wyr. TK z 27.9.2012 r., SK 4/11,
Dz.U. z 2012 r. poz. 1104). Kwalifikowana, rażąca, oczywista niezgodność orzeczenia z pra-
wem pojawia się w razie nadużycia dyskrecjonalnej władzy sądu, przekroczenia granic swo-
body decyzyjnej czy pogwałcenia podstawowych metod wykładni (wyr. TK z 27.9.2012 r.,
SK 4/11, Legalis). Natomiast odstąpienie przez sąd od utrwalonej wykładni, jeżeli orzecze-
nie odpowiada standardom orzekania, nie oznacza jego niezgodności z prawem (por. wyr. SN
z 14.2.2007 r., II CNP 70/06, Legalis).
Jeżeli akt indywidualny wydano na podstawie aktu normatywnego nie-

zgodnego z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą,
to ów prejudykat dokonuje się w sposób opisany wyżej, w analizie poświęconej
art. 4171 § 1 KC (Nb. 562 i 563).
Nb. 564
66524117380436
66
Jednak należy dodatkowo zwrócić uwagę na szczególny przepis art. 190 ust. 4 Kon-
stytucji RP, w myśl którego orzeczenia TK o niekonstytucyjności aktu normatywnego sta-
nowiącego podstawę wydania prawomocnego orzeczenia sądowego, ostatecznej decyzji
administracyjnej lub rozstrzygnięcia w innych sprawach stanowią podstawę do wznowie-
nia postępowania i uchylenia decyzji bądź innego rozstrzygnięcia „na zasadach i w trybie
określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania”. Trybunał Konstytucyjny
w wyr. z 2.3.2004 r. (SK 53/03, OTK-A 2004, Nr 3, poz. 16) jednoznacznie stwierdził, że re-
spektując kompetencje sądów powszechnych, nie kontroluje on samego rozstrzygnięcia sądo-
wego, „lecz tylko jego prawną podstawę”. Podkreślił zarazem, że celem art. 190 ust. 4 Kon-
stytucji RP jest zapewnienie efektywności orzeczeniom TK i że norma tam wyrażona ma
samodzielny, nadrzędny charakter, jej zastosowanie nie może być ograniczone ustawodaw-
stwem „zwykłym”. To ostatnie określenie wskazuje tylko tryb realizacji wspomnianego celu
– niekoniecznie ograniczonego do instytucji oznaczonych mianem „wznowienia postępowa-
nia” (por. art. 272 PrPostSAdm; por. też kwestionowane art. 399 i 4011 KPC). Odesłanie do
właściwych trybów postępowania prowadzących do jego wznowienia zakłada uznanie orze-
czenia lub decyzji z reguły za nieważne bądź za bezskuteczne, i to z mocą wsteczną.
Natomiast jeżeli prawomocne orzeczenie sądu albo ostateczna decyzja

administracyjna jest niezgodna z prawem z innych przyczyn niż wadliwa pod-
stawa prawna, w oparciu o którą zostały wydane, kompetencja do orzekania
o tym należy w zasadzie do sądów.
W odniesieniu do ostatecznych decyzji administracyjnych orzekają o tym
sądy administracyjne (skarga na decyzję, por. art. 145 PrPostSAdm) i na tej
podstawie (przedsąd) poszkodowany może następnie żądać odszkodowania
przed sądem powszechnym, powołując się na treść art. 4171 KC. Ponadto tak-
że organ administracji publicznej, który wydał decyzję administracyjną lub
organ wyższego stopnia mogą stwierdzić jej niezgodność z prawem w trybie
i na zasadach określonych w art. 154 i n. KPA (postępowanie o stwierdzenie
nieważności decyzji). Niezgodność z prawem decyzji administracyjnej można
stwierdzić także w trybie wznowienia postępowania (art. 145 i n. KPA).
W wyr. z 16.1.2014 r. (IV CSK 213/13, Legalis) Sąd Najwyższy słusznie uznał, że stwier-
dzenie niezgodności z prawem decyzji administracyjnej stanowiącej podstawę przejęcia wła-
sności nieruchomości osoby fizycznej przez Państwo jest równoznaczne ze spełnieniem się
jednej z przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę poniesioną w związku
z wadliwą decyzją. Niezbędne jest jednak wykazanie przez poszkodowanego rozmiaru szko-
dy oraz jej związku z wydaniem decyzji uznanej następnie za nieważną lub wydaną z naru-
szeniem prawa.
W odniesieniu do spraw podlegających jurysdykcji sądów powszechnych

zagadnienie to zostało uregulowane w przepisach art. 4241–42412 KPC, które
przewidują skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orze-
czenia sądu. Z reguły chodzi o orzeczenia sądu II instancji kończące postępo-
wanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda,
Nb. 564
66524117380436
66
a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących stronie środ-

ków prawnych nie było i nie jest możliwe (art. 4241 § 1 KPC). W wyjątkowych
wypadkach, gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podstawowych
zasad porządku prawnego, wolności konstytucyjnych albo praw człowieka
i obywatela, skarga przysługuje też od orzeczeń sądu I instancji kończących
postępowanie w sprawie (art. 4241 § 2 KPC). Skarga nie przysługuje od orze-
czeń, od których wniesiono skargę kasacyjną oraz od orzeczeń Sądu Najwyż-
szego, jednak orzeczenia te traktuje się jak te wydane w postępowaniu skar-
gowym. Takie uregulowanie powoduje, że skargę kasacyjną należy obecnie
uznać także za „właściwe postępowanie”, wymagane przez art. 4171 § 2 KC do
stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem, komplementarne w stosunku
do skargi uregulowanej w art. 4241 i n. KPC1.
Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia przysługuje tyl-
ko od prawomocnych wyroków sądu II instancji kończących postępowanie
w sprawie oraz postanowień co do istoty sprawy kończących postępowanie,
wydanych przez sąd II instancji w postępowaniu nieprocesowym, w postępo-
waniu o uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów państw obcych,
uznanie i wykonanie niektórych orzeczeń sądów i ugód z państw członkow-
skich UE oraz w postępowaniu o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyro-
ku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem
polubownym za granicą (art. 4241, 5192, 11481 § 3, art. 11511 § 3, art. 115324
i art. 1215 § 3 KPC).
Od innych prawomocnych orzeczeń, w tym w szczególności wydanych
w postępowaniu egzekucyjnym, upadłościowym i restrukturyzacyjnym, skar-
ga nie przysługuje (art. 7674 § 2 KPC, art. 33 ust. 3 i art. 223 ust. 2 usta-
wy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1228
oraz art. 202 ustawy z 15.5.2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne, tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 1588 ze zm.). Jeżeli jednak przez ich wydanie została
wyrządzona szkoda, strona może dochodzić odszkodowania od Skarbu Pań-
stwa bezpośrednio przed sądem powszechnym, bez prejudykatu (art. 4241b
KPC). W celu zachowania jak najszerszych gwarancji w tych sprawach sądem
właściwym rzeczowo do ich rozpoznania w I instancji jest sąd okręgowy
(art. 17 pkt 44 KPC), a skarga kasacyjna jest dopuszczalna niezależnie od war-
tości przedmiotu zaskarżenia (art. 3982 § 1 zd. 3 KPC). Możliwość dochodze-
nia odszkodowania bez obowiązku wcześniejszego uzyskania orzeczenia pre-
1
Por. szerzej J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego
z 22.12.2004 r., MoP 2005, Nr 5, s. 236–237 oraz M. Lemkowski, Uwzględnienie skargi kasa-
cyjnej przez Sąd Najwyższy jako podstawa żądania naprawienia szkody wyrządzonej przez
wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, RPEiS 2019, Nr 2.
Nb. 564
66524117380436
66
judycjalnego znalazła podstawę także w Kodeksie cywilnym przez zmianę

w art. 4171 § 2 zd. 1 KC. Przepis ten, określający wymóg prejudykatu, uzupeł-
niony został o zastrzeżenie, że przepisy odrębne mogą stanowić inaczej.
Por. także wyr. SN z 8.2.2013 r. (IV CNP 68/12, Legalis), w którym stwierdzono, że
niedopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
nie zamyka poszkodowanemu drogi do dochodzenia odszkodowania bezpośrednio od Skar-
bu Państwa na podstawie art. 4171 § 2 KC bez potrzeby uzyskiwania odpowiedniego preju-
dykatu.
W treści przepisu art. 4241 § 1 i art. 4244 KPC wskazano, że skarga przysługuje, gdy
przez wydanie orzeczenia stronie została wyrządzona szkoda, a przepis art. 4245 § 1 pkt 4
nakazuje wnoszącemu skargę uprawdopodobnić fakt wyrządzenia mu szkody. W związku
z powyższym zgłoszono wątpliwość, czy Sąd Najwyższy stwierdzający niezgodność orzecze-
nia z prawem (przedsąd) dokonuje też ustaleń co do istnienia szkody. W konsekwencji, czy
sąd może wobec nieudowodnienia przez skarżącego szkody skargę oddalić, natomiast jeżeli
skargę uwzględni, czy sąd rozpoznający później powództwo odszkodowawcze na podstawie
art. 4171 § 2 KC jest związany ustaleniem szkody (por. J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu
postępowania cywilnego z 22.12.2004 r., s. 237). Zważywszy na funkcje prejudykatu, należy
stanowczo uznać ograniczoną kompetencję sądu rozpoznającego skargę o stwierdzenie nie-
zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, wyłącznie do stwierdzenia, że „orzeczenie
jest w zaskarżonym zakresie niezgodne z prawem” (art. 42411 § 2 KPC).
Skargę tę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie (art. 4246
KPC), a kompetentny do stwierdzenia niezgodności jest Sąd Najwyższy.
Należy odróżnić odpowiedzialność osobistą podmiotu orzekającego lub podejmującego
decyzję i odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z pra-
wem działanie bądź zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Ta pierwsza oparta
jest na zasadzie winy (art. 415 KC), natomiast przesłanką odpowiedzialności Skarbu Pań-
stwa za szkodę jest bezprawność, którą należy rozumieć jako niezgodne z prawem działanie
lub zaniechanie także sędziego przy wykonywaniu władzy sądowniczej. Jednak nietrafność
orzeczenia lub decyzji i ich wzruszenie w toku instancji nie oznacza winy tego wykonaw-
cy władzy publicznej. Jak stwierdził SN, „obciążenie sędziego «wizją» odpowiedzialności
dyscyplinarnej czy cywilnoprawnej «za wyrok» oznaczałoby pozbawienie go niezawisłości
i swobody orzekania” (por. wyr. SN z 5.8.2005 r., II CK 27/05, Legalis).
W odniesieniu do spraw podlegających jurysdykcji sądów administracyj-

nych stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia następuje
w trybie skargi, na zasadach określonych w art. 285a–285l PrPostSAdm. Skar-
gę rozpoznaje Naczelny Sąd Administracyjny.
Poza ustaleniem niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia lub
ostatecznej decyzji przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa, jednostki samorządu terytorialnego albo innej osoby prawnej wyko-
nującej władzę publiczną jest szkoda oraz związek przyczynowy między wyda-
niem danego aktu władczego o charakterze indywidualnym a szkodą. Dla tych
Nb. 564
66524117380436
66
przesłanek ustawodawca nie wprowadził żadnych szczególnych rozwiązań

i ciężar ich udowodnienia spoczywa na poszkodowanym.
4. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia

lub decyzji
Trybunał Konstytucyjny, wyjaśniając w wyr. z 4.12.2001 r. znaczenie użyte- 565
go w art. 77 ust. 1 Konstytucji RP zwrotu „działanie organu władzy publicznej”,
przyjął szeroką jego interpretację, stwierdzając, że: „W pojęciu tym mieszczą
się zarówno zachowania czynne tego organu”, jak i „zaniechania”, a pojęcie
zaniechania władzy publicznej „dotyczy tych sytuacji, w których obowiązek
określonego działania władzy publicznej jest skonkretyzowany w przepisie pra-
wa i można ustalić, na czym konkretnie miałoby polegać zachowanie organu
władzy publicznej, aby do szkody nie doszło”.
Nie ulega więc wątpliwości, że odpowiedzialność odszkodowawcza organu
powołanego do stosowania prawa może obejmować tylko takie sytuacje, gdy
organ ten był obowiązany do dokonania takiej czynności.
Przepis art. 4171 § 3 KC reguluje skutki prawne wyrządzenia szkody spo-
wodowanej niewydaniem orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania
przewiduje przepis prawa. Chodzi więc o szkodę spowodowaną przewlekło-
ścią postępowania sądowego albo administracyjnego, a więc stanem spowo-
dowanym zaniechaniem dokonania określonej czynności lub podjęciem czyn-
ności po terminie, w jakim zgodnie z prawem powinna być podjęta. Również
w tym przypadku przesłanką żądania odszkodowania jest stwierdzenie we wła-
ściwym postępowaniu niezgodności z prawem przewlekłości postępowania
zarówno sądowego, jak i administracyjnego. Jednak końcowy fragment cyt.
przepisu wskazuje zarazem na możliwość uchylenia tej przesłanki z mocy
odrębnej ustawy.
W zakresie bezczynności sądu lub prokuratora prowadzącego czy też nad-
zorującego postępowanie przygotowawcze zagadnienie to reguluje ustawa
z 17.6.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy
w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym bądź nadzorowanym przez
prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (tekst jedn.
Dz.U. z 2018 r. poz. 75 ze zm.). W myśl art. 2 tej ustawy przewlekłe jest postę-
powanie, które trwa dłużej, niż jest to konieczne do wyjaśnienia okoliczności
istotnych dla rozstrzygnięcia lub załatwienia sprawy, przy czym dla stwier-
dzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szcze-
gólności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd,
komornika sądowego lub prokuratora, uwzględniając charakter sprawy, stopień
faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę,
Nb. 565
66524117380436
66
rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególno-

ści strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania. Skarżący się na tej pod-
stawie może już w toku postępowania żądać swoistego zadośćuczynienia od
Skarbu Państwa lub komornika – w wysokości od 2000 zł do 20 000 zł (art. 12
ust. 4). Uwzględnienie skargi pozwala w odrębnym postępowaniu dochodzić
naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa
albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika, przy czym sąd będzie związa-
ny wydanym wcześniej postanowieniem stwierdzającym przewlekłość (art. 15
cyt. ustawy). Jeżeli strona nie wniosła skargi na przewlekłość w toku postępo-
wania, może po prawomocnym zakończeniu postępowania żądać na podstawie
art. 417 KC naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości (art. 16 cyt. ustawy).
Podstawą dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z przewlekłości postępo-
wania mogą być w szczególności art. 445 i 448 KC, stosowane z uwzględnieniem orzecznic-
twa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącego art. 6 ust. 1 i art. 41 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie 4.11.1950 r.,
Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. (por. post. SN z 27.6.2008 r., III CZP 25/08, OSNC
2009, Nr 9, poz. 127). Należy podkreślić, że art. 15 ustawy z 2004 r. o skardze na narusze-
nie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym
przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki – nie tworzy swo-
istego uprawnienia do domagania się odszkodowania lub zadośćuczynienia, ale wskazuje na
możliwość uzyskania pełnej kompensaty i nie zwalnia strony od obowiązku wykazania prze-
słanek odpowiedzialności Skarbu Państwa w postaci szkody i związku przyczynowego po-
między jej powstaniem a przewlekłością (por. wyr. SN z 26.1.2017 r., I CSK 45/16, Legalis
oraz wyr. SN z 6.5.2010 r., II CSK 640/09, Legalis).
Co do przewlekłości w postępowaniu administracyjnym szczególny środek

w postaci skargi na bezczynność organu administracji publicznej lub prze-
wlekłe prowadzenie postępowania przewiduje art. 3 § 2 pkt 8 w zw. z art. 149
i 154 PrPostSAdm. Sąd, który uwzględni skargę, zobowiązuje organ admini-
stracyjny do wydania w określonym terminie decyzji i niewykonanie w ter-
minie 3 miesięcy tego orzeczenia uprawnia osobę, która poniosła szkodę, do
żądania odszkodowania przed sądem powszechnym, na zasadach określonych
w Kodeksie cywilnym, od organu (statio fisci), który dopuścił się niewydania
decyzji.
5. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu

normatywnego
566 Także w przypadku szkody wyrządzonej niewydaniem aktu normatyw-
nego odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania
prawa obejmuje tylko takie sytuacje, gdy organ ten był zarazem obowiązany
do dokonania takiej czynności. Zasada ta została również przyjęta w orzecz-
Nb. 566
66524117380436
66
nictwie Trybunału Sprawiedliwości w odniesieniu do prawa wspólnotowego.

Stąd przepis art. 4171 § 4 KC jedynie konkretyzuje przesłanki odpowiedzialno-
ści odszkodowawczej za zaniechania legislacyjne.
Przede wszystkim więc wskazuje, że obowiązek wydania aktu normatywne-
go powinien nakazywać „przepis prawa”. Zatem chodzi tu o przepisy konsty-
tucyjne nakazujące ustawodawcy uregulowanie określonej sprawy w ustawie,
jak również o przepisy ustawy nakazujące określonemu organowi wydanie roz-
porządzenia. Natomiast obowiązek taki nie może być wywiedziony z ogólnych
założeń aksjologicznych, a więc z odczuwanej potrzeby uregulowania jakiejś
kwestii ze względów moralnych lub społecznych. Nie konstytuuje go również
zawarte w ustawie stwierdzenie udzielające organom tylko fakultatywnej kom-
petencji do uregulowania jakiejś kwestii w drodze rozporządzenia. Odpowie-
dzialność za zaniechanie legislacyjne powstaje więc jedynie wówczas, gdy
obowiązek wydania aktu normatywnego został wyrażony w przepisie prawnym
w sposób jednoznaczny i konkretny. Ta ostrożność uzasadniona jest koniecz-
nością niedopuszczenia do ingerencji władzy sądowniczej w sferę uprawnień
zastrzeżonych dla władzy ustawodawczej (por. wyr. SN z 6.9.2012 r., I CSK
59/12, Biul. SN 2012, Nr 12, poz. 12).
O zaniechaniu legislacyjnym można mówić tylko wtedy, gdy z przepisu
prawa wynika, w jakim terminie organ władzy publicznej ma wydać nakaza-
ną ustawę lub rozporządzenie albo akt prawa miejscowego. W normie upoważ-
niającej określony organ do wydania rozporządzenia (art. 92 Konstytucji RP)
ów termin jest zwykle określony. W razie braku takiego postanowienia przyjąć
należy, że organ obowiązany jest wydać rozporządzenie niezwłocznie1.
Może tu chodzić wyłącznie o akty normatywne określające pozycję prawną
osób fizycznych lub prawnych. Szkoda wywołana zaniechaniem legislacyjnym
powinna być ustalona z uwzględnieniem konkretnej sytuacji podmiotu żąda-
jącego odszkodowania, a nie tylko abstrakcyjnej możliwości uzyskania utra-
conych korzyści. Trzeba zatem rygorystycznie przestrzegać reguły ogólnej, że
przesłanką uzyskania odszkodowania i określenia jego rozmiaru jest adekwatny
związek przyczynowy.
W wyr. z 4.8.2006 r. (III CSK 138/05, OSNC 2007, Nr 4, poz. 63) SN stwierdził, że od-
powiedzialność za szkodę wyrządzoną tzw. zaniechaniem legislacyjnym powstaje tylko wte-
dy, gdy prawa jednostek – przyznane przez prawodawcę w sposób oczywisty i bezwarunko-
wy – nie mogą być zrealizowane na skutek niewydania odpowiedniego aktu normatywnego.
1
Pewną podstawę do takiego twierdzenia daje art. 3 ustawy z 20.7.2000 r. o ogłasza-
niu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r.
poz. 1461).
Nb. 566
66524117380436
66
Dla dochodzenia odszkodowania za zaniechanie legislacyjne art. 4171

§ 4 KC nie przewiduje przedsądu. W myśl bowiem końcowego fragmentu
tego przepisu niezgodne z prawem zaniechanie legislacyjne „stwierdza sąd roz-
poznający sprawę o naprawienie szkody”. Nie jest to rozwiązanie optymalne
i może lepiej byłoby, gdyby orzekał o tym Trybunał Konstytucyjny, jednakże
obowiązujące przepisy prawne nie wyznaczają mu kompetencji do orzekania
w tych sprawach.
Zauważyć zarazem należy, że przyznanie tej kompetencji sądom powszechnym nie po-
woduje naruszenia zasady res iudicata, ponieważ omawiany stan faktyczny nie zakłada ist-
nienia jakiegoś wcześniejszego orzeczenia w tej sprawie. Ponadto ustalenie, czy nastąpiło za-
niechanie legislacyjne, nie powinno nastręczać jakichś szczególnych trudności wobec jasno
określonych kryteriów wyróżniających tę sytuację prawną.
Dla określenia stationes fisci, podobnie jak w przypadku szkód wyrządzo-

nych wydaniem aktu normatywnego (por. Nb. 563), jeżeli chodzi o prawo miej-
scowe, to właściwa jest jednostka samorządu terytorialnego.
V. Naprawienie szkody na zasadach słuszności

567 Kodeks cywilny sięga po odpowiedzialność na zasadzie słuszności, gdy
chodzi o łagodzenie szczególnie dotkliwych następstw wyrządzonej szkody,
których usunięcie na podstawie przepisów ogólnych nie jest możliwe.
Przepis art. 4172 KC przewiduje naprawienie szkody, która jest następ-
stwem wykonywania władzy publicznej w sposób zgodny z prawem, jed-
nak w sytuacji, gdy byłoby niesłuszne, aby skutki wyrządzenia szkody obciąża-
ły wyłącznie poszkodowanego. Taką właśnie odpowiedzialność kwalifikuje się
w nauce jako opartą na zasadzie słuszności.
Ochrona prawna poszkodowanego sięga więc tutaj dalej, niż przewiduje to art. 77 ust. 1
Konstytucji RP. Ta ostatnia bowiem określa tylko minimalny standard ochrony jednost-
ki i oczywiście dopuszcza jej ochronę dalej idącą, ustanowioną w ustawach „zwykłych”1.
W związku z tym przesłanki owej „wzmocnionej” ochrony jednostki mogą być regulowane
dowolnie w ustawach „zwykłych”.
Przepis art. 4172 KC, określający ową rozszerzoną odpowiedzialność osób wykonu-
jących władzę publiczną, zastępuje uchylony ustawą nowelizacyjną z 17.6.2004 r. przepis
art. 419 KC, który przewidywał taką, opartą na zasadzie słuszności, odpowiedzialność Skar-
bu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Nie byłoby więc rozstrzygnięciem właści-
wym, gdyby nowe przepisy eliminowały ochronę jednostki pod tym względem.
Jeżeli szkoda została wyrządzona przez zgodne z prawem wykonywanie

władzy publicznej, to ochrona udzielana poszkodowanemu, w porównaniu
1
Wyraźnie zaakcentował to TK w cyt. już orz. z 4.12.2001 r.
Nb. 567
66524117380436
66
z ogólnymi regułami odpowiedzialności osób wykonujących władzę publicz-

ną (por. art. 417 i 4171 KC) jest bardzo ograniczona, i to w różnorodny sposób.
Po pierwsze, poszkodowany może żądać odszkodowania nie za każdą
poniesioną szkodę, lecz tylko za szkodę na osobie, a już nie za szkodę na mie-
niu. Szkoda na osobie powstaje wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania roz-
stroju zdrowia (art. 444 § 1 KC). W takim przypadku poszkodowany może
żądać nie tylko naprawienia szkody majątkowej (por. bliżej art. 444 KC),
lecz także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 445 KC).
Należy podzielić pogląd o możliwości uzupełniającego stosowania art. 448 KC
i dopuścić, aby pokrzywdzony wykonywaniem władzy publicznej mógł alter-
natywnie zażądać zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel
społeczny (por. Nb. 665–666).
W odróżnieniu od uchylonego art. 419 KC przepis art. 4172 KC nie stanowi o szkodzie
poniesionej przez osobę trzecią, jeżeli w następstwie śmierci bezpośrednio poszkodowane-
go utraciła ona żywiciela. Wydaje się jednak, że ową osobę trzecią wyjątkowo należy uznać
za pośrednio poszkodowaną – tak jak to czynią art. 446 oraz 4462 KC – i na tej podstawie tak-
że objąć ją zakresem art. 4172 KC.
Po drugie, należy przyjąć, że poszkodowanemu przysługuje roszczenie

o zapłatę odszkodowania i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a więc że
istnieje po drugiej stronie obowiązek do spełnienia tych świadczeń. Nie jest
więc ono uzależnione od swobodnego uznania sądu. Jednak sąd orzekający ma
pod tym względem znaczny luz ocenny, ponieważ przepis art. 4172 in fine KC
stanowi, że roszczenie przysługuje poszkodowanemu tylko wtedy, „gdy oko-
liczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie
położenie materialne wskazują, że wymagają tego względy słuszności”. Prze-
pis uchylonego art. 419 KC zawierał podobny zwrot, z tą różnicą, że wyraże-
nie „zasady współżycia społecznego” zostało obecnie zastąpione innym okre-
śleniem tej klauzuli generalnej, powszechnie używanym w wielu systemach
prawnych. Należy zarazem podkreślić, że wspomniane okoliczności nie tylko
stanowią konieczną przesłankę uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia,
ale mogą także wpłynąć na przyznanie tylko częściowego odszkodowania oraz
na wysokość zadośćuczynienia pieniężnego.
VI. Uregulowania odrębne

Przedstawionej powyżej regulacji prawnej, zawartej w art. 417, 4171 568
i 4172 KC, nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność za szkodę przy wykonywa-
niu władzy publicznej jest uregulowana w przepisach szczególnych. Spośród
Nb. 568
66524117380436
66
tych unormowań, odrębnych wobec regulacji kodeksowej art. 417–4172, można

wskazać przykładowo:
1) art. 552 i n. KPK, określające szczególne reguły odpowiedzialności Skar-
bu Państwa za szkody wyrządzone niesłusznym skazaniem, tymczasowym
aresztowaniem lub zatrzymaniem;
2) art. 23 ustawy z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst
jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1277 ze zm.), określający odpowiedzialność ko-
morników i ich zastępców, solidarnie ze Skarbem Państwa; od 1.1.2019 r.
tę regulację zastępuje art. 36 ustawy o komornikach sądowych (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 850 ze zm.) stanowiący, że komornik, solidarnie ze
Skarbem Państwa, jest obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej
przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu
czynności;
3) art. 8 ustawy z 23.2.1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wo-
bec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Pań-
stwa Polskiego (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1693 ze zm.), przewidujący
kwotowe ograniczenie odszkodowania dla niektórych poszkodowanych.
Przepis art. 421 KC zawiera regulację ogólną, która w myśl zasady lex spe-
cialis derogat legi generali nie znajduje zastosowania, o ile ustawy odrębne
stanowią w tym względzie inaczej. Należy z całym naciskiem podkreślić, że
granice kompetencji ustawodawcy co do tych szczególnych regulacji są
wyznaczone przez art. 77 ust. 1 Konstytucji RP.
W pewnej mierze precyzują je już niektóre orzeczenia TK. Przede wszystkim więc Kon-
stytucja RP zabrania wprowadzania dodatkowych przesłanek odpowiedzialności, poza prze-
słanką bezprawności, które utrudniałyby poszkodowanemu dochodzenie naprawienia szkody.
W szczególności niedopuszczalne jest uzależnianie odpowiedzialności podmiotów wykonu-
jących władzę publiczną od ich winy lub winy ich funkcjonariuszy. Jednak nie ma przeszkód,
aby w ustawach szczególnych przewidziano dogodniejsze dla poszkodowanego przesłanki
dochodzenia naprawienia szkody w porównaniu z regulacją kodeksową, np. przez uznanie
za bezprawne także naruszenia zasad współżycia społecznego, dobrych obyczajów lub słusz-
ności (por. cyt. wyr. TK z 4.12.2001 r.).
Natomiast jeśli chodzi o pojęcie szkody, to TK zajął „miękkie” stanowisko. W cytowa-
nym wyr. z 23.9.2003 r. wyszedł bowiem z założenia, że pojęcie szkody użyte w art. 77 ust. 1
Konstytucji RP nie może być definiowane przez akt normatywny niższego rzędu, jakim jest
ustawa zwykła, a w szczególności Kodeks cywilny. Wprawdzie na ogół należy się kierować
definicją obejmującą nie tylko stratę, lecz także utracone korzyści, jednak ze względu na inne
wartości konstytucyjne ustawa zwykła może w określonych przypadkach ograniczyć odpo-
wiedzialność podmiotów wykonujących władzę publiczną do węziej pojętej szkody, zwłasz-
cza do straty, wyłączając utracone korzyści.
Nb. 568
66524117380436
66
§ 20. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy 249
§ 20. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy

Literatura: G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, s. 346 i n.; W. Czachórski,
[w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 46; tenże, Zobowiązania, § 36; W. Dubis, [w:] E. Gnie-
wek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 431 i n. KC; M. Goettel, Sytuacja zwie-
rzęcia w prawie cywilnym, Warszawa 2013; Z. Kuniewicz, A. Tomczyk, Odpowiedzialność
z tytułu effusum vel deiectum a zalanie pomieszczenia na niższej kondygnacji, PS 2016, Nr 4;
P. Machnikowski, A. Śmieja, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 18; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba,
KC. Komentarz, art. 431–434; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz do art. 431
i n.; A. Szpunar, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy, Warsza-
wa 1985; tenże, Uwagi o odpowiedzialności cywilnej za zawalenie się budowli, KPP 1995,
z. 2; A. Śmieja, Odpowiedzialność odszkodowawcza za zawalenie się budowli (art. 434 KC),
Wrocław 1993; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 19 i 20; M. Zelek, [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 431–434.
Już od czasów rzymskich uznawano, że zwierzęta, a także pewne rzeczy 569

stwarzają zwiększone niebezpieczeństwo dla otoczenia. Motyw ten – dotych-
czas aktualny – zadecydował o ustanowieniu zaostrzonej odpowiedzialności
za szkody przez nie wyrządzone, którą ponoszą osoby w bliżej określony spo-
sób powiązane ze zwierzętami lub z rzeczami. Prawo polskie, idąc w ogólnych
zarysach za wspomnianą tradycją, szczegółowo uregulowało:
1) odpowiedzialność za zwierzęta;
2) odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu;
3) odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części.
I. Odpowiedzialność za zwierzęta
1. Podmiot i przesłanki
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto 570
je chowa albo nimi się posługuje (art. 431 § 1 KC). Zgodnie z dominującym
poglądem zwierzę chowa ten, kto przez dłuższy czas sprawuje nad nim pieczę
dla własnych – niekoniecznie majątkowych – celów, dostarczając mu schro-
nienia i utrzymania1. Chodzi tu więc nie tylko o zwierzęta domowe, lecz także
dzikie, które przebywają pod pieczą człowieka, np. w ogrodach zoologicznych,
zwierzyńcach lub cyrkach (orz. SN z 21.11.1961 r., IV CR 138/61, OSN 1963,
Nr 7–8, poz. 144) albo w fermach hodowlanych. Chowający zwierzę nieko-
niecznie musi być jego właścicielem lub mieć jakieś inne prawa do niego.
Wspomnianą odpowiedzialność ponoszą także osoby, które nie chowają zwie-
rzęcia, lecz dorywczo posługują się nim dla własnego celu.
1
Por. bliżej A. Szpunar, Odpowiedzialność, s. 26.
Nb. 569–570
66524117380436
66
571 Artykuł 431 KC nie odnosi się więc do zwierząt żyjących w stanie wol-
nym (por. zwłaszcza A. Szpunar w glosie do uchw. SN z 17.10.1991 r., III CZP
100/91, OSP 1992, Nr 7, poz. 166) i trzeba stwierdzić, że brak jest przepisów
ogólnych co do odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez te zwierzęta.
Odpowiedzialność za niektóre gatunki zwierząt żyjących w stanie wolnym
reguluje ustawa z 13.10.1995 r. – Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1683 ze zm.). Przewiduje ona w art. 46–50, że za szkody wyrządzo-
ne w uprawach i płodach rolnych przez dziki, łosie, jelenie, daniele i sarny
odpowiadają dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich albo Skarb Pań-
stwa (za szkody wyrządzone na obszarach niewchodzących w skład obwodów
łowieckich). Jednocześnie Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone
w uprawach i płodach rolnych przez zwierzęta łowne objęte całoroczną ochro-
ną1. Ponadto na podstawie art. 126 ustawy z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody
(tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 916 ze zm.) Skarb Państwa odpowiada rów-
nież z pewnymi ograniczeniami za niektóre straty (a więc z wyłączeniem utra-
conych korzyści) wyrządzone przez inne zwierzęta, a mianowicie: żubry, wilki,
rysie, niedźwiedzie i bobry.
W judykaturze dominuje pogląd, że pojęcia upraw rolnych, jeżeli są przed-
miotem ochrony na wypadek szkód wyrządzanych przez zwierzęta żyjące
w stanie wolnym, nie należy zawężać do upraw typowo rolnych, ale należy
objąć nim wszelkie uprawy prowadzone na gruncie rolnym, a więc przykła-
dowo także uprawy sadownicze, plantacje choinek i innych roślin ozdobnych
(por. uchw. SN z 27.11.2007 r., III CZP 67/07, Biul. SN 2007, Nr 11, poz. 8;
wcześniej odmiennie, wyr. SN z 4.7.2002 r., I CKN 795/00, OSP 2003, Nr 7–8,
poz. 98, z krytyczną glosą B. Rakoczego). Ponadto szkodą w uprawie rolnej
jest także szkoda wyrządzona przed zasiewem, związana z ponownym wyko-
naniem niezbędnych czynności agrotechnicznych przygotowujących grunt do
zasiewu [por. uchw. SN(7) z 19.5.2015 r., III CZP 114/14, Legalis].
Nie można wykluczyć odpowiedzialności Skarbu Państwa lub gminy
za zaniedbania w zakresie ochrony człowieka przed grożącym mu niebez-
pieczeństwem ze strony zwierząt żyjących w stanie wolnym (por. wyr. SN
z 17.6.1966 r., I CR 360/66, OSN 1967, Nr 2, poz. 30; wyr. SN z 20.7.1977 r.,
II CR 203/77, OSP 1978, Nr 4, poz. 76).
1
Także jeżeli zwierzę łowne żyje na obszarze rezerwatu przyrody, a całoroczna ochro-
na jest następstwem zasad obowiązujących w tym rezerwacie (por. wyr. SN z 22.8.2001 r.,
V CKN 431/00, OSP 2002, Nr 12, poz. 159, z glosą aprobującą B. Rakoczego).
Nb. 571
66524117380436
66
2. Zasady odpowiedzialności
Odpowiedzialność z art. 431 § 1 KC opiera się na zasadzie domniemanej 572
winy w nadzorze osoby, która chowa zwierzę lub się nim posługuje. Obalenie
tego domniemania jest jednak nader trudne, ponieważ utrzymujący zwierzę nie
może bronić się tym, iż się ono zabłąkało i uciekło, a więc że w chwili wyrzą-
dzenia szkody nie było pod jego nadzorem. Ponosi on również odpowiedzial-
ność za inne osoby, którym powierzył opiekę nad zwierzęciem (np. podwładny,
domownik).
Odpowiedzialność ta ogranicza się tylko do szkód, które wynikły w związ-
ku przyczynowym z naturalnymi (spontanicznymi) zachowaniami zwierzęcia.
Dlatego utrzymujący zwierzę nie odpowiada za jego reakcje spowodowane
przez samego poszkodowanego. Natomiast jeżeli sam tak pokieruje zachowa-
niem zwierzęcia, aby wyrządziło ono komuś szkodę (np. poszczuje psa), to
odpowiada za własny czyn zawiniony (art. 415 KC; por. wyr. SN z 6.6.1968 r.,
I CR 148/68, OSN 1969, Nr 11, poz. 199).
Jeżeli osobie, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie można przy- 573
pisać winy, ale jej odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę jest uzasadniona
ze względów moralnych, wówczas istnieje możliwość obciążenia tej osoby
obowiązkiem naprawienia szkody na zasadzie słuszności.
Przykład: Chowający zwierzę okazał się osobą niepoczytalną albo szkoda została wy-
rządzona wskutek nieszczęśliwego wypadku, pomimo starannego nadzoru nad zwierzęciem.
Podstawy tej odpowiedzialności precyzuje art. 431 § 2 KC, stanowiąc, że

poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody,
jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszko-
dowanego oraz chowającego lub posługującego się zwierzęciem wynika, że
wymagają tego zasady współżycia społecznego.
3. Samopomoc
Jeżeli cudze zwierzę wyrządza szkodę na gruncie (np. cudze krowy pasą 574
się na łące), wówczas posiadacz gruntu może uciec się do samopomocy i zająć
to zwierzę. Uprawnienie to przysługuje mu jednak tylko wtedy, gdy zajęcie
zwierzęcia jest potrzebne do zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody
(art. 432 § 1 KC).
Posiadacz gruntu uzyskuje na zajętym zwierzęciu ustawowe prawo zasta- 575
wu dla zabezpieczenia należnego mu odszkodowania oraz zwrotu kosztów
żywienia i utrzymania zwierzęcia (art. 432 § 2 KC).
Nb. 572–575
66524117380436
66
II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie

lub wylanie przedmiotu
576 Ten, kto zajmuje pomieszczenie, odpowiada za szkodę wyrządzoną
w następstwie wyrzucenia, wylania lub spadnięcia z tego pomieszczenia jakie-
gokolwiek przedmiotu (art. 433 KC).
Chodzi tu o każdą osobę, która faktycznie włada wyodrębnionym pomiesz-
czeniem – niekoniecznie na podstawie tytułu prawnego (np. własności, najmu,
spółdzielczego prawa do lokalu).
Za szkodę odpowiada także mieszkaniec stałego hotelu pracowniczego, jeżeli przedmiot
wypadł z pomieszczenia, którym władał w sposób wyłączny. Jeśli przedmiot wypadł z po-
mieszczenia dostępnego dla wszystkich mieszkańców hotelu – odpowiada podmiot prowa-
dzący taki hotel (wyr. SN z 16.5.1985 r., II CR 136/85, OSN 1986, Nr 4, poz. 55, z glosą
A. Szpunara, NP 1987, Nr 4, s. 130 i n.).
Jeżeli pomieszczenie łącznie zajmuje kilka osób (np. małżonkowie), ich

odpowiedzialność jest solidarna (art. 441 KC).
577 Powstaje ona wtedy, gdy z pomieszczenia cokolwiek zostało wyrzuco-
ne, wylane lub spadło (np. wyrzucono butelkę, wylano wodę, spadła doniczka
z balkonu), a następstwem tego faktu jest uszkodzenie ciała lub szkoda na mie-
niu innej osoby.
Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, czy zajmujący pomieszczenie
ponosi odpowiedzialność tylko za wylanie czegoś na przechodnia, czy także
za zalanie pomieszczenia niżej położonego. Ten ostatni pogląd wsparty inter-
pretacją funkcjonalną art. 433 KC przeważa w literaturze1 i należy się za nim
opowiedzieć, aczkolwiek nie podziela go SN (por. uchw. SN(7) z 19.2.2013 r.,
III CZP 63/12, OSNC 2013, Nr 7–8, poz. 81 oraz wyr. z 5.3.2002 r., I CKN
1156/99, OSP 2003, Nr 1, poz. 5, z aprobującą glosą F. Zolla).
2. Zasada odpowiedzialności
578 Zajmujący pomieszczenie ponosi surową odpowiedzialność opartą na zasa-
dzie ryzyka. Uzasadnieniem dla niej jest ochrona osób trzecich (w szczegól-
ności przechodniów), które z reguły nie mogą w inny sposób ustalić źródła
1
Por. szerzej: Z. Kuniewicz, A. Tomczyk, Odpowiedzialność, s. 32 i n.; A. Szpunar, Od-
powiedzialność, s. 66 i n.; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 433, Nb. 10;
W. Dubis, [w:] E. Gniewek, KC. Komentarz, uw. do art. 433 KC, Nb. 3; M. Warciński, glosa
do wyr. SN z 5.3.2002 r., I CKN 1150/99, OSP 2005, Nr 10, poz. 116; odmiennie, K.P. So-
kołowski, Effusum vel deiectum (art. 433 k.c.) a zalanie mieszkania, PS 2008, Nr 9, s. 59 i n.
Nb. 576–578
66524117380436
66
wyrządzonej im szkody jak przez wskazanie pomieszczenia, z którego wypadł

przedmiot lub wylała się ciecz powodująca szkodę.
Od odpowiedzialności tej zajmujący pomieszczenie może się uwolnić jedy- 579
nie wtedy, gdy wykazana zostanie jedna z następujących trzech okoliczności,
stanowiących przyczynę wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu:
1) siła wyższa;
Przykład: Wstrząs podziemny strącił doniczkę.
2) wyłączna wina poszkodowanego;

Przykład: Złodziej, wdzierający się po drabinie do cudzego mieszkania, potrącił donicz-
kę, która spadła mu na głowę.
3) wyłączna wina osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi

odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.
Przykład: Przykład jak wyżej, lecz doniczka spadła na głowę przechodnia.
III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli

lub oderwanie się jej części
Na podstawie art. 434 KC za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się 580
budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz
budowli.
Przez budowlę należy rozumieć jakiekolwiek urządzenie skonstruowane
przez człowieka i związane z gruntem, a więc nie tylko budynki, ale także wie-
że, mosty, tamy, tunele, latarnie uliczne, pomniki itp.
O zawaleniu zwykło się mówić w razie załamania całej konstrukcji. Nato-
miast oderwanie się części budowli znamionuje naruszenie spoistości trwałych
połączeń z pozostałymi częściami budowli.
Przykład: Oderwanie się balkonu, ale także rozerwanie ściany w pomieszczeniu
mieszkalnym w następstwie rozsadzenia przewodu kominowego (wyr. SN z 13.9.1988 r.,
IV CR 231/88, OSN 1990, Nr 12, poz. 155). SN uznał też, że odpadnięcie fragmentu balustra-
dy urządzonej z płyty szklanej – w wyniku potknięcia się i upadku na nią osoby znajdującej
się na balkonie – stanowi oderwanie się części budowli; za szkodę, jakiej doznała ta osoba
na skutek wypadnięcia na zewnątrz balkonu, odpowiedzialność ponosi samoistny posiadacz
budowli na podstawie art. 434 KC (por. wyr. SN z 22.11.1985 r., II CR 378/85, OSP 1986,
z. 7, poz. 14; podobnie, wyr. SN z 21.8.2014 r., IV CSK 673/13, Legalis).
Odpowiedzialność ciąży na samoistnym posiadaczu budowli, to znaczy osobie fizycz- 581
nej lub prawnej, która włada nią jak właściciel (art. 336 KC).
Nb. 579–581
66524117380436
66
Niekoniecznie jest nim samoistny posiadacz gruntu (np. gdy budynek stano-
wi własność użytkownika wieczystego).
582 Samoistny posiadacz odpowiada na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone
zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części.
Jednak zasada ryzyka ograniczona została tylko do dwóch zdarzeń:
1) do braku utrzymania budowli w należytym stanie i
2) do wad w budowie.
Za te dwa zdarzenia, które stały się przyczyną zawalenia się budowli lub
oderwania się jej części, odpowiada ich samoistny posiadacz w chwili wypad-
ku. W szczególności nie może się on uwolnić od tej odpowiedzialności przez
wykazanie, że nie ponosi winy ani za powstanie wady konstrukcyjnej budowli,
ani za utrzymanie jej w należytym stanie.
Przykład: Jeżeli A kupił od B dom wadliwie skonstruowany lub wybudowany z nieod-
powiedniego materiału – o czym nie wiedział – to jeżeli następnie dom ten z tych przy-
czyn się zawalił, odpowiedzialność ponosi A, mimo że winy przypisać mu nie można. Także
w razie rozsadzenia przewodu kominowego spowodowanego zapaleniem się nagromadzonej
w nim sadzy, a w konsekwencji rozerwania ściany, posiadacza budowli nie zwalnia od od-
powiedzialności powierzenie jednostce wyspecjalizowanej okresowego czyszczenia przewo-
dów kominowych (wyr. SN z 13.9.1988 r., IV CR 231/88, OSN 1990, Nr 12, poz. 155).
583 Natomiast samoistny posiadacz nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli zawa-

lenie się budowli lub oderwanie się jej części było następstwem innych od
wskazanych wyżej zdarzeń. W szczególności więc nie będzie on odpowia-
dał, jeżeli wypadek spowodował sam poszkodowany (np. strącił sobie gzyms
na głowę) albo osoba trzecia (np. podpalenie budynku) lub jakieś wydarzenie,
które może mieć cechy siły wyższej (np. przybór wody w rzece, ruchy góro-
tworu).
Katalog zdarzeń egzoneracyjnych nie jest w art. 434 KC zamknięty i dla-
tego odpowiedzialność w świetle tego przepisu ma charakter łagodniejszy
w porównaniu z odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka określonej w art. 433,
435 i 436 KC.
584 Sens zaostrzonej odpowiedzialności z art. 434 KC nie polega tylko na usta-
nowieniu odpowiedzialności z tytułu ryzyka za wspomniane dwa zdarzenia
(tj. wada budowli i brak utrzymania jej w należytym stanie). Ponadto przepis
ten konstruuje domniemanie prawne, że te właśnie zdarzenia stały się przy-
czyną zawalenia się budowli lub oderwania się jej części. W konsekwencji
samoistny posiadacz budowli jest zainteresowany obaleniem tego domniema-
nia. Może to uczynić tylko poprzez wykazanie, że jakieś inne zdarzenia niż
Nb. 582–584
66524117380436
66
§ 21. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody 255
wada budowli lub niewłaściwe jej utrzymywanie spowodowały jej zawalenie

bądź oderwanie się jej części. To inne zdarzenie sprawcze musi zarazem pozo-
stawać w adekwatnym związku przyczynowym z zawaleniem się budowli lub
oderwaniem się jej części.
Natomiast na poszkodowanym ciąży – w myśl ogólnych zasad (art. 6 KC) 585
– ciężar dowodu, że poniósł szkodę (i jakiej wielkości) w adekwatnym związ-
ku przyczynowym z zawaleniem się budowli lub z oderwaniem się jej części.
Przyjęta w art. 434 KC konstrukcja dowodu negatywnego, jako okoliczno- 586
ści egzoneracyjnej posiadacza budowli, utrudnia wyjaśnienie sensu tego przepi-
su, wywołując kontrowersje w nauce. W szczególności A. Szpunar1 krytycznie
odnosi się do reprezentowanej powyżej koncepcji domniemania ustawowego,
której broni z kolei A. Śmieja2.
§ 21. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody

Literatura: A. Barczak, Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka na przykładzie art. 435
k.c. Wybrane problemy, TPP 2000, Nr 1; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1,
art. 435–436; W. Czachórski, Zobowiązania, § 37–38; tenże, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1,
§ 47; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 435–437;
Z. Gawlik, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone pokojowym wykorzystaniem
energii atomowej, NP 1988, Nr 2–3; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Cywilna odpowiedzial-
ność za szkodę jądrową w polskim prawie atomowym, PiP 1987, z. 4; taż, Odpowiedzialność
cywilna prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435
KC), Warszawa 1967; taż, Szkoda jądrowa na osobie i mieniu. Problemy kodyfikacji Prawa
Cywilnego, Poznań 1990; taż, Wina poszkodowanego jako okoliczność wyłączająca odpo-
wiedzialność z art. 435 KC. Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985; J. Łopuski, Ryzy-
ka związane z pokojowym wykorzystaniem energii atomowej a zagadnienia ubezpieczenia,
[w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, t. II, Bydgoszcz 1994; R. Majda, Cywilna odpo-
wiedzialność za szkodę w nowym prawie atomowym, PS 2002, Nr 5; M. Matusiak-Frącczak,
Ł. Frącczak, Odpowiedzialność cywilna za wypadki komunikacyjne z udziałem pojazdów
autonomicznych, PiP 2019, Nr 11; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 435–437;
M. Orlicki, Ubezpieczenia obowiązkowe, Warszawa 2011; M. Owczarek, Siła wyższa jako
przesłanka zwalniająca z odpowiedzialności deliktowej prowadzącego przedsiębiorstwo
wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, PS 2003, Nr 1; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykow-
ski, KC. Komentarz, art. 435–437; tenże, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek wypadku
komunikacyjnego, Warszawa 1976; A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym,
Warszawa 1971; A. Śmieja, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 21–23; R. Trzaskowski, Odpowie-
dzialność przedsiębiorstwa (zakładu) wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435
k.c.) za zmniejszenie wartości nieruchomości wynikające z emisji dopuszczalnych w świe-
tle prawa ochrony środowiska, Pal. 2011, Nr 3–4; M. Wilejczyk, Ograniczenie okoliczno-
ści zwalniających od odpowiedzialności za szkody wyrządzone ruchem mechanicznego środ-
ka komunikacji, PiP 2018, Nr 6; M. Zelek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red.
1
A. Szpunar, Odpowiedzialność, s. 136.
2
A. Śmieja, Odpowiedzialność, s. 54 i n.
Nb. 585–586
66524117380436
66
M. Gutowskiego, uw. do art. 435–437; tenże, O kryteriach kwalifikacji przedsiębiorstwa lub
zakładu jako wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 § 1 k.c.), PS 2019, Nr 3;
tenże, Ruch przedsiębiorstwa lub zakładu jako przyczyna szkody (art. 435 § 1 k.c.) de lege
lata i de lege ferenda, KPP 2018, Nr 4.
I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka

1. Uwagi wstępne
587 Niezwykle intensywny rozwój techniki doprowadził do stosowania w prze-
myśle i transporcie urządzeń oraz mechanizmów, które powodują powstanie
poważnych zagrożeń dla otoczenia. Jest to główny motyw legislacyjny, który
legł u podstaw przyjęcia zaostrzonej, bo opartej na zasadzie ryzyka, odpowie-
dzialności za szkody wywołane funkcjonowaniem tych urządzeń. Uznano przy
tym za właściwe, by odpowiedzialność tę ponosiły osoby, które władają wspo-
mnianymi środkami technicznymi i wykorzystują je w swoim interesie. Kon-
cepcja ta została zaakceptowana już w art. 152 i 153 KZ i legła także u podstaw
art. 435 i 436 KC.
Przepisy te odrębnie określają dwie grupy podmiotów ponoszących wspo-
mnianą, zaostrzoną odpowiedzialność:
1) prowadzących przedsiębiorstwa;
2) posiadaczy mechanicznych środków komunikacji.
2. Prowadzący przedsiębiorstwo
588 W myśl art. 435 § 1 KC odpowiedzialność ciąży na każdym (osobie fizycz-
nej lub prawnej), kto prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub
zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody.
Przez przedsiębiorstwo rozumie się zorganizowany zespół składników nie-
materialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospo-
darczej (art. 551 KC); natomiast zakład niekoniecznie służy realizacji celów
gospodarczych.
Judykatura słusznie dopuszcza możliwość uznania gospodarstwa rolnego za przedsię-
biorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody, o którym stanowi art. 435
§ 1 KC, gdy „prowadzenie produkcji wytwórczej (roślinnej, zwierzęcej, sadowniczej itp.)
oraz uzyskiwanie jej efektów pozostaje w bezpośrednim związku ze stanem nasycenia i wy-
korzystania urządzeń poruszanych za pomocą sił przyrody, w takiej relacji, że od stopnia wy-
korzystania tych sił zależy w ogóle funkcjonowanie gospodarstwa w zakresie określonego
rodzaju produkcji i uzyskania jej efektów, a nie tylko ułatwianie ich osiągnięcia” (wyr. SN
z 15.2.2008 r., I CSK 376/07, OSNC 2008, Nr 4, poz. 117).
Nb. 587–588
66524117380436
66
Do zastosowania art. 435 KC nie wystarczy, by przedsiębiorstwo lub zakład

bezpośrednio wykorzystywały elementarne siły przyrody (np. energię słonecz-
ną, elektryczną, parę, paliwa, gaz). Chodzi tu o procesy polegające na przetwa-
rzaniu energii elementarnej na pracę lub inne postacie energii, co wymaga uży-
cia maszyn lub innych urządzeń przetwarzających.
Przykład: Słusznie SN uznał, że spółdzielnia mieszkaniowa, która nie prowadzi działal-
ności w zakresie budownictwa (remontów) w formie wydzielonego zakładu remontowo-bu-
dowlanego posługującego się na większą skalę maszynami, nie jest zakładem wprawianym
w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art. 435 § 1 KC (por. wyr. SN z 30.11.2005 r.,
II PK 303/04, OSNP 2006, Nr 19–20, poz. 302).
Przy ustalaniu zakresu zastosowania art. 435 KC należy brać pod uwagę m.in. „stopień
komplikacji przy przetwarzaniu energii elementarnej na pracę” (por. uchw. SN z 12.7.1977 r.,
IV CR 216/77, OSNCP 1978, Nr 4, poz. 73), jako elemencie zwiększającym niebezpieczeń-
stwo dla otoczenia.
Ponadto konieczne jest, aby przedsiębiorstwo lub zakład był „wprawiany 589
w ruch” przez maszyny lub urządzenia przetwarzające elementarne siły przy-
rody. Zwrotu tego, oczywiście, nie można rozumieć dosłownie, lecz przeno-
śnie. Chodzi o to, by działalność przedsiębiorstwa opierała się na funkcjonowa-
niu wspomnianych maszyn i urządzeń. Nie wystarczy więc posługiwać się nimi
tylko dla działań wspomagających.
Zakresem art. 435 § 1 KC objęte są głównie przedsiębiorstwa wytwórcze,
wydobywcze i transportowe, ale już nie gospodarstwa rolne lub fermy hodow-
lane (por. wyr. SN z 21.8.1987 r., II CR 222/87, OSNCP 1989, Nr 1, poz. 17),
gdzie wprawdzie stosuje się rozmaite urządzenia, jednakże ruch przedsiębior-
stwa opiera się na bezpośrednim wykorzystaniu sił przyrody. Podobnie ma się
rzecz w odniesieniu np. do przedsiębiorstwa zajmującego się projektowaniem
budowli. Jeżeli wykorzystuje się tam samochody, koparki, urządzenia mierni-
cze, to jedynie w celach pomocniczych. Natomiast działalność przedsiębior-
stwa opiera się na twórczej myśli architektów.
Analogiczną odpowiedzialność ponoszą także osoby prowadzące na wła- 590
sny rachunek przedsiębiorstwa lub zakłady, które wprawdzie nie są wprawiane
w ruch za pomocą sił przyrody, ale które wytwarzają środki wybuchowe lub
posługują się takimi środkami (art. 435 § 2 KC).
Przykład: Warsztat rzemieślniczy produkujący proch strzelniczy lub petardy albo ka-
mieniołom oparty na pracy fizycznej człowieka, gdzie jednak stosuje się środki wybuchowe.
Nb. 589–590
66524117380436
66
3. Posiadacz mechanicznego środka komunikacji

591 Następnie na mocy art. 436 KC odpowiedzialność na zasadzie ryzyka pono-
si posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą
sił przyrody.
Przepis ten odnosi się nie tylko do posiadaczy samoistnych, a więc osób
władających rzeczami jak właściciele, lecz także do posiadaczy zależnych, któ-
rzy sprawują tylko ograniczone władztwo nad rzeczą (por. art. 336 KC). Nato-
miast odpowiedzialność ta nie ciąży na dzierżycielach rzeczy, a więc na oso-
bach, które władają nimi za kogo innego (art. 338 KC). Jeżeli jednak samoistny
posiadacz oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, wówczas odpowie-
dzialność na zasadzie ryzyka ponosi wyłącznie posiadacz zależny.
Dla odpowiedzialności na podstawie art. 436 KC samoistnego lub zależ-
nego posiadacza mechanicznego środka komunikacji (np. samochodu) nie ma
znaczenia, czy posiadacz był prowadzącym ten pojazd, chociaż najczęściej to
on jest kierowcą. Konsekwencją oddania pojazdu do prowadzenia swojemu
pracownikowi lub członkowi rodziny będzie solidarna odpowiedzialność posia-
dacza pojazdu na podstawie przepisu art. 436 KC oraz kierowcy (dzierżyciela)
na podstawie art. 415 KC, za szkodę wyrządzoną ruchem tego pojazdu.
Posiadaczem samoistnym samochodu jest z reguły właściciel. Jest nim także złodziej,
który na stałe zawładnął pojazdem. Jeżeli jednak posiadacz samoistny wynajął samochód ko-
mukolwiek, to odpowiedzialność w całości ponosi najemca jako posiadacz zależny. Nato-
miast nie odpowiadają z art. 436 KC np. kierowcy zatrudnieni jako pracownicy lub osoby
prowadzące warsztaty naprawcze, ponieważ są oni tylko dzierżycielami pojazdów – także
wtedy, gdy wykorzystują je dla celów osobistych lub dla zarobku.
592 Do mechanicznych środków komunikacji, poruszanych za pomocą sił przy-

rody, zalicza się wszelkie pojazdy napędzane własnymi urządzeniami mecha-
nicznymi – bez względu na to, czy są przystosowane do poruszania się na zie-
mi, na wodzie lub w powietrzu bądź czy poruszają się po szynach1 albo innych
stałych przewodach trakcyjnych.
Przykład: Samochody, autobusy, motocykle, pociągi, trolejbusy, statki, motorówki, samoloty.
Natomiast zakresem tego pojęcia nie są objęte pojazdy niewyposażone

we własne mechanizmy napędowe, a poruszane siłami mięśni ludzkich lub
zwierzęcych albo bezpośrednio poruszane siłami przyrody, jak również urzą-
dzenia wprawdzie ruchome, ale nieprzeznaczone do komunikacji.
Przykład: Wozy konne, rowery, żaglówki, lotnie, łodzie wiosłowe, dźwigi, schody ru-
chome, windy.
1
Odmiennie M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, Warszawa 1989,
s. 430.
Nb. 591–592
66524117380436
66
Jeżeli mechaniczne środki komunikacji poruszane za pomocą sił przyro- 593

dy wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, wówczas pojawia się pyta-
nie: czy znajduje do nich zastosowanie art. 435 czy 436 KC. Odpowiedź zależy
od ustalenia, czy cała działalność danego przedsiębiorstwa opiera się na wyko-
rzystaniu sił przyrody. Jeżeli tak jest, to na zasadzie absorpcji zastosowanie
znajduje art. 435 KC, przewidujący szerszą przesłankę odpowiedzialności.
W szczególności odnosi się to do przedsiębiorstw komunikacyjnych, które
opierają swoją działalność na wykorzystaniu mechanicznych środków komuni-
kacji, w szczególności: PKP, PKS, komunalne przedsiębiorstwa komunikacyj-
ne (por. wyr. SN z 19.9.1967 r., I PR 288/67, OSP 1968, Nr 9, poz. 201).
II. Przesłanki odpowiedzialności

1. Prowadzącego przedsiębiorstwo
Prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład o cechach wskazanych wyżej 594
ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez ruch
przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 435 KC). Nie jest więc konieczne, aby
szkodę spowodowało konkretne urządzenie wprawiane w ruch siłami przyrody;
wystarczy, gdy istnieje adekwatny związek przyczynowy między funkcjonowa-
niem przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości a powstałą szkodą. Konstrukcja
ta w sposób nader szeroki chroni interesy człowieka i obciąża bardzo surową
odpowiedzialnością osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwo
lub zakład określony w art. 435 KC.
Odpowiedzialnością tą są objęte np. szkody polegające na oddziaływaniu ścieków, dy-
mów i gazów fabrycznych na ludzi i gospodarstwa rolne, bydło i pszczoły, i to nawet wtedy,
gdy przedsiębiorstwo emituje w atmosferę substancje trujące o stężeniu nieprzekraczającym
ustalonych norm (por. uchw. SN z 7.4.1970 r., III CZP 17/70, OSP 1971, Nr 9, poz. 169);
PKP odpowiadają za poślizgnięcie się pasażera na oblodzonym peronie, pomimo że pociągu
nie ma na stacji; przedsiębiorstwo komunikacji miejskiej odpowiada, jeżeli pasażer tramwaju
lub autobusu upadł, wchodząc do stojącego pojazdu; posiadacz parowego młyna odpowiada
za szkodę powstałą przy wyładowywaniu ziarna, mimo że nie stosowano przy tym żadnych
urządzeń mechanicznych.
Należąca do Skarbu Państwa baza lotnictwa wojskowego może być uznana za jednost-
kę organizacyjną (zakład) wprawianą w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art. 435
§ 1 KC i na podstawie tego przepisu możliwa jest odpowiedzialność Skarbu Państwa za szko-
dę wyrządzoną przez działalność tej bazy lotniczej, w tym nadmierny hałas emitowany przez
startujące i lądujące samoloty wojskowe, gdy szkoda nie dotyczy strefy obszaru ograniczone-
go użytkowania ustanowionego dla lotniska wojskowego (w tym ostatnim przypadku znajdu-
je zastosowanie szczególna regulacja art. 129 ust. 2 i 3 ustawy z 27.4.2001 r. – Prawo ochrony
środowiska, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1973 ze zm.; por. wyr. SN z 2.10.2015 r., II CSK
816/14, Legalis).
Nb. 593–594
66524117380436
66
Odpowiedzialność ta powstaje nie tylko bez względu na winę prowadzące-

go przedsiębiorstwo, ale nawet wówczas, gdy zachowanie sprawcy nie narusza
norm prawa publicznego, ustanowionych celem ochrony środowiska, bezpie-
czeństwa ludzi lub dla realizacji innych publicznych interesów. Odpowiedzial-
ności nie wyklucza więc fakt, że działalność przedsiębiorstwa była w peł-
ni zgodna z prawnie określonymi wymaganiami (por. wyr. SN z 9.5.2008 r.,
III CSK 360/07, Legalis) bądź że roboty budowlane były prowadzone zgod-
nie z dokumentacją projektową (por. wyr. SN z 28.11.2007 r., V CSK 282/07,
OSNC 2008, Nr 2, poz. 54).
2. Posiadacza mechanicznego środka komunikacji

595 Posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomo-
cą sił przyrody odpowiada za szkody wyrządzone przez ruch tych pojazdów
(art. 436 § 1 KC). Pojęcie ruchu mechanicznego środka komunikacji nie zosta-
ło w ustawie bliżej określone. Reprezentowane są w tym zakresie dwa stanowi-
ska: węższe i szersze.
Pierwsze uznaje, że pojazd jest w ruchu jedynie wtedy, gdy pracuje sil-
nik lub mechaniczny środek komunikacji przemieszcza się w przestrzeni wła-
snym napędem albo nawet siłą bezwładności. Źródło niebezpieczeństwa tkwi
bowiem wówczas w samym pojeździe.
Natomiast według szerszego ujęcia pojazd jest w ruchu od chwili urucho-
mienia silnika aż do momentu ukończenia jazdy w następstwie osiągnięcia miej-
sca przeznaczenia lub wskutek planowej przerwy w podróży. W świetle tego
ujęcia – dominującego w naszej literaturze i judykaturze – zatrzymanie pojaz-
du lub krótkotrwały nawet postój w toku podróży traktuje się jako ruch pojazdu.
Przykład: Sąd Najwyższy w wyr. z 4.3.1958 r. (I CR 154/56, OSN 1960, Nr 1, poz. 8)
uznał, że ciągnik jest w ruchu, gdy wskutek awarii stanął na przejeździe kolejowym; por. też
orz. SN z 30.12.1967 r. (I CR 684/67, OSP 1968, Nr 12, poz. 265); wyr. SN z 14.4.1975 r.
(II CR 114/75, OSN 1976, Nr 2, poz. 37).
Należy przyjąć, że samochód jest w ruchu zawsze wówczas, gdy uczestni-

czy w ruchu drogowym1. Nawet długo po zatrzymaniu i opuszczeniu pojazdu
przez kierowcę może okazać się, że pojazd bierze udział w ruchu drogowym,
gdyż został nieprawidłowo zaparkowany, przez co doprowadził do wypadku
drogowego. Odmienne stanowisko prowadzi do niepożądanych skutków praw-
nych (por. Nb. 597–598).
1
W wyr. z 5.2.2002 r. (V CKN 644/00, OSNC 2002, Nr 12, poz. 156) SN stwierdził, że
zderzeniem pojazdów jest ich zetknięcie, gdy pozostają w ruchu „w rozumieniu przepisów
Prawa o ruchu drogowym”.
Nb. 595
66524117380436
66
Sąd Najwyższy trafnie uznał, że jest w ruchu – w znaczeniu wynikającym z przepisów
art. 436 w zw. z art. 435 KC – samochód pozostający na drodze publicznej po kolizji z in-
nym pojazdem (wyr. SN z 7.4.2005 r., II CK 572/04, Legalis). Z kolei w wyroku z 4.4.2020 r.,
II CSK 749/18, Legalis, Sąd Najwyższy wskazał, że praca silnika zawsze przesądza o tym, że
pojazd znajduje się w ruchu i to on stwarza niebezpieczeństwo, nawet gdy ma to miejsce na
terenie warsztatu naprawczego, bo oddanie samochodu do naprawy lub przeglądu jest korzy-
staniem z niego w zwykły sposób.
Należy podkreślić, że szerokie pojmowanie ruchu pojazdu mechaniczne-

go w orzecznictwie i piśmiennictwie wspiera judykatura Trybunału Sprawie-
dliwości UE. Zwrot „ruch pojazdów”1 powinien być interpretowany jako każde
wykorzystanie pojazdu w charakterze środka transportu; nie jest on ograniczo-
ny do kontekstu ruchu na drodze publicznej; nie ma znaczenia, że w czasie
wypadku samochód był unieruchomiony, nie ma także rozstrzygającej donio-
słości włączenie lub wyłączenie silnika pojazdu. Nie oznacza to jednak akcep-
tacji stanowiska, aby odpowiedzialnością (art. 436 § 1 KC) objąć również szko-
dę wyrządzoną mechanicznym środkiem komunikacji w sytuacji, gdy w chwili
zdarzenia szkodzącego ten pojazd (np. dźwig samobieżny, maszyna rolnicza)
był wykorzystywany jako narzędzie pracy, a nie środek transportu2. Brak reali-
zacji funkcji komunikacyjnej oznacza, że poszkodowany jest chroniony na
podstawie ogólnych reguł odpowiedzialności odszkodowawczej.
3. Uchylenie zasady ryzyka

W dwóch szczególnych sytuacjach, a mianowicie w razie zderzenia się 596
mechanicznych środków komunikacji oraz w razie przewozu z grzeczności,
uchylona zostaje z mocy art. 436 § 2 KC surowa, oparta na zasadzie ryzyka,
odpowiedzialność zarówno posiadaczy tych pojazdów (art. 436 § 1 KC), jak
i przedsiębiorstw określonych w art. 435 KC, które się nimi posługują. W sytu-
acjach tych odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę określają ogólne przepisy
deliktowe, a więc przede wszystkim art. 415 KC.
1
Definiowany przez TSUE przy stosowaniu dyrektywy Rady 72/166/EWG z 24.4.1972 r.
w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpiecze-
nia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów me-
chanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczenia od takiej odpowiedzialności (Dz.Urz.
z 1972 r. L 103, s. 1) oraz obecnie obowiązującej, dyrektywy Parlamentu Europejskiego
i Rady 2009/103/WE z 16.9.2009 r. w sprawie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za
szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku
ubezpieczenia od takiej odpowiedzialności (Dz.Urz. z 2009 r. L 263, s. 11); por. wyr. TSUE
z 8.11.2017 r., C-514/16 (z uzasadnienia post. SN z 30.1.2018 r. III CZP 94/17, Legalis).
2
Trafnie, wyr. SN z 18.9.2019 r., IV CSK 292/18 (Legalis); odmiennie, wyr. SN
z 4.9.2020 r. (II CSK 749/18, Legalis) oraz J. Oleszczak w glosie do tego orzeczenia (OSP
2021, z. 9, poz. 69).
Nb. 596
66524117380436
66
597 a) W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji uchylenie

odpowiedzialności na zasadzie ryzyka znajduje uzasadnienie w tym, że oba
pojazdy stwarzają analogiczne niebezpieczeństwa, które znoszą się względem
siebie. Ponadto utrzymanie w takich przypadkach odpowiedzialności na pod-
stawie ryzyka prowadziłoby do rezultatów niesłusznych, ponieważ z reguły
osoba odpowiedzialna za pojazd cięższy musiałaby płacić wyższe odszkodowa-
nie niż osoba odpowiedzialna za pojazd lżejszy, który zwykle wyrządza mniej-
sze szkody.
Ze wspomnianych względów zrozumiałe jest, że uchylenie zasady ryzyka
odnosi się jedynie do wzajemnych roszczeń między podmiotami odpowiedzial-
nymi za zderzające się pojazdy. Natomiast wobec innych osób poszkodowa-
nych takim wypadkiem – w szczególności wobec pasażerów i przechodniów –
nadal ma zastosowanie odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, i to solidarna obu
podmiotów, do których należą zderzające się pojazdy (art. 441 KC).
Zderzenie pojazdów ma miejsce tylko wtedy, gdy są one w ruchu. Pojęcie
ruchu pojazdu należy przy tym rozumieć szeroko, w sensie powyżej wyjaśnio-
nym (por. Nb. 595).
Przykład: Także wtedy, gdy pociąg uderzył na przejeździe kolejowym w unieruchomio-
ny wskutek awarii ciągnik.
598 Od zderzenia należy odróżnić najechanie pojazdu na stojący inny pojazd.

W takim przypadku ma zastosowanie odpowiedzialność oparta na zasadzie
ryzyka, którą ponosi osoba odpowiedzialna za pojazd będący w ruchu.
599 b) Przewóz z grzeczności – to nie tylko przewóz dokonywany nieodpłat-
nie, ale przede wszystkim z uprzejmości. Nie może on stanowić wykonania ani
obowiązku umownego, ani ustawowego.
Przykład: Przewóz taki obejmuje autostopowicza, gościa, którego podwozi się do domu,
kolegę do pracy. Natomiast nie jest już przewozem z grzeczności bezpłatny przewóz pracow-
ników przez pracodawcę lub dzieci do szkoły.
600 Osoba korzystająca z grzeczności przewożącego nie może wobec nie-

go powoływać się na odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka. Natomiast
ograniczenie to nie odnosi się do posiadaczy innych pojazdów mechanicznych,
jeżeli z powodu ich ruchu wyrządzono szkodę przewożonemu z grzeczności
(np. w razie zderzenia się pojazdów).
Nb. 597–600
66524117380436
66
III. Okoliczności egzoneracyjne

1. Uwagi wstępne
Z istoty odpowiedzialności na zasadzie ryzyka wynika, że dowód bra- 601
ku winy nie prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności. Skutek ten następuje
jedynie z przyczyn wyraźnie w ustawie wskazanych, przy czym ciężar dowodu
tych okoliczności spoczywa na osobie ponoszącej odpowiedzialność na zasa-
dzie ryzyka, co, oczywiście, umacnia pozycję poszkodowanego.
Okoliczności egzoneracyjne są w świetle art. 435 i 436 KC takie same
i obejmują:
1) siłę wyższą;
2) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego;
3) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za któ-
rą prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) lub posiadacz pojazdu nie ponosi
odpowiedzialności.
2. Siła wyższa
Pojęcie siły wyższej zostało już poprzednio wyjaśnione (por. Nb. 213)1. Otóż 602
dla wyłączenia odpowiedzialności z art. 435 i 436 KC szkoda musi być następ-
stwem siły wyższej, co oznacza, że brak jest adekwatnego związku przyczyno-
wego między ruchem przedsiębiorstwa lub pojazdu a powstałą szkodą.
3. Wina poszkodowanego
O winie poszkodowanego zwykło się mówić, mając na względzie, że 603
nie okazał on należytej troski o swe własne interesy; można mu więc uczy-
nić zarzut, że nie dołożył staranności, jaką powinien przejawiać w danej sytu-
acji człowiek rozważny. Natomiast nie można przypisać mu winy, gdy działał
z pobudek altruistycznych, ratując cudze dobro, życie lub zdrowie, oraz gdy
jest niepoczytalny lub psychicznie jeszcze nierozwinięty (dziecko).
Por. orz. SN z 11.7.1957 r.. (II CR 304/57, OSN 1958, Nr 3, poz. 76); orz. SN z 9.1.1962 r.
(I CR 676/61, OSN 1963, Nr 3, poz. 63); orz. SN z 10.5.1963 r. (I PR 156/62, OSN 1964,
Nr 4, poz. 26); uchw. SN(7) z 11.1.1960 r. (I CO 44/59, OSN 1960, Nr 4, poz. 92); orz. SN
z 20.1.1970 r. (II CR 624/69, OSN 1970, Nr 9, poz. 163). Na przykład, powód wbrew
ostrzeżeniu traktorzysty stanął na jadącej kosiarce i doznał zmiażdżenia nogi; por. orz. SN
z 18.12.1961 r. (NP 1962, Nr 11, s. 1523); co do niepoczytalności por. orz. SN z 11.12.1979 r.
(II CR 448/79, OSP 1981, Nr 3, poz. 45, z glosą A. Szpunara); co do małoletniego, który nie
ukończył 13 lat, por. wyr. SN z 5.9.2012 r. (IV CSK 25/12, Legalis) uznający, że skoro po-
1
Por. M. Owczarek, Siła wyższa, s. 51 i n.
Nb. 601–603
66524117380436
66
szkodowanemu nie można przypisać winy ze względu na jego wiek (art. 426 KC), to jego za-
chowanie może stosownie do art. 362 KC uzasadniać zmniejszenie odszkodowania należnego
od osoby odpowiedzialnej za szkodę.
604 Natomiast niezupełnie jasny jest sens formuły ustawowej wymagającej, aby
szkoda nastąpiła „wyłącznie z winy poszkodowanego”. Za panującą – w szcze-
gólności w judykaturze sądowej – można obecnie uznać koncepcję, zgodnie
z którą zawinione zachowanie się poszkodowanego traktuje się w aspekcie ade-
kwatnego związku przyczynowego. Ruch przedsiębiorstwa lub środka komuni-
kacji stanowi więc tylko tło wypadku; natomiast działanie zawinione wyróżnia
się jako czynnik sprawczy, stanowiący wyłączną przyczynę wypadku. Ozna-
cza to, że jeżeli przyczyną szkody jest niezawinione zachowanie poszkodowa-
nego, co obejmuje sytuację, w której poszkodowanemu nie można przypisać
winy ze względu na cechy osobiste, przesłanka egzoneracyjna nie zachodzi
i odpowiedzialność posiadacza mechanicznego środka komunikacji (podobnie
odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo) nie zostaje wyłączona1.
Według konkurencyjnego poglądu A. Szpunara2 na podstawie związku przyczynowego
nie da się tej kwestii rozwiązać. Decydujące znaczenie powinien mieć szczególny ciężar ga-
tunkowy winy poszkodowanego. W związku z tym należy dokonać wartościowania zdarzeń,
które doprowadziły do powstania szkody. Odpowiedzialność z tytułu ryzyka będzie wyłą-
czona, jeżeli wina poszkodowanego jest tak poważna, że według zasad nauki i doświadcze-
nia życiowego tylko ona może być brana pod uwagę, ponieważ pochłania inne okoliczności.
Por. glosa do wyr. SN z 28.12.1981 r. (IV CR 465/81, PiP 1983, z. 3, s. 135).
Poza tym reprezentowane były także koncepcje, w myśl których odpowiedzialność jest
wyłączona w dwóch przypadkach: gdy winę można przypisać tylko poszkodowanemu albo
gdy wina poszkodowanego przyjmuje postać zdarzenia zewnętrznego.
4. Wina osoby trzeciej

605 W podobny sposób należy rozumieć również trzecią okoliczność egzonera-
cyjną, jaką jest wyrządzenie szkody wyłącznie z winy osoby trzeciej. Do kręgu
tych podmiotów należą osoby, za które prowadzący przedsiębiorstwo (zakład)
lub posiadacz pojazdu mechanicznego nie ponosi odpowiedzialności.
Przykład: Inny użytkownik drogi, osoba odpowiedzialna za stan drogi, osoby obce
uszkadzające urządzenia przedsiębiorstwa lub pojazdu. Należy podzielić pogląd, że prowa-
dzący na własny rachunek przedsiębiorstwo bądź zakład wprawiony w ruch za pomocą sił
przyrody nie odpowiada za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, je-
1
Por. uchw. SN(7) z 11.1.1960 r. (I CO 44/59, OSN 1960, Nr 4, poz. 92), a także wy-
roki SN z 24.9.2009 r. (IV CSK 207/09, OSNC 2010, Nr 4, poz. 58), z 18.5.2012 r. (III PK
78/11, Legalis) oraz z 29.9.2016 r., V CSK 717/15, Legalis). Podobnie, B. Lewaszkiewicz-
Petrykowska, Wina poszkodowanego, s. 194 i n. oraz W. Czachórski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, s. 620.
2
A. Szpunar, Wina poszkodowanego, s. 64 i n.
Nb. 604–605
66524117380436
66
żeli istnieją podstawy do przyjęcia, że szkoda nastąpiła z wyłącznej winy osoby trzeciej, za
którą nie ponosi odpowiedzialności, choćby osoba ta nie została zidentyfikowana (por. uchw.
SN z 26.7.2017 r., III CZP 30/17, Legalis).
Należy więc podkreślić, że krąg ten nie obejmuje podmiotów, za które 606
odpowiada prowadzący przedsiębiorstwo lub posiadacz pojazdu mechaniczne-
go, jak osoby wskazane w art. 427, 429, 430 KC – w szczególności pracownicy
i inne osoby związane określonym stosunkiem prawnym z prowadzącym przed-
siębiorstwo lub posiadaczem pojazdu mechanicznego. Dotyczy to także ich
domowników i osób, które z ich upoważnienia kierowały pojazdem lub uczest-
niczyły w ruchu przedsiębiorstwa (zakładu). Odpowiedzialność z art. 435, 436
KC obejmuje m.in. wszelkie szkody spowodowane wadami fabrycznymi pojaz-
du lub innego urządzenia mechanicznego, choćby posiadacz nie mógł o nich
wiedzieć (por. orz. SN z 3.2.1962 r., IV CR 432/61, OSN 1963, Nr 1, poz. 25).
IV. Poszkodowany
1. Reguła ogólna
Odpowiedzialność z art. 435 i 436 KC obejmuje wszelkie szkody (zarów- 607
no na mieniu, jak i na osobie) wyrządzone komukolwiek. Uprawnionym do
żądania odszkodowania może więc być zarówno osoba trzecia w stosunku do
prowadzącego przedsiębiorstwo lub do posiadacza pojazdu mechanicznego,
jak i podmiot pozostający wobec tych osób w określonym stosunku prawnym
(np. pasażer PKP).
Wszelkie umowy lub jednostronne oświadczenia woli, które z góry ograni- 608
czałyby tę odpowiedzialność, są w tym zakresie nieważne (por. art. 437 w zw.
z art. 58 KC).
Przykład: Bez znaczenia prawnego byłyby zamieszczone na biletach kolejowych lub
tramwajowych klauzule uchylające odpowiedzialność określoną w art. 435 KC.
Przewidziana w art. 435 i 436 KC odpowiedzialność na zasadzie ryzyka 609

nie wyłącza zastosowania ogólnych zasad odpowiedzialności za czyny własne
(art. 415, 416 KC) lub cudze (art. 417, 427, 429, 430 KC). Jeżeli przy zastoso-
waniu tych zasad odpowiedzialność za szkodę ponosi więcej osób, odpowiada-
ją one wobec poszkodowanego solidarnie (art. 441 KC).
Przykład: Posiadacz pojazdu na podstawie art. 436 § 1 KC oraz kierowca pojazdu
na podstawie art. 415 KC, jeżeli spowodował wypadek ze swej winy (por. jednak art. 120 KP).
Nb. 606–609
66524117380436
66
2. Regulacja szczególna
610 a) Odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwa oraz posiadaczy
mechanicznych środków komunikacji jest ograniczona wobec ich pracowni-
ków na podstawie przepisów szczególnych (por. art. 2371 KP).
611 b) Konwencje międzynarodowe – zwłaszcza w zakresie przewozów –
w szczególny sposób określają przesłanki i wysokość odszkodowania1.
612 c) Problem odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową regulu-
je w art. 100–108 ustawa z 29.11.2000 r. – Prawo atomowe (tekst jedn.
Dz.U. z 2021 r. poz. 1941 ze zm.)2.
Przez szkodę jądrową rozumie się negatywne następstwa lub zagrożenia
promieniowania jonizującego emitowanego przez określone obiekty jądrowe
(reaktor atomowy, zakład używający paliwa jądrowego, urządzenie, w którym
składany jest materiał jądrowy). Następstwa te polegają na uszczerbku na mie-
niu, na osobie oraz w środowisku. Obejmują one nie tylko damnum emergens
i lucrum cessans, lecz także koszty działań interwencyjnych.
Odpowiedzialność wyłączną za tę szkodę ponosi podmiot eksploatujący
obiekt jądrowy. Opiera się ona na zasadzie ryzyka. Można się od niej uchylić
tylko wtedy, gdy szkoda wynikła z działań wojennych lub konfliktu zbrojnego
oraz z wyłącznej winy poszkodowanego. Ponadto, jeżeli poszkodowany na sku-
tek umyślnego zachowania przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,
sąd może zwolnić całkowicie albo częściowo osobę eksploatującą obiekt jądro-
wy z obowiązku naprawienia szkody. W odróżnieniu od innych przypadków
odpowiedzialności na zasadzie ryzyka podmiot eksploatujący obiekt jądrowy
nie może uchylić się od odpowiedzialności, gdy szkoda wynikła z działań osób
trzecich (np. zamachu terrorystycznego) i z innych zdarzeń objętych pojęciem
siły wyższej – poza wojną i konfliktem zbrojnym. Jest to więc odpowiedzialność
niemal absolutna, jednakże do wysokości limitowanej przez ustawę.
Naprawienie szkody zapewnia obowiązkowe ubezpieczenie oraz subsydiar-
na odpowiedzialność Skarbu Państwa.
3. Ubezpieczenia komunikacyjne
613 W związku z masowym rozwojem motoryzacji odpowiedzialność posiadaczy
pojazdów mechanicznych oparta na zasadzie ryzyka okazała się niewystarczają-
cym środkiem ochrony interesów obywateli. Bardzo często bowiem szkody wyrzą-
dzone ruchem pojazdu przerastały możliwości płatnicze osób odpowiedzialnych.
Poza tym ruchliwość pojazdu utrudnia ustalenie osoby odpowiedzialnej za szkodę.
1
Por. bliżej M. Stec, Umowa przewozu, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 670 i n.
2
Por. bliżej R. Majda, Cywilna odpowiedzialność, s. 49 i n.
Nb. 610–613
66524117380436
66
§ 22. Zapobieganie szkodzie 267
Dla zaradzenia tym niedostatkom powszechnie stosuje się na świecie różne

modele ubezpieczeń, które wzmacniają ochronę ludzi przed szkodami wyrzą-
dzonymi pojazdami mechanicznymi.
Przepisy ustawy z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubez- 614
pieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 621 ze zm.) regulują zasady
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicz-
nych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów. Na ich podstawie
posiadacze pojazdów mechanicznych obowiązani są ubezpieczyć się od odpo-
wiedzialności cywilnej (OC) za szkody spowodowane ruchem tych pojazdów.
Natomiast ubezpieczenie innych szkód związanych z pojazdami mechaniczny-
mi ma charakter dobrowolny, a w konsekwencji zależy od decyzji posiadacza.
W szczególności należą do tych ostatnich: ubezpieczenia pojazdów od skutków uszko-
dzenia, zniszczenia i kradzieży, tzw. autocasco (AC), ubezpieczenia następstw nieszczęśli-
wych wypadków powstałych z ruchu pojazdów mechanicznych (NW), ubezpieczenie bagażu,
kosztów leczenia za granicą i inne.
Jeżeli nie można ustalić sprawcy szkody ani danych pojazdu, którego ruch
spowodował szkodę, oraz gdy jego posiadacz nie był ubezpieczony, należne
odszkodowanie za szkodę na osobie wypłaca poszkodowanemu Ubezpiecze-
niowy Fundusz Gwarancyjny. Jeżeli posiadacz pojazdu był nieubezpieczony,
lecz został zidentyfikowany, Fundusz wypłaca także odszkodowanie za szko-
dę na mieniu.
§ 22. Zapobieganie szkodzie

Literatura: R. Adamus, Odpowiedzialność cywilna za szkodę w postaci uszczerb-
ku majątkowego związanego z zapobieżeniem zalaniu gruntu, PS 2010, Nr 9; A. Agopszo-
wicz, Obowiązek zapobieżenia szkodzie, Wrocław 1978; T. Antoszek, [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 438–439; G. Bieniek, [w:] Komentarz
do KC, ks. III, t. 1, art. 439; W. Bogusławski, Roszczenie o zapobieżenie szkodzie (art. 439
k.c.), NP 1981, Nr 4; W. Czachórski, Zobowiązania, § 39 i 40; tenże, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 50; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do
art. 438–439 KC; J. Kaspryszyn, Podstawa odpowiedzialności prewencyjnej z art. 439 k.c.
Przegląd stanowisk, Pal. 1998, Nr 11–12; R. Kasprzyk, Akcja prewencyjna o ochronę śro-
dowiska, Pal. 1990, Nr 11–12; tenże, Podstawa roszczenia prewencyjnego, Pal. 1989, Nr 3;
tenże, Przesłanki roszczenia prewencyjnego z art. 439 k.c., SPE 1988, t. XV; A. Kubas,
Wynagrodzenie szkody poniesionej w cudzym interesie, SC 1979, t. XXX; B. Lewaszkie-
wicz-Petrykowska, Roszczenie o zapobieżenie szkodzie, SPE 1974, t. XIII; A. Olejniczak,
[w:] Kidyba, KC. Komentarz, art. 438–439; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komen-
tarz, art. 438, 439; A. Śmieja, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 24 i 29; K. Żok, Blokowanie dostę-
pu do stron internetowych w ramach ogólnego roszczenia prewencyjnego, ZNUJ 2019, Nr 1.
Nb. 614
66524117380436
66
I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie

1. Uwagi wstępne
615 W ramach odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych prawo nie
tylko nakłada obowiązek naprawienia już wyrządzonej szkody, ale zobowiązu-
je również do jej zapobieżenia.
Tę prewencyjną funkcję w najszerszym zakresie pełni art. 439 KC.
Analogicznie art. 24 § 1 KC co do zagrożeń dóbr osobistych i art. 347 § 1 KC co do za-
grożenia posiadacza nieruchomości.
2. Przesłanki
616 Świadczenia takiego może, w myśl art. 439 KC, żądać każdy, komu bezpo-
średnio zagraża szkoda.
Przykład: Sąsiad popadającego w ruinę domu lub fabryki emitującej szkodliwe substan-
cje.
Kontrowersje wywołuje kwestia, jaka jest podstawa obciążenia obowiąz-

kiem zapobieżenia szkodzie i na kim w konsekwencji obowiązek ten ciąży. Dla
udzielenia odpowiedzi na te pytania należy najpierw wziąć pod uwagę usytu-
owanie art. 439 KC w zespole norm o czynach niedozwolonych, co eliminuje
jego zastosowanie do zagrożeń szkód wynikających z niewykonania lub nie-
należytego wykonania uprzednio istniejącego już zobowiązania (ex contractu).
Następnie z treści art. 439 wynika, że zagrożenie szkodą ma być następstwem
„zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nad-
zoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad
stanem posiadanego przez nią budynku bądź innego urządzenia”. Formuła ta
skłania ku przyjęciu koncepcji, że źródłem zagrożenia zawsze musi być czyjeś
zachowanie, i to zachowanie obiektywnie bezprawne.
617 Natomiast, z jednej strony, trudno byłoby pogodzić z treścią tego przepi-
su koncepcję, która łączy odpowiedzialność prewencyjną z wszystkimi stanami
faktycznymi uzasadniającymi odszkodowanie – także więc opartą na zasadzie
ryzyka. Z drugiej strony zacytowany fragment art. 439 KC nie uzasadnia poglą-
du, by zachowanie zobowiązanego musiało być zawinione.
3. Roszczenia
618 Ustawa nie określa bliżej, na czym polega zapobieżenie szkodzie, poprze-
stając na ogólnym stwierdzeniu, że chodzi tu o „środki niezbędne do odwróce-
nia grożącego niebezpieczeństwa” (a więc np. rozbiórka walącego się domu).
Nb. 615–618
66524117380436
66
§ 22. Zapobieganie szkodzie 269
W razie potrzeby osoba zagrożona może domagać się dania odpowiedniego

zabezpieczenia, które z reguły powinno polegać na złożeniu sumy pieniężnej
do depozytu sądowego (art. 364 KC).
II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym

i we wspólnym interesie
Wspomaganiu działań prewencyjnych służy również art. 438 KC. Zapewnia 619
on bowiem roszczenie odszkodowawcze temu, kto dobrowolnie albo przymu-
sowo poniósł szkodę majątkową w postaci straty (damnum emergens) w celu
odwrócenia grożącej drugiemu szkodzie albo w celu odwrócenia wspólnego
niebezpieczeństwa.
Przykład: Dla ratowania przed pożarem grożącym X-owi lub X-owi i Y-owi rozbiera się
płot Y-a albo dla zapobieżenia wylewowi rzeki zużywa się worki na piasek Y-a. Natomiast nie
jest istotne, co było źródłem powstałej szkody.
Poszkodowany może żądać odszkodowania tylko od osoby, która dzięki

podjętym z uszczerbkiem dla poszkodowanego działań uchroniła się od strat.
Przykład: Jeżeli rozebranie płotu Y-a uchroniło od pożaru zabudowania X-a.
Jeżeli osób tych jest więcej, odpowiedzialność ta rozkłada się proporcjonal-

nie do uchronionych przez nich wartości. W przypadku gdy niebezpieczeństwo
zagraża także poszkodowanemu, należy uwzględnić również i jego udział.
Interesy osób, które w cudzym interesie doznają uszczerbku, są ponadto
chronione na podstawie:
1) art. 757 KC – w razie ratowania cudzego mienia; ratujący może żądać zwro- 620
tu uzasadnionych wydatków, chociażby jego działanie nie odniosło skutku
i jest odpowiedzialny tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo;
2) art. 142 KC – w razie uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy dla ratowania cu- 621
dzych dóbr osobistych i majątkowych – właściciel może żądać naprawienia
szkody, chociażby sam nie podejmował akcji ratowniczej i chociażby nie
zakończyła się ona sukcesem.
Nb. 619–621
66524117380436
66
§ 23. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania

szkód z czynów niedozwolonych
Literatura: T. Antoszek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskie-
go, uw. do art. 440–441; E. Bagińska, Kompensacja krzywdy osób najbliższych w razie
poniesienia przez poszkodowanego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – przegląd rozwiązań
europejskich, [w:] Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Popiołkowi,
pod red. M. Pazdana, M. Jagielskiej, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunara, Warszawa 2017,
s. 633–643; taż, Naprawienie majątkowej szkody na osobie, [w:] System Prawa Medycznego,
t. 5, Odpowiedzialność prywatnoprawna, pod red. E. Bagińskiej, Warszawa 2021; K. Bączyk-
-Rozwadowska, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przy leczeniu, Toruń
2013; taż, Roszczenia odszkodowawcze rodzin poszkodowanych pacjentów po nowelizacji
k.c. (art. 446 § 4), PiM 2010, Nr 2, s. 25 i n.; taż, Szczególne rodzaje szkód, [w:] System Pra-
wa Medycznego, t. 5, Odpowiedzialność prywatnoprawna, pod red. E. Bagińskiej, Warszawa
2021; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 440 i n.; A. Cisek, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 444–449; W. Czachórski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 51; tenże, Zobowiązania, § 41; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski,
KC. Komentarz, uw. do art. 440–441 KC; J. Dyka, Zasady przyznawania i ustalania wysoko-
ści zadośćuczynienia pieniężnego w razie naruszenia dobra osobistego, KPP 2001, z. 3;
P. Granecki, Odpowiedzialność sprawcy szkody niemajątkowej na podstawie art. 448 KC,
SP 2002, Nr 2; T. Grzeszak, Dobro osobiste jako dobro zindywidualizowane, PS 2018, Nr 4;
J. Haberko, Pojęcie osoby bliskiej w prawie cywilnym, PS 2011, Nr 3; taż, Wyrządzenie
szkody prenatalnej w kontekście zdolności prawnej dziecka poczętego [w:] Czyny niedozwo-
lone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu
Cywilistów. Toruń 24–25 czerwca 2011 r., pod red. M. Nesterowicza, Warszawa 2012; taż,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 4461; taż,
W poszukiwaniu reżimu odpowiedzialności: uwagi o skutkach naruszenia umów związanych
z dobrami osobistymi, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza, D. Sokołowskiej, War-
szawa 2017, s. 149–163; B. Janiszewska, O ustalaniu wysokości zadośćuczynienia za krzyw-
dę, MoP 2015, Nr 23; J. Jastrzębski, Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej,
Pal. 2005, Nr 3–4; tenże, O specyfice współodpowiedzialności odszkodowawczej (uwagi
na tle art. 441 k.c.), PiP 2012, z. 6; J. Jończyk, Naprawienie szkody (krzywdy) pacjenta
w związku z ubezpieczeniem zdrowotnym, PS 2003, Nr 9; P. Jóźwiak, Zmniejszenie odszko-
dowania w razie przyczynienia się zmarłego wskutek czynu niedozwolonego, PiP 2011, z. 12;
T. Justyński, Rozwój orzecznictwa sądów polskich w sprawach wrongful conception,
wrongful birth oraz wrongful life, [w:] Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie
porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25 czerwca
2011 r., pod red. M. Nesterowicza, Warszawa 2012; M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej napra-
wienie, Warszawa 2008; tenże, Szkoda na osobie i jej naprawienie, Warszawa 2021;
A. Kappel, Kwestia dziedziczności roszczenia ze szkody niemajątkowej w przypadku śmierci
osób bliskich, Pal. 2018, Nr 7–8; W.J. Kocot, Zadośćuczynienie pieniężne dla najbliższych
członków rodziny w razie śmierci poszkodowanego będącej następstwem czynu niedozwolo-
nego, [w:] Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały
IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25 czerwca 2011 r., pod red. M. Nestero-
wicza, Warszawa 2012; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona prawa do prywatności,
KPP 2000, z. 1; R. Kozielewski, Zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą wskutek śmierci naj-
bliższego członka rodziny, MoP 2012, Nr 2; K. Królikowska, Ochrona więzi emocjonalnych
między osobami bliskimi na podstawie przepisów o ochronie dóbr osobistych, [w:] Aksjolo-
gia prawa cywilnego i cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych, pod red. J. Pisulińskiego,
66524117380436
66
§ 23. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów... 271
J. Zawadzkiej, Warszawa 2020; B. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy
wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 § 4 k.c., cz. 1 i 2,
Pal. Nr 7–8 oraz 9–10; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni art. 448 KC,
PS 1997, Nr 1; R. Łukasiewicz, Należyta staranność a tzw. szkody prokreacyjne – zarys pro-
blemu z perspektywy prawa polskiego, [w:] Ius civile vigilantibus scriptum est. Księga jubi-
leuszowa Profesora Adama Olejniczaka, pod red. J. Haberko, J. Grykiela i K. Mularskiego,
Warszawa 2022; J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątko-
wej w kodeksie cywilnym, Warszawa 2010; J. Misztal-Konecka, Roszczenia majątkowe osób
najbliższych dla pokrzywdzonego, Warszawa 2007; K. Mularski, [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 444–446 i 447–449; M. Nesterowicz,
Prawo medyczne, Toruń 2013; tenże, Prawo medyczne. Komentarze i glosy do orzeczeń
sądowych, Warszawa 2011; tenże, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w „pro-
cesach lekarskich”, PiP 2005, z. 3; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz,
art. 440–441 i 444–449; tenże, O bezprawności rozpowszechniania informacji nieprawdzi-
wych, pomimo działania w społecznie uzasadnionym interesie, [w:] Między Klio a Themis.
Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Sobczakowi, pod red. J.W. Adamowskiego,
T. Wallasa, K. Kakareko, Warszawa–Poznań 2016, s. 724–736; T. Paładyna, Próba wykładni
art. 448 Kodeksu cywilnego, PS 2003, Nr 7–8; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr
osobistych, Warszawa 1975; J. Pietrzykowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego z 23 sierpnia
1996 r., PS 1997, Nr 3; Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową,
Poznań 1956; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele
lub zdrowiu (według prawa cywilnego), Warszawa 1968; E. Ryś, Odpowiedzialność cywilna
z tytułu śmierci osoby bliskiej, MoP 2008, Nr 24, s. 1307 i n.; M. Safjan, Kilka refleksji
wokół problematyki zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody wyrządzonej pacjentom,
PiM 2005, Nr 18; tenże, Ochrona majątkowa dóbr osobistych, PPH 1997, Nr 1; tenże,
[w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 440 i n.; tenże, Naprawienie krzywdy niemajątko-
wej w ramach odpowiedzialności ex contractu, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga
pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, pod red. M. Pyziak-Szafnickiej, Kraków
2004; tenże, Nowy kształt instytucji zadośćuczynienia pieniężnego, [w:] Księga pamiątkowa
ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; M. Sekuła, Problematyka zadośćuczynie-
nia pieniężnego za szkodę niemajątkową, R. Pr. 2008, Nr 2, s. 17 i n.; R. Strugała, Zbywanie
roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Ratio legis, treść nor-
matywna oraz przyszłość uregulowania art. 449 k.c., FP 2019, Nr 4; Z. Strus, Uwagi o odszko-
dowaniu w razie śmierci najbliższego członka rodziny, PiM 2010, Nr 3; A. Sylwestrzak, Kon-
strukcja prawna roszczeń regresowych między osobami współodpowiedzialnymi za szkodę
wyrządzoną czynem niedozwolonym, [w:] Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie
porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25 czerwca
2011 r., pod red. M. Nesterowicza, Warszawa 2012; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych,
Warszawa 1979; tenże, Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie,
Bygdoszcz 1998; tenże, O przejściu na spadkobierców roszczeń z tytułu zadośćuczynienia,
Rej. 2002, Nr 4; tenże, Przesłanki przewidzianego w art. 448 k.c. zadośćuczynienia, PS 2002,
Nr 1; tenże, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz
2000; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999; A. Śmieja,
[w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 25 i 28; tenże, Z problematyki odpowiedzialności uregulowanej
w art. 448 k.c., [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Ada-
ma Szpunara, pod red. M. Pyziak-Szafnickiej, Kraków 2004; tenże, Wykładnia pojęcia „szko-
da” a podstawy prawne odpowiedzialności za doznaną krzywdę [w:] Współczesne problemy
prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, pod red.
J. Gołaczyńskiego i P. Machnikowskiego, Warszawa 2010; R. Trzaskowski, Czy urodzenie
dziecka może być źródłem szkody, Pal. 2007, Nr 9–10, s. 11 i n.; M. Wałachowska, Zadość-
66524117380436
66
uczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; taż, Roszczenie o zadośćuczynienie
pieniężne za zerwanie więzi rodzinnych w razie doznania przez osobę bliską poważnego
uszczerbku na zdrowiu, PS 2017, Nr 9; taż, Wynagrodzenie szkód deliktowych doznanych
przez pośrednio poszkodowanych na skutek śmierci albo uszkodzenia ciała lub rozstroju
zdrowia osoby bliskiej, Warszawa 2014; taż, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę wyrzą-
dzoną w związku z leczeniem [w:] System Prawa Medycznego, t. 5, Odpowiedzialność pry-
watnoprawna, pod red. E. Bagińskiej, Warszawa 2021; M. Warciński, Miarkowanie odszkodo-
wania, [w:] Prawo prywatne wobec wyzwań współczesności, Księga pamiątkowa
dedykowana Profesorowi Leszkowi Ogiegle, pod red. M. Frasa, P. Ślęzaka, Warszawa 2017,
s. 503–51; W. Warkałło, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę jako środek ochrony mająt-
kowej dóbr niemajątkowych, Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej UJ,
z. 1, Kraków 1973; G. Wolak, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek
śmierci najbliższego członka rodziny (art. 446 § 4 k.c.) a art. 445 § 3 k.c., Prawo Asekuracyj-
ne 2014, Nr 1.
I. Miarkowanie odszkodowania
622 Wielkość należnego odszkodowania dla naprawienia szkody będącej
następstwem czynu niedozwolonego ustala się według reguł ogólnych zawar-
tych w art. 361–362 KC (por. Nb. 207–274).
623 Odstępstwo od tej zasady na obszarze czynów niedozwolonych wprowa-
dza art. 440 KC, wskazując podstawę miarkowania wysokości odszkodowania,
jeżeli „ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowie-
dzialnej wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego”. Jest
to reguła, która wyraźnie powołuje się na względy słuszności. Każe przy tym
mieć na uwadze nie tylko stosunki majątkowe stron, lecz także zasady moralne.
Z tego względu niedopuszczalne byłoby obniżanie odszkodowania w przypad-
ku, gdy sprawcy szkody można przypisać wysoki stopień winy.
624 Praktyczna doniosłość wspomnianej instytucji jest jednak znikoma, a to
z uwagi na ograniczenia podmiotowe wskazane w art. 440 KC. Przepis ten
bowiem odnosi się tylko do stosunków między osobami fizycznymi – z wyłą-
czeniem więc stosunków między osobami fizycznymi a osobami prawnymi,
gdzie mógłby odgrywać istotną rolę. W zmienionym ustroju społeczno-poli-
tycznym Polski trudno znaleźć dla tak wyznaczonej sfery jego zastosowania
jakieś racjonalne uzasadnienie.
625 Natomiast doniosłą rolę odgrywają w tym zakresie przepisy Kodeksu pra-
cy, które przewidują ograniczoną odpowiedzialność pracowników za szkody
wyrządzone pracodawcy (por. art. 114–122 KP).
Nb. 622–625
66524117380436
66
II. Współodpowiedzialność kilku osób

1. Uwagi wstępne
Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem 626
niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna – w myśl bezwzględ-
nie obowiązującej normy zawartej w art. 441 § 1 KC. Zobowiązanie solidarne
powstałe na podstawie tego przepisu jest najczęściej spotykanym w praktyce
przypadkiem solidarności biernej z mocy ustawy (por. art. 366, 369 KC).
2. Przesłanki współodpowiedzialności
Dla bliższego określenia przesłanek odpowiedzialności solidarnej na pod- 627
stawie art. 441 KC dobrze będzie rozważyć tę kwestię w świetle koniecznych
dla każdej odpowiedzialności odszkodowawczej przesłanek, a mianowicie:
a) zdarzenia, z którym związana jest odpowiedzialność;
b) szkody;
c) związku przyczynowego.
a) Artykuł 441 wymaga, aby kilka osób ponosiło odpowiedzialność z czy- 628
nów niedozwolonych, a więc na podstawie zdarzeń określonych w Tytule VI,
Księgi III KC. Mogą to być osoby współodpowiedzialne za to samo zdarzenie
i na tej samej zasadzie prawnej.
Przykład: Będą to współsprawcy czynu zawinionego, osoby wspólnie zajmujące po-
mieszczenie, z którego wyrzucona została butelka, posiadacze pojazdu lub zakładu, których
ruch wyrządził szkodę, albo posiadacze dwóch odrębnych pojazdów, które zderzyły się, wy-
rządzając szkodę przechodniowi.
Jednak mogą to być także osoby odpowiedzialne na podstawie różnych

zasad oraz w związku z różnymi zdarzeniami.
Przykład: W razie wypadku samochodowego będzie to posiadacz odpowiedzialny na za-
sadzie ryzyka, a kierowca na zasadzie winy lub ponadto jeszcze Skarb Państwa z racji niewła-
ściwego utrzymywania drogi; także dwa różne przedsiębiorstwa zatruwające swoimi wyzie-
wami ten sam teren.
b) Rezultatem czynu niedozwolonego lub czynów niedozwolonych jest jed- 629

na szkoda (majątkowa lub niemajątkowa). O jedności szkody decyduje jej nie-
podzielność (szkoda na osobie jest zawsze niepodzielna) lub takiego rodza-
ju łączne współdziałanie czynników szkodzących, że nie da się wyodrębnić
uszczerbku, za który poszczególne osoby byłyby odpowiedzialne.
Przykład: Szajka przestępcza przywłaszczyła określoną sumę pieniężną; za zabite przez
ruch samochodu zwierzę odpowiada posiadacz pojazdu, a ponadto także kierowca, który
w wypadku zawinił.
Nb. 626–629
66524117380436
66
630 c) Między zdarzeniami, z którymi ustawa łączy odpowiedzialność kilku

osób, a jedną szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowy (art. 361
§ 1, art. 441 § 1 KC). Brak takiego związku wyłącza odpowiedzialność solidar-
ną za szkodę finalną. Natomiast nie uchyla odpowiedzialności za ewentualną
szkodę wyrządzoną w granicach adekwatnego związku przyczynowego.
Przykład: W wyr. z 23.4.1974 r. (II CR 146/74, OSP 1975, Nr 2, poz. 37) SN stwierdził,
że: „jeżeli po ugaszeniu pożaru wybucha po pewnym czasie nowy pożar, którego przyczyną
jest nienależyte zabezpieczenie budynku przez straż pożarną w czasie gaszenia pierwszego
pożaru, sprawca pierwszego pożaru nie odpowiada za szkody wyrządzone drugim pożarem;
w takiej bowiem sytuacji drugi pożar nie jest normalnym następstwem działania lub zanie-
chania osoby odpowiedzialnej za wywołanie pierwszego pożaru”.
3. Roszczenia regresowe
631 Jeżeli jeden z dłużników solidarnych naprawił szkodę, przysługuje mu
regres w stosunku do pozostałych dłużników odpowiedzialnych za wyrządzo-
ną szkodę. Sposób ustalania wysokości roszczeń regresowych w tych przy-
padkach został określony w przepisach szczególnych zawartych w art. 441 § 2
i 3 KC, które uchylają w tej mierze zastosowanie reguł ogólnych zawartych
w art. 376 KC.
W nauce reprezentowany jest także pogląd, że roszczenia z art. 441 § 2 i 3 KC są roszcze-
niami odszkodowawczymi, a nie zwrotnymi w rozumieniu art. 376 KC1.
632 Redakcja art. 441 § 2 i 3 KC nie jest udana i dlatego wywołuje wiele wątpli-
wości interpretacyjnych. Jak się wydaje, za najbardziej przekonywającą nale-
ży uznać koncepcję, która upatruje w art. 441 § 2 KC ogólną regułę ustalania
wysokości roszczeń regresowych. Zgodnie z nią należy brać pod uwagę różne
okoliczności, a zwłaszcza winę danej osoby oraz stopień, w jakim przyczyni-
ła się do powstania szkody.
Chodzi tu o różny stopień winy wśród osób odpowiedzialnych na zasadzie winy. Nie-
kiedy można także przyjąć, że określone zdarzenie, za które odpowiada X, przyczyniło się
w większej mierze do powstania szkody niż inne zdarzenie, za które odpowiedzialny jest Y;
np. X bił pięścią, a Y laską lub zakład X „wypuścił” 90 ton substancji trujących do rzeki, a za-
kład Y – 10 ton, przy czym dopiero „wypuszczenie” 100 ton powoduje zatrucie ryb. Wśród
innych okoliczności może mieć doniosłe znaczenie np. udział we własności rzeczy, która
wyrządziła szkodę (np. przedsiębiorstwa, samochodu, domu, który się zawalił) albo wzglę-
dy słuszności określone w art. 440 KC. Sytuację majątkową należy oceniać według stanu
w chwili orzekania o roszczeniu zwrotnym, a nie w chwili wyrządzenia szkody (uchw. SN
z 24.11.1988 r., III CZP 83/88, OSNC 1989, Nr 12, poz. 202).
1
Krytycznie do tej koncepcji odnosi się B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie
szkody, s. 142 i n.
Nb. 630–632
66524117380436
66
Ogólną regułę art. 441 § 2 KC modyfikuje § 3 tego artykułu dla przypad- 633
ków, gdy ktoś odpowiada za czyn zawiniony innej osoby.
Przykład: Zwierzchnik odpowiada za podwładnego (art. 430 KC).
W sytuacji takiej osoba odpowiedzialna za cudzy czyn może żądać zwro-

tu pełnego odszkodowania od bezpośredniego sprawcy szkody. Jednakże spo-
łeczna doniosłość tego przepisu jest nader ograniczona, nie ma on bowiem
zastosowania w sferze stosunków pracy (por. art. 114 i n. KP).
Reprezentowany pogląd jest rezultatem ścieśniającej wykładni art. 441 § 3 KC. Nie do-
tyczy on w konsekwencji sytuacji, gdy odpowiedzialność dwóch osób opiera się nie tylko
na innych zasadach, ale odnosi się także do innych zdarzeń; np. X został uszkodzony przez
pojazd Y-a, który potrącił X-a, ponieważ skręcił gwałtownie, wyprzedzając nieprawidłowo
jadącego na rowerze R. Jeżeli Y zapłaci X-owi pełne odszkodowanie, to nie może żądać od
R-a zwrotu pełnej sumy.
Na podstawie art. 441 § 3 KC SN w uchw. z 27.4.2001 r. (III CZP 5/01, OSNC 2001,
Nr 11, poz. 161) uznał, że kasie chorych oraz publicznemu samodzielnemu zespołowi opie-
ki zdrowotnej nie przysługuje w stosunku do sprawcy szkody, wyrządzonej czynem niedo-
zwolonym, roszczenie o zwrot poniesionych przez nich kosztów leczenia (glosa aprobują-
ca: M. Lemkowski, PiM 2002, Nr 12; glosy krytyczne: A. Szpunar, PS 2002, Nr 5; J. Widło,
OSP 2003, Nr 6, poz. 74).
III. Szkoda na osobie

1. Uwagi wstępne
W przeciwieństwie do szkody na mieniu (por. art. 435 KC) szkoda na oso- 634
bie obejmuje uszczerbki wynikające z uszkodzenia ciała, rozstroju zdro-
wia, pozbawienia życia, a także naruszenia innych dóbr osobistych człowieka
(por. art. 23 KC).
Określenie „szkoda na osobie” wskazuje jedynie dobro bezpośrednio naru-
szone, jednak uszczerbki te mogą przybierać postać zarówno szkody majątko-
wej, jak i niemajątkowej (krzywdy; por. art. 445, 448 KC). Natomiast pojęcie
„szkody na mieniu” obejmuje wyłącznie uszczerbek majątkowy, polski system
prawny nie uwzględnia bowiem ewentualnych szkód niemajątkowych (ujem-
nych przeżyć psychicznych) związanych z uszkodzeniem składników majątko-
wych (np. zabicie ulubionego zwierzęcia, kradzież pamiątki itp.).
Szkody na osobie łączy ta cecha, że są one w szczególny sposób związane
z człowiekiem – także jeszcze nienarodzonym. W myśl bowiem art. 4461 KC
z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed
urodzeniem.
Nb. 633–634
66524117380436
66
Czyn niedozwolony skierowany przeciwko kobiecie ciężarnej, który spowodował zmia-
ny w normalnym rozwoju płodu i kalectwo dziecka, wyrządza szkodę dziecku i jeżeli urodzi
się ono żywe, jest uprawnione do żądania odszkodowania (orz. SN z 8.1.1965 r., II CR 2/65,
PiP 1967, z. 10, s. 633; orz. SN z 3.5.1967 r., II PR 120/67, OSNC 1967, Nr 10, poz. 189).
635 Normatywne wyróżnienie kategorii szkód na osobie znajduje uzasadnienie

zwłaszcza w świetle art. 449 KC, który głosi regułę ogólną, że roszczenia zmie-
rzające do naprawienia tych szkód (art. 444–448 KC) nie mogą być zbywane.
Zasada ta nie odnosi się jednak do roszczeń już wymagalnych, które zostały
uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem. W przypadkach
takich roszczenie traci już swoją szczególną, osobistą cechę, przekształcając się
w zwykłe roszczenie pieniężne.
636 Odszkodowanie przysługuje osobie bezpośrednio poszkodowanej czy-
nem niedozwolonym, co oznacza, że to właśnie ona jest podmiotem wyłącz-
nie legitymowanym do żądania pokrycia wszelkich szkód na osobie. Dotyczy
to także przypadków, gdy koszty leczenia poniosła osoba trzecia, np. rodzice
poszkodowanego (por. wyr. SN z 4.7.1969 r., I CR 116/69, OSNCP 1970, Nr 5,
poz. 82 oraz uzasadnienie wyr. SA w Rzeszowie z 27.3.2003 r., SA/Rz 2215/02,
OSP 2004, Nr 6, poz. 39).
637 Umiejscowienie przepisów o szkodzie na osobie w Tytule VI wskazuje
zarazem na to, że znajdują one zastosowanie wówczas, gdy odpowiedzialność
odszkodowawcza opiera się na podstawie deliktowej, a nie kontraktowej.
Coraz częściej pojawia się potrzeba skorzystania z przepisów uzasadnia-
jących żądanie naprawienia szkody na osobie, gdy szkoda jest następstwem
niewykonania albo nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 i n. KC).
W sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej wadliwym wykonaniem sprzę-
tu ortopedycznego – protez nóg – w wyr. z 17.12.2004 r. (II CK 303/04,
MoP 2005, Nr 2, s. 67) SN stwierdził, że nienależyte wykonanie umowy może
stanowić jednocześnie czyn niedozwolony i powodować konieczność zasądze-
nia odszkodowania rekompensującego straty materialne, jak i zadośćuczynienie
za cierpienia psychiczne i fizyczne. Jednak nie zawsze problem da się usunąć,
jeśli zastosuje się przepisy o zbiegu roszczeń, drogą wyboru dogodniejszego
dla poszkodowanego reżimu odpowiedzialności (por. Nb. 972). W szczegól-
ności chodzi o przypadki odpowiedzialności związane ze świadczeniem usług
medycznych, gdy podstawą skutecznego dochodzenia roszczeń przez poszko-
dowanego wobec zakładu opieki zdrowotnej są wyłącznie przepisy o odpowie-
dzialności kontraktowej, z uwagi na brak możliwości zastosowania art. 430 KC
i wyłączenie odpowiedzialności na podstawie art. 429 KC. Problem ten jest
również widoczny w przypadku szkód wyrządzonych przy świadczeniu usług
Nb. 635–637
66524117380436
66
turystycznych1. Zamiast poszukiwać coraz bardziej „sztucznych” koncep-

cji zwierzchnictwa (interpretując art. 430 KC) albo tworzyć „mieszany reżim
prawny” niezgodnie z regułami rozstrzygania konkurencji przy zbiegu roszczeń
(por. Nb. 968), należy postulować poszerzenie obowiązku naprawienia szkody
w ramach odpowiedzialności ex contractu o kompensatę szkód na osobie.
System prawny w różny sposób reguluje naprawienie szkody na osobie 638
w zależności od tego, czy przybiera ona postać szkody majątkowej, czy niema-
jątkowej. Obie te postacie szkody należy więc rozpatrzyć oddzielnie w kolej-
nych punktach.
2. Majątkowa szkoda na osobie

Naprawienie majątkowej szkody na osobie uregulowane zostało swoiście 639
tylko w odniesieniu do dwóch typów przypadków:
a) uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia,
b) śmierci człowieka.
a) Uszkodzenie ciała polega na naruszeniu integralności fizycznej człowie- 640
ka (np. rany, złamania itp.). Natomiast rozstrój zdrowia wyraża się w zakłóce-
niu funkcjonowania jego organizmu (np. zatrucie, nerwica itp.). To samo zda-
rzenie może oczywiście wywołać równocześnie uszkodzenie ciała i rozstrój
zdrowia. W przypadkach tego rodzaju poszkodowanemu przysługuje:
1) odszkodowanie na pokrycie wszelkich wynikłych z tego powodu kosztów,
w szczególności kosztów leczenia (art. 444 § 1 KC) i
2) renta dla wyrównania szkód trwałych (art. 444 § 2 KC).
1) Do kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia zali- 641
cza się w szczególności koszty transportu chorego, a także dojazdu osób bli-
skich, odwiedzających chorego, koszty opieki lekarskiej i pielęgnacji łącznie
ze specjalnym odżywianiem, koszty nabycia aparatury usprawniającej inwali-
dów2, koszty przyuczenia do nowego zawodu oraz utracony zarobek. W zasa-
dzie roszczenie o wyrównanie wspomnianych wydatków przysługuje poszko-
dowanemu dopiero wtedy, gdy je poniósł. Jednak jeśli chodzi o sumy na koszty
leczenia lub przygotowania inwalidy do innego zawodu, to zobowiązany do
1
Na kwestię tę szczególnie zwraca uwagę M. Nesterowicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 7,
Nb. 51–52; tenże, Odpowiedzialność kontraktowa i deliktowa (uwagi de lege ferenda i o sto-
sowaniu prawa), PiP 1999, z. 1, s. 22 i n.; tenże, Podstawy prawne odpowiedzialności cywil-
nej zakładu leczniczego i lekarza, PiM 1999, Nr 1, s. 110 i n.; M. Safjan, Naprawienie krzyw-
dy; tenże, Kilka refleksji, s. 5 i n.; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 448, Nb. 7.
2
W wyr. z 12.12.2002 r. (II CKN 1018/00, Legalis) SN stwierdził, że wydatki na naby-
cie nowego samochodu ze specjalistycznym wyposażeniem należy zaliczyć do kosztów wy-
mienionych w art. 444 § 1 KC, gdy są one konieczne do kompensowania kalectwa osoby po-
szkodowanej.
Nb. 638–641
66524117380436
66
odszkodowania powinien je na żądanie poszkodowanego wyłożyć z góry

(art. 444 § 1 KC).
Zasądzenie odszkodowania nie wyłącza równoczesnego ustalenia odpowiedzialności
pozwanego za szkodę mogącą powstać w przyszłości z tego samego zdarzenia (uchw. SN
z 17.4.1970 r., III PZP 34/69, OSP 1970, Nr 12, poz. 217, z glosą A. Ohanowicza).
Należy wziąć pod uwagę, że z reguły obywatele korzystają z bezpłatnego

lecznictwa publicznego. W takich przypadkach roszczenie o zwrot lub wyło-
żenie z góry kosztów leczenia uzasadnione jest jedynie w takim zakresie,
w jakim z przyczyn usprawiedliwionych koszty te wykraczają poza świadcze-
nia objęte zabezpieczeniem społecznym (wyr. SN z 26.6.1969 r., II PR 217/69,
OSN 1970, Nr 3, poz. 50).
Uwzględnienie roszczenia poszkodowanego o wyłożenie z góry sumy potrzebnej na kosz-
ty leczenia jest niezależne od tego, czy poszkodowany dysponuje odpowiednimi środkami
własnymi na pokrycie wskazanych wyżej kosztów oraz czy jest objęty systemem finansowa-
nia świadczeń opieki zdrowotnej ze środków publicznych, chyba że strona zobowiązana do
naprawienia szkody wykaże, że koszty leczenia poszkodowanego zostaną pokryte w całości
ze środków publicznych, w tym także przyznawanych w ramach szczególnych procedur obej-
mujących także decyzje uznaniowe uprawnionych podmiotów (por. wyr. SN z 13.12.2007 r.,
I CSK 384/07, OSP 2009, Nr 2, poz. 20).
642 2) Roszczenie o rentę przysługuje poszkodowanemu w razie:

a) całkowitej lub częściowej utraty przez niego zdolności do pracy zarobkowej;
b) zwiększenia się jego potrzeb;
c) zmniejszenia się jego widoków powodzenia na przyszłość (art. 444 § 2 KC).
Wspomniane następstwa powinny mieć charakter trwały (co nie znaczy, że
nieodwracalny). Każda z tych okoliczności może stanowić samodzielną podsta-
wę zasądzenia renty.
643 Co do przesłanki całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy
zarobkowej, to kryterium dla kompensacji szkody nie są utracone dochody,
lecz utrata zdolności zarobkowej. W razie częściowej utraty zdolności do pra-
cy wysokość należnej renty powinna odpowiadać różnicy między zarobkami,
jakie poszkodowany przypuszczalnie osiągnąłby w okresie objętym rentą, gdy-
by nie doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia (tzw. zarobki hipote-
tyczne), a zarobkami, jakie rzeczywiście może w tym czasie osiągnąć. Sąd jest
przy tym zobowiązany brać pod uwagę wszystkie dochody uzyskiwane legal-
nie przez poszkodowanego oraz te, które mógłby on osiągnąć, gdyby szkody
mu nie wyrządzono (deputaty, premie, nagrody okresowe, dodatki za wysłu-
gę lat, dochody z pracy twórczej, zarobki dorywcze osiągane w miarę regular-
nie itp.). Wymaga się przy tym od poszkodowanego, aby wykorzystał pozosta-
łą zdolność zarobkowania. Należy jednak wziąć pod uwagę realnie istniejące
Nb. 642–643
66524117380436
66
możliwości uzyskania odpowiedniej pracy w konkretnej sytuacji, a nie tyl-

ko „abstrakcyjnie” obliczony (zwykle w procentach) współczynnik obniżonej
sprawności fizycznej człowieka. Nie można również wymagać od poszkodowa-
nego, aby podejmował jakąkolwiek pracę, a w szczególności pracę radykalnie
odbiegającą od jego wykształcenia i przygotowania zawodowego, oraz by pod-
dał się usprawniającym zabiegom operacyjnym.
W razie całkowitej utraty zdolności do pracy renta powinna być ustalona 644
w wysokości równej wszystkim prawdopodobnym zarobkom poszkodowane-
go, jakie by on uzyskał, gdyby nie wyrządzono mu szkody (wyżej określone
zarobki hipotetyczne). Natomiast osoba, która nie miała zdolności zarobkowej,
nie może otrzymać renty. Dotyczy to w szczególności osób starszych lub nie-
pełnosprawnych.
Renta ma służyć także zaspokojeniu zwiększonych potrzeb poszkodowane- 645
go, polegających w szczególności na zapewnieniu opieki, lepszego odżywiania
się, na pokryciu kosztów przejazdów osoby niesprawnej, stałych kosztów lecz-
niczych itp. Renta taka należy się poszkodowanemu bez względu na to, czy rze-
czywiście ponosi on wydatki na wspomniane cele; wystarczy bowiem ustalenie
tych potrzeb. Przysługuje ona niezależnie od renty na pokrycie szkody wynikłej
z utraty zdolności zarobkowej. Może się jej więc domagać także osoba niema-
jąca w ogóle zdolności zarobkowej (np. dziecko).
Ponadto renta ma uwzględniać zmniejszone w przyszłości możliwości 646
zarobkowania. Chodzi tu wyłącznie o świadczenia zmierzające do pokrycia
szkody typu majątkowego, a polegające na uwzględnieniu okoliczności, że
w normalnym toku zdarzeń człowiek z biegiem lat zdobywa wyższe kwalifika-
cje, a tym samym większe możliwości zarobkowe. Okoliczności te mogą wpły-
wać na odpowiednie podwyższenie orzeczonej już renty (por. art. 907 § 2 KC).
Jak z powyższych wyjaśnień wynika, mierniki, jakimi sąd powinien się kie- 647
rować przy ustalaniu wysokości renty, są nieostre, a udowodnienie wysokości
szkody może sprawiać poszkodowanemu znaczne trudności. Mając to na wzglę-
dzie, ustawodawca zezwala w takich przypadkach sądowi na określenie wyso-
kości odszkodowania „według swej oceny, opartej na rozważeniu wszelkich
okoliczności sprawy” (art. 322 KPC). Ponadto w związku z tym, że w chwili
wyrokowania nie zawsze jeszcze można ustalić ostateczne skutki uszkodzenia
ciała lub rozstroju zdrowia – zwłaszcza ze względu na trwające leczenie – sąd
może przyznać poszkodowanemu rentę tymczasową, i to na czas oznaczony
lub nieoznaczony (art. 444 § 3 KC; por. wyr. SN z 7.8.1969 r., I PR 213/69,
OSN 1970, Nr 5, poz. 91).
Przepis art. 444 § 3 KC rzadko jest zresztą stosowany z uwagi na ogólną dopuszczalność
zmiany wysokości renty w razie zmiany stosunków (por. art. 907 § 2 KC).
Nb. 644–647
66524117380436
66
648 Z ważnych powodów i na żądanie poszkodowanego sąd może mu przy-

znać zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Obie prze-
słanki muszą zostać łącznie spełnione (por. wyr. SN z 7.3.2013 r.; II CSK
364/12, Legalis). Taka kapitalizacja renty jest wskazana zwłaszcza wtedy, gdy
poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania
ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu (art. 447 KC).
Przykład: Przez uzyskanie środków na założenie przedsiębiorstwa.
Ustawa nie przewiduje żadnego współczynnika określającego wysokość

skapitalizowanej renty. Pozostawione jest to ocenie sądu. Natomiast art. 164
§ 2 KZ stanowił, że jednorazowe świadczenie nie powinno przekroczyć 10-let-
niej wartości renty. Wskazówka ta i dzisiaj może być przydatna.
649 b) W odróżnieniu od regulacji prawnej odszkodowania w razie uszkodze-
nia ciała lub rozstroju zdrowia, przepisy dotyczące naprawienia szkód mająt-
kowych wynikłych ze śmierci człowieka nie tylko precyzują, ale w pewnym
zakresie także zmieniają ogólne zasady odszkodowania. Spostrzeżenie to odno-
si się do wszystkich trzech typów roszczeń zmierzających do naprawienia
szkód majątkowych wywołanych śmiercią człowieka:
1) renty dla osób pośrednio poszkodowanych;
2) stosownego odszkodowania dla najbliższych;
3) zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu.
650 1) Zgodnie z ogólną regułą odszkodowanie przysługuje jedynie osobie,
która bezpośrednio poniosła szkodę w następstwie określonego zdarzenia,
a wyjątki od tej reguły dopuszczalne są jedynie w przypadkach wskazanych
w ustawie. Ze względów humanitarnych wyjątek taki przewiduje art. 446 § 2
KC na rzecz osób pośrednio poszkodowanych w następstwie śmierci osoby
bezpośrednio dotkniętej czynem niedozwolonym. Do tego kręgu podmiotów
należą dwie grupy osób.
651 Pierwszą stanowią osoby, wobec których ciążył na zmarłym ustawowy obo-
wiązek alimentacyjny (art. 446 § 2 zd. 1 KC). Obowiązki takie przewidują
art. 23, 27, 60, 128 i n. KRO. Nie jest istotne, czy zmarły faktycznie obowiązki
te wykonywał; wystarczy, że zostały spełnione przesłanki, od których realizacji
zależało istnienie obowiązku alimentacyjnego. Jest to tzw. renta obligatoryjna
(por. bliżej orz. SN z 24.8.1990 r., I CR 422/90, OSN 1991, Nr 10–12, poz. 124).
Przykład: Prawo do renty będzie przysługiwać małoletniemu po śmierci rodzica, zobo-
wiązanego do utrzymywania dziecka. Te przesłanki nie są spełnione, jeżeli zmarłym był stu-
dent, utrzymywany przez ojca, ponieważ to nie na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny.
Jak stwierdził słusznie SN w wyr. z 9.3.2007 r. (V CSK 459/06, Legalis), sam fakt należenia
do ustawowego kręgu uprawnionych (i zobowiązanych) do alimentacji nie jest równoznaczny
ze spełnieniem przesłanki wynikającej z art. 446 § 2 KC.
Nb. 648–651
66524117380436
66
Drugą grupę tworzą „inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i sta- 652
le dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają
tego zasady współżycia społecznego” (art. 446 § 2 zd. 2 KC). Jest to tzw. ren-
ta fakultatywna, gdyż uzależniona jest od elementów ocennych, wskazanych
zasadami współżycia społecznego. Przepis ten nie wymaga, aby zmarły był
zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych; wystarczy, że świadczenia te fak-
tycznie spełniał na rzecz osoby bliskiej. Także krąg osób bliskich nie został
ostro zarysowany. Bliskim może być np. krewny, powinowaty – bez względu
na stopień pokrewieństwa i powinowactwa – lub inna osoba, z którą łączyły
zmarłego więzy uczuciowe lub z którą prowadził wspólne gospodarstwo domo-
we (np. konkubina1, wychowanek).
Roszczenia o rentę z art. 446 § 2 KC mają charakter odszkodowawczy 653
w tym sensie, że zastępują utracone korzyści, jakie miał bliski osoby zmarłej.
W związku z tym renta przysługuje pośrednio poszkodowanemu tylko na czas
prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego lub faktycznego dostar-
czania środków utrzymania przez zmarłego. Przyznaje się ją w wysokości obli-
czonej stosownie do potrzeb pośrednio poszkodowanego oraz do możliwości
zarobkowych zmarłego, chyba że faktycznie spełniane przez niego świadcze-
nia były wyższe. W takim bowiem razie także doznana szkoda przez bliskiego
(pośrednio poszkodowanego) jest wyższa. Jest to jednak kwestia dyskusyjna.
Renta ta również może być skapitalizowana (art. 447 KC), co jednak nie 654
jest w tym przypadku rozstrzygnięciem zalecanym, ponieważ grozi utratą stałe-
go źródła utrzymania osobom niezdolnym do zarobkowania.
2) Dalszy wyjątek od reguły, że odszkodowanie przysługuje tylko bezpo- 655
średnio poszkodowanemu, przewiduje art. 446 § 3 KC na rzecz najbliższych
członków rodziny zmarłego: nie tylko małżonka, dzieci, rodziców, ale i rodzeń-
stwa, pasierba, ojczyma, macochy, wnuków, jeżeli konkretny układ stosunków
wskazuje na bliskość tych więzów rodzinnych.
Mogą oni żądać od osób odpowiedzialnych „stosownego odszkodowa-
nia” w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego. Przez długi czas kon-
trowersje budziło pytanie: czy odszkodowanie to służy naprawieniu wyłącz-
nie szkód majątkowych, czy również niemajątkowych. Ostatecznie utrwalił
się pierwszy ze wspomnianych poglądów. Zgodnie z nim odszkodowanie to
ma kompensować różne, trudno jednak uchwytne i niewymierne uszczerbki
majątkowe związane z ogólnym pogorszeniem sytuacji życiowej, jakie wywo-
łuje śmierć najbliższego członka rodziny, np. pogorszenie warunków mieszka-
niowych, utrata zabezpieczenia majątkowego na przyszłość.
1
Por. K. Kruczalak, Uprawnienia konkubiny do renty odszkodowawczej w świetle
art. 446 § 2 zd. 2 KC, PiP 1974, z. 10.
Nb. 652–655
66524117380436
66
Śmierć małoletniego dziecka może stanowić przyczynę znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej rodziców, gdy ich cierpienia psychiczne osłabiły aktywność życiową, powodując
utratę możliwości polepszenia warunków życia w przyszłości lub konieczność niekorzyst-
nego ograniczenia planów życiowych (wyr. SN z 15.10.2002 r., II CKN 985/00, MoP 2006,
Nr 6, s. 315). W wyr. z 16.7.2004 r. (I CK 26/04, MoP 2004, Nr 16, s. 726) SN stwierdził, że
określając wysokość odszkodowania, sąd obowiązany jest wziąć pod uwagę różnicę między
stanem, w jakim znaleźli się członkowie rodziny zmarłego po jego śmierci, a przewidywanym
stanem materialnym, gdyby zmarły żył; natomiast sąd nie uwzględnia cierpień i krzywdy mo-
ralnej bliskich zmarłego. Por. także uchw. SN(7) z 26.10.1970 r. (III PZP 22/70, OSN 1971,
Nr 7–8, poz. 120); jednak por. też wyr. SN z 19.8.1980 r. (IV CR 283/80, OSNC 1981, Nr 5,
poz. 81, z krytyczną glosą A. Szpunara, NP 1982, Nr 1–2, s. 168).
Jednak z powodu braku społecznej akceptacji dla sytuacji, gdy kompenso-

wanie szkody niemajątkowej w przypadku śmierci osoby najbliższej jest nie-
dopuszczalne, dokonana została 30.5.2008 r. nowelizacja KC przez dodanie
nowego przepisu, art. 446 § 4, przyznającego najbliższym członkom rodzi-
ny zmarłego prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę
(por. szerzej Nb. 667).
656 Wspomniane odszkodowanie może być przyznane obok renty przysługują-
cej z racji śmierci żywiciela (art. 446 § 2 KC), jak również samodzielnie, a więc
takim członkom rodziny, którzy nie mają prawa do renty.
Przykład: Sąd Najwyższy w orz. z 13.5.1969 r. (II CR 128/69, OSP 1970, Nr 6, poz. 122)
przyznał rodzicom odszkodowanie w związku ze śmiercią dorastającego syna, który nie był
aktualnie zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych, ale na którego pomoc w przyszłości
rodzice mogli liczyć.
657 Wychodząc z założenia, że odszkodowanie z art. 446 § 3 KC ma na celu

naprawienie wyłącznie szkody majątkowej, należy dojść do wniosku, że rosz-
czenie o to świadczenie stanowi składnik majątku uprawnionego i podlega dla-
tego dziedziczeniu według zasad prawa spadkowego.
Przykład: Zmarły w wypadku kolejowym X pozostawił żonę Y, która umarła, zanim uzy-
skała odpowiednie odszkodowanie w związku ze śmiercią męża. W tym przypadku spadko-
biercy mogą domagać się od PKP jednorazowego odszkodowania w związku ze śmiercią X-a.
658 3) Do szkód majątkowych, jakie związane są ze śmiercią człowieka, należą

zawsze koszty pogrzebu oraz koszty leczenia. Te ostatnie, jeżeli oczywiście
koszty takie poniesiono, zanim bezpośrednio poszkodowany zmarł.
Do kosztów pogrzebu zalicza się także wydatki na skromny nagrobek,
odpowiadający miejscowym zwyczajom, a w określonych okolicznościach
nawet wydatki na nabycie odzieży żałobnej.
Przykład: Jak stwierdził SN w wyr. z 9.3.2007 r. (V CSK 459/06, Legalis), z treści
art. 446 § 1 KC nie wynika w sposób jednoznaczny ograniczenie zakresu zwrotu kosztów po-
grzebu, w tym kosztów wystawienia nagrobka, jednak powszechnie przyjmuje się, że koszty
Nb. 656–658
66524117380436
66
te podlegają zwrotowi w ograniczonym zakresie. Granice obowiązku wyznaczają zwyczaje
przyjęte w danym środowisku. Pojęcie „zwyczaje przyjęte w danym środowisku” należy ro-
zumieć jako zwykle ponoszone wśród określonego kręgu podmiotów koszty związane z po-
chowaniem zmarłego (nabycie trumny, przewóz zwłok, koszty samej ceremonii pogrzebowej,
kwiaty i wieńce, stypa, a później także wystawienie nagrobka). Ustalając zwyczaje panujące
w danym środowisku, należy kierować się kryteriami obiektywnymi, oczywiście odniesiony-
mi do pewnego kręgu podmiotów. Nie można utożsamiać określenia „zwyczaje przyjęte w da-
nym środowisku” z kosztami poniesionymi przez konkretną osobę w konkretnym przypadku.
Według reguł ogólnych roszczenie takie przysługiwałoby spadkobiercom

zmarłego. Jednak art. 446 § 1 KC przyznaje je tym osobom, które rzeczywiście
koszty te poniosły, umacniając, tym samym, ochronę ich interesów. Zobowią-
zanym do zapłaty jest osoba odpowiedzialna z tytułu deliktu za śmierć bezpo-
średnio poszkodowanego.
IV. Krzywda
1. Uwagi ogólne
Doktryna i prawo cywilne, poczynając od II połowy XIX w., stopniowo 659
zaczęły uznawać, że nie tylko szkoda majątkowa, lecz także niemajątkowa,
tzw. krzywda (art. 445, 448 KC), może być w pewnej mierze naprawiona przez
świadczenia pieniężne. Instytucję tę uzasadniano albo koncepcją kary prywat-
nej, albo – bliższej prawu cywilnemu – funkcją kompensacyjną. Zakłada ona,
że krzywdy, polegające na cierpieniach fizycznych lub psychicznych, wpraw-
dzie nie mogą być w sposób adekwatny wyrównywane za pomocą świadczeń
pieniężnych, natomiast świadczenia te mogą łagodzić wspomniane ujemne
przeżycia pokrzywdzonego przez dostarczenie mu środków majątkowych, któ-
re pozwolą zaspokoić w szerszej mierze jego potrzeby lub spełnić pragnienia.
Instytucja pieniężnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę znalazła się
już w pierwotnej treści Kodeksu cywilnego, aczkolwiek przewidziano ją tam
tylko w nielicznych, wyraźnie wskazanych w art. 445 KC, przypadkach naru-
szeń dóbr osobistych.
Poza tym art. 448 KC ustanowił ochronę wszystkich dóbr osobistych
w postaci zasądzenia od sprawcy odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK,
jeżeli dobro osobiste pokrzywdzonego sprawca naruszył umyślnie. Ta ostat-
nia przesłanka, łącznie z tym, że odbiorcą stosownej sumy pieniężnej nie był
pokrzywdzony, lecz ktoś inny (PCK), wpłynęła na ukształtowanie się poglądu
o represyjnym charakterze tego środka ochrony dóbr osobistych.
Ta treść art. 448 KC została jednak radykalnie zmieniona ustawą
z 23.8.1996 r. nowelizującą Kodeks cywilny. Wykład poniższy ma na wzglę-
Nb. 659
66524117380436
66
dzie wyłącznie obowiązujący obecnie stan prawny. Jego wyjaśnienie nie jest
jednak zadaniem łatwym. Godne aprobaty intencje ustawodawcy zmierzają-
cego do powszechnego zastosowania instytucji zadośćuczynienia pieniężne-
go – zamiast karnej konstrukcji dawnego art. 448 KC – nie zostały bowiem
wyrażone w tekście w sposób precyzyjny, nasuwając liczne wątpliwości inter-
pretacyjne, i to o podstawowej doniosłości.
2. Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne

660 a) Według obecnie obowiązującego art. 448 KC pieniężne zadośćuczynie-
nie za doznaną krzywdę sąd może przyznać pokrzywdzonemu w razie naru-
szenia wszelkich dóbr osobistych (por. art. 23 KC). Podniesiony przeciwko
temu twierdzeniu zarzut, że przepis art. 448 KC nie zawiera słowa „wszelkie”,
a zatem że nie ma podstaw do przyjęcia poglądu o tak szerokim zastosowaniu
tego przepisu1, jest chybiony. Godzi bowiem w podstawową zasadę interpretacji
przepisów prawnych, w myśl której użyte w ustawie nazwy wskazują wszystkie
desygnaty wyznaczone treścią nazwanego pojęcia. Jeżeli więc np. jakiś przepis
zawiera słowo „rzecz”, to oczywiste jest, że należy przez to określenie rozumieć
wszystkie przedmioty objęte zakresem pojęcia tak nazwanego. Stwierdzenie
zatem, że art. 448 KC odnosi się do wszelkich dóbr osobistych, nie jest jakimś
dowolnie przyjętym „apriorycznym” założeniem, lecz znajduje oparcie w tek-
ście ustawy wyinterpretowanym zgodnie z przyjętymi w logice regułami. Zakres
zastosowania art. 448 KC może oczywiście być ograniczany przepisami szcze-
gólnymi, jednakże, dopóki nie zostanie to wykazane, nie ma podstaw do uchy-
lenia zasady, że wspomniany przepis odnosi się do wszystkich dóbr osobistych.
Czy ograniczenie takie wynika z art. 446 KC, rozważymy poniżej.
Mimo że art. 448 KC nie wskazuje na inne jeszcze przesłanki roszczenia
o zadośćuczynienie pieniężne, treść art. 24 § 1 zd. 3 KC jednoznacznie wiąże
dopuszczalność tego roszczenia z bezprawnym naruszeniem dobra osobiste-
go2. W związku z tym pojawił się w literaturze pogląd, że spełnienie tej prze-
słanki jest nie tylko konieczną, ale i wystarczającą zarazem przesłanką żądania
zadośćuczynienia pieniężnego. Inaczej mówiąc – każde bezprawne naruszenie
dobra osobistego uzasadniałoby już żądanie zapłaty zadośćuczynienia3.
Tak A. Szpunar, Przesłanki, s. 11.

1
O pojęciu bezprawnego naruszenia dobra osobistego, por. szerzej Z. Radwański, glosa

2
do wyr. SN z 14.5.2003 r. (I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22) oraz glosa do uchw. SN
z 18.2.2005 r. (III CZP 53/04, OSP 2005, Nr 7–8, poz. 110); wbrew tezom SN, publikacja pra-
sowa naruszająca dobra osobiste (zawiera nieprawdziwe informacje) ma charakter bezprawny
także wówczas, gdy dziennikarz zachował staranność przy zbieraniu materiału.
3
Por. G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 490; także P. Granecki, Odpowie-
dzialność, s. 94 i n.
Nb. 660
66524117380436
66
Jednakże szersze uznanie znajduje w literaturze pogląd bardziej restryktyw-

ny. Zalicza on do przesłanek wspomnianego roszczenia nie tylko bezprawność,
lecz także winę sprawcy naruszenia, chociażby występującą w najmniejszym
nasileniu. Za takim stanowiskiem przemawia przede wszystkim usytuowanie
art. 448 KC w obrębie Tytułu VI Księgi III KC, poświęconego czynom niedo-
zwolonym, dla których podstawową zasadą odpowiedzialności jest wina spraw-
cy (art. 415 KC). Gdyby ustawodawca chciał, aby przyznanie zadośćuczynienia
pieniężnego zależało wyłącznie od bezprawności naruszenia dobra osobiste-
go, wówczas umieściłby tę instytucję w obrębie art. 24 KC, a nie poprzestał-
by tylko na umieszczeniu tam wzmianki odsyłającej do zasad „przewidzianych
w Kodeksie”1. Należy jednak podzielić pogląd, że przesłanka winy nie znajdzie
zastosowania do przypadków krzywdy wyrządzonej niezgodnym z prawem
działaniem lub zaniechaniem przy wykonywaniu władzy publicznej (art. 417
i 4171 KC)2. Wykładnia tych przepisów, w świetle brzmienia art. 77 Konsty-
tucji RP, przesądza o uniezależnieniu od winy obowiązku naprawienia szko-
dy majątkowej oraz krzywdy wyrządzonych czynami określonymi w art. 417
i 4171 KC, także stosowanymi w związku z art. 448 KC.
b) Zadośćuczynienia pieniężnego może żądać każdy, kto bezpośrednio 661
został pokrzywdzony. Z całą pewnością uprawnienie to przysługuje osobom
fizycznym. Natomiast pewne wątpliwości pojawiają się w odniesieniu do osób
prawnych, które jako twory społeczne nie doznają ujemnych przeżyć psychicz-
nych, podatnych na łagodzenie świadczeniami pieniężnymi. Jednakże mają one
dobra osobiste (art. 43 KC), a ich interesy niemajątkowe, polegające w szcze-
gólności na dobrej sławie, powinny być w równej mierze chronione, co inte-
resy osób fizycznych. Ponadto zadośćuczynienie pieniężne może podobnie
jak u osób fizycznych lub w wyższej jeszcze mierze dopomóc w naprawieniu
uszczerbku niemajątkowego3.
1
Takie stanowisko reprezentują: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni,
s. 6 i n.; T. Paładyna, Próba wykładni, s. 32; J. Pietrzykowski, Nowelizacja, s. 5 i n.; Z. Ra-
dwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2005, Nb. 395; M. Safjan, Ochrona mająt-
kowa, s. 10 i n.; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 448, Nb. 8–13; A. Szpunar,
Zadośćuczynienie, s. 210 i n. Por. także wyr. SN z 12.12.2002 r. (V CKN 1581/00, OSNC
2004, Nr 4, poz. 53).
2
Por. uchw. SN(7) z 18.10.2011 r., III CZP 25/11, OSNC 2012, Nr 2, poz. 15 oraz
Z. Banaszczyk, [w:] System Pr. Pryw, t. 6, s. 799–801.
3
Por. bliżej J. Koczanowski, Ochrona dóbr osobistych osób prawnych, Kraków 1999;
A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste osób prawnych, Kraków 2005; M. Safjan, Ochrona majątko-
wa, s. 10 i n.; A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 209–210. Jednak J. Jastrzębski (Kilka uwag,
s. 42–43), negując możliwość doznawania krzywdy przez osoby prawne, odmawia im prawa
do zadośćuczynienia.
Nb. 661
66524117380436
66
Sąd Najwyższy w wyr. z 24.9.2008 r. (II CSK 126/08, OSNC 2009, Nr 2, poz. 58) stwier-
dził, że art. 448 KC ma zastosowanie także do ochrony dóbr osobistych osób prawnych.
Roszczenie to może być skierowane zarówno przeciwko osobie fizycznej,

jak i prawnej. Pogląd, że art. 448 KC służy tylko ochronie wobec osób fizycz-
nych1, nie znajduje podstaw prawnych, a ponadto pozbawiałby ludzi ochro-
ny ze strony podmiotów, których działanie wywołuje największe zagroże-
nia dla dóbr osobistych (np. media). Właśnie mając na względzie nową treść
art. 448 KC, ustawodawca wraz z nowelizacją tego przepisu uchylił – jako
zbędny – art. 40 Prawa prasowego, który przyznawał osobie fizycznej roszcze-
nie o zadośćuczynienie jej dóbr osobistych „przez publikację materiałów praso-
wych”. Można nawet stwierdzić, że dochodzenie roszczeń o zadośćuczynienie
pieniężne przeciwko osobom prawnym jest łatwiejsze, ponieważ pokrzywdzo-
ny może powołać się na tzw. winę anonimową.
662 c) Pokrzywdzonemu służy wprawdzie roszczenie o zadośćuczynienie pie-
niężne w razie spełnienia się ustawą określonych przesłanek odpowiedzialności
deliktowej, jednakże sąd ma pod tym względem pewien luz decyzyjny, co znaj-
duje wyraz w postanowieniu art. 448 KC, że „sąd może przyznać” zadośćuczy-
nienie. Nie znaczy to jednak, by sąd mógł z tego luzu decyzyjnego korzystać
dowolnie. Podstawą do odmowy przyznania zadośćuczynienia mimo spełnienia
formalnie określonych przesłanek może być nieznaczny rozmiar krzywdy lub
jakieś szczególne okoliczności towarzyszące jej wyrządzeniu, w świetle któ-
rych przyznanie zadośćuczynienia budziłoby sprzeciw moralny.
663 d) Wychodząc z panującego poglądu o kompensacyjnej funkcji zadośćuczy-
nienia, a potwierdzonego treścią art. 24 § 1 KC, należy stwierdzić, że wysokość
zadośćuczynienia zależy przede wszystkim od wielkości doznanej krzywdy.
Dla jej określenia nie bez znaczenia jest rodzaj naruszonego dobra, inten-
sywność naruszenia, stopień dyskomfortu psychicznego związany z określo-
nym uszczerbkiem, nieodwracalność skutków, stopień winy sprawcy, a także
sytuacja osobista i majątkowa pokrzywdzonego. Sądy korzystają tu – z natury
rzeczy – z dużego luzu ocennego, jednak powinny uwzględniać wszelkie oko-
liczności, które mają wpływ na rozmiar krzywdy. Indywidualne okoliczności
danego przypadku (np. wiek pokrzywdzonego, sytuacja rodzinna, stopień wraż-
liwości pokrzywdzonego) powinny być brane pod uwagę, chociaż przy zasto-
sowaniu zobiektywizowanych kryteriów oceny. W judykaturze trafnie wskazu-
je się, że „na rozmiar krzywdy, a w konsekwencji wysokość zadośćuczynienia,
składają się cierpienia fizyczne i psychiczne, których rodzaj, natężenie i czas
1
Tak G. Bieniek, z powołaniem się na niepubl. orz. SN z 15.12.1975 r. (I CR 887/75),
[w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 491.
Nb. 662–663
66524117380436
66
trwania należy każdorazowo określić w okolicznościach konkretnej sprawy.

Mierzenie krzywdy wyłącznie stopniem uszczerbku na zdrowiu stanowiłoby
niedopuszczalne uproszczenie nieznajdujące oparcia w treści art. 445 § 1 KC”1.
Wysokość zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę może podlegać miarkowaniu
z uwagi na przyczynienie się poszkodowanego do wyrządzenia szkody (art. 362 KC). Jeżeli
sąd uzna, że obowiązek naprawienia szkody należy ograniczyć ze względu na przyczynienie
się poszkodowanego, wówczas wysokość sumy przyznanej mu tytułem zadośćuczynienia za
krzywdę powinna być tak ukształtowana, aby mimo niepełnej kompensacji była zauważalna
i przynosiła poszkodowanemu satysfakcję (z uzasadnienia wyr. SN z 22.11.2017 r., IV CSK
8/17, Legalis).
Sąd może również przyznać na żądanie pokrzywdzonego tzw. symboliczną

złotówkę, co nadaje jednak zadośćuczynieniu już nieco inne, wyłącznie moral-
ne znaczenie.
Zadośćuczynienie pieniężne przyznaje się wyłącznie w postaci jednorazo-
wego świadczenia. Renta jest więc w tych przypadkach wykluczona, chociażby
cierpienia pokrzywdzonego były trwałe.
Przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego nie pozbawia pokrzywdzonego
„innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia” (art. 448 KC).
Chodzi tu zwłaszcza o niemajątkową ochronę dóbr osobistych, np. przez dopeł-
nienie stosownych czynności, a w szczególności o złożenie oświadczenia odpo-
wiedniej treści i w odpowiedniej formie (art. 24 § 1 KC).
Ponadto, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzo-
na szkoda majątkowa, pokrzywdzony może żądać jej naprawienia na zasadach
ogólnych (art. 24 § 2 KC).
e) Pokrzywdzony nie zawsze chce uzyskać korzyść majątkową z tytułu naru- 664
szenia swego dobra osobistego, uznając to niekiedy za niestosowne (np. w razie
obrazy czci). Właściwszą dla niego satysfakcją byłoby, gdyby sprawca narusze-
nia zapłacił nie jemu, lecz jakiejś osobie trzeciej.
Ustawodawca, mając to na względzie, postanowił w znowelizowanych
art. 24 i 448 KC, że pokrzywdzony może żądać od sprawcy naruszenia dobra
osobistego zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie
cel społeczny, a więc na rzecz instytucji, która go realizuje.
Należy sądzić, że i to roszczenie – tak jak roszczenie o zadośćuczynienie
pieniężne dla pokrzywdzonego – ma pełnić w podstawowej mierze funkcję
kompensacyjną, zmierzając do udzielenia pokrzywdzonemu satysfakcji moral-
1
Por. wyr. SN z 28.6.2005 r. (CK 7/05, niepubl.) i wyr. z 5.10.2005 r. (I PK 47/05,
MoPr 2006, Nr 4, s. 208), a także J. Jastrzębski, Kilka uwag o naprawieniu szkody niemająt-
kowej, s. 46 i n. Autor neguje znaczenie sytuacji majątkowej obu stron dla oceny rozmiaru
krzywdy. Odnośnie do sprawcy pogląd ten zasługuje na aprobatę.
Nb. 664
66524117380436
66
nej płynącej z mocnego (sądowego) uznania jego krzywdy oraz z faktu, że

naruszenie jego prawa osobistego spotkało się z należytą reakcją prawa, oraz
ze wsparcia majątkowego udzielonego do realizacji wskazanego przez niego
celu społecznego1. Kompensacyjną rolę tego roszczenia podkreśla zresztą sam
ustawodawca, zaliczając je do „środków potrzebnych do usunięcia skutków
naruszenia” (art. 448 KC).
Ze względu na podobieństwo funkcji obu roszczeń oraz tożsamość środ-
ka (świadczenie pieniężne) roszczeń tych nie powinno się łączyć2, chyba że
tytułem zadośćuczynienia pokrzywdzony żądał tylko symbolicznej złotów-
ki. Jednak w orzecznictwie SN zaczyna dominować pogląd, że w razie naru-
szenia dobra osobistego dopuszczalna jest kumulacja roszczeń określonych
w art. 448 KC i na żądanie pokrzywdzonego sąd może mu przyznać odpo-
wiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę oraz
zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społecz-
ny (por. uchw. SN z 9.9.2008 r., III CZP 31/08, OSNC 2009, Nr 3, poz. 36;
uchw. SN z 19.6.2007 r., III CZP 59/07, Biul. SN 2007, Nr 6, poz. 9; wyr. SN
z 17.3.2006 r., I CSK 81/05, OSP 2007, Nr 3, poz. 30).
3. Relacje art. 445 do art. 448 KC

665 W odróżnieniu od art. 448, art. 445 KC odnosi się wyłącznie do określo-
nych w nim przypadków naruszenia dóbr osobistych. Są nimi:
1) uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia (art. 445 § 1 w zw.
z art. 444 KC);
2) pozbawienie człowieka wolności (art. 445 § 2 KC);
3) skłonienie kogokolwiek (kobiety, mężczyzny, dziecka) za pomocą podstę-
pu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nie-
rządnemu (art. 445 § 2 KC).
W pierwszym z określonych wyżej stanów faktycznych nie wskaza-
no szczegółowych przesłanek odpowiedzialności sprawcy. Z usytuowania
art. 445 KC w Tytule VI Księgi III KC wynika zatem, że zadośćuczynienia
1
Nie można natomiast podzielić poglądu P. Graneckiego (Odpowiedzialność, s. 110),
który uznaje za niemoralny wspomniany rodzaj zadośćuczynienia, ponieważ: „Pokrzywdzo-
ny nie powinien czerpać satysfakcji z pognębienia sprawcy w majestacie prawa”. Nie chodzi
tu bowiem, jak wskazano wyżej, o taką satysfakcję.
2
Por. bliżej Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Nb. 395; B. Le-
waszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni art. 448 KC, PS 1997, Nr 1; J. Pietrzy
kowski, Nowelizacja, s. 7; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 448, Nb. 30;
A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 218 i n.; tenże, Przesłanki, s. 12 i n. Odmiennie G. Bieniek,
[w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, s. 491; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna, s. 50; T. Pała-
dyna, Próba wykładni, s. 37.
Nb. 665
66524117380436
66
pieniężnego można żądać od osoby odpowiedzialnej na jakiejkolwiek zasa-

dzie uzasadniającej odpowiedzialność deliktową. Nie tylko więc wina, lecz
także ryzyko lub słuszność uzasadniają żądanie zadośćuczynienia pieniężnego
w razie uszkodzenia ciała bądź rozstroju zdrowia.
Przykład: Podróżny, który złamał rękę w wypadku kolejowym, może domagać się na za-
sadzie ryzyka nie tylko wyrównania szkody majątkowej, lecz także zadośćuczynienia pie-
niężnego za doznaną krzywdę (art. 435 w zw. z art. 444 i 445 § 1 KC).
Kierując się wspomnianym założeniem, należy przyjąć, że na podstawie

art. 4461 KC zadośćuczynienia pieniężnego może żądać pokrzywdzony także
wtedy, gdy uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia nastąpił jeszcze przed jego
urodzeniem.
W drugim stanie faktycznym ustawodawca zakłada, że pozbawienie wol-
ności nastąpiło wskutek czyjegoś działania. W myśl więc ogólnej reguły odpo-
wiedzialności deliktowej (art. 415 KC) chodzi tu o czyn zawiniony przez
sprawcę.
Przykład: Pozbawienie wolności w następstwie porwania dla okupu albo bezpodstaw-
nego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym (orz. SN z 15.11.1979 r., II CR 376/79,
OSP 1981, Nr 2, poz. 26).
Może również chodzić o czyn bezprawny, lecz niezawiniony, a to na pod-

stawie art. 417 i n. KC określających odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
przy wykonywaniu władzy publicznej.
Natomiast w trzecim stanie faktycznym ustawa dokładnie określa działania
sprawcy, stanowiące kwalifikowany przypadek winy umyślnej. Tylko więc, gdy
czyn nierządny został dokonany wskutek wskazanych wyżej działań, pokrzyw-
dzony może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Jeżeli sprawca jest niepoczytalny, odpowiadają osoby wskazane w art. 427 i 428 KC.
W związku z utrzymaniem w mocy art. 445 KC obok znowelizowanego 666

art. 448 KC pojawia się pytanie o relacje tych przepisów do siebie. W doktrynie
przedstawiono dwie zasadnicze koncepcje w tym zakresie.
Pierwsza głosi, że istnieje dualizm obu postaci zadośćuczynienia, a w kon-
sekwencji i dwóch rodzajów roszczeń o zadośćuczynienie1. Przepis art. 445
KC stanowi w tym świetle wyłączną podstawę prawną przyznania zadośćuczy-
nienia pieniężnego w razie naruszenia wymienionych w nim dóbr osobistych.
1
Tak A. Szpunar, Przesłanki, s. 9, 10; za nim P. Granecki, Odpowiedzialność, s. 95 i n.;
również T. Paładyna, Próba wykładni, s. 33; krytycznie do tej koncepcji m.in. Z. Radwań-
ski, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2003, Nb. 637, a także M. Safjan, Nowy kształt,
s. 263; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 448, Nb. 30.
Nb. 666
66524117380436
66
Natomiast przepis art. 448 KC dotyczy naruszenia pozostałych dóbr osobistych.

Nie można zatem do roszczenia opartego na art. 445 KC stosować art. 448 KC.
Na uzasadnienie tego poglądu powołuje się najpierw szersze podstawy prawne przyzna-
nia zadośćuczynienia w myśl art. 445 KC, a to ze względu na szczególną doniosłość wymie-
nionych w tym przepisie dóbr osobistych. Argument ten nie może jednak uzasadniać kon-
strukcji odrębnej postaci zadośćuczynienia pieniężnego za szkodę niemajątkową (krzywdę).
Ma ona bowiem kształt ogólny – nieuzależniony od tego, na jakiej zasadzie prawnej oparta
jest odpowiedzialność sprawcy lub innego podmiotu. Przecież o odpowiedzialności odszko-
dowawczej i o roszczeniu odszkodowawczym mówi się w oderwaniu od zasad lub przesłanek
kreujących tę odpowiedzialność. Ponadto argument ten nie wyjaśnia sensu objęcia w art. 445
§ 2 KC przypadku skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności
do poddania się czynowi nierządnemu.
Następnie koncepcja ta nie wyjaśnia, dlaczego pokrzywdzony na dobrach osobistych
określonych w art. 445 KC mógłby żądać zapłaty zadośćuczynienia nie tylko dla siebie, lecz
także (alternatywnie) na wskazany przez siebie cel społeczny, pomimo że art. 445 KC o tym
nie wspomina. A. Szpunar trafnie akceptuje takie rozwiązanie, lecz opiera je nie na art. 448,
a na art. 24 § 1 KC. Otóż taka argumentacja jest nieprzekonująca, ponieważ w art. 24 § 1 KC
wyraźnie zastrzeżono, iż pokrzywdzony może żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub za-
płaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny „na zasadach przewidzia-
nych w Kodeksie” – a zatem nie w każdym przypadku uszczerbku na dobrach osobistych.
I właśnie dlatego potrzebna okazała się wzmianka o takiej alternatywie zadośćuczynienia
w art. 448 KC; inaczej przepis ten byłby zbędny. Dopiero więc na jego podstawie można
przyjąć wspomnianą alternatywę dla pokrzywdzonych wskazanych w art. 445 KC. Natomiast
koncepcja dualistyczna wyłącza bezzasadnie takie rozwiązanie. Ponadto jej twórca popada
w sprzeczność z akceptowaną przez niego zasadą, że roszczenie o zadośćuczynienie nie znaj-
duje uzasadnienia w samym tylko bezprawnym naruszeniu dobra osobistego1.
Wreszcie zwolennicy dualistycznej koncepcji powołują się na art. 445 § 3 KC, do któ-
rego odwołuje się art. 448 KC, co rzekomo wzmacnia stanowisko, że art. 445 i 448 KC ma-
ją odrębne pole działania2. Otóż trudno pojąć, jaki może być związek między uregulowanym
w tych przepisach dziedziczeniem roszczenia o zadośćuczynienie a polem działania tej insty-
tucji. Natomiast jednolite uregulowanie tej kwestii zarówno w art. 445, jak i w art. 448 KC
przemawia przeciwko koncepcji dualistycznej.
Bardziej przekonująca jest druga koncepcja, kwestionująca ów dualistycz-

ny system zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową. Traktuje ona regulację
art. 445 KC jako szczególną wobec ogólnej normy art. 448 KC. Szczególność
ta wyraża się w tym, że podstawę zastosowania art. 448 KC wiąże się z zasa-
dą winy (art. 415). Natomiast unormowanie integralności fizycznej oraz
wolności – w myśl art. 445 – dopuszcza roszczenie o zadośćuczynienie także
na innych zasadach. Z kolei określony w tym przepisie przypadek naruszenia
integralności seksualnej jest wprawdzie oparty na zasadzie winy, i to w posta-
ci kwalifikowanej, jednakże ten rodzaj dobra osobistego nie został wyraźnie
1
A. Szpunar, Przesłanki, s. 5.
2
Tamże, s. 11; P. Granecki, Odpowiedzialność, s. 95.
Nb. 666
66524117380436
66
wskazany w art. 23 KC. Na tym tle racjonalnym działaniem ustawodawcy było

utrzymanie tego postanowienia art. 445 § 2 KC – także po wprowadzeniu do
KC przepisu art. 448 KC.
Konstrukcja prawna legis specialis pozwala więc na uzupełniające stosowa-
nie do art. 445 KC ogólnych postanowień art. 448 KC – w zakresie niesprzecz-
nym z treścią art. 445 KC. Prowadzi to do mocno uzasadnionego wniosku, że
w każdym stanie faktycznym określonym w art. 445 KC pokrzywdzony
może żądać zadośćuczynienia nie tylko dla siebie, lecz także (alternatyw-
nie) dla innego podmiotu realizującego wskazany przez pokrzywdzonego
cel społeczny1. Wniosek ten dotyczy także przypadków wyrządzenia krzywdy
zgodnym z prawem wykonywaniem władzy publicznej (art. 4172 KC).
Na tym tle nie znajduje uzasadnienia pogląd o istnieniu jakiegoś odrębnego
roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne, wyznaczonego treścią art. 445 KC.
Natomiast należy rozróżnić dwie postacie tego roszczenia oparte na innym,
a mianowicie strukturalnym kryterium – w zależności od tego, kto jest jego
beneficjentem: czy sam pokrzywdzony, czy inny podmiot realizujący wskazany
przez pokrzywdzonego cel społeczny. Rozróżnienie to wyraźnie zresztą wska-
zuje zarówno treść art. 24 § 1, jak i art. 448 KC. Poza tym ich reżimy prawne są
wspólne, co szczególnie akcentują normy regulujące dziedziczenie i zbywanie
tych roszczeń (por. niżej Nb. 668).
4. Zadośćuczynienie na podstawie art. 446 § 4 oraz art. 4462 KC

Ustawodawca wprowadził do Kodeksu cywilnego w 2008 r.2 nowy przepis, 667
art. 446 § 4, stanowiący, że sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny
zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za dozna-
ną krzywdę. Ta nowelizacja KC jest następstwem krytycznej oceny możliwo-
ści kompensowania szkody niemajątkowej w przypadku śmierci osoby naj-
bliższej, wyłączonej na podstawie art. 446 § 3 KC, zgodnie z dominującym
poglądem doktryny i orzecznictwa. Na potrzebę zmiany tej sytuacji wskazał
również Rzecznik Praw Obywatelskich, a odpowiednią regulację przygotowała
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, przyjmując, że prawo do zadość-
uczynienia powinno być dodatkowym roszczeniem obok możliwości żądania
odszkodowania, określonego w przepisie art. 446 § 3 KC. Należy przyjąć, że
1
Do podobnego wniosku prowadzi konstrukcja zbiegu obu norm reprezentowana przez
M. Safjana, por. Ochrona; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 448; W. Cza-
chórski, Zobowiązania, Nb. 630 i n.; inaczej A. Cisek, [w:] E. Gniewek, KC. Komentarz,
art. 448, Nb. 10 i 11.
2
Ustawa z 30.5.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731), weszła w życie od 3.8.2008 r.
Nb. 667
66524117380436
66
krąg potencjalnych uprawnionych odpowiadać będzie podmiotom, które zgod-

nie z poglądami doktryny i orzecznictwa mają prawo żądać naprawienia szko-
dy majątkowej na podstawie art. 446 § 3 KC. Najbliższymi członkami rodziny
są osoby, które wyznacza szczególna bliskość więzi rodzinnych (por. Nb. 655).
Co do pojęcia zmarłego wypowiedziała się judykatura, obejmując tym pojęciem także
dziecko nienarodzone: por. wyr. SN z 26.11.2014 r. (III CSK 307/13, Legalis) i z 13.5.2015 r.
(III CSK 286/14, Legalis). W tym ostatnim wyroku stwierdzono, że zmarłym w rozumieniu
art. 446 § 4 KC jest „osoba, która żyła albo była zdolna do samodzielnego życia”. Natomiast
dziecko w fazie prenatalnej, niezdolne do życia poza organizmem matki, nie może być uzna-
ne za „zmarłego” w rozumieniu art. 446 § 4 KC.
Zadośćuczynienie pieniężne jest akceptowanym środkiem kompensowania

krzywdy doznanej wskutek śmierci osoby bliskiej, dotąd jednak niedostępnym,
ponieważ wykładnia art. 446 § 3 KC utrwaliła się w okresie, gdy majątkowa ochro-
na dóbr osobistych wywoływała poważne opory moralne. Słuszności wzbogace-
nia środków ochrony najbliższych członków rodziny zmarłego dowodziła praktyka
sądów, które coraz częściej brały pod uwagę przy zasądzaniu świadczenia z art. 446
§ 3 KC podobne przesłanki jak przy zadośćuczynieniu; por. zwłaszcza wyr. SN
z 30.6.2004 r. (IV CK 445/03, MoPr 2006, Nr 6, poz. 315), z 15.10.2002 r. (II CKN
985/00, Legalis) oraz z 9.3.2007 r. (V CSK 459/06, Legalis).
Natomiast poważne wątpliwości budziło zastosowanie art. 448 KC jako
podstawy kompensowania krzywdy osoby bliskiej poszkodowanego, w przy-
padku gdy na skutek czynu niedozwolonego poszkodowany doznał nadzwyczaj
poważnego i nieodwracalnego uszczerbku na zdrowiu, który jednak nie dopro-
wadził do jego śmierci.
W uchw. SN(7) z 27.3.2018 r. (III CZP 36/17, OSNC 2018, Nr 11, poz. 103, III CZP
69/17, OSNC 2018, Nr 11, poz. 104; III CZP 60/17, OSNC 2018, Nr 9, poz. 83, z glosą kry-
tyczną M. Łolika, PS 2019, Nr 9) stwierdzono, że sąd może przyznać zadośćuczynienie za
krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego do-
znał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. Jednocześnie ogranicza się wówczas moż-
liwość zasądzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 KC wyłącznie do przypadków,
gdy „naruszenie dobra osobistego w postaci więzi bliskości następuje tylko w razie istnie-
nia szczególnie silnego stosunku emocjonalnego i psychicznego o charakterze rzeczywistym
i trwałym”, przy czym „o naruszeniu więzi pomiędzy tymi osobami w sposób uzasadniają-
cy roszczenie oparte na art. 448 KC można mówić jedynie w okolicznościach wyjątkowych,
w których doszło nie do zaburzenia, zakłócenia lub pogorszenia więzi, lecz do faktycznej nie-
możliwości nawiązania i utrzymywania kontaktu właściwego dla danego rodzaju stosunków
– w szczególności więzi łączącej dzieci i rodziców – z powodu ciężkiego i głębokiego stanu
upośledzenia funkcji życiowych” (III CZP 60/17, OSNC 2018, Nr 9, poz. 83)1.
1
Stanowisko to znalazło uznanie w kilku orzeczeniach Sądu Najwyższego – por. wy-
roki: z 31.5.2019 r. (IV CSK 141/18, Legalis), z 17.5.2018 r. (V CSK 159/18, Legalis),
z 7.7.2017 r. (V CSK 609/16, Legalis).
Nb. 667
66524117380436
66
Odmienne, zdecydowanie krytyczne stanowisko zawiera uchw. SN (7) z 22.10.2019 r.
(I NSNZP 2/19, OSP 2020 z. 5, poz. 38).
Kodeks cywilny konsekwentnie wskazuje zasadę, że zadośćuczynienie przysługuje tylko
bezpośrednio poszkodowanemu, tj. osobie, przeciw której skierowane było działanie (zanie-
chanie) sprawcze, natomiast podstawa kompensacji osób pośrednio poszkodowanych zawarta
jest w art. 446 KC. Ustawodawca wsparł ten porządek normatywny, uzupełniając w 2008 r.
treść tego przepisu o § 4, określający prawo do zadośćuczynienia najbliższego członka ro-
dziny poszkodowanego w razie jego śmierci. Jeżeli ustawodawca podobną regulacją praw-
ną nie objął osób najbliższych poszkodowanego, który jednak nie zmarł w następstwie czy-
nu niedozwolonego, to szereg argumentów przemawia za uznaniem braku w obowiązującym
systemie prawnym podstawy dla kompensowania w takim przypadku krzywdy wyrządzonej
osobom pośrednio poszkodowanym. Po pierwsze, prawo do zadośćuczynienia za krzywdę
najbliższych członków rodziny poszkodowanego ma charakter wyjątkowy, a więc obowią-
zująca regulacja powinna być interpretowana bardzo ściśle. Po drugie, ochrona dóbr osobi-
stych urzeczywistniana jest przy pomocy praw podmiotowych bezwzględnych i nie zasługuje
na wsparcie koncepcja, aby więź rodzinna (czy życie rodzinne1), a więc dobra o charakterze
relacyjnym (interpersonalnym), były chronione instrumentem prawnym, którego konstruk-
cja zakłada osobisty charakter dobra chronionego, a więc niezależny od zmieniającego się
stosunku, w jakim podmiot chroniony pozostaje z innymi osobami2. Istnienie i jakość emo-
cjonalnej relacji międzyludzkiej czy intensywność więzi między osobami nie powinna de-
cydować o zastosowaniu cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych, urzeczywistnianej przy
pomocy bezwzględnych praw podmiotowych. Po trzecie, art. 448 KC nie wskazuje podstaw
dla zastosowania ograniczeń prawa do kompensaty wyłącznie do osób najbliższych wobec
poszkodowanego i tylko w przypadku doznania przez niego ciężkiego i trwałego uszczerbku
na zdrowiu. Ochrona więzi rodzinnych między osobami może i powinna stanowić przedmiot
regulacji, zwłaszcza prawa rodzinnego, ale też obligacyjnego, jednak o przesłankach ochrony
i jej zakresie powinien decydować ustawodawca, tak jak to uczynił, wprowadzając do syste-
mu prawnego art. 446 § 4 KC3.
1
K. Michałowska, Niemajątkowe wartości życia rodzinnego w polskim prawie cywil-
nym, Warszawa 2017, s. 262 i n., trafnie krytykuje przypisywanie charakteru dobra osobiste-
go więzi rodzinnej. Uznaje taką kwalifikację w stosunku do prawa do życia rodzinnego, obej-
mujące szeroko rozumiane więzi rodzinne (s. 272).
2
Tak słusznie L. Bosek, Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo cy-
wilne, Warszawa 2012, s. 383; tenże, W sprawie kwalifikacji więzi rodzinnej jako dobra oso-
bistego (uwagi krytyczne na tle aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego), FP 2015, Nr 3,
s. 9 i n. Por. także T. Grzeszak, Dobro osobiste jako dobro zindywidualizowane, PS 2018,
Nr 4, J. Panowicz-Lipska, [w:] M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, 2021,
s. 197. Sąd Najwyższy dosyć konsekwentnie reprezentuje odmienne stanowisko (por. np.
post. SN(7) z 27.6.2014 r., III CZP 2/14; wyr. SN z 9.8.2016 r., II CSK 719/15, OSNC 2017,
Nr 5, poz. 60; wyr. SN z 10.2.2017 r., V CSK 291/16, Legalis, z glosą krytyczną M. Łolika,
PS 2018, Nr 5).
3
Por. szerzej M. Wałachowska, Wynagrodzenie szkód, s. 312 i n., zwłaszcza s. 324.
O kompetencji ustawodawcy (a nie sądów) w powyższej kwestii, por. także E. Bagińska,
Kompensacja krzywdy, s. 641 i n.
Nb. 667
66524117380436
66
W związku z bardzo rozbieżnymi interpretacjami obowiązującej regulacji,

ustawą z 24.6.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny1, został wprowa-
dzony art. 4462 stanowiący, że w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała
lub rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowa-
nia więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszko-
dowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Celem tego przepisu było ustanowienie podstawy normatywnej dla możliwo-
ści przyznania zadośćuczynienia za krzywdę najbliższym członkom rodziny
poszkodowanego, jeżeli doznali oni uszczerbku polegającego na niemożności
nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej z poszkodowanym z powodu
jego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.
Zakres podmiotowy uprawnionych do żądania zadośćuczynienia odpowia-
da pojęciu najbliższych członków rodziny poszkodowanego z art. 446 § 3 i § 4
KC. Zastosowanie nowego unormowania zostało zawężone wyłącznie do cięż-
kich oraz trwałych przypadków uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia,
pociągających za sobą niszczący skutek dla więzi rodzinnej. Co do pojęcia
więzi rodzinnej, to należy je odnosić do istnienia szczególnie silnego stosun-
ku emocjonalnego i psychicznego o charakterze trwałym między najbliższymi
członkami rodziny. Natomiast o niemożności nawiązania lub kontynuowania
więzi rodzinnej, określanej często mianem zerwania więzi rodzinnej, moż-
na mówić jedynie w okolicznościach wyjątkowych, w których doszło do fak-
tycznej niemożliwości nawiązania lub utrzymywania kontaktu właściwego dla
danego rodzaju stosunków – w szczególności więzi łączącej dzieci i rodziców –
z powodu ciężkiego i głębokiego stanu upośledzenia funkcji życiowych. Doty-
czy to zatem uszczerbków zdrowia najcięższych i nieodwracalnych, a więc
takich, w których naruszenie więzi rodzinnej wiąże się z dotkliwą, niekończą-
cą się krzywdą. Sąd może przyznać zadośćuczynienie w takich przypadkach, to
znaczy że powinien uwzględnić żądanie po ustaleniu, iż zaistniałe okoliczno-
ści uzasadniają kompensatę krzywdy przez podmiot odpowiedzialny za delikt.
5. Dziedziczenie i zbywanie roszczeń

668 Ze względu na osobisty charakter roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne
szczególnej regulacji wymagają ich dziedziczenie i zbywanie.
Znowelizowany art. 448 KC rozstrzyga kwestię dziedziczenia roszczeń
w przepisie tym uregulowanych przez powołanie się na art. 445 § 3 KC. W ten
sposób określona została zarówno jednolita zasada dziedziczenia roszczeń
o zadośćuczynienie pieniężne, jak i o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej
na cele społeczne wskazane przez pokrzywdzonego.
1
Dz.U. z 2021 r. poz. 1509.
Nb. 668
66524117380436
66
W myśl tej zasady wspomniane roszczenia przechodzą na spadkobierców

tylko wtedy, gdy zostały uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wyto-
czone za życia pokrzywdzonego.
W uchwale z 9.11.2017 r. (III CZP 43/17, Legalis) SN uznał, że roszczenie o zadośćuczy-
nienie pieniężne przechodzi także na następcę prawnego pod tytułem ogólnym osoby praw-
nej, gdy powództwo o jego zasądzenie zostało wytoczone przed jej ustaniem.
Natomiast art. 446 § 4 KC nie zawiera postanowień w kwestii dziedzicze-

nia określonego w nim roszczenia o zadośćuczynienia. Zważywszy na sposób
regulacji w innych przepisach Kodeksu tego problemu, należy sądzić, że usta-
wodawca w tym przypadku nie przewiduje możliwości dochodzenia roszczenia
przez spadkobierców osoby najbliższej. Jednak judykatura1 uznaje dziedzicze-
nie tych roszczeń, z ograniczeniami określonymi w art. 445 § 3 KC.
Zbywanie roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne, jak i o zapłatę odpo-
wiedniej sumy pieniężnej na cele społeczne wskazane przez pokrzywdzone-
go reguluje art. 449 KC. W myśl tego przepisu tylko roszczenie już uznane
na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem mogą być zbywane.
6. Regulacje pozakodeksowe
Także w przepisach odrębnych – poza Kodeksem cywilnym – pojawiają 669
się regulacje określające bliżej dobra osobiste chronione za pomocą świadczeń
pieniężnych. Jako przepisy szczególne należy je stosować z pierwszeństwem
przed art. 448 KC. Zgodnie z przyjętą w Kodeksie cywilnym zasadą ogólną
wiążą one z reguły obowiązek świadczenia pieniężnego z winą sprawcy.
Por. zwłaszcza: art. 78 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1062 ze zm.), art. 287 ustawy z 30.6.2000 r. – Prawo wła-
sności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 324 ze zm.) oraz art. 46, 47 i 212 KK.
V. Szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka

1. Odpowiedzialność na podstawie art. 4461 KC
Jest ona najczęściej określana mianem odpowiedzialności za szkody prena- 670
talne. Chodzi o przypadki, gdy zdarzenie wyrządzające szkodę miało miejsce
przed urodzeniem się dziecka. Jeżeli dziecko urodzi się żywe, może domagać
się naprawienia szkód majątkowych i niemajątkowych od podmiotu odpowie-
dzialnego. Mogą być one następstwem czynów skierowanych bezpośrednio
1
Por. wyr. SN z 12.12.2013 r. (III CZP 74/13, OSNC 2014, Nr 9, poz. 88) oraz post. SN
z 26.2.2014 r. (V CZ 20/14, Legalis).
Nb. 669–670
66524117380436
66
przeciwko dziecku, ale także przeciwko matce. Jeżeli szkoda jest następstwem
śmierci ojca, podstawą dochodzenia roszczeń jest art. 446 § 2 KC, interpreto-
wany rozszerzająco1.
Zdarzenia, których następstwem jest szkoda dziecka, mają najczęściej miej-
sce w okresie życia płodowego dziecka. Jednak szkody prenatalne mogą być
także skutkiem zdarzeń, które zaistniały, zanim doszło do poczęcia dziecka. Tak
się dzieje w przypadkach wadliwie prowadzonego leczenia matki dziecka lub
innych błędów, np. związanych z zastosowaniem metod prokreacji medycznie
wspomaganej, których konsekwencją jest kalectwo urodzonego. Także w tych
sytuacjach wykładnia przepisu art. 4461 KC pozwala wskazać go jako podstawę
dochodzenia roszczeń przez dziecko.
2. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym urodzeniem

671 Odrębny problem stanowi wskazanie podstawy odpowiedzialności odszko-
dowawczej za przypadki określane w literaturze jako wrongful conception
(niechciane poczęcie), wrongful birth (niechciane urodzenie), wrongful life
(krzywdzące życie). Problematyka ta jest przedmiotem żywego zainteresowa-
nia literatury i judykatury zagranicznej, a w Polsce pojawiają się coraz częściej
wypowiedzi w tym przedmiocie.
Regulacja normatywna przyjęta w poszczególnych systemach prawnych
w zakresie aborcji, obok wielu innych czynników, wpływa decydująco na sta-
nowisko doktryny i orzecznictwa. Podobnie jak za granicą, także u nas domi-
nuje pogląd, że brak jest jakichkolwiek podstaw prawnych dla roszczeń dziecka
związanych z faktem, że musi żyć jako dziecko kalekie, upośledzone (krzyw-
dzące życie, wrongful life). Natomiast są istotnie zróżnicowane poglądy co do
odpowiedzialności za niepożądane poczęcie (np. w następstwie błędnie prze-
prowadzonej sterylizacji) oraz niechciane urodzenie (np. niedokonanie aborcji
w wyniku odmowy jej dokonania przez szpital, mimo że była ona dopuszczal-
na, gdyż ciąża była następstwem gwałtu).
W szczególności kontrowersje wywołuje kwestia istnienia prawa podmio-
towego rodziców do planowania rodziny czy prawa kobiety do aborcji. Jego
zawinione naruszenie ma rodzić odpowiedzialność deliktową (często także
kontraktową) i możliwość żądania rekompensaty kosztów ciąży, porodu i utraty
spodziewanego dochodu, obciążeń alimentacyjnych, związanych z urodzeniem
dziecka, a także zadośćuczynienia za krzywdę2. W poglądach krytycznych do
tego stanowiska wskazuje się, że dopuszczalność aborcji (zniesienie bezpraw-
Por. M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 4461 KC, Nb. 5.
1
Por. T. Justyński, Wrongful conception w prawie polskim, PS 2005, Nr 1, s. 34; tenże,

2
glosa do wyr. SN z 21.11.2003 r., V CK 16/03, PiP 2004, z. 9, s. 122.
Nb. 671
66524117380436
66
ności zachowania), określana mianem „prawa do aborcji”, nie oznacza stwo-

rzenia przez system prawny prawa podmiotowego1 ani istnienia takiego dobra
osobistego2.
Analiza trzech spraw, w których orzekał Sąd Najwyższy, pozwala okre-
ślić kształtujące się aktualnie stanowisko polskiej judykatury3. Łączy je teza,
że w przypadkach bezprawnego i zawinionego uniemożliwienia przerwania
ciąży nie powinno się akceptować nieodpowiedzialności odszkodowawczej
kosztem interesów majątkowych rodziców i dziecka. Wskazuje się, że stano-
wi bezprawne naruszenie dóbr osobistych kobiety zmuszenie jej do urodzenia
dziecka w sytuacji, gdy aborcja była dopuszczalna (ciąża była wynikiem gwał-
tu). Naruszonym dobrem osobistym jest prawo do planowania rodziny (SN
w wyr. z 13.10.2005 r.) lub wolność, w ramach której można wskazać na prawo
do decydowania o swoim życiu osobistym (SN w uchw. z 22.2.2006 r.). W kon-
sekwencji art. 448 KC stanowi podstawę dla matki żądania zadośćuczynienia
za krzywdę. Brak natomiast podstaw do żądania odszkodowania przez samo
dziecko.
Naprawieniu podlega także szkoda majątkowa, jako następstwo nieprzepro-
wadzenia aborcji, jeżeli była ona dopuszczalna, a nie doszło do niej w wyniku
zawinionego działania lekarza (np. błędu w ocenie wieku płodu czy niedopeł-
nienia obowiązków w zakresie informacji o zagrożeniach wadą genetyczną).
Odpowiedzialność deliktowa oznacza, że zrekompensowane powinny zostać
uszczerbki majątkowe wywołane tym zdarzeniem. Należą do nich niewątpliwie
dochody utracone przez matkę w związku z urodzeniem dziecka oraz koszty
ciąży i porodu. Natomiast odszkodowanie obejmujące w ograniczonym zakre-
sie koszty utrzymania dziecka należy się w zasadzie tylko wówczas, gdy urodzi
się dziecko upośledzone, kalekie. Rodzice dziecka mogą żądać odszkodowania
(miesięcznej renty) pokrywającego zwiększenie kosztów utrzymania dziecka
upośledzonego, ponoszonych przez nich, gdy nieprzeprowadzenie aborcji
jest wynikiem niedopełnienia przez lekarza ciążących na nim obowiązków
w zakresie udzielenia informacji o zagrożeniach wadą genetyczną (wyr. SN
z 13.10.2005 r.)4. Urodzenie w takich okolicznościach zdrowego dziecka nie
daje podstaw do żądania pokrycia kosztów jego utrzymania. Jeżeli jednak cią-
ża jest następstwem gwałtu, którego sprawca nie został ustalony, matka dziecka
1
M. Wild, Roszczenia z tytulu wrongful birth w prawie polskim, PS 2005, Nr 1, s. 49.
2
S. Rudnicki, glosa do wyr. SN z 21.11.2003 r., V CK16/03, MoP 2004, Nr 10.
3
Por. wyr. SN z 21.11.2003 r. (V CK 16/03, OSNC 2004, Nr 6, poz. 104); wyr. SN
z 13.10.2005 r. (IV CK 161/05, OSP 2006, Nr 6, poz. 71) oraz uchw. SN z 22.2.2006 r.
(III CZP 8/06, OSNC 2006, Nr 7–8, poz. 123).
4
Możliwość przeprowadzenia aborcji z uwagi na wady płodu została jednak zakwestio-
nowana w kontrowersyjnym stanowisku TK z 22.10.2020 r., K 1/20, Legalis.
Nb. 671
66524117380436
66
może żądać pokrycia kosztów utrzymania dziecka w zakresie, w jakim nie jest
w stanie zaspokoić jego usprawiedliwionych potrzeb (uchw. SN z 22.2.2006 r.).
Należy zwrócić uwagę, że podobnie jak w obcych systemach prawnych,
kształtuje się w Polsce pogląd, że szkody doznanej w związku z niechcianym
poczęciem lub urodzeniem dziecka nie można wiązać z samą osobą dziecka.
Narażenie rodziców lub tylko matki dziecka na utratę dochodów oraz koniecz-
ność pokrycia kosztów związanych z jego urodzeniem, często istotnie zwięk-
szonych wskutek kalectwa dziecka, oznacza szkodę majątkową i rodzi odpo-
wiedzialność odszkodowawczą. Natomiast poważne wątpliwości może budzić
podstawa prawna dla żądania zadośćuczynienia za krzywdę. Trudno uznać
za satysfakcjonujące dotychczasowe próby wskazania dobra osobistego naru-
szonego niechcianym urodzeniem.
§ 24. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych

Literatura: W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, art. 4421;
A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 4421; O.M. Piaskowska, Termin przedaw-
nienia dla biegu roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym
w razie umorzenia postępowania karnego ze względu na niepoczytalność sprawcy (uwagi na
tle art. 4421 § 2 KC), PS 2018, Nr 6; Z. Radwański, Przedawnienie roszczeń z czynów niedo-
zwolonych w świetle znowelizowanego art. 442 KC, MoP 2007, Nr 11; A. Śmieja, [w:] Sys-
tem Pr. Pryw., t. 6, § 27; M. Zelek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 4421.
I. Uwagi ogólne
672 W myśl reguł ogólnych tylko roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu
(art. 117 § 1 KC) i to po upływie 6 lat, a roszczenia o świadczenia okresowe
oraz związane z prowadzeniem działalności gospodarczej – po upływie 3 lat
(art. 118 KC). Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszcze-
nie stało się wymagalne (art. 120 § 1 KC).
Szczegółowe postanowienia regulujące przedawnienie roszczeń o napra-
wienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym zawiera art. 4421 KC.
Przepis ten odnosi się nie tylko do roszczeń o naprawienie szkody majątko-
wej, lecz także niemajątkowej (krzywdy). Roszczenie opiewające na pienięż-
ne zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma bowiem postać majątkową –
w przeciwieństwie do roszczeń niemajątkowych przewidzianych w art. 24 § 1
KC dla ochrony dóbr osobistych.
Nb. 672
66524117380436
66
§ 24. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych 299
II. Szczególny reżim przedawnienia

Przepis art. 4421 KC obowiązuje na mocy ustawy z 16.2.2007 r. 673
(Dz.U. Nr 80, poz. 538), która weszła w życie 10.8.2007 r. i znowelizowa-
ła Kodeks cywilny, uchylając dotychczasowy art. 442 i wprowadzając nowy,
art. 4421. Konieczność tej zmiany była podyktowana krytyczną oceną dotych-
czasowego stanu prawnego, w szczególności w zakresie przedawnienia rosz-
czeń o naprawienie szkód na osobie. Rozwój nauk, zwłaszcza medycznych,
pozwala ustalić związek przyczynowy między zdarzeniem wywołującym
chorobę a powstałą szkodą nawet po upływie bardzo długiego czasu. Cho-
dzi zwłaszcza o przypadki napromieniowania, wprowadzenia do organizmu
trujących substancji (np. szkodliwe implanty, wdychanie azbestu), narażenia
na zakażenia bakteryjne, wirusowe (np. żółtaczka, HIV). Tymczasem obowią-
zujący do 2007 r. art. 442 KC określał stosunkowo krótki termin przedawnienia
(10 lat), liczony od ziszczenia się zdarzenia wywołującego uszczerbek (a tem-
pore facti), gdy zdarzało się, że szkoda ujawniała się dopiero po jego upływie.
Pomimo podejmowanych przez orzecznictwo i doktrynę wysiłków interpreta-
cyjnych, aby drogą liberalnej wykładni uzyskać rozwiązanie społecznie satys-
fakcjonujące, powszechnie uważano stan prawny za nieodpowiedni.
Wyrokiem z 1.9.2006 r. (SK 14/05, OTK-A 2006, Nr 8, poz. 97) Trybunał 674
Konstytucyjny uznał, że art. 442 § 1 zd. 2 KC jest niezgodny z art. 2 i art. 77
ust. 1 Konstytucji RP przez to, że pozbawia pokrzywdzonego dochodzenia
odszkodowania za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie 10 lat od
wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę. Trybunał Konstytucyjny orzekł,
że straci on moc obowiązującą z dniem 31.12.2007 r.
Konieczna stała się nowelizacja Kodeksu cywilnego. Przy jej dokonywa-
niu należało uwzględnić argumenty wskazywane w doktrynie i orzecznic-
twie na rzecz określonych konstrukcji prawnych, ale w szczególności chodzi-
ło o zapewnienie ochrony interesów wierzyciela (poszkodowanego) i dłużnika
oraz interesu publicznego.
Ustawodawca zachował w przepisie art. 4421 § 1 KC obowiązującą wcze- 675
śniej ogólną regułę dotyczącą przedawnienia roszczeń deliktowych, że rosz-
czenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega
przedawnieniu z upływem lat 3 od dnia, w którym poszkodowany dowiedział
się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć1 o szko-
dzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (termin a tempore scientiae).
1
Dookreślenie przesłanki wymagalności słowami „albo przy zachowaniu należy-
tej staranności mógł się dowiedzieć” wprowadził ustawodawca, zmieniając przepis ustawą
z 21.4.2017 r.
Nb. 673–675
66524117380436
66
Jednocześnie przepis ten utrzymuje drugą regułę, że termin przedawnienia

roszczeń deliktowych nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastą-
piło zdarzenie wywołujące szkodę (termin a tempore facti). Zmiana polega jed-
nak na istotnym ograniczeniu zastosowania tej drugiej reguły – nie stosuje się
jej przy szkodach na osobie. Przepis art. 4421 § 3 KC, który zawiera regulację
prawną w tym zakresie, określa termin przedawnienia tylko a tempore scien-
tiae: w razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć
się wcześniej niż z upływem lat 3 od dnia, w którym poszkodowany dowiedział
się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.
Nie jest konieczne, aby poszkodowany znał już wtedy rozmiar szkody (por. uchw. SN(7)
z 11.2.1963, III PO 6/62, OSN 1964, Nr 5, poz. 87 oraz orz. SN z 24.11.1971 r., I CR 491/71,
OSN 1972, Nr 5, poz. 95).
Wprowadzenie nowego uregulowania terminu przedawnienia roszczenia

o naprawienie szkody na osobie oznacza, że nie został w żaden sposób ograni-
czony czas, w jakim może ujawnić się szkoda na osobie, prowadząc do odpo-
wiedzialności pozwanego za skutki danego zdarzenia. Poszkodowany może
więc dochodzić roszczeń odszkodowawczych nawet po dziesiątkach lat od
wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę.
Trudności dowodowe z biegiem lat narastają. Słusznie więc Sąd Najwyższy stwierdził,
że przepis art. 4421 § 3 KC nie sprzeciwia się, aby powód dochodzący naprawienia szko-
dy na osobie miał jednak interes prawny w ustaleniu odpowiedzialności pozwanego także
za szkodę, która dopiero powstanie w przyszłości. Przesądzenie o odpowiedzialności pozwa-
nego za uszczerbki mogące powstać w przyszłości, zwolni poszkodowanego z obowiązku
udowodnienia w przyszłości istnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności pozwanego
(por. uchw. SN z 24.2.2009 r., III CZP 2/09, OSNC 2009, Nr 12, poz. 168).
676 Znowelizowany Kodeks cywilny utrzymał także szczególną regulację praw-

ną dla przedawnienia roszczeń deliktowych, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni
lub występku, jednak wydłużył z 10 do 20 lat termin przedawnienia: roszczenie
o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem 20 lat od dnia popeł-
nienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się
o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (a tempore facti, art. 4421
§ 2). To istotne wydłużenie terminu przedawnienia jest także zgodne z nowszy-
mi rozwiązaniami przyjętymi w europejskich ustawodawstwach.
Por. trafną tezę SN w wyr. z 11.2.2003 r. (V CKN 1664/00, MoP 2003, Nr 21, s. 996), że
jeżeli kierujący pojazdem spowodował szkodę czynem będącym przestępstwem, to roszcze-
nie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem 10 lat (obecnie – 20 lat), licząc od
daty przestępstwa. Ten okres nie dotyczy przedawnienia posiadacza pojazdu, który ponosi so-
lidarnie z kierowcą odpowiedzialność, jeśli nie jest to odpowiedzialność za cudzy czyn. Na-
tomiast wydłużenie terminu przedawnienia w art. 4421 § 2 KC dotyczy zarówno roszczenia
odszkodowawczego kierowanego przeciwko sprawcy szkody, jak i osobie odpowiedzialnej
Nb. 676
66524117380436
66
§ 24. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych 301
za cudzy czyn niedozwolony, będący zbrodnią lub występkiem (por. wyr. SN z 27.5.2015 r.,
II CSK 484/14, Legalis).
Można zauważyć wyraźną tendencję w kierunku oderwania wydłużonego

terminu przedawnienia określonego w tym przepisie od karnoprawnej koncep-
cji przestępstwa, co uzasadnione jest przede wszystkim w odmienności funk-
cji odpowiedzialności cywilnej, która na pierwszym planie umieszcza osobę
poszkodowanego i konieczność kompensacji wyrządzonej szkody.
W uchw. SN(7) z 25.5.2018 r. (III CZP 108/17, OSNC 2018, Nr 12, poz. 111) stwierdzo-
no, że art. 4421 § 2 KC ma zastosowanie także wtedy, gdy wobec sprawcy czynu niedozwo-
lonego, ponoszącego odpowiedzialność na podstawie art. 436 § 1 KC, umorzono postępowa-
nie karne z powodu niepoczytalności sprawcy. Wydłużenie terminu na podstawie art. 4421
§ 2 KC dotyczy też roszczenia pokrzywdzonego do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwaran-
cyjnego o naprawienie szkody, wynikłej ze zbrodni lub występku, wyrządzonej w okolicz-
nościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną posiadacza pojazdu mechanicznego
lub kierującego pojazdem mechanicznym, których tożsamości nie ustalono (por. uchw. SN
Jeżeli szkoda wyrządzona przestępstwem jest szkodą na osobie, także wów-

czas znajduje zastosowanie reguła z art. 4421 § 3 KC, że termin przedawnie-
nia określony jest a tempore scientiae: przedawnienie nie może skończyć się
wcześniej niż z upływem lat 3 od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się
o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.
Pojęcia zbrodni i występku określa Kodeks karny. Jednak dla zastosowania
art. 4421 § 2 KC nie jest wymagany wyrok karny. Charakter przestępczy czynu
wyrządzającego szkodę może ustalić także sąd cywilny.
Por. wyr. SN z 18.12.2008 r. (III CSK 193/08, Legalis; podobnie, wyr. SN z 11.7.2014 r.,
III CSK 193/13, Legalis), który wskazuje, że przy ocenie upływu terminu przedawnienia
na podstawie art. 4421 KC, gdy brak orzeczenia stwierdzającego popełnienie przestępstwa,
wydanego w postępowaniu karnym, sąd cywilny jest uprawniony do dokonania własnej oce-
ny, czy popełnione zostało przestępstwo. Wymaga to dokonania ustaleń dotyczących istnie-
nia podmiotowych i przedmiotowych znamion przestępstwa, według zasad przewidzianych
w prawie karnym. Natomiast w wyr. z 17.3.2016 r. (V CSK 379/15, Legalis) SN słusznie
uznał, że art. 4421 § 2 KC ma zastosowanie także wtedy, gdy wobec sprawcy szkody wyrzą-
dzonej ruchem mechanicznego środka komunikacji, ponoszącego odpowiedzialność na pod-
stawie art. 436 § 1 KC, zostało umorzone postępowanie karne z powodu jego niepoczytalno-
ści.
Może się oczywiście zdarzyć, że szkoda ujawni się nawet po upływie tych
wydłużonych terminów. W zupełnie wyjątkowych przypadkach możliwe jest
sięgnięcie do regulacji prawnej zawartej w przepisie art. 5 KC, której zastoso-
wanie do oceny zarzutu przedawnienia jest akceptowane w doktrynie i orzecz-
nictwie.
Nb. 676
66524117380436
66
677 Wprowadzony przepis art. 4421 § 4 KC wzmacnia także ochronę małolet-

niego, na wypadek gdyby jego przedstawiciel ustawowy nie spełniał należy-
cie obowiązków reprezentacji dziecka. Przepis ten stanowi, że przedawnienie
roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć
się wcześniej niż z upływem 2 lat od uzyskania przez nią pełnoletniości. Takiej
ochrony nie udziela bowiem przepis art. 122 KC, który dotyczy przypadków,
gdy małoletni nie ma przedstawiciela ustawowego w chwili upływu terminu
przedawnienia. Natomiast nowy przepis art. 4421 § 4 KC dotyczy sytuacji, gdy
małoletni ma swojego przedstawiciela, w szczególności w osobach rodziców,
ale przedstawiciel ten zaniedbał dochodzenie roszczenia, np. wskutek nieporad-
ności.
678 Przepis art. 4421 KC nie znajdzie zastosowania w odniesieniu do roszczeń
o podwyższenie renty zasądzonej na podstawie art. 444 § 2 KC. Na podstawie
art. 907 § 2 KC może ona zostać zmieniona, a w szczególności podwyższo-
na w razie „zmiany stosunków”. Pojęcie to obejmuje różne zdarzenia (np. roz-
wój choroby, dalsze powikłania), które zwiększają potrzeby uprawnionego lub
pomniejszają jego zdolność zarobkowania. W przypadku takim należy stoso-
wać 3-letni termin przedawnienia, przewidziany w art. 118 KC dla roszczeń
o świadczenia okresowe. Liczy się go od dnia nastąpienia zmiany stosun-
ków. Jest przy tym obojętne, po upływie ilu lat od daty zdarzenia wyrządzające-
go szkodę (daty czynu niedozwolonego) nastąpi zmiana stosunków, tj. ujawnią
się okoliczności uzasadniające roszczenie o podwyższenie renty (por. wyr. SN
z 5.11.1987 r., III CZP 63/87, OSN 1989, Nr 4, poz. 60).
§ 25. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną

przez produkt niebezpieczny
Literatura: E. Bagińska, Nowe unormowanie odpowiedzialności za produkt, PS 2000,
Nr 9; taż, Odpowiedzialność za produkt w USA, Toruń 2000; Z. Banaszczyk, P. Granec-
ki, Produkt niebezpieczny per se i niebezpiecznie wadliwy a odpowiedzialność producenta
z art. 4491 i nast. KC, MoP 2002, Nr 17; Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komen-
tarz, art. 4491–44911; L. Bosek, Perspektywy rozwoju odpowiedzialności cywilnej za inteli-
gentne roboty, FP 2019, Nr 2; W. Czachórski, Zobowiązania, § 43; C. Czech-Śmiałkow-
ski, Dobra intelektualne w świetle odpowiedzialności za produkt niebezpieczny, TPP 2004,
Nr 1–2; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 4491 i n.
KC; B. Gnela, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1998; taż, Odpowiedzialność za pro-
dukt, PiP 2009, z. 9; taż, Podstawy odpowiedzialności za produkt w polskiej doktrynie
i orzecznictwie, [w:] Studia z prawa cywilnego i gospodarczego. Księga pamiątkowa poświę-
cona prof. Czesławie Żuławskiej, Kraków 2000; M. Jagielska, [w:] System Pr. Pryw., t. 6,
§ 37–41; taż, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1999; taż, Odpowiedzialność za pro-
dukt, MoP 2000, Nr 8; E. Łętowska, Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz,
Nb. 677–678
66524117380436
66
§ 25. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 303
Warszawa 2001; A. Piszcz, Odpowiedzialność zbywcy za produkt niebezpieczny, Pr. Spó-
łek 2004, Nr 10; J. Rajski, Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny w świetle nowych
przepisów Kodeksu cywilnego, PPH 2001, Nr 1; S. Sikorski, O odpowiedzialności za pro-
dukt niebezpieczny, Pr. Spółek 2003, Nr 12; P. Ruchała, R. Sikorski, [w:] Kodeks cywil-
ny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 4491–44910; Z. Strus, Odpowie-
dzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, Pal. 2001, Nr 1; H. Tuchołka,
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez wytwarzane, importowane i wprowadzane
na polski rynek środki farmaceutyczne, PiM 2001, Nr 9; C. Żuławska, [w:] Komentarz do
KC, ks. III, t. 1, art. 4491–44911.
I. Uwagi ogólne
1. Rozwój szczególnej regulacji prawnej
Wskutek rozszerzania się masowej produkcji przedmiotów o nowoczesnej 679
i skomplikowanej technologii, a przeznaczonych do masowego użytku, nie-
pomiernie wzrosło zagrożenie dla ich nabywców. Najwcześniej dostrzeżono
to w USA – kraju najbardziej uprzemysłowionym. Tam też najpierw rozwinął
się system prawny chroniący szczególnie intensywnie nabywców przedmiotów
niebezpiecznych1.
Ideę tę podjęła następnie Wspólnota Europejska w ramach szerokiego
programu ochrony konsumentów. Znalazło to zwłaszcza wyraz w dyrekty-
wie 2001/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 3.12.2001 r. w sprawie
ogólnego bezpieczeństwa produktów (Dz.Urz. WE L 11/2002, s. 4), a także
w dyrektywie Rady 85/374/EWG z 25.7.1985 r. w sprawie ujednolicenia praw-
nych i administracyjnych przepisów państw członkowskich o odpowiedzial-
ności za wadliwe produkty (Dz.Urz. WE L 210 z 7.8.1985 r., s. 29, zmienio-
na dyrektywą 1999/34/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, Dz.Urz. L 141
z 4.6.1999 r., s. 20).
Na podstawie dyrektywy z 1985 r. sformułowane zostały przepisy
art. 4491–49111 KC, włączone do Kodeksu cywilnego ustawą z 2.3.2000 r.
o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szko-
dę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r.
poz. 1225).
2. Usytuowanie przepisów
Wspomniane przepisy ujęte zostały w Księdze III KC („Zobowiązania”) 680
i jej Tytule VI1 nazwanym „Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez
produkt niebezpieczny”. Następuje on po Tytule VI poświęconym czynom nie-
1
Por. bliżej E. Bagieńska, Odpowiedzialność, s. 11 i n.
Nb. 679–680
66524117380436
66
dozwolonym, a przed Tytułem VII zawierającym przepisy o odpowiedzialności

z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań.
Owo systematyczne wyodrębnienie reżimu odpowiedzialności za produkt
niebezpieczny uzasadnione jest jego swoistymi cechami, które nie pozwalają
w całości przyporządkować go ani regułom odpowiedzialności deliktowej, ani
kontraktowej.
Nie wyklucza to wszakże uzupełniającego stosowania obu tych reżimów,
a zwłaszcza reżimu deliktowego, do którego odpowiedzialność za szkody
wyrządzone przez produkt niebezpieczny jest najbardziej zbliżona.
Kwestia ta jest jednak w literaturze kontrowersyjna. Za odrębnością tej odpowiedzialno-
ści opowiada się także J. Rajski, Odpowiedzialność, s. 23 i Z. Strus, Odpowiedzialność, s. 25.
Natomiast za rodzaj odpowiedzialności deliktowej uznają ją M. Kaliński, Szkoda na mie-
niu i jej naprawie, Warszawa 2008, s. 46; E. Łętowska, Ochrona, s. 121–122; C. Żuławska,
[w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, s. 496 i n.; W. Czachórski, Zobowiązania, Nb. 281;
szerzej uzasadnia to Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 4491, Nb. 3.
Wydaje się jednak, że takie jednoznaczne przyporządkowanie omawianej tu odpowiedzialno-
ści tylko reżimowi deliktowemu trudno pogodzić z faktem, że jedną z podstawowych prze-
słanek odpowiedzialności za produkt niebezpieczny jest wprowadzenie go do obrotu, przez
co powszechnie rozumie się dokonanie odpowiedniej czynności prawnej (umowy), co w kon-
sekwencji prowadzi do zastosowania w tym zakresie odpowiednich przepisów o umowach.
Ponadto zupełnie inaczej uregulowano zakres odpowiedzialności za szkodę na mieniu. Na-
tomiast brak przepisów dotyczących szkody na osobie z natury rzeczy prowadzi do zastoso-
wania w tym względzie uzupełniająco odpowiednich przepisów zawartych w tytule o czy-
nach niedozwolonych, ponieważ tam właśnie wprowadzono rozróżnienie na szkodę na osobie
i na mieniu i określono związane z tym konsekwencje prawne.
3. Relacje do innych uregulowań

681 Nabywcy produktów niebezpiecznych w szerokiej mierze korzystali
z ochrony zarówno na podstawie odpowiedzialności deliktowej, jak i kontrak-
towej1.
Szczególna regulacja tej kwestii w art. 4491–44910 KC ma tę ochronę jedy-
nie wzmocnić i ułatwić, w porównaniu ze standardem już osiągniętym na pod-
stawie innych przepisów KC. Wychodząc z tych założeń, ustawodawca
postanowił w art. 44910 KC, że przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrzą-
dzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za szkody
na zasadach ogólnych, przez co należy rozumieć odpowiedzialność deliktową
oraz za szkody wynikłe z niewykonywania lub nienależytego wykonania zobo-
wiązań i odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości2.
1
Por. M. Jagielska, Odpowiedzialność za produkt, s. 211 i n.
2
Por. bliżej E. Łętowska, Ochrona, s. 142–143.
Nb. 681
66524117380436
66
II. Produkt niebezpieczny

1. Uwagi wstępne
Szczególna odpowiedzialność uregulowana w omawianym zespole prze- 682
pisów KC odnosi się do szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny
(art. 4491 § 1 KC). Punktem wyjścia dla dalszej analizy wspomnianej instytucji
jest zatem bliższe ustalenie znaczenia tego nowego, niespotykanego dotychczas
zwrotu w polskim systemie prawa cywilnego.
2. Produkt
W myśl art. 4491 § 2 KC przez produkt należy rozumieć rzecz ruchomą, 683
choćby została ona połączona z inną rzeczą, a także zwierzęta i energię elek-
tryczną. Nie jest więc konieczne, aby owa rzecz ruchoma została przetworzo-
na. Także przedmioty nieprzetworzone objęte są zakresem terminu „produkt”
(np. produkty rolne, surowce naturalne). Ponadto powołany przepis uznaje
za produkt takie rzeczy ruchome, które utraciły tę cechę wskutek połączenia ich
z inną rzeczą – ruchomością lub nieruchomością – stając się ich częściami skła-
dowymi (np. instalacje w budynku)1.
Natomiast nie wydaje się dopuszczalne objęcie zakresem tego pojęcia dóbr
intelektualnych, chyba że są ich nośnikami rzeczy ruchome (np. oprogramowa-
nie komputera).
3. Produkt niebezpieczny
Jest to taki produkt, który ma cechy niezapewniające bezpieczeństwa, 684
jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne jego użycie (art. 4491 § 3
zd. 1 KC). Kryterium oceny jest zatem obiektywne, zorientowane na oczekiwa-
nia typowego konsumenta masowego produktu. Trzeba mieć zarazem na uwa-
dze nie tylko prawidłowe użycie, lecz także typowe przypadki nieprawidłowe-
go użycia (np. fakt, że dziecko bierze do buzi zabawki lub kredki).
Wspomniana ocena odnosi się także do broni (palnej, gazowej, elektrycznej). Pistolet
więc może być uznany za produkt bezpieczny albo niebezpieczny w zależności od tego, czy
jego konstrukcja chroni przed niepożądanymi skutkami (np. przypadkowym wystrzałem lub
zranieniem osoby posługującej się nim).
Przy ocenie, czy produkt spełnia wymóg bezpieczeństwa, „jakiego moż-

na oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu”, należy wziąć pod
uwagę przepisy ustawy z 12.12.2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów
1
Por. tamże, s. 123–124; M. Jagielska, Odpowiedzialność, MoP 2000, Nr 8, s. 497.
Nb. 682–684
66524117380436
66
(tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 222)1. Nakładają one na producentów i dys-
trybutorów obowiązek wprowadzania na rynek wyłącznie produktów bez-
piecznych (art. 10 i 11), przy czym takim jest produkt, który „w zwykłych lub
innych, dających się w sposób uzasadniony przewidzieć, warunkach jego uży-
wania, z uwzględnieniem czasu korzystania z produktu, a także w zależności
od rodzaju produktu, sposobu uruchomienia oraz wymogów instalacji i konser-
wacji, nie stwarza żadnego zagrożenia dla konsumentów lub stwarza znikome
zagrożenie, dające się pogodzić z jego zwykłym używaniem i uwzględniają-
ce wysoki poziom wymagań dotyczących ochrony zdrowia i życia ludzkiego”
(art. 4 ust. 1). Przepis ten nakazuje również uwzględniać przy ocenie bezpie-
czeństwa produktu: jego cechy, oddziaływanie na inne produkty, jego wygląd,
oznakowanie oraz ostrzeżenia i inne informacje udostępnione konsumentowi,
a także kategorie konsumentów narażonych na niebezpieczeństwo (dzieci, oso-
by starsze) – art. 4 ust. 2.
Należy zarazem mieć na względzie okoliczności w chwili wprowadzenia go
do obrotu (art. 4491 § 3 zd. 2 KC). Chodzi więc przede wszystkim o przestrze-
ganie przyjętych w technice standardów bezpieczeństwa w owym momencie.
Jeżeli później wynaleziono doskonalsze sposoby zapewnienia bezpieczeństwa
(np. poduszki bezpieczeństwa w samochodzie), to okoliczność ta nie powo-
duje uznania produktu wprowadzonego wcześniej na rynek za niebezpieczny
(art. 4491 § 3 zd. 3 KC).
Ponadto ważny jest sposób zaprezentowania produktu na rynku oraz poda-
ne konsumentowi informacje o właściwościach produktu (art. 4491 § 3 zd. 2
KC), co stanowi element dookreślający oczekiwania konsumentów pod tym
względem. Powinno się także poinformować ich o sposobie korzystania z pro-
duktu (np. przez załączenie instrukcji lub odpowiednich rysunków na opako-
waniu)2.
Wspomniana ustawa z 12.12.2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów nakazuje
producentowi, wprowadzającemu produkt na rynek polski, dostarczyć konsumentom infor-
macje w języku polskim, umożliwiające im ocenę zagrożeń związanych z produktem i doty-
czące możliwości przeciwdziałania tym zagrożeniom (por. art. 10 ust. 2).
1
Wdraża ona do polskiego prawa postanowienia wymienionej już dyrektywy
2001/95/WE z 3.12.2001 r.
2
Por. bliżej E. Łętowska, Ochrona, s. 127–130.
Nb. 684
66524117380436
66
III. Podmioty
1. Podmiot odpowiedzialny
Przede wszystkim podmiotem odpowiedzialnym za szkodę wyrządzoną 685
produktem niebezpiecznym jest jego producent, ale tylko taki, który wytwa-
rza go w zakresie swojej działalności gospodarczej (art. 4491 § 1 KC) – tak-
że rzemieślniczej. Chodzi tu jednak nie tylko o wytwórcę produktu finalnego,
ale również o wytwórcę materiału, surowca albo części składowej produktu,
chyba że przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazów-
ki producenta finalnego (art. 4495 § 1 KC). Ich odpowiedzialność jest solidarna
(art. 4495 § 3 KC).
Jednak odpowiedzialność producenta powstaje dopiero z chwilą wprowa-
dzenia produktu do obrotu i to w zakresie jego działalności gospodarczej
(art. 4493 § 1 KC), a więc gdy producent dokonał pierwszej czynności prawnej
wprowadzającej produkt na rynek1.
Zakresem omawianej tu odpowiedzialności nie są więc objęte przypadki
szkody wyrządzonej przez produkty w fazie ich wytwarzania, w okresie skła-
dowania u producenta, a także gdy zostały skradzione lub w inny sposób – poza
działalnością gospodarczą – wyszły spod jego władztwa. W interesie konsu-
menta wprowadzono wszakże domniemanie prawne (art. 4494 KC), że pro-
dukt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowa-
dzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta, wskutek
czego na producencie spoczywa ciężar dowodu, że było inaczej.
Poza producentem za szkody wyrządzone produktem niebezpiecznym
odpowiadają osoby, które przez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, zna-
ku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego podają się za produ-
centa (np. dom towarowy sprzedający produkty od nieujawnionego producen-
ta). Tak samo odpowiadają również importerzy produktów zagranicznych,
którzy wprowadzili do obrotu krajowego te produkty w zakresie swojej dzia-
łalności gospodarczej (art. 4495 § 2 KC). Odpowiedzialność ich jest solidarna
wraz z producentem (art. 4495 § 3 KC), co oczywiście ma doniosłość dopie-
ro wtedy, gdy producenta da się ustalić. Regulacje te zmierzają do pełniejszej
ochrony konsumenta.
Kolejną, można rzec subsydiarną, grupę podmiotów odpowiedzialnych
tworzą profesjonalni zbywcy produktów niebezpiecznych. Odpowiadają
oni bowiem tylko wtedy, jeżeli nie wiadomo, kto jest producentem, nie został
on wskazany w oznaczeniu produktu ani nie można ustalić importera. Mogą
1
Tamże, s. 118–119.
Nb. 685
66524117380436
66
jednak zwolnić się z odpowiedzialności, wskazując w ciągu miesiąca od daty

zawiadomienia o szkodzie wymienione wyżej osoby, a gdy nie mogą tego uczy-
nić – osobę, od której sami nabyli produkt niebezpieczny (art. 4495 § 4 i 5 KC)1.
2. Podmiot uprawniony
686 W myśl art. 4491 § 1 KC podmiotem uprawnionym jest każdy, kto poniósł
szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Jednakże na podstawie
art. 4492 KC należy dojść do wniosku, że krąg osób uprawnionych został ogra-
niczony do tych, którzy doznali szkody w mieniu osobistym. Dotyczy to zatem
wyłącznie osób fizycznych – bez względu na to, czy prowadzą one działal-
ność gospodarczą, czy nie. Decyduje co najmniej przeważające przeznaczenie
rzeczy mierzone dwoma kryteriami: obiektywnym („rzeczy zwykle przezna-
czonych do osobistego użytku”) oraz faktycznie realizowanym („w taki przede
wszystkim sposób korzystał z niej poszkodowany”).
Ochroną zatem objęci są nie tylko nabywcy produktu niebezpiecznego
(konsumenci), lecz także inne osoby, które znalazły się w zasięgu oddziaływa-
nia niebezpiecznych właściwości produktu2.
Przykład: X nabył telewizor, który się zapalił, wyrządzając szkodę jego domownikom
lub gościom.
IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń

687 Jest nią odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Opiera się ona na założeniu,
że ten, kto z działalności gospodarczej odnosi korzyści, powinien ponosić także
ryzyko niebezpieczeństw z tym związanych dla innych i odpowiadać za szkody
stąd wynikłe, mimo iż są one przez niego niezawinione.
Odpowiedzialność ta nie obejmuje więc przypadków, gdy producent nie
wprowadził produktu niebezpiecznego do obrotu albo gdy wprowadzenie do
obrotu nastąpiło poza zakresem jego działalności (art. 4493 § 1 KC).
Przykład: W sprawie przeciwko importerowi produktu niebezpiecznego na powodzie
spoczywa ciężar dowodu, że pozwany importer sprowadził produkt niebezpieczny, a na po-
zwanym, który chce uwolnić się od odpowiedzialności, że go nie sprowadził w zakresie swo-
jej działalności gospodarczej lub nie wprowadził do obrotu w zakresie swojej działalności go-
spodarczej (por. wyr. SN z 2.10.2015 r., II CSK 816/14, Legalis).
1
Por. szerzej A. Piszcz, Odpowiedzialność zbywcy, s. 48 i n.
2
J. Rajski, Odpowiedzialność, s. 24.
Nb. 686–687
66524117380436
66
Producent nie odpowiada także wtedy, gdy niebezpieczne właściwości pro-

duktu ujawniły się dopiero po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynika-
ły one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie – por. art. 4493 § 2 KC
(np. wskutek użycia niewłaściwego materiału).
Ponadto producent nie odpowiada, gdy nie można było przewidzieć niebez-
piecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili
wprowadzenia produktu do obrotu (art. 4493 § 2 KC). Jest to miernik obiektyw-
ny – niezależny od tego, czy dany producent rzeczywiście dysponował odpo-
wiednią wiedzą.
Nie odpowiada także wtedy, gdy wytworzył produkt niebezpieczny, ale
o cechach wskazanych bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi (art. 4493
§ 2 KC). Nie powinien bowiem ponosić negatywnych konsekwencji, gdy sto-
suje nakazy prawa1.
2. Szkoda i związek przyczynowy

Kolejną przesłanką odpowiedzialności jest szkoda wyrządzona przez nie- 688
bezpieczny produkt w granicach wyznaczonych adekwatnym związkiem
przyczynowym (art. 361 § 1 KC).
Jeżeli przejawia się ona w postaci szkody na osobie, znajdują zastosowa- 689
nie ogólne przepisy KC dotyczące tej kwestii (art. 444 i 445 § 1), a określa-
jące m.in. obowiązek zapłaty odpowiedniego zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę.
Jeżeli szkoda majątkowa polega na zniszczeniu lub uszkodzeniu produktu 690
niebezpiecznego, to odpowiedzialność z tym związaną regulują również wła-
ściwe przepisy KC (por. art. 4497 § 1 KC) – zwłaszcza określające odpowie-
dzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania oraz umowy sprzedaży.
Natomiast szczególna regulacja określona w art. 4497 § 2 KC odnosi się do 691
przypadków, gdy szkoda wyraża się w uszczerbku poniesionym w pozostałym
mieniu osobistym poszkodowanego (art. 4492 KC), i to tylko powyżej 500 euro.
Do tej wysokości poszkodowany może dochodzić jej na zasadach ogólnych2.
3. Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego

Kwestię tę reguluje art. 4498 KC. Roszczenie o naprawienie szkody wyrzą- 692
dzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem 3 lat
od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu nale-
żytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej
1
Por. bliżej M. Jagielska, Odpowiedzialność, MoP 2000, Nr 8, s. 499–500.
2
Por. tamże, s. 498–499.
Nb. 688–692
66524117380436
66
naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upły-

wem 10 lat od wprowadzenia produktu do obrotu. Przepis art. 4421 KC nie
znajduje zastosowania, chyba że poszkodowany wykaże, że producent odpo-
wiada na podstawie ogólnych przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415
i 44910 KC; por. powyżej Nb. 681).
4. Zbieg odpowiedzialności
693 Może się zdarzyć, że odpowiedzialność za tę samą szkodę ponosić będą nie
tylko osoby wskazane w omawianej tu instytucji, a więc na podstawie przepi-
sów Tytułu VI1 Księgi III KC, lecz także inne osoby – w szczególności odpo-
wiedzialne na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych.
Przykład: Producent samochodu niemającego cech produktu bezpiecznego oraz mecha-
nik, który niestarannie dokonał jego przeglądu i odpowiada dlatego na podstawie art. 415 KC.
W przypadku takim odpowiadają oni solidarnie wobec poszkodowanego

(art. 4496 KC). Natomiast roszczenia regresowe między nimi regulują przepisy
art. 441 § 2 i 3 KC umieszczone w Tytule VI Księgi III KC o czynach niedo-
zwolonych (por. art. 4496 zd. 2 KC).
V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych

694 W myśl art. 4499 KC odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez pro-
dukt niebezpieczny nie można ograniczyć ani wyłączyć. Sytuacja prawna kon-
sumenta (ostatecznego nabywcy produktu niebezpiecznego) nie może zatem
ulec pogorszeniu w następstwie umów zawieranych bądź to między nim a pro-
ducentem, bądź to między producentem a pośrednimi uczestnikami obrotu tym
produktem. Natomiast dopuszczalne są klauzule umowne, które poprawiają
jego pozycję prawną.
695 Należy zatem przyjąć, iż normy omawianej tu instytucji mają semiimpera-
tywny charakter prawny – właściwy dla systemu ochrony konsumentów.
Nb. 693–695
66524117380436
66
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
§ 26. Istotne cechy i przesłanki

Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 29–31; W. Dubis, Bezpodstawne źródło
wzbogacenia i nienależne świadczenie jako źródło stosunków zobowiązaniowych, [w:] O źró-
dłach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Kraków 2000; tenże, Zbieg roszczeń a skar-
ga z bezpodstawnego wzbogacenia, PS 2003, Nr 1; tenże, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski,
KC. Komentarz, uw. do art. 405 i n. KC; A. Gawron, Bezpodstawne wzbogacenie pracowni-
ka, RPEiS 2018, 3; K. Kołakowski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 405 i n.; P. Księżak,
Świadczenie niegodziwe, Warszawa 2007; tenże, Bezpodstawne wzbogacenie, art. 405–414.
Komentarz, Warszawa 2007; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa 2000;
P. Mostowik, [w:] System Pr Pryw., t. 6, § 6–13; tenże, Znaczenie dobrej wiary bezpodstaw-
nie wzbogaconego dla roszczeń restytucyjnych zubożonego, [w:] Ius civile vigilantibus scrip-
tum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka, pod red. J. Haberko, J. Grykie-
la i K. Mularskiego, Warszawa 2022; K. Mularski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II,
pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 405–412; A. Ohanowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. III,
cz. 1, § 35–40; tenże, Niesłuszne wzbogacenie, Warszawa 1956; B. Oszkinis, Zaprzeczenie
pochodzenia dziecka a możliwość żądania zwrotu wydatków poniesionych na jego utrzyma-
nie i wychowanie, MoP 2012, Nr 16; K. Pietrzykowski, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komen-
tarz do art. 405 i n.; W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988; E. Smaga, Przepadek
świadczenia (art. 412 KC) – po nowelizacji, Prok. i Pr. 1996, Nr 1; M. Sobczyk, Condic-
tio ob rem jako instrument prawny służący uzyskaniu zwrotu świadczenia spełnionego na
poczet umowy przyrzeczonej, PS 2018, Nr 5; T. Sokołowski, [w:] A. Kidyba, KC, Komentarz,
art. 405–412; tenże, Wzbogacenie ze świadczenia niegodziwego, Gd. SP 2000, t. V; A. Szlę-
zak, Konkubinat a bezpodstawne wzbogacenie. Uwagi na tle judykatury Sądu Najwyższego,
RPEiS 1990, z. 3; A. Szpunar, Przepadek nienależnego świadczenia na rzecz Skarbu Państwa,
PS 1999, Nr 2; A. Tomczyk, O zwrocie świadczenia, którego cel nie został osiągnięty. Glosa
do wyroku Sądu Najwyższego z 9.10.2015 r., IV CSK 772/14, PS 2018, 9; M. Wilejczyk, Nie-
odpłatne świadczenia czyniące zadość obowiązkowi moralnemu, PiP 2012, z. 9.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie i funkcja bezpodstawnego wzbogacenia
Ogólną regułą prawa cywilnego jest, że każde przejście wartości majątko- 696
wych z jednej osoby na drugą osobę musi być prawnie uzasadnione.
Jeżeli przesunięcie majątkowe nastąpiło bez uzasadnionej w świetle obo-
wiązującego systemu prawnego podstawy, wówczas ten, kto wartość jakąś
Nb. 696
66524117380436
66
312 Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
utracił, może żądać jej zwrotu od tego, na kogo ona bezpodstawnie przeszła
(art. 405 KC). W tym wyraża się istotny sens bezpodstawnego wzbogacenia.
Służy więc ono nie tylko ochronie majątku przed bezpodstawnym jego uszczu-
pleniem, ale umożliwia zarazem kontrolę poprawności wszelkich przesunięć
majątkowych.
697 Bezpodstawne wzbogacenie – za wzorem współczesnych systemów praw-
nych – ukształtowane zostało w polskim prawie cywilnym jako odrębne zdarze-
nie prawne, kreujące stosunek zobowiązaniowy (por. Tytuł V Księgi III KC).
2. Regulacja nienależnego świadczenia

698 Natomiast wbrew tradycji wywodzącej się jeszcze z prawa rzymskiego
ustawodawca polski ujął w ramy jednej instytucji bezpodstawnego wzboga-
cenia także tzw. nienależne świadczenie, poświęcając mu art. 410–413 KC.
Zgodnie z tą koncepcją przypadki wzbogacenia w następstwie nienależnego
świadczenia przedstawione zostaną jako szczególne postacie bezpodstawnego
wzbogacenia.
II. Przesłanki
699 Zgodnie ze wspomnianymi założeniami instytucji bezpodstawnego wzbo-
gacenia art. 405 KC wskazuje cztery ogólne przesłanki powstania roszczenia
z tego tytułu. Są nimi:
1) wzbogacenie jednego podmiotu;
2) zubożenie drugiego podmiotu;
3) związek między wzbogaceniem a zubożeniem;
4) bezpodstawność wzbogacenia.
1. Wzbogacenie
700 Polega na uzyskaniu jakiejś korzyści majątkowej w dowolnej postaci. Może
znaleźć wyraz w nabyciu jakichś praw lub powiększeniu ich zakresu (np. przez
przetworzenie, połączenie i pomieszanie – art. 194 KC), na umocnieniu ist-
niejących praw (np. na uzyskaniu przez wierzyciela hipotecznego wyższego
miejsca w księdze wieczystej), na używaniu cudzych praw lub na korzystaniu
z cudzych usług uzyskiwanych zazwyczaj odpłatnie, na zwolnieniu z długu lub
na zniesieniu praw rzeczowych obciążających rzeczy wzbogaconego.
Korzyści te mogą więc polegać nie tylko na powiększeniu aktywów mająt-
ku, lecz także na zmniejszeniu jego pasywów lub na oszczędzeniu wydatków.
Dominuje pogląd, że także posiadanie w dobrej wierze może być traktowane
Nb. 697–700
66524117380436
66
§ 26. Istotne cechy i przesłanki 313
jako nabycie wartości majątkowych1. Wiedza ani wola osoby wzbogaconej nie
mają znaczenia2.
2. Zubożenie
Z kolei zubożenie innej osoby również musi przybrać postać majątkową, 701
ale niekoniecznie ograniczoną do ubytku określonych przedmiotów z mająt-
ku zubożonego. Może ono polegać także na nieodpłatnym świadczeniu usług
przez zubożonego lub na naruszeniu przysługujących mu praw. Pojęciem zubo-
żenia objęte są również utracone korzyści. Nie ulega wątpliwości, że zuboże-
nie może przejawiać się i w wykonaniu cudzego zobowiązania, jeżeli zubożony
działał w błędnym przeświadczeniu, że spełnia własne zobowiązanie. Gdyby
bowiem świadomie działał w cudzym interesie, znalazłyby zastosowanie prze-
pisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (por. orz. GKA z 30.9.1981 r.,
OT-5174/81, OSP 1983, Nr 6, poz. 128, z krytycznymi glosami W. Ludwiczaka
i E. Łętowskiej).
3. Związek między wzbogaceniem a zubożeniem

Między zubożeniem jednej osoby a wzbogaceniem drugiej musi istnieć 702
związek, czemu daje wyraz art. 405 KC, stanowiąc, że korzyść majątkowa ma
być uzyskana „kosztem innej osoby”. Nie chodzi tu jednak o związek przyczy-
nowy, stanowiący przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej. Wzboga-
cenie po jednej stronie, a zubożenie po drugiej stronie – to jedynie współwystę-
pujące zjawiska kauzalnie uzależnione od jakichś innych zdarzeń.
Przykład: Nasuwa się tu obrazowe porównanie z otwarciem tamy (zdarzenie kauzalne),
oddzielającej rzekę od spiętrzonego nią sztucznego jeziora. W razie otwarcia tamy pojawia-
ją się dwa zjawiska: przybór rzeki i opadnięcie poziomu jeziora – oba sprzężone kauzalnie
z otwarciem tamy.
Do zdarzeń powodujących z jednej strony zubożenie, a z drugiej strony 703

wzbogacenie należą w szczególności:
1) działanie samego zubożonego;
Przykład: Przeniesienie prawa, budowa na cudzym gruncie z własnych materiałów.
2) działanie wzbogaconego;
Przykład: Budowa na własnym gruncie z cudzych materiałów.
1
E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 66–67.
2
Por. wyr. SN z 9.1.2002 r. (V CKN 641/00, Legalis).
Nb. 701–703
66524117380436
66
3) działanie osoby trzeciej;

Przykład: Sprzedaż przez komornika rzeczy nienależącej do dłużnika, zapłata cudzego
długu (por. wyr. SN z 11.1.1973 r., II CR 648/72, OSN 1973, Nr 11, poz. 200).
4) zdarzenie niebędące działaniem ludzkim.

Przykład: Nurt rzeki przesuwa część gruntu między sąsiadami.
704 Jest kwestią sporną, czy ów transfer ma nastąpić bezpośrednio z majątku

zubożonego do majątku wzbogaconego. Za przyjęciem bardziej elastycznej
zasady, dopuszczającej transfer poprzez cudzy majątek, opowiada się dominu-
jący pogląd naukowy1.
4. Bezpodstawność wzbogacenia
705 Wzbogacenie kosztem zubożonego musi nastąpić bez podstawy prawnej.
Podstawę prawną przesunięć majątkowych mogą stanowić czynności praw-
ne, decyzje administracyjne lub inne zdarzenia prawne określone w przepisach
prawnych (np. w przepisach o czynach niedozwolonych). Jeżeli w tym świetle
przesunięcie jakichś wartości z majątku jednej osoby do majątku innej osoby
jest uzasadnione, to nie można na podstawie innych kryteriów (np. moralnych)
uznać, że transfer taki nastąpił bezpodstawnie.
Przykład: Nie jest bezpodstawnie wzbogaconym ten, kto nabył własność rzeczy przez
zasiedzenie lub Skarb Państwa, który uzyskał własność przez wywłaszczenie (por. uchw. SN
z 22.11.1976 r., III CZP 53/76, OSN 1977, Nr 7, poz. 110), oraz użytkownik budynku przez
niego odbudowanego, którego zakres uprawnień z tego tytułu został ustawą określony. Nie
jest bezpodstawnie wzbogaconym także niesolidny dłużnik, przeciwko któremu roszczenie
wierzyciela się przedawniło.
III. Nienależne świadczenie

706 Jak już wspomniano, nienależne świadczenie skonstruowane zostało jako
szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia. W związku z tym,
w myśl art. 410 § 1 KC, ogólne postanowienia (art. 405–409 KC) o bezpod-
stawnym wzbogaceniu stosuje się także do nienależnego świadczenia.
Wzbogacony uzyskuje w tym przypadku korzyść w następstwie działania
zubożonego podjętego przez niego w celu wykonania określonego zobowiąza-
nia, a więc zaspokojenia wierzyciela. Świadczenie stanowi bowiem element
stosunku zobowiązaniowego. Wspomniany cel działania zubożonego nieko-
niecznie jednak musi stanowić przedmiot jego przeżycia (wiedzy, zamiaru).
1
Por. bliżej E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 73–75.
Nb. 704–706
66524117380436
66
§ 26. Istotne cechy i przesłanki 315
Wystarczy, gdy jego zachowanie w danym kontekście sytuacyjnym i na podsta-

wie obiektywnych reguł interpretacyjnych przybiera taki właśnie sens.
W wyr. z 30.1.2014 r. (IV CSK 257/13, Legalis) SN stwierdził, że dla przyjęcia kwalifi-
kacji świadczenia jako świadczenia nienależnego nie jest wymagana wiedza tego, kto je speł-
nia co do istnienia lub braku obowiązku świadczenia, a o ocenie przez sąd jego zachowania
decydują kryteria obiektywne.
Natomiast bezpodstawność wzbogacenia polega na tym, że w rzeczywi- 707

stości wzbogaconemu nie należy się korzyść otrzymana od zubożonego jako
jego świadczenie. Kodeks – w nawiązaniu zresztą do rzymskich condictiones
– wyczerpująco reguluje te przypadki, wskazując następujące sytuacje, w któ-
rych zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia
(art. 410 § 2 KC):
1) brak zobowiązania (condictio indebiti);
2) odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (condictio causa finita);
3) nieosiągnięcie celu świadczenia (condictio causa data causa non secuta);
4) nieważność czynności prawnej (condictio sine causa).
1. Brak zobowiązania
Chodzi tu o sytuacje, w których świadczący w chwili spełniania świadcze- 708
nia nie był względem odbiorcy w ogóle zobowiązany albo świadczył ponad
swoje zobowiązanie. Był przy tym w błędzie, sądząc, że spełnione świadczenie
się należy.
Przykład: Pomyłkowa wpłata na rachunek bankowy podmiotu, który nie był wierzycie-
lem; świadczenie spadkobiercy w błędnym przekonaniu, że spadkodawca, po którym odzie-
dziczył spadek, nie zapłacił długu; jeżeli bezpodstawnie ustalona została wysokość kosztów
eksploatacji oraz remontów domów (uchw. SN(7) z 4.10.1988 r., III CZP 56/88, OSN 1989,
Nr 3, poz. 43); gdy zapłacono powyżej ustalonej ceny (uchw. SN z 29.9.1987 r., III CZP
51/87, OSN 1989, Nr 1, poz. 14) lub należnych odsetek (uchw. SN z 6.3.1991 r., III CZP 2/91,
OSN 1991, Nr 7, poz. 93).
2. Odpadnięcie podstawy prawnej

Świadczenie jest nienależne także wówczas, gdy w chwili jego spełnienia 709
miało podstawę prawną, która później odpadła.
Przykład: W razie uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia wo-
li (art. 84–88 KC); odwołania darowizny (art. 898 KC); rozwiązania umowy przez sąd
(por. art. 901, 913 KC); spełnienia się warunku rozwiązującego lub nadejścia terminu końco-
wego – po dokonaniu świadczenia.
Nb. 707–709
66524117380436
66
3. Nieosiągnięcie celu świadczenia

710 Zubożony świadczy w tym przypadku na rzecz wzbogaconego w prze-
konaniu, że później, przy współudziale odbiorcy świadczenia, zostanie osią-
gnięty zamierzony cel, który stworzy podstawę prawną świadczenia, co jed-
nak nie nastąpiło. Błąd jego nie dotyczy zatem aktualnej sytuacji prawnej – jak
w przypadku condictio indebiti (por. Nb. 708) – lecz dalszego biegu wyda-
rzeń (por. bliżej wyr. SN z 17.1.2002 r., III CKN 1500/00, OSN 2002, Nr 11,
poz. 140).
Przykład: Świadczenie na poczet przyszłego zobowiązania umownego, które jednak nie
powstało, ponieważ umowa nie została zawarta; dłużnik wykorzystał kredyt bankowy nie-
zgodnie z jego przeznaczeniem; wpłata na mieszkanie spółdzielcze w razie odmowy uzyska-
nia członkostwa (wyr. SN z 11.1.2002 r., IV CKN 581/00, OSN 2002, Nr 11, poz. 135).
Natomiast w przypadku rozliczeń majątkowych między konkubentami, po ustaniu ich
związku, wskazuje się na nieosiągnięcie zamierzonego celu: oboje partnerzy dokonują przy-
sporzeń w celu utrzymania ich związku i zaspokojenia trwałych, długofalowych potrzeb
wspólnoty. Ustanie konkubinatu definitywnie uniemożliwia realizację tego celu, co pozwala
odwołać się do konstrukcji świadczenia nienależnego, z uwagi na nieosiągnięcie zamierzo-
nego przez strony celu świadczenia (condictio causa data causa non secuta). W przypadku
częściowego finansowania kosztów nabycia przez drugiego konkubenta prawa do nierucho-
mości czy nakładów na remont należącego do niego domu, określonym przez strony celem
świadczenia jest partycypacja świadczącego w efekcie gospodarczym przysporzenia. Cel ten
zostaje definitywnie udaremniony w chwili ustania konkubinatu (por. wyr. SN z 18.1.2017 r.,
V CSK 198/16, Legalis).
4. Nieważność czynności prawnej

711 Chodzi tu o przypadki, gdy zubożony świadczył na podstawie zobowiązania
wynikającego z nieważnej czynności prawnej.
Przez „nieważność” należy rozumieć bezwzględną nieważność czynności
prawnej, w której wyrażone zostało zobowiązanie do określonego świadczenia.
Nie ma natomiast znaczenia, z jakiego względu czynność prawna jest nieważna.
Przykład: Sprzeczności z ustawą i zasadami współżycia społecznego, art. 58 KC; wady
oświadczenia woli, art. 82, 83, 87 KC; braku formy, art. 73 KC; świadczenia niemożliwego,
art. 387 KC.
W mającej moc zasady prawnej uchwale z dnia 7.5.2021 r. (III CZP 6/21,
Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że niedozwolone postanowienie umowne
(art. 3851 § 1 k.c.) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezsku-
tecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej
i wolnej zgody na to postanowienie i w ten sposób przywrócić mu skuteczność
z mocą wsteczną. Jeżeli bez bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie
może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne roszczenia
Nb. 710–711
66524117380436
66
§ 27. Roszczenie o wydanie wzbogacenia 317
o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (art. 410

§ 1 w związku z art. 405 k.c.). Kredytodawca może żądać zwrotu świadczenia
od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna.
Czynność pierwotnie nieważna może wskutek spełnienia się pewnych
dodatkowych okoliczności określonych w ustawie uzyskać kwalifikację czyn-
ności ważnej (por. np. art. 890 § 1 KC). Jeżeli to nastąpiło, świadczenie speł-
nione na podstawie nieważnej czynności prawnej traci cechę świadczenia nie-
należnego.
§ 27. Roszczenie o wydanie wzbogacenia

Literatura: zob. § 26.
I. Zasady ogólne
1. Przedmiot
Jeżeli spełnione zostaną wspomniane przesłanki, zubożony może żądać od 712
wzbogaconego zwrotu korzyści majątkowej, jaką wzbogacony uzyskał kosz-
tem zubożonego (art. 405 KC). Roszczenie o zwrot mierzone jest zawsze
wartością mniejszą; zubożony nie może więc żądać więcej, niż wynosi jego
uszczerbek albo korzyść uzyskana przez wzbogaconego (por. np. wyr. SN
z 24.10.1974 r., II CR 542/74, OSP 1976, Nr 6, poz. 115, z glosą A. Kocha oraz
wyr. SN z 19.3.2002 r., IV CKN 892/00, Legalis).
Przykład: Zwrot nienależnej wpłaty na rachunek bankowy nie obejmie kosztów, jakie
poniósł wpłacający, gdyż w tym zakresie nie doszło do wzbogacenia posiadacza rachunku.
Roszczenie to różni się zatem w istotny sposób od roszczenia odszkodo-

wawczego, dla którego miarę stanowi jedynie uszczerbek poniesiony w mająt-
ku poszkodowanego – bez względu na to, czy sprawca szkody odniósł z tego
jakąś korzyść.
Przykład: Jeżeli A zniszczył należący do B przedmiot, to gdy uczynił to ze swojej winy,
B może żądać od A odszkodowania na podstawie odpowiedzialności B z czynu niedozwolone-
go. Natomiast B nic by nie uzyskał od A na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia, ponie-
waż zniszczenie należącego do B przedmiotu wprawdzie go zubożyło, ale nie wzbogaciło A.
Zwrot korzyści powinien z reguły nastąpić w naturze (art. 405 KC), a jeżeli 713
przedmiot wzbogacenia został przez wzbogaconego zbyty, utracony lub uszko-
dzony, powinien on zwrócić wszystko, co uzyskał w zamian za ten przedmiot,
jako naprawienie szkody (surogaty – art. 406 KC). Natomiast, gdyby zwrot
Nb. 712–713
66524117380436
66
w naturze nie był możliwy (np. dlatego że wzbogacenie polegało na uzyskaniu

usługi lub rzecz ruchoma została zużyta), wzbogacony powinien zwrócić war-
tość korzyści wyrażonej w pieniądzach (art. 405 KC). Wzbogacony może jed-
nak żądać zwrotu nakładów koniecznych poczynionych na przedmiocie wzbo-
gacenia o tyle, o ile nie znalazły one pokrycia w użytku, który z niego osiągnął.
Natomiast zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość
korzyści (art. 408 § 1; por. też art. 408 § 2 i 3 KC).
Obowiązek wydania korzyści wygasa, jeżeli wzbogacony zużył ją lub
utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Oznacza to, że obowiązek
wydania korzyści obejmuje wyłącznie aktualne wzbogacenie. Jeżeli bezpod-
stawnie wzbogacony zużył już lub utracił uzyskaną bezpodstawnie korzyść
majątkową w ten sposób, że nie jest już wzbogacony (np. za pieniądze uzy-
skane tytułem nienależnego świadczenia odbył zagraniczną wycieczkę), wów-
czas nie ciąży na nim obowiązek zwrotu wartości korzyści. Dotyczy to wyłącz-
nie przypadku zużycia korzyści w sposób bezproduktywny, konsumpcyjny, to
znaczy bez uzyskania jakiegokolwiek ekwiwalentu czy też innej korzyści dla
majątku wzbogaconego. Obowiązek wydania korzyści więc nie wygasa, jeżeli
mimo utraty lub zużycia korzyści zobowiązany do jej wydania nadal jest wzbo-
gacony (np. wyzbywa się korzyści, oszczędzając sobie wydatków z własnego
majątku, płacąc własny dług, por. wyr. SN z 2.2.2012 r., II CSK 670/11, Lega-
lis). Zasada ta w istotny sposób osłabia funkcję ochronną roszczenia z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia. Istnieje jednak od niej ważny wyjątek podyk-
towany względami moralnymi. Polega on na tym, że wzbogacony obowiąza-
ny jest zwrócić całą uzyskaną korzyść zawsze wtedy, gdy wyzbywając się jej
lub zużywając ją, „powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu”. Złą wia-
rę bezpodstawnie wzbogaconego ocenia się w chwili, gdy ten wyzbywa się
korzyści, którą powinien zwrócić, a nie w chwili wzbogacenia; por. wyroki SN
z 20.11.1997 r. (III CKU 67/97, OSNC 1998, Nr 4, poz. 72) oraz z 12.2.2013 r.
(II PK 180/11, Legalis). Por. też co do zwrotu nakładów – art. 408 § 3 KC.
Przykład: Pracownik, który otrzymał od pracodawcy nienależne wynagrodzenie (w po-
staci nagród uznaniowych), ma prawo uważać, że świadczenie wypłacane przez pracodaw-
cę posługującego się wyspecjalizowanymi służbami jest spełniane zasadnie i zgodnie z pra-
wem, a więc jego obowiązek liczenia się ze zwrotem świadczenia ogranicza się zasadniczo
do sytuacji, w których w chwili wyzbycia się korzyści miał świadomość otrzymania niena-
leżnego świadczenia. Ciężar dowodu w tej kwestii spoczywa na pracodawcy (por. wyr. SN
z 9.1.2007 r., II PK 138/06, OSNP 2008, Nr 3–4, poz. 38).
714 Kwestia, jaka chwila jest miarodajna dla ustalenia rozmiaru bezpodstawne-
go wzbogacenia, nie została w ustawie rozstrzygnięta. W literaturze i judykatu-
rze rozważane są różne możliwości: data powstania wzbogacenia, data wyto-
Nb. 714
66524117380436
66
czenia powództwa, data wyrokowania, data utraty przedmiotu wzbogacenia1.

A. Ohanowicz, kierując się funkcją, jaką pełni bezpodstawne wzbogacenie, traf-
nie wskazał na moment podniesienia roszczenia o zwrot wzbogacenia2. Jednak
gdy zwrot wzbogacenia następuje w pieniądzu, należy ponadto uwzględnić –
na wzór art. 363 § 2 KC – jaką wartość ma wzbogacenie według cen w chwi-
li wyrokowania (por. wyr. SN z 19.6.2015 r., IV CSK 565/14, Legalis). Trzeba
zarazem mieć na względzie, iż świadczenia w pieniądzu z tytułu bezpodstaw-
nego wzbogacenia nie są sensu stricto świadczeniami pieniężnymi i dlatego nie
odnosi się do nich zasada nominalizmu (art. 3581 § 1 KC).
2. Podmioty zobowiązane
Zobowiązanym do zwrotu jest bezpodstawnie wzbogacony (art. 405 KC) 715
albo jego następcy pod tytułem ogólnym – w szczególności spadkobier-
cy (art. 922 KC). Wyjątek od tej reguły ogólnej przewiduje art. 407 KC, gdy
bezpodstawnie wzbogacony bezpłatnie rozporządził uzyskaną korzyścią
na rzecz osoby trzeciej. W takim przypadku obowiązek zwrotu ex lege prze-
chodzi na tę osobę trzecią, a bezpośrednio wzbogacony zostaje z niego zwol-
niony. Znajduje tu wyraz ogólna zasada polskiego prawa cywilnego, w myśl
której nieodpłatne nabycie jest słabiej chronione od nabycia na podstawie
odpłatnej czynności prawnej.
3. Przedawnienie
Roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu 716
według zasad ogólnych, a więc jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej,
termin przedawnienia wynosi 6 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz
roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata (art. 118
zd. 1 KC)3. Terminy te liczą się od spełnienia przesłanek roszczenia, np. rosz-
czenie z tytułu nienależytego świadczenia, które ma taki charakter już w chwi-
li jego spełnienia, staje się wymagalne od tej chwili (wyr. SN z 22.3.2001 r.,
V CKN 769/00, OSNC 2001, Nr 11, poz. 166, z glosami P. Drapały, PPH 2003,
Nr 2, poz. 48 i A. Janiaka, PiP 2002, z. 8).
1
Por. bliżej E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 133–134.
2
A. Ohanowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 497–498.
3
Por. wyr. SN z 16.7.2003 r. (V CK 24/02, MoP 2004, Nr 16, s. 755).
Nb. 715–716
66524117380436
66
II. Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi

717 W ściśle określonych w art. 411 KC przypadkach bezpodstawne wzbogace-
nie uzyskane w postaci nienależnego świadczenia nie podlega zwrotowi, pozo-
stając w majątku wzbogaconego1.
Do wyjątków tych należą:
1) świadomość braku zobowiązania;
2) zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego;
3) zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i za-
kładów;
4) spełnienie niewymagalnego świadczenia.
Znajdują one różnorodną motywację.
1. Świadomość braku zobowiązania

718 Nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział
(art. 411 pkt 1 KC), że nie był do świadczenia zobowiązany, a więc gdy nie
działał pod tym względem w błędzie.
Sąd Najwyższy w orz. z 18.7.1952 r. (C 809/52, PiP 1953, z. 4, s. 610) trafnie wyjaśnił, że
o świadomości spełniającego świadczenie można mówić nie tylko wtedy, gdy jest mu znany
stan faktyczny uzasadniający brak obowiązku świadczenia, ale i wówczas, gdy ma on świa-
domość tego, że obowiązujące przepisy prawne uzasadniają brak obowiązku świadczenia.
Funkcjonalnie jest to sytuacja zbliżona do darowizny, aczkolwiek świadcze-

nie nie opiera się na umowie darowizny. Raczej należy przychylić się do poglą-
du, że odmowa zwrotu nienależnego świadczenia znajduje w tym przypadku
uzasadnienie w autonomii woli świadczącego2, od którego system prawny zara-
zem wymaga konsekwencji w postępowaniu.
719 Natomiast spełniający świadczenie, który wie, że się ono nie należy, może
żądać jego zwrotu w następujących trzech wyjątkowych przypadkach (art. 411
pkt 1 in fine), a mianowicie, jeżeli świadczył:
1) z zastrzeżeniem zwrotu (np. dlatego że nie dysponował jeszcze dowodami,
iż świadczenie się nie należy);
2) w celu uniknięcia przymusu, co rozumie się szeroko, jako świadczenie
spełnione pod naciskiem okoliczności;
1
W wyr. z 17.5.2002 r. (I CKN 827/00, OSP 2003, Nr 12, poz. 157, z krytyczną glo-
są T. Justyńskiego) SN wyłączył możliwość zastosowania art. 5 KC dla uzasadnienia wy-
kluczenia żądania zwrotu nienależnego świadczenia w innych przypadkach niż określone
w art. 411 KC.
2
Por. W. Serda, Nienależne świadczenie, s. 160–162.
Nb. 717–719
66524117380436
66
Przykład: Pod wpływem groźby, w celu uniknięcia bezpodstawnej egzekucji, w razie
udzielenia łapówki lekarzowi dla skłonienia go do przyjęcia ciężko chorej osoby bliskiej do
szpitala lub podjęcia zabiegu lekarskiego.
3) w wykonaniu nieważnej czynności prawnej – bez względu na to, z jakiej

przyczyny czynność prawna jest bezwzględnie nieważna. System prawny
dopuszcza w tym przypadku możliwość żądania zwrotu – mimo świado-
mości świadczącego o nieważności czynności prawnej – ponieważ konse-
kwentny ustawodawca nie może drogą okrężną uznawać skuteczności czyn-
ności prawnej przez siebie nieuznawanej.
2. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego

Nie można również żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełnienie świadcze- 720
nia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, chociaż brak jest podstawy
prawnej (art. 411 pkt 2 KC).
Przykład: Pomoc udzielona dalszym krewnym, których nie obejmuje obowiązek alimen-
tacyjny. W wyr. z 18.3.1981 r. (IV PR 59/81, OSP 1982, Nr 1–2, poz. 20, z glosą A. Szpunara)
SN stwierdził, że udzielenie przez zakład pracy pomocy pracownikowi, który podczas wyko-
nywania obowiązków pracowniczych (kierowcy ciężarówki) bezprawnie został pozbawiony
wolności przez funkcjonariuszy obcego państwa, czyni zadość zasadom współżycia społecz-
nego (art. 411 pkt 2 KC) i tym samym wyłącza dopuszczalność żądania zwrotu udzielonej
przez zakład pracy pomocy (jej wartości).
Na rzecz zachowania tych świadczeń przez wzbogaconego przemawiają

względy moralne, które spełniający świadczenie powinien uznać również wte-
dy, gdy działał w błędnym przekonaniu, że ciąży na nim prawny obowiązek
świadczenia.
3. Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier

i zakładów
Roszczenia po upływie terminów przedawnienia nie wygasają, lecz nie 721
mogą być przymusowo dochodzone (por. art. 117 § 2 KC). W konsekwencji
zobowiązanie dłużnika nadal istnieje jako zobowiązanie prawne, lecz nieza-
skarżalne (niezupełne, naturalne). Dłużnik spełnia więc wówczas świadczenie
należne i dlatego nie może żądać jego zwrotu, chociażby działał w przekona-
niu, że jego zobowiązanie jest zaskarżalne. Postanowienie art. 411 pkt 3 KC
stanowi zbędne superfluum.
Podobnie w zasadzie ma się rzecz przy zobowiązaniach z gier i zakładów
(w myśl art. 413 § 1 in principio KC) – poza wyjątkami w artykule tym wska-
zanymi. Kwestia ta zostanie bliżej przedstawiona w części szczegółowej prawa
zobowiązań obejmującej wykład o umowie gry i zakładu.
Nb. 720–721
66524117380436
66
Przykład: Jeżeli więc ktoś przegrał na przyjęciu towarzyskim określoną sumę pienięż-
ną w brydża i ją zaraz wygrywającemu zapłacił, mylnie sądząc, że jest to dług zaskarżalny, to
następnie nie może żądać jej zwrotu.
4. Spełnienie niewymagalnego świadczenia

722 W myśl art. 411 pkt 4 KC, jeżeli ktoś spełnił świadczenie, zanim stało się
ono wymagalne, nie może żądać jego zwrotu, chociażby błędnie sądził, że ter-
min wymagalności już nadszedł.
Ustawodawca kierował się tu względami praktycznymi. Nie byłoby bowiem
celowe domaganie się zwrotu świadczenia, które w terminie późniejszym musi
być wykonane.
III. Przepadek świadczenia

1. Uwagi wstępne
723 Kodyfikatorzy polscy wychodzili z założenia, że w wielu przypadkach
byłoby rzeczą niesłuszną, aby nienależne świadczenie mógł odzyskać świad-
czący (zubożony) albo zatrzymać ten, kto je otrzymał (wzbogacony). Ustawo-
dawca uznał, że powinno ono wówczas przypaść Skarbowi Państwa.
Myśl ta znalazła wyraz w art. 412 KC. Jednak jego treść budziła wiele
zastrzeżeń i wątpliwości – częściowo tylko rozstrzygniętych przez Sąd Naj-
wyższy w wytycznych wymiaru sprawiedliwości z 19.12.1972 r., III CZP 57/71
(OSN 1973, Nr 3, poz. 37).
W związku z tym ustawodawca w noweli z 28.7.1990 r. zmienił jego redak-
cję. Nowelizacja ta zmierzała w kierunku lepszego przystosowania tej regula-
cji do konstrukcji nienależnego świadczenia. Pomimo to przepis art. 412 KC
zachował swój represyjny (penalny) charakter, w zasadzie obcy prawu cywil-
nemu. Znajduje to wyraz nie tylko w przesłankach jego stosowania, lecz przede
wszystkim w sankcji, polegającej na przepadku nienależnego świadczenia
na rzecz Skarbu Państwa reprezentującego interes publiczny1.
Wykład poniższy opiera się na aktualnym brzmieniu art. 412 KC, pomijając
spory o historycznym już znaczeniu.
724 Do przesłanek zastosowania tego przepisu należy świadome spełnienie
świadczenia w zamian za dokonanie czynu:
1) zabronionego przez prawo lub
2) w celu niegodziwym.
1
Cechę tę jednak neguje E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 110–111; por. też
jej glosę do uchw. SN z 29.6.2000 r. (III CZP 19/00, OSP 2001, Nr 3, poz. 44), w której SN
wyraził pogląd o represyjnym charakterze, art. 412 KC.
Nb. 722–724
66524117380436
66
Połączenie obu tych wyrażeń funktorem alternatywy nierozłącznej „lub”

wskazuje jednoznacznie na to, że spełnienie każdej z tych przesłanek wystar-
czy już do zastosowania art. 412 KC. W związku z tym nie można nadal pod-
trzymywać stanowiska judykatury wyrażonego w powołanych wyżej wytycz-
nych, że wyłącznie do czynów niegodziwych odnosi się art. 412 KC. Ponadto
należy podkreślić, że wzmianka o świadczeniu w zamian za dokonanie jedne-
go ze wspomnianych czynów nie oznacza, jakoby miało tu chodzić o umowę
wzajemną. Wystarczy stwierdzenie, że A świadczy coś B, aby B dokonał czynu
o cechach wyżej wskazanych. Rozważmy je zatem bliżej.
2. Czyn zabroniony
Nie został on bliżej określony w ustawie. Dlatego mając na względzie 725
wyjątkowy, represyjny charakter art. 412 KC, można przyjąć jego ścieśniającą
wykładnię, prowadzącą do stwierdzenia, że chodzi tu o czyny zagrożone sank-
cjami karnymi1.
Przykład: Nielegalna produkcja alkoholu, korupcja, pośrednictwo przy zwolnieniu
z więzień, zapłata za ściągnięcie długu niedozwolonymi metodami, paserstwo, zabicie, po-
bicie kogoś.
Ponadto ustawa wymaga, aby świadczenie zostało spełnione świadomie 726

w zamian za dokonanie czynu zabronionego. Językowa wykładnia tego zwrotu
wskazuje, że wymaganie to odnosi się wyłącznie do osoby spełniającej świad-
czenie, a więc do tego, kto płaci za spełnienie czynu niedozwolonego. Nato-
miast w literaturze reprezentowany jest pogląd, że wymaganie to należy roz-
szerzyć na wykonawcę czynu zabronionego (na wzbogaconego), chroniąc jego
dobrą wiarę i kierując się celem tej instytucji2. Wydaje się jednak, że takie gene-
ralne rozszerzenie tej przesłanki nie jest potrzebne, jeżeli założy się, że chodzi
tu wyłącznie o czyny karalne, a ponadto, że orzeczenie przepadku jest fakulta-
tywne, pozostawione ocenie sądu. O tym, jaki czyn jest karalny, wszyscy zresz-
tą powinni wiedzieć.
3. Cel niegodziwy
Jak już wspomniano, nie tylko spełnienie świadczenia w zamian za dokona- 727
nie czynu zabronionego, lecz także „w celu niegodziwym” stanowi przesłankę
zastosowania art. 412 KC.
1
Tak E. Smaga, Przepadek, s. 81; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 114.
2
Por. A. Szpunar, Przepadek, s. 13; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 113–114;
natomiast przeciwny pogląd reprezentuje T. Sokołowski, Wzbogacenie, s. 446–455.
Nb. 725–727
66524117380436
66
W przypadku tym czyn, za który świadczy zubożony, nie musi być zabro-
niony. Natomiast w swym dalszym skutku ma on prowadzić do realizacji celu
niegodziwego.
Przez cel niegodziwy należy rozumieć stan rzeczy, który rażąco narusza
powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny. Realizacja
takiego stanu rzeczy musi być zamierzona co najmniej przez świadczącego
i znana drugiej stronie1. Ze względu na naganne motywy działania takie zasłu-
gują na szczególne potępienie (por. teza 2 w cyt. wyżej wytycznych).
Niegodziwości nie należy utożsamiać ze sprzecznością z zasadami współży-
cia społecznego; stanowi ona tylko szczególnie rażącą postać czynów sprzecz-
nych z zasadami współżycia społecznego.
Wymaganie świadomości celu niegodziwego po stronie odbiorcy nie zosta-
ło wprawdzie wysłowione w art. 412 KC2, jednak wynika to już z samego poję-
cia „celu”, który przy czynnościach prawnych tylko wtedy się liczy, gdy jest
w jakimś sensie wspólny dla obu stron.
Odnosi się to także do nieważności czynności prawnej na podstawie
art. 58 KC. Taka wykładnia nie tylko odpowiada wytycznym SN, ale i funk-
cji art. 412 KC. Trudno bowiem karać odbiorcę świadczenia za to, że jego czyn
przez prawo dozwolony, bez jego wiedzy zostanie przez świadczącego wyko-
rzystany dla celów niegodziwych.
Przykład: Najem mieszkania na siedzibę związku przestępczego lub na dom publiczny;
nabywanie wódki dla rozpijania nieletnich, dostarczanie broni dla celów przestępczych lub
do krajów objętych embargiem.
4. Skutki
728 Jeżeli ziszczą się wspomniane przesłanki, wówczas sąd uzyskuje kompe-
tencję do wydania konstytutywnego orzeczenia o przepadku na rzecz Skarbu
Państwa przedmiotu spełnionego świadczenia. Gdyby został on zużyty lub utra-
cony, przepadkowi podlega jego wartość (art. 412 KC). Jest to skutek surowszy
od uregulowanego w art. 409 KC.
729 Ze wspomnianą kompetencją sądu nie jest jednak związany bezwzględny
obowiązek korzystania z niej. Sąd bowiem – w myśl art. 412 KC – „może
orzec przepadek świadczenia”. Ustawodawca pozostawia mu więc pod tym
względem luz decyzyjny. Z racji swojego stanowiska i zadań w państwie, sąd
nie może jednak z pozostawionej mu wolności decydowania korzystać arbi-
tralnie, lecz powinien kierować się ogólnymi wartościami stojącymi u podstaw
1
Por. bliżej W. Serda, Nienależne świadczenie, s. 216 i n.
2
Por. tamże, s. 160–162.
Nb. 728–729
66524117380436
66
polskiego ustroju państwowego. Są one wielorakie, z czego wypływa wniosek,

że w każdym przypadku należy uwzględnić konkretny kontekst sytuacyjny,
w jakim opisany uprzednio stan faktyczny uzasadniający kompetencję sądu do
orzekania o przepadku świadczenia miał miejsce.
Przy rozstrzyganiu sprawy sąd powinien w szczególności mieć na uwadze
nietypową dla prawa cywilnego, represyjną funkcję art. 412 KC. Zaleca się
zatem stosować ten przepis raczej tylko w rzadkich przypadkach. Zwłaszcza
znikoma szkodliwość społeczna czynu zabronionego przez prawo oraz okolicz-
ności łagodzące winę świadczącego powinny skłaniać do nieorzekania o prze-
padku świadczenia. Z kolei kumulacja niegodziwości celu świadczenia spełnio-
nego za dokonanie czynu zabronionego raczej skłania ku stosowaniu sankcji
przepadku świadczenia.
Jeżeli sąd nie orzeknie przepadku świadczenia, wówczas znajdą zasto- 730
sowanie ogólne postanowienia dotyczące nienależnego świadczenia, które –
z zastrzeżeniem wyjątków art. 411 KC – pozwalają świadczącemu żądać zwro-
tu świadczenia (art. 410 § 2 KC).
Roszczenie Skarbu Państwa o wydanie przedmiotu świadczenia ulega 731
przedawnieniu po upływie ogólnego, obecnie 6-letniego terminu (por. orz. SN
z 19.12.1973 r., III CRN 312/73, OSP 1974, Nr 7, poz. 162).
Nb. 730–731
66524117380436
66
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań
i skutki ich niewykonania
§ 28. Wykonanie zobowiązań

Literatura: E. Bagińska, Klauzula rebus sic stantibus – współczesne zastosowania,
Gd. SP 2010, t. II; M. Bieniak, Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka zastosowa-
nia art. 3571 KC – próba definicji, SP 2009, Nr 4; A. Brzozowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6,
§ 45–47; tenże, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania. Klauzula rebus sic stantibus,
Warszawa 2014; tenże, Klauzula rebus sic stantibus, także w obrocie gospodarczym, PPH
1997, Nr 1; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, do art. 356–360; tenże, Wpływ
zmiany okoliczności na zobowiązania, SPP 2008, z. 1; tenże, Wpływ zmiany okoliczności na
zobowiązania w dobie pandemii – o konieczności zastosowania nadzwyczajnych środków,
SPP 2020, Nr 2; W. Czachórski, Zobowiązania, § 44–50; J. Dąbrowa, [w:] System Pr. Cyw.,
t. III, cz. 1, § 54, 55; A. Doliwa, Zasady współżycia społecznego jako kryterium określa-
jące sposób wykonania zobowiązania, [w:] Wykonanie zobowiązań. Księga jubileuszowa
dedykowana Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota
i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; T. Dybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 11;
Z. Gawlik, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 450 i n.; tenże, Klauzula rebus sic stantibus
w znowelizowanym Kodeksie Cywilnym, NP 1990, Nr 10–12; tenże, Nadzwyczajna zmia-
na stosunków jako przesłanka modyfikacji i rozszerzenia umowy, MoP 1995, Nr 3; S. Gro-
bel, Prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia w zobowiązaniach wzajemnych,
Katowice 1991; J. Jacyszyn, Miejsce wykonania świadczenia, MoP 1994, Nr 2; M. Gutow-
ski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 354–357;
tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw.do art. 487–490;
J. Haberko, Staranność lekarza wydającego opinię lub orzeczenie lekarskie [w:] Z badań nad
prawem prywatnym. Księga Pamiątkowa dedykowana Profesorowi Andrzejowi Kochowi,
pod red. A. Olejniczaka, M. Orlickiego i J. Pokrzywniaka, Poznań 2017, s. 93–106; A. Janiak,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 450–470;
B. Janiszewska, Kilka uwag o czynnikach sposobu wykonania zobowiązania, [w:] Wykona-
nie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu,
pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; W.J. Katner, Nie
ma nic takiego, jak podwyższona miara staranności przedsiębiorców, [w:] Wykonanie zobo-
wiązań. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu, pod red.
K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; K. Kopaczyńska-Pieczniak,
Postaci obowiązku lojalności w stosunkach umownych, [w:] Ius civile vigilantibus scrip-
tum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka, pod red. J. Haberko, J. Grykiela
i K. Mularskiego, Warszawa 2022; Z. Kuniewicz, Uwagi o charakterze prawnym wykonania
zobowiązania na przykładzie świadczenia pieniężnego, [w:] Proces cywilny. Nauka–Kody-
fikacja–Praktyka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Feliksowi Zedlerowi, pod
66524117380436
66
§ 28. Wykonanie zobowiązań 327
red. P. Grzegorczyka, K. Knoppka, M. Walasika, Warszawa 2012; tenże, Z. Kuniewicz, Wybra-
ne problemy prawne zarachowania świadczenia (art. 451 KC), [w:] Wykonanie zobowiązań.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilew-
skiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; J. Kuźmicka-Sulikowska, Zaracho-
wanie świadczenia dłużnika na rzecz roszczenia przedawnionego na gruncie art. 451 KC,
PS 2016, Nr 6; B. Lackoroński, Klauzula rebus sic stantibus a odpowiedzialność ex contrac-
tu, PiP 2012, z. 3; M. Lemkowski, Odsetki cywilnoprawne, Warszawa 2007; tenże, Wykona-
nie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. Komentarz do rt. art. 487–497
Kodeksu cywilnego, Warszawa 2012; tenże, Świadczenie antycypacyjne, Warszawa 2016;
tenże, O konieczności uelastycznienia zasad wykonywania zobowiązań, [w:] Wykona-
pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; M. Łolik, Wyłą-
czenie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania umowne w kontekście autonomii woli
stron, [w:] Wykonanie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamo-
wi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020;
P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, urt.do art. 354 i n. KC;
M. Mataczyński, M. Saczywko, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego do art. 3571; K. Mularski, T. Kotarbiński, koncepcja spolegliwego opiekuna jako moż-
liwa podstawa filozoficzna rozumienia „należytej staranności” z art. 355 § 1 KC, [w:] Ius
civile vigilantibus scriptum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka, pod red.
J. Haberko, J. Grykiela i K. Mularskiego, Warszawa 2022; J. Nawrocki, Zobowiązania pie-
niężne w obrocie gospodarczym, MoP 1994, Nr 6; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa
zobowiązań, Warszawa 1970, rozdz. IX; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC.rt. Komentarz,
art. 354–3571 i 487–497; L. Ostrowski, Prawa potestatywne z art. 3571 k.c., PS 2002, Nr 7–8;
T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; tenże,
Roszczenie o spełnienie świadczenia w naturze, [w:] Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań,
pod red. E. Gniewka, K. Górskiej, P. Machnikowskiego, Warszawa 2010; J. Pisuliński, Ada-
ptation of Contracts to New Circumstances in Polish Law, FP 2019, Nr 3; W. Popiołek, Wyko-
nanie kontraktu i jego naruszenie, [w:] System Prawa Handlowego. Międzynarodowe prawo
handlowe, t. 9, pod red. W. Popiołka, Warszawa 2013, rozdz. 9.1.; M. Pyziak-Szafnicka, Kilka
uwag na temat dobrej wiary wierzyciela w wykonaniu zobowiązania, [w:] Ius civile vigilan-
tibus scriptum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka, pod red. J. Haberko,
J. Grykiela i K. Mularskiego, Warszawa 2022; A. Pyrzyńska, Uwagi o wykonaniu zobowią-
zania, [w:] Wykonanie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamo-
wi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020;
W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998; M. Smyk, Klauzula rebus sic stan-
tibus a tzw. gospodarcza niemożność świadczenia, MoP 2001, Nr 14; K.P. Sokołowski, Taj-
ne zarachowanie zapłaty i inne problemy art. 451 § 1 zd. 2 k.c., Rejent 2017, Nr 8; T. Sójka,
Wykonywanie zobowiązań z tzw. inteligentnych kontraktów (smart contracts) – uwagi wpro-
wadzające, [w:] Wykonanie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ada-
mowi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa
2020; L. Stecki, Opóźnienie w wykonywaniu zobowiązań pieniężnych, Poznań 1970; R. Stru-
gała, Ingerencja sądu w stosunek zobowiąrt.iowy na prt.tawie art. 3571 k.c., PiP 2010, z. 8;
tenże, Realizacja uprawnienia do żądania ukształtowania zobowiązania umownego na pod-
stawie klauzuli rebus sicartantibus (art. 3571 k.c.), Pal. 2021, Nr 4; tenże, Wpływ pandemii
COVID na wykonywanie umów w świetle art. 3571 KC, MoP 2020, Nr 11; tenże, Dopuszczal-
ność stosowania klauzuli rebus sic stantibus (art. 3571 KC) do umów losowych, [w:] Wykona-
pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; A. Torbus, Skutecz-
ność oświadczenia dłużnika zaspokojenia długu głównego zamiast odsetek, [w:] Prawo pry-
66524117380436
66
328 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
watne wobec wyzwań współczesności, Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Lesz-
kowi Ogiegle, pod red. M. Frasa, P. Ślęzaka, Warszawa 2017, s. 463–472; G. Tracz, Pojęcie
wykonania i niewykonania zobowiązań w polskim prawie cywilnym, KPP 2009, z. 1; W. War-
kałło, Ogólne zasady wykonywania zobowiązań, SP 1973, Nr 37; T. Wiśniewski, [w:] Komen-
tarz do KC, ks. III, t. I, art. 356–360 KC; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski,
KC. Komentarz, uw. do art. 450 i n. KC; K. Zagrobelny, O obowiązku osobistego świadcze-
nia przez dłużnika, PiP 2016, z. 7; F. Zoll, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 42–43.
I. Zasady ogólne
732 Wykonanie zobowiązania następuje przez spełnienie świadczenia, tzn. przez
pełne zaspokojenie interesu wierzyciela określonego w treści stosunku zobo-
wiązaniowego.
Polskie prawo cywilne zawiera normy prawne jednolicie regulujące wyko-
nanie wszelkich zobowiązań – bez względu na źródło ich powstania. Odnoszą
się więc one do stosunków zobowiązaniowych wynikających nie tylko z umów,
ale także z czynów niedozwolonych, bezpodstawnego wzbogacenia, aktów
administracyjnych oraz innego rodzaju zdarzeń prawnych. Wskazują na to
nie tylko ogólnie sformułowane przepisy prawne, ale ponadto także ich usy-
tuowanie w KC po regulacji dotyczącej wspomnianych stosunków prawnych
(por. Tytuł VII, art. 450 i n. KC). Jednak w praktyce przede wszystkim okazują
się one użyteczne w odniesieniu do zobowiązań wynikających z umów, ponie-
waż głównie w tej właśnie dziedzinie pojawiają się kwestie wymagające rozwi-
niętego unormowania prawnego.
733 Kwalifikacja prawna (tzw. charakter prawny) wykonania zobowiązania
jest kwestią sporną w nauce prawa cywilnego. Pod tym względem wyrażane są
następujące poglądy.
Pierwszy uznaje, że wykonanie zobowiązania jest zawsze czynnością
prawną, wymagającą złożenia oświadczenia woli dłużnika lub dłużnika i wie-
rzyciela (zawarcia umowy)1.
Drugi przyjmuje wprawdzie, że wykonanie może mieć nie tylko postać
czynności prawnej, lecz także czynności faktycznej, wymaga jednak, aby dłuż-
nik miał co najmniej zamiar wykonania zobowiązania – również wtedy, gdy
spełnia zobowiązanie, wykonując czynność faktyczną2.
Trzeci z kolei pogląd – najsilniej reprezentowany w nauce polskiej3 – traf-
nie wskazuje, że wykonanie zobowiązania nie poddaje się jednolitej kwalifi-
1
F. Zoll, Zobowiązania w zarysie, Warszawa 1948, s. 7.
2
W. Czachórski, Zobowiązania, Nb. 707 i n.
3
A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys, s. 173; T. Dybowski, System Pr. Cyw., t. III, cz. 1,
s. 77–78; J. Dąbrowa, System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 717.
Nb. 732–733
66524117380436
66
kacji prawnej. Należy więc w każdym poszczególnym przypadku badać cha-

rakter prawny czynności wykonawczej. Może ona bowiem przybrać postać
bądź to czynności prawnej, bądź to czynności faktycznej. W pierwszym przy-
padku do wykonania zobowiązania stosować należy nie tylko normy dotyczące
tej kwestii, lecz także ogólne przepisy regulujące czynność prawną (zdolność
do czynności prawnej, formę i wady oświadczenia woli itp.). Jeśli natomiast
wykonanie realizuje się przez czynność faktyczną, nie jest konieczne, aby dłuż-
nik miał wolę jej wykonania. Zobowiązanie może być wykonane także wtedy,
gdy dłużnik zachowuje się zgodnie z treścią zobowiązania, nawet bez zamiaru
jego wykonania.
Przykład: Odpowiadające treści zobowiązania bierne zachowanie się dłużnika.
W myśl generalnej dyrektywy zawartej w art. 354 § 1 KC dłużnik powi- 734

nien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający
jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego,
a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowia-
dający tym zwyczajom. Według tych kryteriów ustala się wzorzec należytego
wykonania konkretnego zobowiązania.
Wśród tych kryteriów najdonioślejszą rolę odgrywa treść zobowiązania,
którą określa zdarzenie kreujące stosunek zobowiązaniowy – w szczególno-
ści umowa – oraz odnoszące się do danego stosunku zobowiązaniowego nor-
my prawne. Na tej podstawie nie zawsze jednak można dostatecznie dokładnie
wyznaczyć powinne zachowanie się dłużnika. W takich przypadkach szcze-
gólnie przydatne okazują się klauzule generalne odwołujące się do celu spo-
łeczno‑gospodarczego zobowiązania oraz do zasad współżycia społecznego,
a więc do wskaźników pozanormatywnych, które zwracają uwagę na funkcję
i aspekty moralne wykonania zobowiązań. Natomiast poza handlem zagranicz-
nym i ewentualnie obrotem profesjonalnym rola ustalonych zwyczajów, jako
mierników należytego wykonania zobowiązań, jest skromna.
Sąd Najwyższy stwierdził w wyr. z 8.8.2008 r. (V CSK 87/08, OSNC 2009, Nr 2,
poz. 57), że przy wykonywaniu zobowiązań umownych mają znaczenie tylko takie zwycza-
je, które zostały już ukształtowane w odniesieniu do pewnej kategorii stosunków obligacyj-
nych i są powszechnie znanym oraz aprobowanym sposobem postępowania. Słusznie za taki
sąd nie uznał zachowania polegającego na „pozostawieniu garderoby z portfelem i dowodem
rejestracyjnym pojazdu na plaży pod ograniczonym dozorem w postaci obserwacji z odległo-
ści”, jako nieczyniącym zadość wymaganiom należytej staranności.
Jeżeli brak przepisu szczególnego i strony inaczej nie postanowiły, obo-

wiązkiem dłużnika jest wykonać zobowiązanie z należytą starannością, aby
nie narazić się na zarzut niedbalstwa i odpowiedzialność odszkodowawczą
Nb. 734
66524117380436
66
z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 472,

471 KC; por. także Nb. 791–793).
Należytą staranność w stosunkach obligacyjnych określa art. 355 KC. Sta-
nowi on, że dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w sto-
sunkach danego rodzaju (art. 355 § 1 KC). Jednak przy ustalaniu należytej sta-
ranności w zakresie prowadzonej przez dłużnika działalności gospodarczej
ustawodawca podnosi wymogi stawiane podmiotowi, który świadczy w zakre-
sie swojej profesjonalnej działalności i nakazuje uwzględnić zawodowy charak-
ter tej działalności (art. 355 § 2 KC). Dość powszechnie stosowane są wzorce
należytej staranności, formułowane według kryteriów obiektywnych, pomi-
jające osobiste cechy dłużnika (jak przykładowo jego pracowitość, szczególna
zapobiegliwość, siła wzroku czy uzdolnienia manualne).
Jednak nieraz wymogi bezpieczeństwa i ochrona zaufania do partnerów w stosunkach zo-
bowiązaniowych wymagają uwzględnienia pewnych oczekiwań, podzielanych powszechnie
w społeczeństwie, określonej grupie zawodowej lub środowisku, co do przymiotów, uzdol-
nień czy kwalifikacji partnera. Brak tych właściwości oznaczać będzie winę dłużnika, nawet
jeżeli nie zdawał sobie sprawy ze swoich ograniczeń.
Wzorce należytej staranności określa się najczęściej dla pewnych typów

podmiotów i wykonywanych działań, zazwyczaj na poziomie przeciętnej sta-
ranności, jakiej można wymagać w danej sytuacji. Wyższy stopień staranno-
ści, określany nieraz jako szczególna staranność, wymagany jest od dłużnika
profesjonalisty, zarówno działającego w obrocie obustronnie handlowym, jak
i konsumenckim. W ten sposób tworzone są zobiektywizowane wzorce należy-
tej staranności dla działalności banku i jego pracowników, lekarza, nauczycie-
la, pośrednika handlowego, spedytora, komisanta, adwokata, notariusza i inne.
Można także określić ogólny wzorzec starannego przedsiębiorcy, który powi-
nien uwzględniać sumienność (a więc szczególną zdolność przewidywania,
zapobiegliwość i rzetelność w sposobie działania profesjonalisty) oraz facho-
wość (wysokie wymagania w zakresie wiedzy i umiejętności).
Przykład: Adwokat i radca prawny poniosą odpowiedzialność za szkody wyrządzone mo-
codawcy wskutek własnych zaniedbań i błędów prowadzących do przegrania sprawy, jeżeli
przy zachowaniu należytej staranności, ocenionej z uwzględnieniem profesjonalnego charak-
teru ich działalności, wynik sprawy byłby korzystny dla ich mocodawcy (tak słusznie wyr. SN
z 19.12.2012 r., II CSK 219/12, OSNC 2013, Nr 7–8, poz. 91). Należyta staranność, jakiej
strona procesu może oczekiwać od swojego profesjonalnego pełnomocnika, wymaga, aby miał
rozeznanie co do tego, w jakiej sprawie zobowiązany jest do podjęcia czynności, a dokonując
za nią czynności procesowych, nie mylił ją z inną stroną, nawet wtedy, gdy oznaczenia stron
są bardzo podobne (por. post. SN z 16.1.2009 r., V CZ 91/08, Legalis). Także wniesienie przez
adwokata skargi kasacyjnej niespełniającej wymagań przewidzianych przez przepisy prawne
jest równoznaczne z niezachowaniem należytej staranności zawodowej w rozumieniu art. 355
§ 2 KC (por. wyr. SN z 25.4.2013 r., V CSK 210/12, OSNC 2014, Nr 2, poz. 14).
Nb. 734
66524117380436
66
Mimo stosowania kryteriów obiektywnych należy pamiętać, że chodzi

o ocenę wykonania zobowiązania w konkretnej sytuacji, a więc należy także
uwzględnić wymagania określone treścią zobowiązania (nieprzeciętne) oraz
szczególne warunki wykonywania zobowiązania, które mogą zmienić poziom
oczekiwań (obniżyć lub podwyższyć) istotny dla ustalenia należytej staranności
wymaganej od dłużnika. „O tym, czy na tle konkretnych okoliczności można
osobie zobowiązanej postawić zarzut braku należytej staranności w dopełnieniu
obowiązków, decyduje nie tylko niezgodność jej postępowania z modelem, lecz
także uwarunkowana doświadczeniem życiowym możliwość i powinność prze-
widywania odpowiednich następstw zachowania. Miernik postępowania dłuż-
nika, którego istota tkwi w zaniechaniu dołożenia staranności, nie może być
formułowany na poziomie obowiązków niedających się wyegzekwować, ode-
rwanych od doświadczeń i konkretnych okoliczności” (wyr. SN z 23.10.2003 r.,
V CK 311/02, MoP 2003, Nr 23, s. 1059).
Przykład: Inny będzie wzorzec dla oceny staranności wymaganej przy świadczeniu
usług leczniczych przez pracowników kliniki uniwersyteckiej w pomieszczeniach wyposażo-
nych w nowoczesną aparaturę medyczną, a inny w gminnej placówce służby zdrowia.
Przy ocenie należytej staranności istotny jest typ zobowiązania, ponieważ

normy prawne ustanowione dla danego typu zobowiązania pomagają dokład-
niej określić poziom wymaganej staranności. Nie bez znaczenia jest tak-
że przedmiot świadczenia, a zwłaszcza jego wartość, ponieważ powszechnie
uznaje się potrzebę wzmożonej dbałości o dobra cenniejsze, w tym zdrowie
i życie (por. wyr. SN z 24.11.1976 r., IV CR 442/76, Legalis).
Także wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem przy wykonaniu 735
zobowiązania. Miarodajne są pod tym względem te same reguły co dla dłuż-
nika (art. 354 § 2 KC). Intensywność oraz postać tego współdziałania zależy,
oczywiście od treści świadczenia.
Przykład: Odmowa pozowania do portretu w ogóle uniemożliwia malarzowi wykonanie
świadczenia.
Brak współdziałania ze strony wierzyciela uchyla odpowiedzialność dłuż-

nika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z tego powo-
du. Natomiast dłużnik nie może wymusić powinnego zachowania wierzyciela,
ponieważ wykonuje on zobowiązanie w jego interesie.
W wyr. z 11.3.1993 r. (II CRN 14/93, OSN 1993, Nr 12, poz. 230) SN uznał, że zasa-
dy współżycia społecznego (art. 354 § 2 KC) pozwalają nie brać pod uwagę niedopełnie-
nia przez wierzyciela obowiązku niezwłocznego zawiadomienia ZUS o wypadku, jeżeli „był
błędnie przekonany, iż doznany przezeń nieszczęśliwy wypadek nie jest objęty odszkodowa-
niem”. Sąd Najwyższy w wyr. z 12.12.1980 r. (III CRN 275/80, OSN 1981, Nr 9, poz. 172)
podkreślił, że pozaprawne wymagania art. 354 KC „stawiane dłużnikowi oznaczają dla niego
Nb. 735
66524117380436
66
przede wszystkim obowiązek troski o uzasadniony interes wierzyciela związany z wykony-
waniem zobowiązania i dochowania lojalności wobec partnera”. Główna Komisja Arbitrażo-
wa w orz. z 9.9.1986 r. (IP-5738/86, OSP 1988, Nr 7, poz. 181, z glosą A. Kolarskiego), kie-
rując się społeczno-gospodarczym celem zobowiązania (art. 354 § 1 KC), przyjęła, że dłużnik
miał obowiązek „rozładować i zwrócić (…) kolei wagony w terminie niezbędnym na wyko-
nanie takich czynności, określonym przy uwzględnieniu rodzaju i tonażu wagonów oraz ro-
dzaju towaru (…)”.
II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus)

1. Wprowadzenie
736 Do wielkich i nader kontrowersyjnych dylematów prawa zobowiązań nale-
ży pytanie, czy przy określaniu treści należnego świadczenia powinno się brać
pod uwagę zmianę stosunków społeczno-gospodarczych, jaka miała miejsce
między powstaniem a wykonaniem zobowiązania. Upraszczając zagadnienie,
można powiedzieć, że reprezentowane są w tej kwestii dwie tendencje.
Pierwsza postuluje niezmienność zobowiązania, powołując się na korzyści
społeczne płynące z pewności obrotu gospodarczego. Głosi ona zasadę pacta
sunt servanda (umów należy dotrzymywać).
Druga tendencja zmierza do stworzenia możliwości modyfikowania świad-
czenia w przypadkach, gdy wskutek zmiany stosunków społeczno-gospodar-
czych wykonanie zobowiązania według pierwotnej treści byłoby niesłuszne,
ponieważ wyrządzałoby niezawinioną szkodę jednej ze stron lub przysparza-
łoby nieuzasadnione korzyści drugiej stronie. Koncepcje te znajdują różnorod-
ne uzasadnienia teoretyczne. Jedna z nich odwołuje się do milczącego zastrze-
żenia, jakiego strony dokonują, zawierając umowę, że wykonają ją zgodnie
z jej treścią tylko wtedy, gdy ogólne przesłanki jej zawarcia nie ulegną w przy-
szłości zmianie (tzw. clausula rebus sic stantibus). Zwrot ten stosowany jest
obecnie w szerszym znaczeniu – na określenie wszelkich koncepcji lub roz-
strzygnięć ustawowych, zmierzających do modyfikowania zobowiązania
z uwagi na nieoczekiwane zmiany stosunków społecznych.
737 W Kodeksie zobowiązań z 1933 r. znalazła wyraz druga ze wspomnianych
koncepcji.
Ogólny przepis art. 269 KZ w następujących słowach precyzował przesłanki zastosowa-
nia klauzuli rebus sic stantibus: „gdyby z powodu nadzwyczajnych wypadków jako to: woj-
ny, zarazy, zupełnego nieurodzaju i innych klęsk żywiołowych, świadczenie było połączone
z nadmiernymi trudnościami lub groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie mo-
gły przewidzieć przy zawarciu umowy, sąd może, jeżeli uzna to za konieczne według za-
sad dobrej wiary, po rozważeniu interesów obu stron, oznaczyć sposób wykonania, wysokość
świadczenia lub nawet rozwiązać umowę”.
Nb. 736–737
66524117380436
66
Koncepcja ta nie została jednak przyjęta w okresie powojennym. Wycho-

dzono wówczas z założenia, że gospodarce socjalistycznej nie grożą żadne kry-
zysy i załamania. W związku z tym uznano, że należy oprzeć się na założeniu
stabilności stosunków gospodarczych, rezygnując z ogólnych klauzul osła-
biających funkcjonowanie zasady niezmienności umów (pacta sunt servan-
da). Z tych względów w pierwotnym tekście Kodeksu cywilnego nie znala-
zły się tego rodzaju postanowienia. Jedynie w kilku szczególnych przypadkach
przewidziano możliwość modyfikacji zobowiązania wskutek zajścia po jego
powstaniu pewnych nieoczekiwanych okoliczności.
Por. następujące, nadal obowiązujące przepisy KC: art. 458, 490, 622, 629–631, 700,
721, 737, 838, 896–900, 907 § 2, art. 913.
Jednakże narastający w Polsce w latach 80. XX w. kryzys gospodarczy, 738

połączony z wysoką inflacją, bezpośrednio wpłynął na zmianę stanowiska usta-
wodawcy, który uznał postulaty reprezentantów nauki domagających się przy-
wrócenia klauzuli rebus sic stantibus. Dokonała tego ustawa z 28.7.1990 r.,
wprowadzając do KC nowy przepis art. 3571 – obok art. 3581 dotyczącego
waloryzacji świadczeń pieniężnych (por. Nb. 163–186).
Na wstępie już należy z całym naciskiem podkreślić, że art. 3571 KC nie 739
podważa zasady pacta sunt servanda, lecz jedynie łagodzi jej ostrość, pozwa-
lając w sytuacjach prawem przewidzianych adaptować zobowiązanie do zmie-
nionych stosunków.
Przepis art. 3571 KC znajduje zastosowanie do cywilnoprawnych zobowią- 740
zań powstających z umów. Wskazuje na to jednoznacznie fragment wspo-
mnianego przepisu odwołujący się do okoliczności, których strony nie przewi-
dywały przy zawarciu umowy.
Pod tym względem zakres zastosowania art. 3581 § 3 KC regulujący waloryzację sądo-
wą świadczeń pieniężnych jest szerszy, ponieważ odnosi się także do pozaumownych zobo-
wiązań.
Wyjątkowy charakter art. 3571 KC nakazuje zarazem ścisłą wykładnię 741

wspomnianego zwrotu. W związku z tym należy opowiedzieć się za poglądem
wyłączającym jego stosowanie w drodze analogii do pozaumownych stosun-
ków zobowiązaniowych1. Jednak reprezentowane jest także odmienne stanowi-
sko, które znalazło wyraz również w judykaturze SN.
1
Tak zdecydowanie panujący pogląd naukowy por. bliżej W. Robaczyński, Sądowa zmia-
na, s. 69, 81, 82, 86.
Nb. 738–741
66524117380436
66
Por. T. Wiśniewski, Komentarz do k.c., ks. III, t. 1, s. 34; w post. z 26.11.1992 r. (III CZP
144/92, OSP 1993, Nr 11, poz. 215) SN nie wyłączył analogicznego stosowania art. 3571
KC w szczególności do zobowiązań spadkowych, co spotkało się z trafną krytyką E. Droz-
da w glosie do tego orzeczenia1; por. też uchw. SN(7) z 29.12.1994 r. (III CZP 120/94,
OSN 1995, Nr 4, poz. 55).
3. Przesłanki
742 Sąd może zastosować środki przewidziane w art. 3571 KC, jeżeli kumula-
tywnie spełnione zostaną trzy przesłanki:
a) nastąpi nadzwyczajna zmiana stosunków;
b) zmiana ta pociąga za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia
lub grozi jednej ze stron rażącą stratą;
c) strony nie przewidywały wpływu nadzwyczajnej zmiany stosunków na zo-
bowiązanie.
743 Ad a) Przez zmianę stosunków należy rozumieć obiektywne, o charakterze
powszechnym przekształcenia stosunków społecznych, a zwłaszcza gospodar-
czych. Z pewnością nie może tu chodzić tylko o zmiany sytuacji indywidualnej
strony stosunku zobowiązaniowego2.
744 Przemiany stosunków społecznych są zjawiskiem stałym i normalnym
w dziejach ludzkości. Tylko jeżeli mają one charakter nadzwyczajny, stano-
wią przesłankę zastosowania art. 3571 KC.
Nadzwyczajna zmiana stosunków może mieć tło zarówno przyrodnicze
(np. nieurodzaj, niezwykle surowa zima, powódź, skażenie atmosfery wybu-
chem atomowym), jak i społeczne (wojna, strajki powszechne, rozruchy, gwał-
towna zmiana ustroju politycznego). Często dochodzi do powiązania obu źró-
deł, gdy społeczeństwo reaguje na zagrożenie przyrodnicze (np. ograniczenia
związane z rozprzestrzeniającą się epidemią). Do takich nadzwyczajnych
zmian stosunków niewątpliwie należy hiperinflacja, głęboki kryzys gospodar-
czy, zasadnicze przekształcenia w strukturze krajowego i międzynarodowego
rynku, a także zmiany w systemie prawnym.
Przykład: W wyr. z 16.5.2007 r. (III CSK 452/06, OSP 2009, Nr 2, poz. 19) SN uznał
zmianę stanu prawnego, w postaci zasadniczej, zaskakującej zmiany stawek podatkowych
za nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu art. 3571 KC, jeżeli jako zdarzenie ze-
wnętrzne, niezależne od woli stron, jest niemożliwa do przewidzenia przez nie w chwili za-
warcia umowy, co do zakresu i kształtu przyjętych zmian, a wpływa istotnie na sytuację nie
tylko dłużnika, lecz także wierzyciela (por. podobnie wyr. SN z 14.9.2005 r., III CK 43/05,
Legalis).
1
Por. E. Drozd, glosa do post. SN z 26.11.1992 r., III CZP 144/92, OSP 1993, Nr 11,
poz. 215.
2
Por. jednak A. Brzozowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, s. 1329–1331.
Nb. 742–744
66524117380436
66
Ad b) Nadzwyczajna zmiana stosunków ma doniosłość w świetle art. 3571 KC

tylko wtedy, gdy wpłynie na indywidualną sytuację strony stosunku zobowią-
zaniowego w tym sensie, że pociągnie za sobą nadmierną trudność w spełnie-
niu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą. Chodzi o zapobieże-
nie nierównowadze kontraktowej, powstałej wskutek zmiany wartości rynkowej
świadczeń obu stron. „Rażąca strata” oznacza stratę ponadprzeciętną, wykracza-
jącą poza normalne ryzyko gospodarcze1. Między nadzwyczajną zmianą stosun-
ków a wspomnianą zmianą sytuacji indywidualnej podmiotu musi więc istnieć
związek przyczynowy. Natomiast sama koincydencja czasowa nie wystarczy.
Nie jest też możliwa ingerencja sądu, jeżeli umowa została w całości wykonana;
w szczególności, na podstawie art. 3571 KC nie można wówczas umowy rozwią-
zać (por. trafny wyr. SN z 9.4.2003 r., I CKN 255/01, Legalis).
Ad c) Najwięcej trudności interpretacyjnych, a także krytyki pod adresem 745
ustawodawcy2 wywołuje przesłanka przewidywalności. Niewątpliwie chodzi
tu nie o przewidywanie zmiany stosunków, lecz o ich wpływ na indywidual-
ną sytuację podmiotu3. Strony mogły bowiem przewidywać wystąpienie pew-
nych zdarzeń i związanych z nimi zmian stosunków (np. przekształcenia ustro-
ju politycznego), lecz nie znaczy to jeszcze, że brały pod uwagę ryzyko, jakie
stąd wynika dla łączącego ich z kimś stosunku zobowiązaniowego.
Pojawiają się zatem istotne trudności dowodowe przy ustalaniu, co stro-
ny rzeczywiście przewidywały. Wydaje się, że pomocny pod tym względem
może się okazać obiektywny miernik należytej staranności, jaką strony powin-
ny zachować. W konsekwencji sąd może odmówić przewidzianej w art. 3571
KC ochrony, jeżeli przy zawieraniu umowy strona była winna niezachowania
należytej staranności w tej sprawie.
A. Brzozowski (glosa do uchw. SN z 26.11.1991 r., III CZP 122/91, PiP 1992, z. 12, s. 117)
trafnie stwierdza, że: „jeżeli ktoś działa bez zastanowienia, to nie zasługuje na ochronę”.
4. Decyzje sądu
Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki, sądowi przysługuje kompeten- 746
cja do ingerowania w stosunek zobowiązaniowy przez wydanie następujących
typów orzeczeń:
1) oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania. Ingerencja sądu w tej posta-
ci może w szczególności polegać na zmianie czasu, miejsca i środków, jaki-
mi świadczenie ma być wykonane;
1
Por. szerzej E. Bagińska, Klauzula, s. 180 i n.
2
Por. Z. Gawlik, Klauzula, s. 36 i n.
3
Por. A. Brzozowski, glosa do uchw. SN z 26.11.1991 r., III CZP 122/91, PiP 1992, z. 12,
s. 117.
Nb. 745–746
66524117380436
66
2) oznaczenie wysokości świadczenia. Jeżeli strata zagraża wierzycielowi,

wówczas sąd podwyższy wysokość świadczenia dłużnika; jeżeli na stra-
tę narażony jest dłużnik, obniży wysokość jego świadczenia. W umowach
wzajemnych sąd może równocześnie zmieniać wysokość świadczeń obu
stron celem zrównoważenia ich sytuacji prawnej;
3) rozwiązanie umowy. W przypadku takim sąd może ponadto – w miarę po-
trzeby – orzec o rozliczeniach stron.
Tak daleko idącej kompetencji, prowadzącej do zgaśnięcia stosunku zobowiązaniowego,
ustawodawca nie przyznaje sądowi w razie waloryzacji świadczeń pieniężnych na podstawie
art. 3581 § 3 KC.
Sąd wydaje wspomniane orzeczenia wyłącznie na żądanie strony stosunku

zobowiązaniowego. Może je zgłosić każdy podmiot, nie wyłączając osób pro-
fesjonalnie prowadzących działalność gospodarczą1.
Do nowelizacji KC z 23.8.1996 r. z żądaniem takim nie mogła wystąpić strona prowadzą-
ca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostawało w związku z prowadzeniem przedsię-
biorstwa. Ustawodawca wychodził z założenia, że podmiotom gospodarczym należy stawiać
szczególnie wysokie wymagania co do dbałości o ich własne sprawy, a w konsekwencji, je-
żeli w umowie nie uwzględniły nieprzewidywalnych przypadków, powinny w imię pewności
obrotu ponosić wszystkie tego konsekwencje. Jednak stanowisko takie spotkało się ze zgod-
ną krytyką naukową, która wykazywała, że ze względu na surowsze przesłanki art. 3571 KC,
uzależniające zastosowanie tego przepisu od wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków,
nie można wymagać, aby profesjonaliści tylko w drodze klauzul umownych mogli chronić się
przed ryzykiem związanym z takimi sytuacjami2.
Z tych powodów ustawodawca uchylił w 1996 r. wspomniane ograniczenia podmiotowe
zastosowania art. 3571 KC3. Natomiast nadal są one utrzymane w odniesieniu do waloryzacji
świadczeń pieniężnych (art. 3581 § 4 KC).
Można przyjąć, że u podstaw żądania strony leży swoiste potestatywne prawo kształtują-
ce (por. L. Ostrowski, Prawa potestatywne a art. 3571 KC, PS 2002, Nr 7–8, s. 131) osłabione
przez to, że ostatecznie skutek kształtujący następuje dopiero na mocy orzeczenia sądu.
747 Kompetencja sądu do wydania wspomnianych orzeczeń związana jest tyl-

ko ogólnie sformułowaną dyrektywą ocenną. Sąd powinien bowiem rozważyć
interesy obu stron i kierować się zasadami współżycia społecznego.
Przy wyborze właściwego sposobu przystosowania zobowiązania do zmie-
nionych okoliczności sąd powinien dopiero w ostateczności orzekać o rozwią-
zaniu umowy (wskazuje na to wyraz „nawet” w art. 3571 KC), preferując utrzy-
manie zobowiązania o zmodyfikowanej treści.
1
W. Robaczyński, Sądowa zmiana, s. 144 i n.
2
Por. Z. Gawlik, Klauzula, s. 41.
3
A. Brzozowski, Klauzula, s. 7 i n.
Nb. 747
66524117380436
66
Orzeczenie sądu modyfikujące albo rozwiązujące umowę ma charakter 748

konstytutywny; jest więc zdarzeniem cywilnoprawnym.
5. Zbieg przepisów
Z kolei pojawia się pytanie: czy zakresem regulacji art. 3571 KC objęte są 749
także zobowiązania pieniężne w ścisłym tego słowa znaczeniu, mimo że ich
waloryzację sądową regulują przepisy art. 3581 § 3 i 4 KC.
Zagadnienie relacji art. 3571 KC do art. 3581 KC należy do spornych w nauce – por. ob-
szerniej o tym A. Brzozowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, s. 1357 i n. oraz W. Robaczyński,
Sądowa zmiana, s. 180.
Gdyby przyjąć koncepcję, że przepis art. 3581 KC o waloryzacji świadczeń

pieniężnych ma charakter szczególny (lex specialis) związany z zasadą nomi-
nalizmu1, wówczas należałoby zasadniczo wyłączyć zastosowanie art. 3571 KC
do tego typu zobowiązań.
Jednak nie ma podstaw do uznania słuszności takiej koncepcji, ponieważ nie
jest tak, iżby przesłanki zastosowania art. 3581 KC mieściły się w zakresie art. 3571
KC; są one różne. Natomiast krzyżują się, wobec czego nie można wykluczyć, że
do zobowiązania pieniężnego znajdzie zastosowanie art. 3571 KC, jeżeli oczywi-
ście będzie ono zarazem spełniało przesłanki w przepisie tym określone.
Trafnie więc SN(7) w uchw. z 29.12.1994 r. (III CZP 120/94, OSN 1995, Nr 4, poz. 55)
dopuścił możliwość stosowania art. 3571 KC do zobowiązań pieniężnych, aczkolwiek zara-
zem należy podkreślić przestrogę A. Szpunara, że trzeba rygorystycznie stosować przesłanki
określone w tym przepisie, aby nie przekreślić podstawowej funkcji pieniądza, jaką jest jego
zdolność do zwalniania od zobowiązań – glosa do cytowanej uchw. SN, OSP 1993, poz. 118.
Tak też W. Robaczyński, Sądowa zmiana, s. 187 i n.
Jeżeli zostaną one spełnione, wybór podstawy prawnej należy do strony

zainteresowanej.
Powołanie się na znacznie trudniejsze przesłanki art. 3571 KC może okazać
się atrakcyjniejsze z tego względu, że przepis ten pozwala nie tylko zmienić
sposób wykonania zobowiązania i wysokość świadczenia, ale nawet rozwiązać
umowę, czego nie może orzec sąd na podstawie art. 3581 KC.
Przede wszystkim jednak z drogi tej zapewne korzystać będą profesjonali-
ści („strona prowadząca przedsiębiorstwo”), którzy nie mogą żądać waloryza-
cji świadczeń pieniężnych na podstawie art. 3581 KC (por. § 4 tego przepisu).
1
Tak R. Tolik, Nowe uregulowanie klauzuli rebus sic stantibus oraz nominalizmu i walo-
ryzacji świadczeń pieniężnych w kodeksie cywilnym (art. 3571 i 3581 KC), PUG 1991, Nr 6,
s. 5; J. Gołaczyński, Wybrane problemy waloryzacji świadczeń pieniężnych w świetle przepi-
sów art. 3581 § 3 KC, AUWr 1994, Nr 1690, s. 57.
Nb. 748–749
66524117380436
66
6. Umowne klauzule adaptacyjne

750 Strony mogą także w drodze porozumienia zmienić treść wiążącego ich
stosunku umownego, jak również zamieścić w pierwotnej umowie tzw. klau-
zule adaptacyjne (por. art. 3531 KC), z góry określające sposób dostosowania
umowy do ewentualnej zmiany stosunków1.
III. Podmioty wykonania zobowiązania

1. Osoby wykonujące
751 Wierzyciel zainteresowany jest uzyskaniem należnego mu świadczenia, co
niekoniecznie wymaga osobistego wykonania tego świadczenia przez dłużni-
ka. Z tego względu wierzyciel może żądać osobistego świadczenia jedynie wte-
dy, gdy wynika to, zgodnie z art. 356 § 1 KC, z:
1) treści czynności prawnej (np. zawartego w umowie zastrzeżenia, że X oso-
biście wymaluje mieszkanie Y-a);
2) ustawy (np. art. 738 § 1, art. 840 § 1 KC);
3) właściwości świadczenia; formuła ta ma na względzie związek między ce-
chami indywidualnymi dłużnika a jakością świadczenia (np. świadczenia
polegającego na namalowaniu portretu).
752 Poza tymi przypadkami świadczenie może wykonać ktokolwiek, byle-
by działał co najmniej za wiedzą i tym samym za domniemanym przyzwole-
niem dłużnika (a contrario z art. 356 § 2 KC). Zastrzeżenie to ma na względzie
ochronę interesu dłużnika, który zawsze odpowiada za niewłaściwe wykonanie
zobowiązania i tym samym ponosi ryzyko związane z posługiwaniem się inny-
mi osobami przy wykonywaniu zobowiązania (por. art. 474 KC). Obawy te jed-
nak nie występują przy spełnianiu świadczeń pieniężnych. Świadczenia tego
rodzaju, jeżeli są wymagalne, mogą być wykonane przez osoby trzecie, cho-
ciażby działały one bez wiedzy dłużnika (art. 356 § 2 KC).
Jeżeli świadczenie nie jest wykonywane przez właściwą osobę, wierzyciel
może go nie przyjąć, co nie pociąga dla niego żadnych ujemnych następstw –
w szczególności w postaci popadnięcia w zwłokę (por. art. 486 KC).
2. Osoby przyjmujące
753 Bardziej rygorystycznie oznaczony został krąg osób uprawnionych do
przyjęcia świadczenia. Poza samym wierzycielem należą do niego jedynie oso-
by upoważnione przez wierzyciela do odbioru świadczenia. Upoważnienie to
1
Por. J. Rajski, Klauzule hardship w kontraktach zawieranych w międzynarodowym ob-
rocie gospodarczym, PPH 1999, Nr 3.
Nb. 750–753
66524117380436
66
może nastąpić także ex post w postaci potwierdzenia (art. 452 KC). Zarów-
no sam wierzyciel, jak i osoba przez niego upoważniona powinni być faktycz-
nie zdolni do przyjęcia świadczenia (art. 452 KC). Jeżeli świadczenie polega
na dokonaniu czynności prawnej (np. zawarciu umowy), osoba przyjmująca
świadczenie dłużnika powinna mieć także zdolność do czynności prawnych.
Na miejsce osoby niezdolnej do przyjęcia świadczenia wstępuje jej przedstawi-
ciel ustawowy.
Świadczenie spełnione do rąk osoby nieuprawnionej z reguły nie zwalnia 754
dłużnika z zobowiązania, w następstwie czego wierzyciel może nadal domagać
się od dłużnika wykonania zobowiązania. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki.
Zgodnie więc z art. 452 KC dłużnik zostaje zwolniony z zobowiązania w takim
zakresie, w jakim wierzyciel skorzystał ze świadczenia spełnionego do rąk oso-
by nieuprawnionej lub wierzyciela niezdolnego do przyjęcia świadczenia. Cię-
żar udowodnienia tego faktu spoczywa jednak na dłużniku (art. 6 KC).
Przykład: Świadczenie pieniężne przyjmuje 10-letni syn wierzyciela.
Ponadto w niektórych wyraźnie w ustawie przewidzianych przypadkach 755

chroniona jest dobra wiara dłużnika, świadczącego do rąk osoby nieupraw-
nionej do odbioru. W szczególności świadczenie do rąk osoby, która okazu-
je pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, zwalnia dłużnika, chyba że
dłużnik działał w złej wierze (art. 464 KC oraz wyjaśnienia zawarte poniżej;
por. Nb. 773–778); por. też art. 512, 1028 KC.
IV. Przedmiot wykonania zobowiązania

1. Rzeczy oznaczone co do gatunku
Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych co do 756
gatunku, a ich jakość nie została oznaczona ani przez czynność prawną lub
właściwe przepisy, ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć
rzeczy średniej jakości (art. 357 KC).
Do okoliczności, z których wynikać może określenie jakości rzeczy, należą w szczegól-
ności: dotychczasowa praktyka stosowana we wzajemnych stosunkach stron oraz znane stro-
nom specjalne przeznaczenie rzeczy (np. kupno ścigacza marynarki wojennej dla celów tu-
rystycznych).
W umownych stosunkach zobowiązaniowych wspomniane „okoliczności”

stanowią element kontekstu sytuacyjnego uwzględnianego w toku wykładni
umowy (art. 65 KC).
Nb. 754–756
66524117380436
66
2. Część świadczenia
757 Przy niepodzielnych świadczeniach (np. sprzedaży konia), częściowe
świadczenie, z natury rzeczy, nie może być wykonane.
Natomiast jeżeli świadczenie jest podzielne (np. w razie zapłaty pieniędzy,
sprzedaży zboża), a wymagalny jest cały dług, pojawia się pytanie: czy wierzy-
ciel obowiązany jest przyjąć część zaofiarowanego mu świadczenia. Problem
ten rozstrzyga art. 450 KC zwykle na korzyść dłużnika, stanowiąc, że wierzy-
ciel nie może odmówić przyjęcia części świadczenia, chyba że naruszałoby to
jego uzasadniony interes, co wierzyciel powinien udowodnić.
Przykład: Pełna liczba podzespołów niezbędnych do podjęcia produkcji finalnej.
758 Jeżeli wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia części świadczenia i zaofiaro-

wanej mu części nie przyjął, dłużnik popada w zwłokę co do całości świadczenia.
3. Kilka świadczeń (zarachowanie zapłaty)

759 Jeżeli dłużnik zobowiązany jest do kilku jednorodzajowych świadczeń,
a świadczy w rozmiarze niewystarczającym na zaspokojenie wszystkich, poja-
wia się pytanie: na poczet którego z należnych wierzycielowi świadczeń należy
zaliczyć świadczenie spełnione przez dłużnika1?
Przykład: Dłużnik zobowiązany jest:
1) zwrócić pożyczkę w wysokości 100 zł wraz ze 100 zł zaległych odsetek;
2) płacić wierzycielowi czynsz najmu miesięcznie w tej samej wysokości, z tym że zalega
za 3 miesiące. Natomiast dłużnik płaci wierzycielowi 100 zł.
760 Rozstrzygnięcie wspomnianej kwestii zależy przede wszystkim od dłuż-

nika (art. 451 § 1 KC); może on bowiem wskazać, które zobowiązanie chce
wykonać. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może
zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz zalegające
świadczenia główne.
Przykład: W podanym przykładzie, jeżeli dłużnik wskazał, że chce spłacić pożyczkę,
wierzyciel może zaliczyć zapłacone mu 100 zł przede wszystkim na zaległe odsetki. W konse-
kwencji nadal będzie miał wobec dłużnika roszczenie o zwrot pożyczki w wysokości 100 zł.
Natomiast jeżeli dłużnik główny wskazał zobowiązanie z tytułu najmu, wierzyciel może zali-
czyć otrzymane 100 zł na poczet zaległych, a nie bieżących świadczeń czynszowych.
Regułę tę SN odniósł także do przypadku, gdy dłużnik spełniający świadczenie ma wobec
wierzyciela jeden tylko dług złożony z należności głównej i odsetek (wyr. SN z 24.1.2002 r.,
III CKN 495/00, OSN 2002, Nr 11, poz. 143).
1
Na temat zarachowania zapłaty por. też glosa M. Lemkowskiego do wyr. SN z 8.3.2002 r.
(III CKN 548/00, MoP 2003, Nr 22, s. 1048).
Nb. 757–760
66524117380436
66
Gdyby dłużnik nie skorzystał z tego uprawnienia, inicjatywa w tym 761

względzie przechodzi na wierzyciela; może on bowiem wskazać w pokwito-
waniu, na jakie zobowiązanie świadczenie ma być zaliczone. Jednakże jest to
skuteczne dopiero wtedy, gdy dłużnik przyjął to pokwitowanie, a tym samym
w sposób dorozumiany wyraził zgodę na propozycję wierzyciela. Do tego
momentu dłużnik zachowuje prawo wskazania długu, jaki chce świadczeniem
swoim zaspokoić (art. 451 § 2 KC).
Pomiędzy spełnieniem świadczenia przez dłużnika, który nie wskazał sposobu zaracho-
wania, a wystawieniem przez wierzyciela pokwitowania powinno zachodzić bezpośrednie na-
stępstwo czasowe; w przeciwnym wypadku należy przyjąć, że żadna ze stron nie skorzystała
z możliwości wyboru sposobu zarachowania (wyr. SN z 16.1.2015 r., III CNP 1/14, Legalis).
Jeżeli w żaden ze wspomnianych sposobów nie nastąpiło zaliczenie świad- 762

czenia na poczet określonego zobowiązania, ma zastosowanie względnie wią-
żąca norma art. 451 § 3 KC, według której spełnione świadczenie zalicza się
przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów
wymagalnych – na poczet najdawniej wymagalnego.
Gdyby i ta zasada pierwszeństwa nie dała się zastosować, trzeba by przyjąć, 763
że spełnione świadczenie zalicza się na poczet wszystkich długów stosunkowo.
V. Miejsce spełnienia świadczenia

Długi mogą być odbiorcze albo oddawcze w zależności od tego, czy wierzy- 764
ciel powinien zgłosić się u dłużnika po odbiór świadczenia, czy dłużnik powinien
je dostarczyć wierzycielowi. Przyjmuje się, że w razie braku innych postanowień
umowy lub przepisów szczególnych, świadczenia, które mają być spełnione w miej-
scu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela, mają charakter długów oddawczych.
Dłużnik powinien więc świadczenie dostarczyć wierzycielowi. Natomiast świad-
czenia spełniane w miejscu zamieszkania lub w siedzibie dłużnika zalicza się do
długów odbiorczych; świadczenie powinien więc odebrać wierzyciel.
Przykład: Kupujący powinien odebrać konia ze stajni sprzedawcy – dług odbiorczy; na-
tomiast najemca zapłacić czynsz u wynajmującego lub na wskazane przez niego konto – dług
oddawczy.
Miejsce spełnienia świadczenia określa przede wszystkim treść zobowiąza- 765

nia lub jego właściwość (np. położenie nieruchomości).
Dopiero gdy brak jest tego rodzaju wskazań, zastosowanie znajduje względ-
nie wiążąca norma art. 454 KC, która wspomnianą kwestię reguluje różnie,
w zależności od tego, czy przedmiotem zobowiązania jest świadczenie pienięż-
ne, czy świadczenie innego rodzaju.
Nb. 761–765
66524117380436
66
766 Świadczenia pieniężne powinny być spełnione w miejscu zamieszkania

lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia (długi oddawcze;
art. 454 § 1 zd. 2 KC), przy czym, jeżeli zobowiązanie ma związek z przed-
siębiorstwem wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedzi-
ba przedsiębiorstwa (art. 454 § 2 KC). Ściśle rzecz ujmując, nie chodzi w tym
przypadku o miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 KC, a więc o miejsco-
wość, lecz o oznaczenie dokładniejsze, jakim jest konkretny adres zamieszka-
nia lub siedziby przedsiębiorstwa (por. też art. 454 § 1 KC dotyczący zmiany
miejsca zamieszkania lub siedziby).
767 Natomiast w odniesieniu do świadczeń niepieniężnych właściwe jest miej-
sce zamieszkania lub siedziby dłużnika (długi odbiorcze – art. 454 § 1 zd. 1 KC).
Miejsce spełnienia świadczenia może być przez strony inaczej oznaczone.
W szczególności, jeżeli wierzyciel wskazał swój rachunek bankowy, a dłużnik
dokonał zapłaty w postaci rozliczeń bezgotówkowych na ten rachunek, należy
przyjąć, że miejscem wykonania zobowiązania pieniężnego jest siedziba ban-
ku prowadzącego rachunek wierzyciela (por. bliżej uchw. SN z 14.2.2002 r.,
III CZP 81/01, OSN 2002, Nr 11, poz. 131).
Jeżeli jednak zgodnie z treścią zobowiązania przedsiębiorca jest obo-
wiązany przesłać rzecz konsumentowi do oznaczonego miejsca, wówczas
to właśnie miejsce uważa się za miejsce spełnienia świadczenia. Tak stano-
wi nowy przepis art. 4541 KC, wprowadzony ustawą o prawach konsumenta
z 30.5.2014 r. Unormowanie to ma charakter bezwzględnie wiążący i unie-
możliwia odmienną regulację umowną w zakresie nim określonym. Szczególne
znaczenie ma ta reguła zwłaszcza w przypadku umów dotyczących tzw. sprze-
daży wysyłkowej. Jeżeli bowiem na przedsiębiorcy ciąży obowiązek przesłania
rzeczy konsumentowi do wskazanego w umowie miejsca, to tylko spełnienie
świadczenia w tym miejscu jest równoznaczne z prawidłowym wykonaniem
zobowiązania przez przedsiębiorcę i nie naraża go na zarzut odpowiedzialności
odszkodowawczej.
VI. Termin spełnienia świadczenia

1. Oznaczenie
768 O terminie – podobnie jak o miejscu – spełnienia świadczenia przede
wszystkim decyduje treść lub właściwość zobowiązania (art. 455 KC). Dopie-
ro gdy na tej podstawie nie da się ustalić terminu świadczenia, znajduje zasto-
sowanie przepis art. 455 KC, według którego świadczenie powinno być speł-
nione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
Nb. 766–768
66524117380436
66
Por. wyr. SN z 6.3.2014 r. (V CSK 209/13, Legalis), w którym stwierdzono, że w zobo-
wiązaniu łączącym uprawnionego do zachowku i spadkobiercę należy dostrzec elementy zo-
bowiązania bezterminowego. Oznacza to, że określenie terminu spełnienia świadczenia pie-
niężnego w tym zobowiązaniu następuje w wyniku wezwania dłużnika (spadkobiercy) do
zapłaty (art. 455 KC), a nie dopiero od dnia wyrokowania w przedmiocie uprawnienia do za-
chowku.
Decyzja w tej kwestii należy więc do wierzyciela. Realizuje on ją przez zło- 769
żenie oświadczenia dłużnikowi, w którym wzywa go do spełnienia świadczenia.
Por. uchw. SN z 19.5.1992 r. (III CZP 56/92, OSN 1992, Nr 12, poz. 219),
gdzie SN trafnie uznał, że sama faktura jest dokumentem rozliczeniowym, któ-
ry tylko umożliwia dłużnikowi:
1) sprawdzenie zasadności i wysokości należnego świadczenia oraz
2) podjęcie czynności finansowych zmierzających do spełnienia świadczenia.
Jeżeli nie zawiera ponadto stosownej wzmianki o sposobie i terminie zapła-
ty, nie może pełnić funkcji wezwania do zapłaty.
Natomiast zamieszczenie tego rodzaju wzmianki pozwala uznać, że wie-
rzyciel złożył oświadczenie wzywające dłużnika do świadczenia. Ten ostatni
wniosek znajduje uzasadnienie w regułach wykładni (art. 65 KC)1. Także zawe-
zwanie do próby ugodowej (art. 185 KPC) jest równoznaczne z wezwaniem do
zapłaty (art. 455 KC), jeżeli zawiera oznaczenie przedmiotu i wysokości żąda-
nia oraz tytułu, z jakiego ma wynikać (por. wyr. SN z 5.8.2014 r., I PK 20/14,
Legalis).
Według dominującego poglądu wezwanie dłużnika do wykonania zobowią-
zania ma charakter oświadczenia woli. Jednakże bronione jest także stanowi-
sko, że jest to oświadczenie tylko podobne do oświadczenia woli, ponieważ nie
zmierza do wywołania zmiany stosunku prawnego, a tylko wyraża gotowość
wierzyciela do przyjęcia świadczenia2.
Ponadto wierzycielowi przysługuje z mocy ustawy uprawnienie do okreś-
lenia nie tylko terminów, lecz także wielkości poszczególnych części świad-
czeń, jeżeli strony zastrzegły w umowie, że spełnienie świadczenia następować
będzie częściami, ale nie ustaliły ani ich wielkości, ani terminów wykonania
(art. 456 KC). Jednak w interesie dłużnika wspomniane uprawnienie wierzycie-
la ograniczone jest trzema przesłankami:
1) oświadczenie wierzyciela ma być złożone w czasie właściwym – w szcze-
gólności więc z dostatecznym wyprzedzeniem;
1
Pogląd, że nie faktura, lecz odpowiednia wzmianka na niej jest dopiero wezwaniem
do zapłaty, podziela także M. Smyk w glosie do wyr. SN z 23.10.2001 r., I CKN 323/99,
OSP 2003, Nr 10, poz. 122.
2
L. Stecki, Istota wezwania do wypełnienia zobowiązania, Pal. 1972, Nr 2, s. 38.
Nb. 769
66524117380436
66
2) uwzględniać powinno możliwości dłużnika – zwłaszcza jego zaangażowa-

nie w wykonywanie innych umów;
3) wierzyciel powinien rozważyć także sposób spełnienia świadczenia – tak,
aby jego wykonanie było technicznie możliwe.
770 Do wezwania tego dłużnik powinien się zastosować „niezwłocznie”, to zna-
czy bez zbędnej zwłoki, ale w okresie pozwalającym na wykonanie danego
świadczenia w zwykłym trybie działań.
Ponadto w wyjątkowych sytuacjach, gdy interes wierzyciela jest zagro-
żony, może on żądać spełnienia świadczenia nawet przed nadejściem terminu
zastrzeżonego w treści zobowiązania (por. art. 458 KC).
W myśl tego przepisu, jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny albo jeżeli wskutek okolicz-
ności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu
zmniejszeniu, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony ter-
min.
771 Terminy spełnienia świadczenia mogą być zastrzeżone na korzyść: dłużni-

ka, wierzyciela albo obu stron.
1) Zastrzeżenie terminu na korzyść dłużnika ma takie znaczenie, że dłużnik
jest uprawniony do wcześniejszego świadczenia, natomiast wierzyciel nie
może domagać się tego świadczenia przed upływem terminu.
2) Jeżeli termin zastrzeżony został na rzecz wierzyciela, wówczas nie ma on
obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej, natomiast sam może żądać wy-
konania go przed nadejściem terminu.
3) Jeżeli termin zastrzeżony został na korzyść obu stron, wówczas przed je-
go nadejściem ani dłużnik nie może spełnić świadczenia, ani wierzyciel nie
może żądać jego spełnienia.
W przypadkach, gdy termin spełnienia świadczenia oznaczony został w tre-
ści czynności prawnej, a równocześnie nie określono w niej, na czyją korzyść
został on zastrzeżony, z pomocą przychodzi szczególna norma interpretacyjna
art. 457 KC, która każe przyjąć, że termin ten został zastrzeżony na korzyść
dłużnika.
2. Wymagalność
772 Upływ terminu, w którym świadczenie miało zostać spełnione, to chwi-
la o bardzo istotnym znaczeniu dla stosunku obligacyjnego. Jeżeli dłużnik nie
spełnił świadczenia, to z upływem tego terminu:
1) dłużnik opóźnia się ze świadczeniem albo popada w zwłokę, o ile opóźnie-
nie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzial-
ność (art. 476 KC);
Nb. 770–772
66524117380436
66
2) wierzyciel może dochodzić spełnienia świadczenia na drodze sądowej, gdyż

jego roszczenie stało się wymagalne – zaczął biec termin przedawnienia
roszczenia (art. 120 § 1 KC).
Zgodnie z ogólną regułą, że roszczenie staje się wymagalne, gdy już zaktu-
alizował się obowiązek świadczenia1, a więc gdy wierzyciel ma prawną moż-
liwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, należy przyjąć,
że termin wymagalności przypada w dniu następującym po terminie spełnienia
świadczenia.
Przykład: Jeżeli dłużnik miał zapłacić wierzycielowi 1000 zł do końca czerwca, wów-
czas dniem wymagalności jest 1 lipca, gdyż dopiero w tym dniu można orzec, że świadcze-
nie powinno być już spełnione. Jeżeli tak nie jest, to dłużnik opóźnia się ze świadczeniem,
a wierzyciel może, począwszy od tego terminu, żądać świadczenia, i – co więcej – powi-
nien dochodzić roszczenia przed sądem, aby nie dopuścić do przedawnienia, którego bieg
rozpoczął się także w tym terminie. Por. szerzej o wymagalności: wyr. SN z 28.10.2015 r.,
II CSK 822/14, Legalis oraz M. Lemkowski, glosa do wyr. SN z 24.4.2003 r., I CKN 316/01,
OSP 2005, Nr 7–8, poz. 94, s. 407–409; J. Jastrzębski, A. Koniewicz, Wymagalność roszczeń,
PPH 2006, Nr 5, s. 33–41.
Co do określenia chwili spełnienia świadczenia pieniężnego za pomocą przekazów pocz-
towych, czeków lub przelewów bankowych, por. Nb. 158.
VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych

1. Jednoczesność świadczeń
W stosunkach zobowiązaniowych wynikających z umów wzajemnych każ- 773
da ze stron zobowiązana jest do spełnienia świadczenia na rzecz drugiej stro-
ny. Między tymi świadczeniami istnieje związek polegający na tym, że świad-
czenie jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia drugiej strony (art. 487
§ 2 KC; por. Nb. 321, 322).
Ze względu na zachodzący między tymi świadczeniami wzajemnymi zwią-
zek, art. 488 § 1 KC stanowi ogólną regułę, że świadczenia te powinny być
spełnione jednocześnie. Rozwiązanie takie jest najpewniejszym i wypróbowa-
nym sposobem zabezpieczenia interesów stron i sprzyja szybkiemu osiągnięciu
zamierzonych przez nie celów2.
Chodzi tu więc o tzw. świadczenie z ręki do ręki; np. wręczenie rzeczy za zapłatą ceny;
por. też orz. SN z 20.6.1974 r. (II CR 309/74, OSN 1975, Nr 6, poz. 96).
W konsekwencji każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem swo- 774

jego świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego
1
Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Nb. 815.
2
Por. S. Grobel, Prawo, s. 91 i n.
Nb. 773–774
66524117380436
66
(art. 488 § 2 KC, tzw. exceptio non adimpleti contractus, co znaczy zarzut pozwa-
nego wynikający z umowy wzajemnej, że powód swego zobowiązania nie spełnił).
2. Świadczenie wcześniejsze
775 Norma wyznaczająca obowiązek jednoczesnego spełnienia świadczeń wza-
jemnych ma jednak charakter względnie wiążący. Znajduje ona zastosowanie
dopiero wtedy, gdy ani treść umowy, ani treść ustawy, ani orzeczenie orga-
nu orzekającego, ani też decyzja kompetentnego organu administracyj-
nego nie wskaże, iż jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia wcze-
śniejszego (art. 488 § 1 in fine KC). Przepis ten, oczywiście, nie udziela jakiejś
generalnej kompetencji sądom lub organom administracyjnym do ustalania
wcześniejszego terminu świadczenia przez jedną stronę zobowiązania wzajem-
nego. Sądy lub organy administracyjne mogą to uczynić tylko na podstawie
szczególnego upoważnienia ustawowego udzielającego im kompetencji do kre-
owania bądź zmiany stosunku zobowiązaniowego.
Przykład: Na podstawie art. 3571 KC (klauzula rebus sic stantibus), art. 3581 § 3 KC (są-
dowa waloryzacja).
776 Ponadto w stosunkach zobowiązaniowych trwałych, gdzie jedna strona zobo-

wiązana jest do świadczenia ciągłego, a druga do świadczenia jednorazowego lub
okresowego, z natury rzeczy świadczenia te nie mogą być wykonane jednocześnie.
Przykład: W stosunku najmu najemca zobowiązany jest płacić okresowo czynsz
(art. 669 KC), natomiast wynajmujący w zamian za to ma nieprzerwanie umożliwiać mu uży-
wanie rzeczy („oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczony”:
art. 659 § 1 KC).
777 W przypadkach, gdy jedno ze świadczeń wzajemnych ma być wykonane

wcześniej niż drugie, strona zobowiązana do spełnienia wcześniejszego świad-
czenia narażona jest na ryzyko, że nie otrzyma następnie świadczenia wzajem-
nego mającego być odpowiednikiem jej świadczenia. Jeżeli to ryzyko przy-
bierze kształt realnego niebezpieczeństwa, ponieważ spełnienie świadczenia
późniejszego jest wątpliwe z uwagi na stan majątkowy dłużnika, strona zobo-
wiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego speł-
nieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie
da zabezpieczenia (art. 490 § 1 KC).
Zły stan majątkowy polega na ogólnym braku w majątku dłużnika dostatecznej ilości ak-
tywów potrzebnych do spełnienia świadczenia bądź braku określonych składników majątku,
jakie są niezbędne do należytego spełnienia świadczenia pieniężnego. Jest to więc pojęcie
o szerszym zakresie niż niewypłacalność dłużnika1.
1
Por. S. Grobel, Prawo, s. 110.
Nb. 775–777
66524117380436
66
Jednak wspomniane uprawnienie nie przysługuje stronie zobowiązanej do 778

wcześniejszego świadczenia w dwóch przypadkach:
1) gdy wiedziała ona w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym
drugiej strony (art. 490 § 2 KC). W takich okolicznościach bowiem stro-
na zobowiązująca się do wcześniejszego świadczenia świadomie podejmuje
ryzyko nieotrzymania świadczenia wzajemnego;
2) gdy strona znajdująca się w złej sytuacji majątkowej zaofiaruje jednocze-
sne spełnienie swojego świadczenia lub da zabezpieczenie (art. 490 § 1
in fine KC). W takim bowiem razie spełnienie świadczenia we właściwym
terminie nie wiąże się z ryzykiem nieotrzymania świadczenia wzajemnego.
Co do sposobu dania zabezpieczenia por. art. 364 KC.
VIII. Dowody spełnienia świadczenia

Jeżeli świadczenie polega na czynieniu (zaniechania się nie dowodzi), 779
na dłużniku spoczywa ciężar dowodu, że je spełnił (art. 6 KC). Dłużnik jest
więc zainteresowany uzyskaniem odpowiednich środków dowodowych,
w czym pomaga mu system prawny.
Zgodnie bowiem z art. 462 § 1 KC dłużnik, spełniając świadczenie, może 780
żądać od wierzyciela pokwitowania. Wyraża ono ujęte w formie pisemnej
oświadczenie wierzyciela lub upoważnionej przez niego osoby, że dłużnik
spełnił świadczenie. Dłużnik, gdy ma w tym interes, może żądać wystawienia
pokwitowania w szczególnej formie (art. 462 § 2 KC). Jeżeli nie umówiono się
inaczej, jest on zobowiązany ponieść koszty sporządzenia takiego pokwitowa-
nia (art. 462 § 3 KC).
Pokwitowanie stanowi nie tylko dowód wykonania świadczenia głównego 781
określonego w jego treści, ale ponadto łączy się z nim domniemanie praw-
ne, że spełnione zostało również świadczenie okresowe wymagalne wcze-
śniej (np. czynsz za poprzednie miesiące) oraz – jeśli chodzi o zapłatę pie-
niędzy – że dłużnik uiścił także należności uboczne, w szczególności odsetki
(art. 466 KC).
Prawna doniosłość pokwitowania znajduje poza tym wyraz przy oce- 782
nie kwestii, czy świadczenie odebrała właściwa osoba. Jeżeli bowiem dłuż-
nik spełnił świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawio-
ne przez wierzyciela, wówczas uznaje się tę osobę za upoważnioną do odbioru
świadczenia, chyba że dłużnik działał w złej wierze, a więc wiedział, że tak nie
jest, lub gdy zastrzeżono w treści zobowiązania, iż świadczenie ma nastąpić do
rąk własnych wierzyciela (art. 464 KC).
Nb. 778–782
66524117380436
66
W literaturze reprezentowany jest również pogląd, że w złej wierze jest także dłużnik,
który powinien był na podstawie towarzyszących okoliczności zorientować się, że posiadacz
pokwitowania nie jest uprawniony do odbioru świadczenia (por. bliżej W. Popiołek, [w:] Pie-
trzykowski, KC. Komentarz, art. 464, Nb. 2). Pogląd taki znacznie jednak osłabia pew-
ność obrotu prawnego. O znaczeniu procesowym pokwitowania, por. wyr. SN z 2.7.2009 r.
(V CSK 4/09, Legalis).
783 Jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, wystawienie pokwito-

wania nie w pełni chroni interesy dłużnika, ponieważ w ręku wierzyciela nadal
pozostaje dowód zaciągnięcia przez dłużnika zobowiązania. Dlatego w takich
przypadkach dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać zwrotu dokumentu
lub uczynienia na nim odpowiedniej wzmianki, a w razie utraty dokumentu –
niezależnie od pokwitowania – oświadczenia wierzyciela, że dokument został
utracony (art. 465 § 1 i 2 KC).
Gdyby wierzyciel odmówił wykonania tych czynności, dłużnik może
powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadcze-
nia do depozytu sądowego bez ujemnych dla siebie konsekwencji prawnych
(art. 463, 465 § 3 KC).
§ 29. Skutki niewykonania lub nienależytego

wykonania zobowiązania
Literatura: M. Ciemiński, Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowie-
dzialności ex contractu, Warszawa 2015; W. Czachórski, Zobowiązania, § 51–54; J. Dąbro-
wa, Wina jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej, Wrocław 1968; taż, [w:] System
Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 56–60, 63, 64, 66, 67; Z. Gawlik, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz,
art. 461 i 471 i n.; G. Gorczyński, Force majeure i hardship, [w:] System Prawa Handlowego.
Międzynarodowe prawo handlowe, t. 9, pod red. W. Popiołka, Warszawa 2013, rozdz. 9.4;
P. Gorzko, Wybrane zagadnienia konstrukcji odpowiedzialności dłużnika za naruszenie zobo-
wiązania przed terminem spełnienia świadczenia (anticipatory breach of contract), PS 2015,
Nr 3; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do
art. 471–480 i 487–495; J. Jastrzębski, Umowa o świadczenie niemożliwe versus umowa
gwarancyjna (problem wykładni postanowień umownych), [w:] Księga pamiątkowa 60-lecia
Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej, pod red. J. Okolskiego, Warszawa
2010, s. 775 i n.; E. Kitłowski, Surogacja rzeczowa w prawie cywilnym, Warszawa 1969;
A. Klein, Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wzajemnej, Wrocław 1964; W. Kocot,
Prawo zatrzymania w prawie cywilnym i handlowym, PiP 1994, z. 5; A. Koch, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 496–497; P. Konik, Umow-
ne kształtowanie odpowiedzialności dłużnika za naruszenie zobowiązania w polskim prawie
cywilnym, Warszawa 2019; M. Krajewski, Pierwotna niemożliwość świadczenia – między
dwoma rozwiązaniami, [w:] Współczesne problemy prawa zobowiązań, pod red. A. Olejni-
czak, J. Haberko, A. Pyrzyńska, D. Sokołowska, Warszawa 2015; K. Kruczalak, Niemożli-
wość świadczenia w prawie zobowiązań, Gdańsk 1981; tenże, Skutki niemożliwości świad-
czenia według prawa cywilnego, Warszawa 1983; K. Kryla-Cudna, Zadośćuczynienie
Nb. 783
66524117380436
66
§ 29. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 349
pieniężne za szkodę niemajątkową powstałą wskutek niewykonania lub nienależytego wyko-
nania umowy, Warszawa 2018; M. Kuźniak, Umowne prawo odstąpienia z powodu istotne-
go naruszenia umowy, KPP 2004, z. 2; M. Lemkowski, Wykonanie i skutki niewykonania
zobowiązań z umów wzajemnych. Komentarz do art. 487–497 Kodeksu cywilnego, Warsza-
wa 2012; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do
art. 481–486; tenże, Zapowiedź niespełnienia świadczenia (protestatio) jako podstawa odstą-
pienia od umowy wzajemnej (art. 4921 KC), MoP 2015, Nr 1; B. Lewaszkiewicz-Petrykow-
ska, Niemożliwość świadczenia następcza, SPE 1970, t. IV; D. Mróz-Krysta, Obligacyjne
skutki ustawowego prawa odstąpienia od umowy, Warszawa 2014; K. Mularski, Wykona-
nie zastępcze – ius cogens czy ius dispositivum, MoP 2006, Nr 14; J. Napierała, Odpowie-
dzialność dłużnika za nieuchronne niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1997; A. Olejni-
czak, [w:] Kidyba, KC. Komentarz, art. 387 i 493–496; tenże, Ustawowe prawo odstąpienia
od umowy na podstawie art. 4921 k.c., Rej. 2015, Nr 8; T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika
za niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; M. Podrecka, Zaspokojenie interesu wierzy-
ciela przez zastępcze spełnienie świadczenia, KPP 1999, z. 1; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzy-
kowski, KC. Komentarz, art. 471 i n.; W. Popiołek, Wykonanie kontraktu i jego naruszenie,
[w:] System Prawa Handlowego. Międzynarodowe prawo handlowe, t. 9, pod red. W. Popioł-
ka, Warszawa 2013, rozdz. 9.1; J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej
w prawie cywilnym, Warszawa 1983; Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (cią-
głych), SC 1969, t. XIII–XIV; M. Sośniak, Należyta staranność, Katowice 1980; L. Stecki,
Opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych, Poznań 1970; tenże, Opóźnienie wierzy-
ciela w przyjęciu przedmiotu świadczenia, [w:] Studia z prawa cywilnego, Warszawa–Łódź
1983; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; R. Strugała, Odstą-
pienie od umowy z powodu przewidywanego lub zapowiedzianego jej naruszenia, TPP 2014,
Nr 4; B. Swaczyna, Umowne prawo odstąpienia a przeniesienie własności nieruchomości,
PiP 2019, Nr 10; A. Szlęzak, Roszczenie o zapłatę kary umownej po odstąpieniu od umowy
– uwagi na tle uchwały Sądu Najwyższego z 18 lipca 2012 r., PS 2014, Nr 2; tenże, Umow-
ne prawo odstąpienia od umów o podwójnym skutku przenoszących własność nieruchomo-
ści, PS 2012, Nr 6; A. Tropaczyński, Gospodarcza niemożliwość świadczenia, PS 2004, Nr 3;
W. Warkałło, Gradacja winy a obowiązek naprawienia szkody w świetle przepisów Kodek-
su cywilnego, SP 1970, Nr 26–27; tenże, Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
według kodeksu cywilnego, PiP 1965, z. 8–9; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III,
t. 1, art. 471 i n. KC; K. Wyżyn-Urbanik, Ustawowe prawo odstąpienia jako środek ochro-
ny wierzyciela w razie zwłoki dłużnika, PS 1995, Nr 11–12; K. Zagrobelny, [w:] E. Gnie-
wek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 471 i n. KC; tenże, Refleksje o zaostrze-
niu legis commissoriae (na przykładzie umowy o roboty budowlane), PS 2015, Nr 5; F. Zoll,
[w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 42 i 44; tenże, O odstąpieniu od umowy w razie przedawnie-
nia roszczenia o wykonanie zobowiązania (art. 491 KC), [w:] Wykonanie zobowiązań. Księ-
ga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej,
W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; tenże, Uwagi fragmentaryczne o niektó-
rych skutkach ustawowego prawa odstąpienia od umowy, [w:] Ius civile vigilantibus scrip-
tum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka, pod red. J. Haberko, J. Grykiela
i K. Mularskiego, Warszawa 2022.
66524117380436
66
I. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika

1. Wprowadzenie
784 Jeżeli dłużnik zachowuje się w sposób niezgodny z treścią zobowiązania,
w następstwie czego interes wierzyciela nie zostaje zaspokojony, można powie-
dzieć, że narusza on zobowiązanie, a jego zachowanie uzyskuje z tego względu
kwalifikację zachowania bezprawnego. Odnosi się to zarówno do przypadków
całkowitego niewykonania świadczenia, jak i do nienależytego jego wykonania
polegającego w szczególności na nieprzestrzeganiu przedstawionych w § 28
norm regulujących prawidłowe spełnienie świadczenia (por. Nb. 732–783).
785 Chodzi tu o tzw. bezprawność względną, a to z uwagi na narusze-
nie reguł postępowania w stosunku do wierzyciela. Natomiast tzw. bezpraw-
ność bezwzględna polega na naruszeniu powinności powszechnych, ciążących
na wszystkich członkach społeczeństwa. Stanowi ona przesłankę odpowiedzial-
ności deliktowej, której treścią jest pierwotny obowiązek naprawienia szkody.
Do tych sytuacji nie odnosi się rozważana obecnie odpowiedzialność za naru-
szenie powstałego już wcześniej stosunku zobowiązaniowego.
W razie naruszenia zobowiązania przez dłużnika wierzycielowi przysługuje
droga sądowa prowadząca do przymusowego wykonania zobowiązania zgod-
nie z jego treścią (tzw. realne wykonanie zobowiązania). Jednakże na sankcji
tego typu nie można poprzestać, ponieważ świadczenie pierwotne nie zawsze
jest jeszcze wykonalne, a często i sam wierzyciel nie jest już – po upływie pew-
nego czasu – zainteresowany jego wykonaniem zgodnie z pierwotną treścią.
Ponadto należy mieć na uwadze, że jeżeli nawet wierzyciel uzyska po ustalo-
nym terminie należne mu świadczenie, to zwykle nie prowadzi to jeszcze do
pełnego zaspokojenia jego interesu.
2. Odpowiedzialność odszkodowawcza
786 Z powyższych względów system prawny łączy z naruszeniem zobowiąza-
nia odpowiedzialność odszkodowawczą dłużnika, określaną w języku prawni-
czym nieścisłym mianem odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i n. KC).
Jak w każdej odpowiedzialności odszkodowawczej, tak i w tym przypadku
przesłankami jej są:
1) zdarzenie, z którym system prawny wiąże czyjąś odpowiedzialność;
2) szkoda, a także
3) związek przyczynowy między tym zdarzeniem a powstałą szkodą.
Dwie ostatnie przesłanki są wspólne dla odpowiedzialności deliktowej
i kontraktowej. Zostały one już wyjaśnione w § 7 (por. Nb. 222–246). Koniecz-
ne są jednak pewne uwagi uzupełniające.
Nb. 784–786
66524117380436
66
W szczególności należy podkreślić, że odpowiedzialność kontraktowa 787

obejmuje tylko szkody majątkowe. Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną
krzywdę może być bowiem przyznane wyłącznie w przypadkach określonych
w ustawie, która łączy je z odpowiedzialnością deliktową, chociaż coraz czę-
ściej wyrażany jest pogląd o konieczności umożliwienia także w ramach odpo-
wiedzialności kontraktowej rekompensowania doznanej krzywdy1 (por. bliżej
Nb. 637).
Rekompensata obejmuje jedynie szkody bezpośrednio poniesione przez
samego pokrzywdzonego, a nie szkody pośrednie doznane przez inne osoby.
Przykład: Jeżeli X nie dostarczył Y-owi surowca, na skutek czego Y nie zdołał wykonać
dla Z części potrzebnej dla produktu finalnego, to Z nie ma roszczenia odszkodowawczego do
X-a, a tylko do Y-a.
Zgodnie z ogólną regułą art. 361 § 2 KC dłużnik odpowiada zarówno za stra- 788
tę, jak i za utracone przez wierzyciela korzyści. Na straty składa się przede
wszystkim wartość utraconego przez wierzyciela świadczenia (najczęściej
pomniejszona w umowach wzajemnych o niewykonanie własnego świadczenia
wierzyciela) lub zmniejszona wartość świadczenia, wynikająca z nienależytego
jego spełnienia. Ponadto mogą tu wchodzić w rachubę wydatki poniesione dla
zrekompensowania szkody (np. nabycie przedmiotów zastępczych po wyższej
cenie, zapłata odszkodowania za niewykonanie własnego zobowiązania) oraz
tzw. szkody następcze, stanowiące rezultat niewłaściwego wykonania zobowią-
zania – zwłaszcza złej jakości przedmiotu świadczenia.
Przykład: Dostarczony kit złej jakości kruszy się i powoduje wypadnięcie szyb w szklar-
ni, w następstwie czego wymarzły rośliny (wyr. SN z 16.2.1978 r., I CR 23/78, OSN 1979,
Nr 1–2, poz. 7).
Z kolei przy uwzględnianiu utraconych korzyści trzeba mieć na uwadze, 789

czy istnieje dostatecznie wysoki stopień prawdopodobieństwa uzyskania spo-
dziewanych korzyści. Sama bowiem szansa osiągnięcia zysku nie wystarczy do
wykazania zasadności roszczenia odszkodowawczego. Typowy przykład stano-
wi utrata korzyści z dalszej umowy, jaką zrealizowałby wierzyciel, gdyby dłuż-
nik należycie wykonał swoje zobowiązanie. Utracone korzyści mogą także być
rezultatem pozbawienia wierzyciela pożytków z rzeczy lub tzw. szkody następ-
czej.
Przykład: Dostarczony niewłaściwy środek chwastobójczy niszczy plantację maku, po-
zbawiając plantatora spodziewanych zbiorów tej rośliny (por. wyr. SN z 12.7.1979 r., II CR
213/79, OSP 1981, Nr 4, poz. 71, z glosą M. Korzyckiej).
1
O obowiązku naprawienia szkody niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex con-
tractu, por. M. Ciemiński, Odszkodowanie.
Nb. 787–789
66524117380436
66
790 Konieczność istnienia związku przyczynowego akcentuje art. 471 KC, sta-
nowiąc o naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania.
3. Wina
791 Z kolei bliższego objaśnienia wymaga pierwsza z wymienionych w ustępie
poprzednim przesłanek, czyli zdarzenie, z którym system prawny wiąże czyjąś
odpowiedzialność na określonej zasadzie.
W świetle art. 471 KC nie ulega wątpliwości, że elementem stanu faktycz-
nego, z którym związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza, jest naru-
szenie zobowiązania przez dłużnika, polegające na niewykonaniu lub niena-
leżytym wykonaniu zobowiązania. Jednak końcowy fragment tego przepisu
(„chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem oko-
liczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi”) wskazuje na to, że
ponadto istnieją jeszcze jakieś inne okoliczności, od których istnienia zale-
ży obowiązek naprawienia szkody przez dłużnika. Sens tej formuły wyjaśnia
bliżej art. 472 KC, według którego: „Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy
albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest
za niezachowanie należytej staranności”.
792 Wzorzec należytej staranności należy w myśl art. 355 § 1 KC konstruować
według kryteriów obiektywnych (por. Nb. 734). Jest to bowiem staranność
„ogólnie wymagana w stosunkach danego rodzaju”. Wzorzec ten nie opiera
się więc na uwzględnianiu indywidualnych cech dłużnika – w szczególności
na zapobiegliwości, jaką zwykł on sam w życiu przestrzegać. Natomiast powin-
no się go tworzyć przez ustalenie, jakie są oczekiwania społeczne wobec osób,
które znalazły się w sytuacji określonego typu. Będą to zatem wzorce skonkre-
tyzowane i przystosowane do owych sytuacji typowych; różne np. dla archi-
tekta, nauczyciela gimnastyki lub lekarza. Owa obiektywizacja wzorca nale-
żytej staranności służy ochronie interesów wierzyciela, a w szczególności jego
zaufania, że dłużnik zachowa się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami pod
tym względem.
793 Pojawia się z kolei pytanie: czy ogólną okolicznością uchylającą odpowie-
dzialność dłużnika jest wyłącznie jego zachowanie zgodne ze wspomnianym
wzorcem należytej staranności. Odpowiedź pozytywna oznaczałaby oparcie
odpowiedzialności dłużnika na zasadzie obiektywnej, niezależnej od winy. Jed-
nakże zgodnie z dominującym poglądem nauki i judykatury użyty w art. 472
KC zwrot o niezachowaniu należytej staranności w istocie znaczy, że dłużnik
odpowiada za swoje zawinione zachowanie, z którego to względu można mu
postawić zarzut. Za wykładnią uznającą winę za zasadę odpowiedzialności
Nb. 790–793
66524117380436
66
dłużnika z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowią-

zania (art. 471 KC) przemawia tradycja językowa ukształtowana jeszcze pod
rządem Kodeksu zobowiązań. Pozostała ona aktualna w Kodeksie cywilnym,
na co wyraźnie wskazuje treść art. 473 KC, a zwłaszcza jego § 2 odwołujący
się do szkody wyrządzonej umyślnie.
Por. uchw. SN z 27.1.1972 r. (I CR 458/71, OSN 1972, Nr 9, poz. 160), wyr. SN
z 25.2.1986 r. (III CZP 2/86, OSN 1987, Nr 1, poz. 10), powołujące się na zasadę winy.
Jednak reprezentowany jest także pogląd, że przesłanka odpowiedzialności 794

dłużnika ma charakter obiektywny, a używanie terminu „wina” dla określenia
odpowiedzialności kontraktowej jest niewłaściwe1.
W przeciwieństwie do prawa karnego dłużnik odpowiada z reguły za każ-
dą winę. Mimo to, dla pewnych szczególnych przypadków, także na obszarze
odpowiedzialności kontraktowej, dokonuje się gradacji winy.
Najwyższym stopniem winy jest wina umyślna. Pojęcie to nie zostało bli- 795
żej określone w przepisach prawa cywilnego. W związku z tym należałoby pod
tym względem korzystać z dorobku prawa karnego i na tej podstawie uznać,
że wina umyślna polega na tym, że albo dłużnik chce naruszyć ciążące na nim
obowiązki powinnego zachowania (dolus directus), albo przewidując możli-
wość takiego naruszenia, na to się godzi (dolus eventualis).
Z kolei wszystkie postacie winy nieumyślnej określa się w prawie cywil- 796
nym mianem niedbalstwa. Niedbalstwo można zarzucić temu, kto nie docho-
wał należytej staranności w sytuacji, gdy powinien i zarazem mógł zachować
się prawidłowo. Samo już jednak podjęcie się przez dłużnika działań przerasta-
jących jego kwalifikacje lub siły nosi zawsze znamiona winy.
W obrębie niedbalstwa wyróżnia się z kolei rażące niedbalstwo. Ustawa 797
nie wyjaśnia, według jakich kryteriów należy dokonać tego podziału winy nie-
umyślnej. Także nauka i orzecznictwo nie wypracowały ścisłych i powszechnie
aprobowanych w tym zakresie wskazań. Najbliższy ustawie zdaje się pogląd
akcentujący znaczne odchylenie od wzorca należnego zachowania się dłużnika.
Natomiast dalszej gradacji winy nieumyślnej polski system prawny już nie 798
ustanawia. W szczególności brak jest podstaw do przyjmowania przebrzmiałej
już koncepcji „winy najlżejszej” stanowiącej korelat niedołożenia „najwyższej
staranności”.
1
J. Rezler, O odpowiedzialności kontraktowej w jej stosunku do odpowiedzialności de-
liktowej – inaczej, Pal. 1987, Nr 10–11, s. 86 i n.; por. też A. Stelmachowski, Zarys teorii,
s. 217 i n.
Nb. 794–798
66524117380436
66
799 Wyróżnienie wspomnianych stopni winy ma doniosłe znaczenie prawne

w przypadkach, gdy przepisy szczególne stanowią odstępstwa od ogólnej regu-
ły, że dłużnik odpowiada za każdą winę.
Wiele przepisów prawnych regulujących szczególne stosunki zobowiązaniowe łagodzi
odpowiedzialność dłużnika, wiążąc ją tylko z winą umyślną lub rażącym niedbalstwem, naj-
częściej wymieniając łącznie obie te postacie winy (por. art. 757, 777, 788 § 1, art. 791 § 2,
art. 801 § 1, art. 849 § 2, art. 852, 891 § 1 KC).
Niekiedy zaostrzają tę odpowiedzialność, rozszerzając ją na tzw. przypadek (casus mi-
xtus), por. np. art. 478, 739 KC.
800 Także same strony mogą w umowie rozszerzyć zakres okoliczności,

za które dłużnik nie będzie odpowiadał (art. 473 § 1 KC). W szczególności
więc dłużnik może przejąć odpowiedzialność za zwykłe niedbalstwo w przy-
padkach, gdy ustawa ogranicza jego odpowiedzialność do winy umyślnej lub
rażącego niedbalstwa, albo w ogóle może wyjść poza zasadę winy. Ponadto
strony mogą złagodzić odpowiedzialność dłużnika, postanawiając np. że dłuż-
nik będzie odpowiadał jedynie za winę umyślną lub za rażące niedbalstwo
w przypadkach, gdy zgodnie z regułą ogólną, odpowiada on za każdą winę.
Jednakże niedopuszczalne jest uchylenie odpowiedzialności dłużnika za winę
umyślną (art. 473 § 2 KC).
801 Odpowiedzialność na zasadzie winy może być przypisana tylko osobie
poczytalnej. Wychodząc z tych założeń, trzeba dojść do wniosku, że również
przesłankę odpowiedzialności kontraktowej stanowi poczytalność dłużnika,
jeżeli, oczywiście, jego odpowiedzialność opiera się na winie. Jednak w zespo-
le przepisów dotyczących skutków niewykonania zobowiązań nie ma normy
regulującej tę kwestię. Dlatego należy w tym względzie stosować odpowiednio
art. 425 i 426 KC, dotyczące odpowiedzialności deliktowej (por. uchw. SN(7)
z 22.10.1975 r., V PRN 4/75, OSN 1976, Nr 5, poz. 90).
Kwestia ta ma w zakresie odpowiedzialności kontraktowej jedynie znikome
znaczenie praktyczne, ponieważ z reguły w stosunkach tych występują osoby
w pełni poczytalne, a jeżeli posługują się osobami niepoczytalnymi, ponoszą
za nie i tak odpowiedzialność na zasadach ogólnych (por. Nb. 802–806).
4. Odpowiedzialność za inne osoby

802 Doniosłej wagi odstępstwo od ogólnej reguły, że dłużnik odpowiada
za swoją winę, zawiera art. 474 KC odnoszący się do odpowiedzialności dłuż-
nika za inne osoby.
Chodzi tu o osoby, z pomocą których dłużnik wykonuje zobowiązanie
(w szczególności jego pracownicy) lub którym powierza w całości bądź w czę-
ści wykonanie zobowiązania, jak również o przedstawicieli ustawowych dłuż-
Nb. 799–802
66524117380436
66
nika. We współczesnych stosunkach społecznych, opartych na dużej koncentra-

cji sił wytwórczych i daleko idącej specjalizacji produkcji, sfera zastosowania
art. 474 KC jest ogromna. Sprzyja temu zresztą ogólna zasada, według której
dłużnik nie jest zobowiązany do osobistego świadczenia (art. 356 § 1 KC).
Otóż za działania lub zaniechania tych osób dłużnik odpowiada tak jak 803
za własne działania lub zaniechania (art. 474 KC). Z reguły więc odpowiada
on wtedy, gdy osobom tym można przypisać winę polegającą na niezachowa-
niu należytej staranności (art. 472 KC). Dzięki takiemu rozstrzygnięciu usta-
wodawcy interes wierzyciela jest w taki sam sposób chroniony w przypadku,
gdy świadczenie spełnia dłużnik osobiście, jak w razie, gdy dokonuje tego ktoś
inny.
Jednakże przyjęcie tej zasady prowadzi w konsekwencji do zaostrzenia 804
podstaw odpowiedzialności samego dłużnika w przypadkach, gdy spełnia on
świadczenie przez inne osoby, za które odpowiada. Sam bowiem nie może
uchylić się od odpowiedzialności, powołując się na brak winy po swojej stro-
nie; zwłaszcza za to, że nie dołożył należytej staranności w wyborze osoby lub
w sprawowaniu nadzoru nad wykonywanym przez nią świadczeniem. Jego
odpowiedzialność względem wierzyciela opiera się tu na zasadzie ryzyka,
aczkolwiek jej przesłanką jest wina innej osoby.
Dotychczas rozważaliśmy sytuację typową, gdy odpowiedzialność dłuż- 805
nika opiera się na winie. Jednak, jak wspomniano o tym – zarówno z mocy
szczególnych przepisów prawnych, jak i postanowień czynności prawnych –
odpowiedzialność ta może być modyfikowana i wykraczać nawet poza zakres
winy (por. art. 472 KC). W takich przypadkach również do osób wymienio-
nych w art. 474 KC trzeba przyłożyć tę samą miarę odpowiedzialności co
do samego dłużnika. Może się więc zdarzyć, że odpowiedzialność dłużnika
za osoby wymienione w art. 474 KC nie będzie uzależniona od ich zachowań
zawinionych.
Poza art. 474 KC także przepisy szczególne zaostrzają odpowiedzialność
dłużnika, uniezależniając ją od jego winy.
Przykład: Przepisy o rękojmi za wady rzeczy (por. art. 556 i n., art. 609, 612, 637, 638,
656, 664, 682, 694 KC); za rzeczy wniesione do hoteli i podobnych zakładów (por. art. 846,
852 KC).
Natomiast nie ma podstaw normatywnych, aby odpowiedzialność na zasa- 806

dzie ryzyka rozciągnąć na tzw. zobowiązania rezultatu (por. Nb. 106–110),
a ogólną zasadę winy ograniczać tylko do tzw. zobowiązań starannego dzia-
łania. Trudno również przyjąć, aby tego rodzaju zróżnicowanie zasad odpowie-
dzialności wynikało z jakichś dorozumianych klauzul umownych.
Nb. 803–806
66524117380436
66
5. Ciężar dowodu
807 Duże znaczenie praktyczne przy realizacji roszczeń odszkodowawczych ma
rozkład ciężaru dowodu.
Zgodnie z ogólną regułą art. 6 KC na wierzycielu spoczywa ciężar dowodu
co do następujących trzech, istotnych dla roszczenia odszkodowawczego, oko-
liczności:
1) że dłużnik nie wykonał zobowiązania albo że wykonał je nienależycie;
2) że wierzyciel poniósł szkodę majątkową;
3) że między tymi faktami istnieje adekwatny związek przyczynowy.
808 Natomiast z faktem, że dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał
zobowiązanie (Ad 1), sprzężone zostało domniemanie prawne, iż nastąpiło to
wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 471 KC),
a więc w zasadzie z winy dłużnika lub osób, za które odpowiada on na mocy
art. 474 KC. Przesłankę domniemania stanowi tu zatem naruszenie zobowią-
zania przez dłużnika, a wniosek domniemania, który sędzia obowiązany jest
przyjąć bez dowodu, obejmuje z reguły winę dłużnika lub osób wskazanych
w art. 474 KC. Wniosek domniemania zostanie obalony dopiero wtedy, gdy
w procesie wykaże się, że naruszenie zobowiązania nastąpiło wskutek okolicz-
ności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, a zwłaszcza nie z jego
winy lub nie z winy osób, za które odpowiada on z mocy art. 474 KC. Usta-
nowienie takiego korzystnego dla wierzyciela domniemania uzasadnione jest
przede wszystkim tym, że z reguły nie wie on, jakie okoliczności wpłynęły
na niespełnienie zobowiązania przez dłużnika; natomiast zwykle są one zna-
ne dłużnikowi. Jeżeli więc chce on doprowadzić do uchylenia swojej odpowie-
dzialności, powinien przedstawić dowody obalające to domniemanie.
809 Wskazane reguły rozkładu ciężaru dowodu w sensie materialnoprawnym
wymagają jeszcze pewnych uwag uzupełniających, zaczerpniętych z ogól-
nej teorii dowodowej, a należącej już raczej do nauki o procesie cywilnym.
W szczególności należy podkreślić, że do wykazania, iż dłużnik naruszył zobo-
wiązanie, niezbędne jest uprzednie ustalenie, czy i do czego był on zobowią-
zany wobec wierzyciela, a ciężar tego dowodu spoczywa na wierzycielu. Jeże-
li zobowiązanie dłużnika polega na czynieniu – co stanowi regułę – a dłużnik
naruszył takie zobowiązanie przez jego niewykonanie, to pojawia się pyta-
nie: w jaki sposób wykazać fakt negatywny, na który zwykle brak jest dowodu
bezpośredniego. Wystarczy jednak, że sędzia na podstawie innych okoliczno-
ści dojdzie do przekonania, iż dłużnik zobowiązania nie wykonał. W praktyce
poprzestaje się zwykle na odpowiednim oświadczeniu wierzyciela, chyba że
dłużnik przedstawi dowód na okoliczność pozytywną, a mianowicie, że zobo-
Nb. 807–809
66524117380436
66
wiązanie wykonał. Ustawodawca, licząc się z takim tokiem prowadzenia dowo-

dów, zapewnia dłużnikowi możliwość uzyskania od wierzyciela pisemnego
dowodu wykonania przez niego zobowiązania (por. art. 462–466 KC).
Trudności nie tylko natury praktycznej, ale i wątpliwości teoretyczne wywo- 810
łuje kwestia dowodu obalającego domniemanie, że naruszenie zobowiąza-
nia nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiada – w szczególności z jego
winy. Koncepcja bardziej rygorystyczna dla dłużnika – podzielona w znacznej
mierze przez judykaturę – wymaga, aby zwolnienie dłużnika od odpowiedzial-
ności nastąpiło dopiero wtedy, gdy zostanie ustalona konkretna przyczyna nie-
wykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, za którą dłużnik nie
ponosi odpowiedzialności (tzw. przypadek).
Przykład: Por. orz. SN z 17.9.1980 r. (IV CR 309/80, OSNC 1981, Nr 4, poz. 68, z glo-
są J. Kufla); orz. SN z 12.7.1979 r. (II CR 213/79, OSNC 1980, Nr 3, poz. 51, z glosą M. Ko-
rzyckiej).
Konkuruje ona z poglądem bardziej wyrozumiałym dla dłużnika; zgodnie

z nim dowód zwalniający dłużnika nie zawsze musi polegać na wykazaniu,
z jakiej przyczyny zobowiązanie nie zostało wykonane lub wykonane zosta-
ło nienależycie. Wystarczy dowód, iż dłużnik dołożył w danych warunkach
wymaganej staranności, a zatem że przyczyny naruszenia są inne niż te, za któ-
re odpowiada. Kwestia ta powinna być raczej pozostawiona do swobodnej oce-
ny sędziego.
II. Niemożliwość świadczenia

1. Pojęcie niemożliwości świadczenia
Pojęcie niemożliwości świadczenia nie zostało zdefiniowane w przepisach 811
prawnych. W doktrynie reprezentowane są dwa odmienne ujęcia tego zagad-
nienia.
Koncepcja relatywna (subiektywna) rozpatruje tę kwestię z punktu
widzenia konkretnego dłużnika, uznając w konsekwencji za niemożliwe takie
świadczenie, jakiego dany dłużnik nie może wykonać.
Natomiast koncepcja obiektywna kładzie nacisk na okoliczności uniemoż-
liwiające każdemu – nie tylko konkretnemu dłużnikowi – wykonanie świad-
czenia. Uwaga koncentruje się tu zatem nie tyle na ocenie sytuacji konkretne-
go dłużnika, ile na samym świadczeniu, jakie ma być spełnione. Dominująca,
a zarazem bardziej operatywna na gruncie polskiego systemu prawnego, jest
koncepcja druga (obiektywna) i na niej będą opierać się dalsze wyjaśnienia.
Nb. 810–811
66524117380436
66
a) Za niemożliwe należy uznać przede wszystkim świadczenia polegające

na działaniach niewykonalnych w świetle praw natury. W miarę opanowy-
wania przyrody przez człowieka zakres tego rodzaju działań wprawdzie nie-
ustannie maleje, ale nadal w istotny sposób element ten ogranicza sferę możli-
wej aktywności człowieka.
Dobrze w związku z tym przypomnieć, że dawniej jako klasyczny przykład świadczenia
niemożliwego podawano w podręcznikach podróż człowieka na księżyc.
Do tej samej klasy działań należy także zaliczyć wszelkie okoliczności

tkwiące w sferze wewnętrznej dłużnika, jeżeli tylko indywidualnie ozna-
czony dłużnik może spełnić dane świadczenie. W przypadku takim również
powstaje stan obiektywnej niemożliwości, ponieważ ze względu na immanent-
ne związanie treści świadczenia z psychofizycznymi cechami dłużnika nikt
inny świadczenia spełnić nie może (np. w razie ślepoty artysty plastyka).
Natomiast świadczeń tylko subiektywnie niewykonalnych, to znaczy takich,
jakie mogą być spełnione przez inne osoby, nie uznaje się za niemożliwe.
Przykład: Brak pieniędzy lub innych przedmiotów, których wprawdzie dłużnik nie ma,
ale są one dla niego potencjalnie dostępne.
Stąd świadczenia opiewające na rzeczy lub czynności określone rodzajowo

(por. Nb. 137–141) z reguły są możliwe do wykonania. Dlatego często spoty-
kane w procesach wyjaśnienia, iż świadczenie nie zostało wykonane z powodu
trudności materiałowych albo zaniedbań kooperantów, nie można ocenić jako
przypadków niemożliwości świadczenia. Jednak tradycyjna teza, jakoby świad-
czenia oznaczone rodzajowo nigdy nie stawały się niemożliwymi, w myśl zasa-
dy, iż cały gatunek nie zanika (genus perire non censetur), jest zbyt katego-
rycznie ujęta. Na pewno nie odnosi się ona do tzw. ograniczonych świadczeń
rodzajowych (por. Nb. 138).
b) Jeżeli świadczenie jest realizowane przez czynność konwencjonalną, to
wyznaczone w zobowiązaniu działania muszą respektować reguły konstruujące
tę czynność. Natomiast gdyby dłużnik podjął się działania niezgodnego z tymi
regułami, to również należy uznać takie świadczenie za niemożliwe.
Przykład: Zobowiązanie dłużnika do strzelenia bramki przeciwnikowi rzutem ręką
w grze piłki nożnej.
Szczególnym rodzajem czynności konwencjonalnych są czynności praw-

ne. Niemożliwe są więc także świadczenia, które nie respektują norm konstru-
ujących dopuszczalne w systemie prawnym czynności prawne.
Przykład: Umowa o ustanowieniu ciężaru realnego albo zobowiązująca dłużnika do za-
warcia umowy sprzedaży nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego.
Nb. 811
66524117380436
66
W takich przypadkach zachodzi zarazem nieważność czynności prawnej,

co, oczywiście, także powoduje brak następstw prawnych. Jednakże poza tym
mogą istnieć również prawne przeszkody spełnienia świadczenia, które nie sta-
nowią elementu konstruującego daną czynność prawną i w konsekwencji nie
powodują jej nieważności. W szczególności dotyczy to przypadków, gdy po
dokonaniu ważnej czynności prawnej pojawiły się zakazy spełnienia pewnych
świadczeń.
Przykład: Zakaz eksportu lub importu pewnych towarów bądź nieuzyskanie niezbęd-
nych decyzji do nabycia surowców (por. glosa J. Kufla do orz. SN z 17.9.1980 r., IV CR
309/80, OSP 1982, Nr 1–2, poz. 3).
Z tego względu instytucja nieważności czynności prawnych nie zastępuje

funkcji pełnionej przez instytucję niemożliwości świadczenia w przypadkach
istnienia zakazów prawnych.
c) Przyczyną niemożliwości świadczenia mogą być także zjawiska spo-
łeczne, które nie tylko dłużnikowi, ale komukolwiek uniemożliwią wykonanie
przyobiecanego działania.
Przykład: Wojna, rozruchy, strajk powszechny.
d) Poza tym wymaga się, aby wszelkiego rodzaju przeszkody uniemożli-

wiające wykonanie świadczenia miały charakter trwały, a nie tylko przejścio-
wy, powodujący jedynie opóźnienie wykonania zobowiązania.
e) Szerokie uznanie znajduje pogląd, że wspomniane kryteria oparte na pra-
wach natury i rozwoju techniki są za sztywne dla stosunków cywilnoprawnych.
Dlatego przyjmuje się ponadto jako dodatkowe kryterium ocenę ekonomiczną
(art. 354 § 1 KC). W tym więc ujęciu cechę niemożliwości będą miały także
takie przyobiecane działania, które są wprawdzie z punktu widzenia fizykalne-
go wykonalne, ale w świetle ekonomicznym okazują się oczywiście nieracjo-
nalne (tzw. niemożliwość gospodarcza lub praktyczna – por. także poniżej
Nb. 812).
Przykład: Poszukiwanie igły w stogu siana lub dostarczenie partii zboża, które znajdu-
je się w zatopionym statku, leżącym na takiej głębokości, że koszt wydobycia jest niewspół-
mierny do wartości zboża.
2. Skutki niemożliwości świadczenia – wprowadzenie

System prawny wiąże z niemożliwością świadczenia różne skutki prawne, 812
a decydują o nich:
1) czas, w jakim doszło do zdarzenia uniemożliwiającego wykonanie zobo-
wiązania i
2) kwestia odpowiedzialności dłużnika za to zdarzenie.
Nb. 812
66524117380436
66
Jak już wyjaśniono wcześniej, dla powstania zobowiązań niezbędne jest,

aby świadczenie było możliwe do wykonania (por. Nb. 103). Jeżeli już w chwi-
li powstania zobowiązania świadczenie jest niewykonalne (pierwotna niemoż-
liwość świadczenia), wówczas zobowiązanie w ogóle nie powstanie (art. 387
§ 1 KC), a nielojalne zachowanie strony, która o niemożliwości świadczenia
wiedziała, może rodzić jej odpowiedzialność z tytułu winy w kontraktowaniu
(culpa in contrahendo – art. 387 § 2 KC); por. Nb. 360–362.
Natomiast inne skutki pociąga za sobą następcza niemożliwość świadcze-
nia, która zachodzi wówczas, gdy zdarzenia stanowiące jej przyczynę zaszły
już po zawiązaniu stosunku obligacyjnego. Ta właśnie niemożliwość świadcze-
nia jest szczególnie unormowanym przypadkiem niewykonania zobowiązania
przez dłużnika (art. 475, 493, 495 KC).
W związku jednak z wprowadzeniem do KC klauzuli rebus sic stantibus (art. 3571 KC)
szerokie uznanie zyskuje pogląd, że tzw. niemożliwość gospodarcza (praktyczna) przesta-
ła stanowić podstawę wygaśnięcia zobowiązania, ponieważ funkcję jej przejął art. 3571 KC
(por. Z. Gawlik, Gospodarcza niemożliwość świadczenia, Rzeszowskie ZN, Prawo – Ekono-
mia 1996, t. XIX, s. 3 i n.; W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 475, Nb. 6;
T. Wiśniewski, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 568).
Za odmiennym poglądem przemawiają wszakże dwa argumenty:
1) podstawową przesłanką zastosowania art. 3571 KC jest „nadzwyczajna zmiana stosun-
ków”, który to zwrot właśnie w imię stabilności stosunków cywilnoprawnych należy in-
terpretować ściśle, nie odnosząc go do indywidualnych tylko wydarzeń;
2) ogromny postęp techniki, który niepomiernie poszerza możliwości działań człowieka
przy odpowiednich jednak nakładach, co wbrew tradycyjnym wyobrażeniom uzyskuje
współcześnie doniosłość społeczną.
Jeżeli więc np. zatonie statek z zamówionymi maszynami, to trudno uznać to wydarzenie
za „nadzwyczajną zmianę stosunków” uzasadniającą zastosowanie art. 3571 KC. Natomiast
przy współczesnym stanie techniki wydobycie tych maszyn z głębi oceanu będzie możliwe,
lecz przy tak wielkich nakładach w stosunku do wartości tych maszyn, że nie można zgodnie
z art. 354 § 1 KC wymagać, aby dłużnik działania takie podjął. Rozwiązaniu tego problemu
służy właśnie konstrukcja gospodarczej (praktycznej) niemożliwości świadczenia1.
Z punktu widzenia następstw, jakie system prawny łączy z niemożliwością

świadczenia, należy wyróżnić niemożliwość świadczenia spowodowaną oko-
licznościami, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, od niemożliwości
świadczenia wynikającej z innych przyczyn.
3. Niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika

813 Jeżeli niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które
dłużnik nie odpowiada, zobowiązanie wygasa (art. 475 § 1 KC). Jego dalsze
istnienie pozbawione jest bowiem sensu, ponieważ ani nie może być ono wyko-
1
Por. A. Tropaczyński, Gospodarcza niemożliwość świadczenia, s. 49 i n.
Nb. 813
66524117380436
66
nane zgodnie z jego treścią, ani nie ma podstaw do przekształcenia go w zobo-

wiązanie odszkodowawcze. W razie częściowej niemożliwości świadczenia
należy przyjąć, że zobowiązanie wygasa w odpowiedniej części (per analo-
giam z art. 495 § 2 KC).
Jeżeli jednak przedmiotem świadczenia była rzecz, a świadczenie stało się
niemożliwe wskutek tego, że rzecz ta została zbyta, utracona lub uszkodzona,
to wierzyciel może żądać od dłużnika surogatów (art. 475 § 2 KC). Obejmują
one to wszystko, co dłużnik uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawie-
nie szkody – w tym także ubezpieczenie należne od zakładu ubezpieczeń. Gdy
wierzyciel skorzysta z tego uprawnienia i zażąda surogatów, wówczas pierwot-
ne zobowiązanie nie wygasa, lecz utrzymuje się ze zmienionym przedmiotem
świadczenia.
W zobowiązaniach wzajemnych, w których zawsze każda ze stron zobo- 814
wiązana jest do świadczenia drugiej stronie, a świadczenia te są ze sobą zwią-
zane (art. 487 § 2 KC), niemożliwość świadczenia jednej strony z konieczno-
ści logicznej musi wywierać także wpływ i na obowiązek świadczenia drugiej
strony. Z tego względu art. 495 § 1 KC zwalnia tę drugą stronę od obowiąz-
ku świadczenia, a jeżeli świadczenie już spełniła, może żądać zwrotu tego, co
świadczyła, i to według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405
KC). W sytuacji takiej cały stosunek zobowiązania wzajemnego wygasa.
Może się jednak zdarzyć, że wierzyciel dłużnika, którego świadczenie stało
się niemożliwe, zażąda od niego surogatów. W takim przypadku także wierzy-
ciel powinien spełnić swoje świadczenie i wówczas zobowiązanie wzajemne
utrzymuje się nadal, z tym zastrzeżeniem, że po jednej stronie następuje zmia-
na przedmiotu świadczenia. Z reguły wierzyciel wtedy będzie żądał surogatów
i tym samym obstawał przy utrzymaniu całego stosunku zobowiązaniowego
wraz ze swoim obowiązkiem świadczenia, gdy uzyskane przez dłużnika suro-
gaty przedstawiają wyższą wartość niż świadczenie wierzyciela.
Problem komplikuje się jeszcze bardziej w przypadku, gdy jedno ze świad- 815
czeń wzajemnych stało się tylko częściowo niemożliwe. W takim razie z regu-
ły następuje odpowiednia redukcja świadczenia drugiej strony (art. 495 § 2
zd. 1 KC). Jednak rozstrzygnięcie takie mogłoby w niektórych przypadkach
naruszać interesy tej strony, która nie może uzyskać całego należnego jej świad-
czenia. Mając to na względzie, ustawodawca przyznaje jej prawo do odstąpie-
nia od całej umowy, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia
ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez
stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo nie-
możliwe (art. 495 § 2 zd. 2 KC).
Nb. 814–815
66524117380436
66
816 Odstąpienie od umowy jest jednostronnym oświadczeniem woli o charak-

terze kształtującym prawo; oświadczenie to powinno być złożone drugiej stro-
nie (art. 61 KC). W następstwie tego wygasa stosunek prawny z reguły ze skut-
kiem ex tunc, tzn. od momentu zawarcia umowy, przy czym w odniesieniu
do stosunków zobowiązaniowych trwałych należałoby przyjąć, iż odstąpie-
nie działa ex nunc. Jeżeli odstąpienie wywiera skutek ex tunc, strony powinny
zwrócić sobie wszystko to, co dotąd świadczyły (art. 496 KC).
4. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika

817 W przypadku, gdy niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczno-
ści, za które dłużnik odpowiada, wówczas w istocie chodzi o szczególny przypa-
dek objęty zakresem regulacji art. 471 KC. Dłużnik zobowiązany jest więc do
naprawienia wierzycielowi szkody wynikłej z niewykonania całego zobowiąza-
nia lub jego części i w tym zakresie ulega zmianie pierwotna treść zobowiązania.
818 Natomiast wątpliwości budzi problem, czy wierzycielowi przysługuje upraw-
nienie do żądania surogatów w miejsce niemożliwego świadczenia. Artykuł 475
§ 2 KC stanowi o tym bowiem tylko w związku z niemożliwością świadczenia,
za którą dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Jednakże, stosując argumentum
a fortiori, zwolennicy dominującego poglądu stoją na trafnym stanowisku, że
uprawnienie takie tym bardziej należy przyznać wierzycielowi przeciwko dłuż-
nikowi, który ponosi odpowiedzialność za niemożliwość świadczenia. Jeżeli
jednak poniesiona przez wierzyciela szkoda jest wyższa od wartości surogatów,
roszczenie odszkodowawcze obejmuje jedynie różnicę między szkodą a warto-
ścią surogatów, ponieważ surogaty zalicza się na poczet odszkodowania. Nato-
miast wierzyciel nie ma obowiązku zwracać części surogatów, gdy wartość ich
jest wyższa od szkody, ponieważ i w tym przypadku dłużnik nie powinien być
lepiej traktowany od dłużnika, który nie odpowiada za niemożliwość świadcze-
nia. W literaturze reprezentowane są jednak i odmienne poglądy.
819 W zobowiązaniach wzajemnych wierzycielowi przysługują do wyboru
dwa następujące uprawnienia (art. 493 § 1 KC):
1) może on żądać od dłużnika odszkodowania na zasadach ogólnych lub su-
rogatów. W przypadkach takich zobowiązanie wzajemne utrzymuje się na-
dal i wierzyciel zobowiązany jest spełnić swoje świadczenie;
2) może on od umowy odstąpić, w następstwie czego także sam będzie zwol-
niony od obowiązku świadczenia, przy czym powinien wówczas zwrócić to
wszystko, co sam uprzednio otrzymał (art. 494 KC). Poza tym przysługuje
mu roszczenie o naprawienie ewentualnej szkody, jaką poniósł w związku
z niewykonaniem zobowiązania przez dłużnika, lecz przy uwzględnieniu te-
go, że sam świadczenia nie spełnił.
Nb. 816–819
66524117380436
66
Zasady te odnoszą się odpowiednio do częściowej niemożliwości świad- 820

czenia w zobowiązaniach wzajemnych. Jeżeli jednak wykonanie częściowe
zobowiązania nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwość
zobowiązania albo ze względu na cel zobowiązania wiadomy obu stronom,
wierzyciel może nawet odstąpić od umowy (art. 493 § 2 KC). W szczególności,
gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy niepodzielne, należy uznać, że właści-
wość zobowiązania wskazuje na to, iż częściowe wykonanie zobowiązania nie
ma dla wierzyciela znaczenia. Natomiast przez cel zobowiązania rozumie się
konkretne stany rzeczy, jakim funkcjonalnie ma być przyporządkowane dane
zobowiązanie, a które nie są objęte treścią zobowiązania (np. nabycie samocho-
du dla celów wyścigowych wraz z odpowiednim oprzyrządowaniem); cel ten
musi być znany drugiej stronie.
Odstąpienie z reguły dokonuje się ze skutkiem ex tunc. Jednak w odniesie- 821
niu do zobowiązań trwałych można bronić poglądu, że konsekwencje te nastę-
pują – co do zobowiązań już zrealizowanych – ze skutkiem ex nunc, a więc
od momentu złożenia oświadczenia o odstąpieniu. Wskazuje na to gospodarcza
niecelowość, a często niemożliwość zwrotu świadczeń już spełnionych. Można
przy tym przyjąć, że chodzi w tym przypadku o swoiste częściowe spełnienie
świadczenia podzielnego ze względu na czas.
III. Opóźnienie i zwłoka dłużnika

1. Wprowadzenie
Drugim – poza niemożliwością świadczenia – szczególnie uregulowanym 822
przypadkiem naruszenia zobowiązania jest niedotrzymanie przez dłużnika ter-
minu spełnienia świadczenia. Chodzi tu o sytuację, gdy świadczenie wprawdzie
jest możliwe do spełnienia, ale nie zostało w terminie wykonane.
Niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia, czyli opóźnienie, może
nastąpić wskutek okoliczności:
1) za które dłużnik ponosi odpowiedzialność – w szczególności więc za winę 823
własną lub osób wskazanych w art. 474 KC; takie kwalifikowane opóźnie-
nie Kodeks cywilny określa mianem zwłoki dłużnika (art. 476);
2) za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, kiedy to nazwa „opóźnie- 824
nie” opatrywana jest często dodatkowymi omówieniami, takimi jak „zwy-
kłe”, „proste”, sensu stricto, ponieważ Kodeks używa wyrazu „opóźnie-
nie” na oznaczenie wszelkich postaci niewykonania świadczenia w terminie
(por. art. 476 zd. 2, art. 481 § 1 KC).
Nb. 820–824
66524117380436
66
825 Nie tylko z art. 471, ale także z art. 476 KC wynika domniemanie prawne,
że niewykonanie zobowiązania w terminie nastąpiło z przyczyn, za które dłuż-
nik odpowiada; przybiera zatem postać zwłoki. System prawny łączy odmienne
skutki prawne ze zwykłym opóźnieniem i ze zwłoką dłużnika.
2. Następstwa zwykłego opóźnienia

826 Następstwa opóźnienia, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności,
w odniesieniu do świadczeń niepieniężnych nie są w szczególny sposób ure-
gulowane. Wierzyciel może więc zgodnie z ogólnymi zasadami domagać się
ich wykonania, lecz nie ma z tego tytułu roszczeń odszkodowawczych. Nato-
miast, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wie-
rzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, a dłużnik będzie obowiązany je
zapłacić wierzycielowi, chociażby wierzyciel nie poniósł żadnej z tego powodu
szkody (art. 481 § 1 KC). Skutki opóźnienia przy świadczeniu pieniężnym są
więc dla dłużnika bardziej surowe w porównaniu z ogólną regułą art. 471 KC.
Wierzyciel może domagać się odsetek ustawowych, a wyższych wtedy tyl-
ko, gdy zostały one przez strony ustalone (art. 481 § 2 KC).
3. Następstwa zwłoki
827 a) Zgodnie z regułami ogólnymi wierzyciel może domagać się od dłużnika
spełnienia świadczenia, tak jak zostało ono określone w treści zobowiązania.
828 b) Natomiast swoiste następstwa prawne zwłoki – jako naruszenia zobo-
wiązania wskutek okoliczności, za które dłużnik odpowiada – polegają przede
wszystkim na zastosowaniu zasady z art. 471 KC, według której wierzy-
ciel może domagać się naprawienia wynikłej dla niego stąd szkody. Jeże-
li domaga się on spełnienia świadczenia, to odszkodowanie należy mu się tyl-
ko za szkodę wynikłą z nieterminowego wykonania zobowiązania (art. 477
§ 1 KC). Jeżeli jednak wskutek zwłoki świadczenie utraciło dla wierzyciela
całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, to może go nie przyjąć
i żądać wówczas naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiąza-
nia (art. 477 § 2 KC); w tym przypadku odszkodowanie obejmuje co najmniej
całą wartość niespełnionego w terminie świadczenia. Nieprzyjęcie świadczenia
należy uznać za oświadczenie woli wierzyciela o charakterze prawo kształtu-
jącym, na mocy którego następuje zmiana przedmiotu świadczenia z pierwot-
nego na odszkodowanie. Jak wspomniano o tym, opóźnienie świadczenia pie-
niężnego powoduje obowiązek płacenia odsetek i to bez względu na to, czy
wierzyciel poniósł szkodę. Jeżeli jednak dłużnik popadł w zwłokę ze spełnie-
niem świadczenia pieniężnego, a wierzyciel poniósł szkodę wyższą, niż wyno-
Nb. 825–828
66524117380436
66
szą odsetki opóźnienia, może ponadto żądać uzupełniającego odszkodowania

na pokrycie pełnej szkody (art. 481 § 3 KC).
Ogólne reguły odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika ulegają 829
obostrzeniu, jeżeli w czasie trwania zwłoki rzecz oznaczona co do tożsamo-
ści, będąca przedmiotem świadczenia, została utracona lub uszkodzona. Od
odpowiedzialności zwalnia dłużnika tylko dowód, że utrata lub uszkodzenie
rzeczy nastąpiłyby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie
właściwym (art. 478 KC).
Przykład: A popadł w zwłokę z wydaniem B konia, który padł w gospodarstwie A na za-
razę panującą także w gospodarstwie B.
Dłużnik odpowiada więc tu nawet za przypadek, a zatem za okoliczność

przez siebie lub przez osoby wymienione w art. 474 KC niezawinioną, i tylko
brak związku przyczynowego między zwłoką a utratą lub uszkodzeniem rzeczy
przesądza o tym, że nie ponosi on odpowiedzialności. Ciężar dowodu co do tej
okoliczności spoczywa na dłużniku.
Jest to odpowiedzialność za tzw. casus mixtus (przypadek mieszany). Przy-
padek, a więc okoliczność niezawiniona, będąca bezpośrednią przyczyną szko-
dy, łączy się tu bowiem z winą dłużnika polegającą na zwłoce.
c) Kolejna konsekwencja zwłoki wyraża się w tym, że wierzycielowi 830
przysługuje uprawnienie do wykonania zastępczego w razie niewykonania
w trzech wskazanych niżej sytuacjach:
1) gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku, wie- 831
rzyciel może nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego same-
go rodzaju albo może żądać od dłużnika ich wartości. Dla realizacji tego
uprawnienia wierzyciel nie musi uzyskać decyzji sądowej (art. 479 KC);
2) gdy świadczenie polega na czynieniu tego rodzaju, że nie wymaga ono 832
osobistego działania dłużnika, wierzyciel może żądać w takim przypadku
upoważnienia przez sąd do wykonania należnej czynności na koszt dłużni-
ka (art. 480 § 1 KC). Zastrzeżona tu kontrola sądu ma na względzie ochronę
interesu dłużnika. Świadczenia polegające na czynieniu nie mają bowiem
zwykle ściśle ustalonej ceny rynkowej. Jednakże w przypadkach nagłych
wierzyciel może wykonać czynność zastępczą nawet bez upoważnienia są-
du (art. 480 § 3 KC);
Sąd Najwyższy uznał niedopuszczalność zastosowania wykonania zastępczego, jeże-
li przyjmujący zamówienie nie usunął skutecznie wad dzieła w wyznaczonym terminie –
art. 637 § 1 KC (wyr. SN z 15.2.2002 r., III CZP 86/01, OSNC 2002, Nr 11, poz. 132, z glo-
sami krytycznymi E. Łętowskiej, MoP 2002, Nr 14, s. 1666 i E. Rott-Pietrzyk, OSP 2003,
Nr 1, poz. 1). Z kolei w wyroku z dnia 10.6.2021 r., II CSKP 36/21, Legalis, Sąd Najwyższy
stwierdził, że w sytuacji, gdy gwarant odmawia wykonania naprawy gwarancyjnej, a więc
Nb. 829–832
66524117380436
66
gdy odmawia spełnienia swoich obowiązków wynikających z umowy gwarancji, nie można
odmówić uprawnionemu z tytułu gwarancji prawa skorzystania z art. 480 § 3 KC i dokona-
nia naprawy przedmiotu objętego gwarancją na koszt gwaranta w formule wykonania zastęp-
czego.
833 3) gdy świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może żądać upoważ-

nienia sądu do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew
zobowiązaniu uczynił (art. 480 § 2 KC), przy czym w przypadkach nagłych
uprawniony jest do takiego działania nawet bez upoważnienia sądu (art. 480
§ 3 KC). Rozwiązanie to przyjął ustawodawca, kierując się względami
wskazanymi Ad 2).
Uprawnienia te nie przysługują zatem, gdy dłużnik wykonał zobowiązanie,
lecz niewłaściwie (por. uchw. SN z 15.2.2002 r., III CZP 86/01, OSN 2002,
Nr 11, poz. 132).
834 Obok uprawnienia do wykonania zastępczego wierzycielowi przysłu-
guje roszczenie o odszkodowanie za ewentualną szkodę wynikłą ze zwłoki
(art. 479, 480 KC).
4. Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych

835 Wszystkie wskazane wyżej uprawnienia przysługują wierzycielowi tak-
że w razie zwłoki dłużnika przy wykonaniu zobowiązania z umowy wzajem-
nej. Wierzyciel może więc nadal żądać wykonania pierwotnego świadczenia
lub może wykonać na koszt dłużnika świadczenie zastępcze, zachowując w obu
przypadkach ponadto roszczenie odszkodowawcze dla naprawienia wynikłej
ze zwłoki szkody (art. 477 § 1, art. 491 § 1 zd. 2 KC). Jeżeli skorzysta z tych
roszczeń, to dotychczasowy stosunek zobowiązaniowy trwa nadal i w konse-
kwencji wierzyciel sam zobowiązany jest do wykonania swojego świadczenia
wzajemnego.
836 Jednakże wątpliwości budzi zastosowanie do umów wzajemnych wska-
zanego w art. 477 § 2 KC uprawnienia wierzyciela do nieprzyjęcia świadcze-
nia dłużnika w przypadkach, gdy straciło ono dla wierzyciela znaczenie. Moż-
na bowiem sądzić, że problem ten dla umów wzajemnych został uregulowany
przepisem szczególnym, jakim jest art. 492 KC (por. Nb. 839).
837 Natomiast główna modyfikacja skutków prawnych zwłoki dłużnika
w zakresie umów wzajemnych polega na przyznaniu wierzycielowi alterna-
tywnego uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej i umożliwienia,
tym samym, wierzycielowi zaspokojenia jego potrzeby gospodarczej w ramach
innego stosunku prawnego zawiązanego z innym dłużnikiem. Uwzględniając
jednak w pewnej mierze także interes dłużnika, ustawa uzależnia wykonanie
prawa do odstąpienia od wyznaczenia dłużnikowi będącemu w zwłoce odpo-
Nb. 833–837
66524117380436
66
wiedniego dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania połączonego

z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu tego terminu wierzyciel od
umowy odstąpi (art. 491 § 1 KC). Dopiero po bezskutecznym upływie tego ter-
minu wierzyciel może odstąpić od umowy. Nie jest jednak do tego zobowiąza-
ny; może bowiem nie skorzystać z tego uprawnienia i domagać się wykonania
zobowiązania oraz ewentualnego odszkodowania za zwłokę (art. 491 § 1 KC).
Uprzednie wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia nie
jest jednak konieczne w trzech następujących przypadkach:
1) gdy uprawnienie do natychmiastowego odstąpienia zostało wyraźnie za- 838
strzeżone w umowie (art. 492 KC, tzw. lex commissoria);
2) gdy wykonanie zobowiązania przez jedną stronę po terminie nie miałoby 839
dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania al-
bo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będą-
cej w zwłoce (art. 492 KC);
Przykład: Zamówienie sukni ślubnej na dzień ślubu.
3) gdy strona obowiązana do spełnienia świadczenia oświadczy, że świad-

czenia tego nie spełni (art. 4921 KC, odmowa spełnienia świadczenia,
por. Nb. 841).
Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się
zwłoki tylko co do części świadczenia, wówczas uprawnienie drugiej strony do
odstąpienia od umowy ulega ograniczeniu; mianowicie, wierzyciel nie może
odstąpić od umowy co do części świadczenia wykonanego już przez dłużnika,
zanim popadł on w zwłokę. Przed wierzycielem staje tylko alternatywa odstą-
pienia od tej części świadczenia, z którą dłużnik popadł już w zwłokę, albo
także co do całej pozostałej jeszcze części świadczenia, obejmującej zarówno
część świadczenia już zaległego, jak i część świadczenia jeszcze niewymagal-
nego, a więc którego termin wykonania jeszcze nie nadszedł. Tylko w przypad-
ku, gdyby wykonanie częściowe nie miało dla wierzyciela znaczenia ze wzglę-
du na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez niego
cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce, może on odstąpić od umowy
w całości, mimo iż oba wzajemne świadczenia są podzielne (art. 491 § 2 KC).
W następstwie złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy wza- 840
jemnej umowa ta przestaje strony wiązać, i to z mocą wsteczną (ex tunc),
a więc tak jak gdyby nie była zawarta. W konsekwencji każda ze stron obo-
wiązana jest zwrócić drugiej stronie to, co już świadczyła i, oczywiście, zosta-
je zwolniona z obowiązku dalszych świadczeń (art. 494 KC). Przy czym rosz-
czenie konsumenta o zwrot świadczenia w stosunku do przedsiębiorcy staje się
wymagalne niezwłocznie po odstąpieniu od umowy. Treść art. 494 KC zosta-
Nb. 838–840
66524117380436
66
ła bowiem zmieniona w 2014 r.1 i uzupełniona o § 2, określający obowiązek

przedsiębiorcy niezwłocznego zwrotu świadczenia konsumentowi, jeżeli
dokonano odstąpienia od umowy wzajemnej. W tym przypadku, wbrew ogól-
nej regule wymagającej wcześniejszego wezwania dłużnika do wykonania
świadczenia (art. 455 KC), zwrot świadczenia powinien nastąpić niezwłocznie,
bez konieczności wcześniejszego wezwania przedsiębiorcy do świadczenia.
Jednocześnie przepis art. 494 KC, po wskazanej wyżej zmianie, określa
obowiązek przyjęcia przez drugą stronę świadczenia zwracanego przez odstę-
pującego od umowy wzajemnej. Niewywiązanie się z tego obowiązku stanowi
podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie zobowiązania
przez dłużnika (art. 471 i n. KC).
Każdej ze stron przysługuje także prawo zatrzymania, dopóki druga strona
nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszcze-
nia o zwrot. W ten dodatkowy sposób ustawa chroni interesy strony przed nie-
uczciwością lub niewypłacalnością drugiej strony.
Należy przyjąć, że odstąpienie od umowy o charakterze trwałym powoduje
skutki ex nunc.
Wierzyciel, który odstępuje od umowy wzajemnej, może na zasadach
ogólnych żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania tej umowy
(art. 494 in fine w zw. z art. 471 i n. KC). Odszkodowanie to ma więc naprawić
nie tylko szkodę wynikłą ze zwłoki, lecz wszelką szkodę spowodowaną niewy-
konaniem zobowiązania. Od odszkodowania należy jednak odliczyć to, co wie-
rzyciel uzyskał tytułem zwrotu swego świadczenia (por. orz. SN z 14.5.1956 r.,
I CR 1505/54, OSNCK 1958, Nr 1, poz. 11).
Poważne spory w doktrynie i judykaturze wywołuje kwestia skutków rze-
czowych odstąpienia od umowy. Orzecznictwo raczej opowiada się za tezą,
że wskutek odstąpienia od umowy własność rzeczy ruchomych przecho-
dzi z powrotem na zbywcę (por. np. uchw. SN z 27.2.2003 r., III CZP 80/02,
OSN 2003, Nr 11, poz. 141, z aprobującą glosą E. Gniewka, OSP 2003, Nr 11,
poz. 140), lecz w przypadku nieruchomości – odstąpienie wywołuje wyłącz-
nie skutek obligacyjny (por. np. uchw. SN(7) z 30.11.1994 r., III CZP 130/94,
OSN 1995, Nr 3, poz. 42, z glosą krytyczną E. Drozda, PS 1995, Nr 10, s. 109
i n.). W doktrynie brak dominującego stanowiska2, niemniej wydaje się, że
ograniczenie skutków odstąpienia wyłącznie do tych o charakterze obliga-
cyjnym jest trafniejsze.
1
Zmiana wprowadzona ustawą z 30.5.2014 r. o prawach konsumenta (tekst jedn.
Dz.U. z 2020 r. poz. 287 ze zm.).
2
Por. szerzej K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, KC. Komentarz, Warszawa 2021, uw. do
art. 491 KC, Nb. 15–18; B. Janiszewska, glosa krytyczna do uchw. SN z 27.2.2003 r., III CZP
80/02, PPH 2004, Nr 11, s. 49 i n.; A. Szlęzak, Umowne prawo, s. 5 i n.
Nb. 840
66524117380436
66
IV. Odmowa spełnienia świadczenia przez dłużnika

W praktyce stosunków umownych dochodzi nieraz do sytuacji określa- 841
nej mianem nieuchronnego niewykonania zobowiązania (anticipatory breach
of contract), czyli sytuacji, gdy jeszcze przed terminem wykonania zobowiąza-
nia staje się oczywiste, że świadczenie nie zostanie w terminie spełnione1. Nie-
raz dłużnik wręcz oświadcza, że zobowiązania nie wykona. Takie oświadcze-
nie podmiot zobowiązany do świadczenia może też złożyć, gdy już pozostaje
w opóźnieniu.
Artykuł 4921 KC stanowi, że jeżeli strona obowiązana do spełnienia świad-
czenia oświadczy, iż świadczenia tego nie spełni, druga strona może odstąpić
od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego, także przed nadejściem
oznaczonego terminu spełnienia świadczenia. Przepis wprowadzony do kodek-
su w 2014 r. dotyczy zobowiązań z umów wzajemnych i przyznaje wierzycie-
lowi ustawowe prawo do odstąpienia od umowy w razie odmowy spełnienia
świadczenia przez dłużnika.
Należy sądzić, że odmowa powinna mieć charakter stanowczy. Prawo do
odstąpienia od umowy przysługuje, gdy oświadczenie odmawiające spełnienia
świadczenia zostało złożone przed, jak i po terminie wykonania zobowiązania,
a więc gdy dłużnik już opóźnia się ze świadczeniem i odmawia jego spełnie-
nia. Wierzyciel może wówczas odstąpić od umowy bez potrzeby wyznacze-
nia terminu dodatkowego, jeżeli taki obowiązek wynika z innych uregulowań
(np. art. 491, 5431 § 2 KC). To ustawowe prawo do odstąpienia od umowy przy-
sługuje wierzycielowi niezależnie od tego, czy dłużnik ponosi odpowiedzial-
ność za niewykonanie zobowiązania2.
Przykład: Przedsiębiorca nie dostarczył towarów w terminie uzgodnionym z konsumen-
tem, a na żądanie konsumenta wykonania zobowiązania w jednoznacznym oświadczeniu od-
mówił dostarczenia towarów.
V. Prawo zatrzymania
Prawo zatrzymania (ius retentionis) polega na tym, że osoba zobowiązana 842
do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać do czasu zaspokojenia lub zabez-
pieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz rosz-
czeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (art. 461 § 1 KC). Jed-
nakże nie przysługuje ono, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu
niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawio-
1
Por. szerzej J. Napierała, Odpowiedzialność dłużnika.
2
Por. szerzej, A. Olejniczak, Ustawowe prawo, s. 9 i n.
Nb. 841–842
66524117380436
66
nych lub użyczonych (art. 461 § 2 KC). W sytuacjach tych ustawodawca uznał,
że interes wierzyciela przemawiający za wydaniem rzeczy jest silniejszy niż
interes dłużnika w uzyskaniu zaspokojenia lub zabezpieczenia jego roszczeń
związanych z rzeczą1.
Prawo zatrzymania może także powstać w innych przypadkach ściśle przez
ustawę wskazanych.
Przykład: Artykuły 496 i 497 KC, a także art. 518–524 KH, które w zakresie stosunków
handlu zagranicznego zostały utrzymane w mocy na podstawie art. VI § 2 PWKC; por. też
W. Kocot, Prawo, s. 54–55.
Ma ono charakter uprawnienia względnego, skutecznego tylko wobec wie-

rzyciela, a nie osób trzecich2. Służy ono dłużnikowi dla wywarcia na wierzy-
cielu nacisku, aby ten zaspokoił lub zabezpieczył wykonanie roszczenia dłuż-
nika wobec wierzyciela. Prawo zatrzymania gaśnie więc wtedy, gdy wierzyciel
dokonał tych czynności.
Osoba wykonująca prawo zatrzymania nie ma uprawnienia do używania zatrzymanej
rzeczy i czerpania pożytków. Oznacza to, że posiadacz korzystający z cudzej rzeczy tylko
na podstawie prawa zatrzymania jest obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z niej
(por. wyr. SN z 22.9.2005 r., IV CK 105/05, Legalis).
Prawo zatrzymania może być uwzględnione przez sąd tylko w razie zgło-
szenia przez pozwanego odpowiedniego zarzutu procesowego (por. wyr. SN
z 10.9.1993 r., I CRN 115/93, OSN 1994, Nr 7–8, poz. 161).
Przykład: Właściciel rzeczy żąda jej wydania od posiadacza w dobrej wierze, który pod-
nosi zarzut, że służy mu roszczenie o zwrot dokonanych nakładów (art. 226 KC).
VI. Zwłoka wierzyciela

1. Wprowadzenie
843 Często dłużnik nie zdoła spełnić świadczenia bez współdziałania wierzycie-
la co najmniej w postaci przyjęcia przedmiotu świadczenia.
Niekiedy jednak współdziałanie musi przybrać bardziej intensywną postać, a mianowi-
cie dokonania pewnej czynności (np. stawienie się do przymiarki ubrania, wpuszczenie do
mieszkania dla dokonania naprawy urządzeń tam się znajdujących). Natomiast dłużnik może
spełnić świadczenie bez udziału wierzyciela, np. gdy polega ono na zaniechaniu lub na złoże-
niu oświadczenia woli innej osobie, przesłaniu sumy pieniężnej na konto wierzyciela.
1
Por. W. Kocot, Prawo, s. 57.
2
Por. bliżej tamże, s. 56.
Nb. 843
66524117380436
66
W myśl art. 354 § 2 KC wierzyciel powinien współdziałanie takie podjąć. 844

Nałożenie na niego tej powinności nie zmienia jednak jego zasadniczej pozy-
cji strony uprawnionej w stosunku zobowiązaniowym, a uchybienia pod tym
względem nie mogą być traktowane tak jak opóźnienie lub zwłoka dłużnika
w spełnieniu świadczenia. Powinności te nie mają bowiem za przedmiot świad-
czenia, lecz są funkcjonalnie przyporządkowane realizacji całego stosunku
zobowiązaniowego. W konsekwencji dłużnikowi nie przysługują środki praw-
ne w celu przymuszenia wierzyciela do współdziałania z nim ani uprawnienie
do odstąpienia od umowy. Problem ten uregulowany został odrębnie jako zwło-
ka wierzyciela (art. 486 KC).
W literaturze reprezentowane są także poglądy zmierzające do zrównania zwłoki wierzy-
ciela ze zwłoką dłużnika.
2. Przesłanki
W myśl art. 486 § 2 KC wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasad- 845
nionego powodu:
1) bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego faktycznie, a nie tylko słow-
nie, świadczenia;
2) bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być
spełnione;
3) bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.
Nie ulega wątpliwości, że do uzasadnionych powodów wspomnianych
zachowań wierzyciela należą wszelkie postacie niewłaściwego wykonania
zobowiązania przez dłużnika.
W szczególności zaofiarowanie świadczenia w czasie lub w miejscu nieodpowiadającym
treści zobowiązania, nieodpowiedniej jakości, niekiedy także tylko części świadczenia itp.
Zgodnie przyjmuje się, że mogą to być okoliczności niezwiązane z osobą 846

wierzyciela (np. przypadkowe utrudnienia transportowe). Natomiast kontro-
wersje budzi już kwestia, czy chodzi tu także o okoliczności związane z osobą
wierzyciela, które wszakże nie uzasadniają zarzutu jego nagannego postępo-
wania (np. nieprzyjęcie świadczenia z powodu choroby wierzyciela). Bardziej
przekonywająca wydaje się odpowiedź negatywna, opierająca się na założe-
niu, że ryzyko takich zdarzeń powinno obciążać wierzyciela, a nie dłużnika.
Jeżeli więc wierzyciel z powodu tych okoliczności nie przyjmuje świadczenia,
odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione,
albo oświadcza, że świadczenia nie przyjmie – to popada w zwłokę wierzycie-
la (jest to zresztą pogląd dominujący w literaturze polskiej). Chociażby z tego
tylko powodu trudno przyjąć, że zwłoka wierzyciela opiera się na jego winie,
Nb. 844–846
66524117380436
66
która zawsze przecież wymaga postawienia zarzutu zachowania się nagan-

nego1.
3. Skutki
847 Zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika z obowiązku spełnienia świad-
czenia i nie powoduje tym samym zgaśnięcia zobowiązania. Natomiast interes
dłużnika doznaje ochrony w trojaki sposób (art. 486 § 1 KC).
848 1) Może on złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (por. też
art. 467 pkt 4 KC), co jest dogodne dla niego z tego względu, że zwalnia go
z obowiązku pieczy nad tym przedmiotem.
849 2) Może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Przykład: Kosztów transportu rzeczy nieodebranych, utraconych korzyści z wynajęcia
pomieszczenia przeznaczonego do dalszego przechowywania; zwrot kosztów złożenia do de-
pozytu sądowego zapewnia art. 470 KC.
850 3) Niespełnienie w terminie świadczenia wskutek zwłoki wierzyciela powo-

duje uchylenie ujemnych dla dłużnika konsekwencji nie tylko związa-
nych ze zwłoką, ale nawet z opóźnieniem dłużnika. W szczególności więc
dłużnik nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd dla wierzyciela szkodę oraz
nie obciąża go obowiązek płacenia odsetek za opóźnienie. Nie dotyczy to
jednak odsetek za korzystanie z pieniędzy wierzyciela. Dla zwolnienia się
z tego obowiązku dłużnik musiałby złożyć pieniądze do depozytu sądowe-
go. Natomiast nadal ciąży na nim odpowiedzialność za przypadkową utratę
lub uszkodzenie rzeczy, chyba że złoży przedmiot świadczenia do depozytu
sądowego.
L. Stecki proponuje ograniczyć ten skutek tylko do sytuacji, gdy wierzycielowi można
przypisać winę w nieprzyjęciu świadczenia, co zasługuje na aprobatę de lege ferenda, lecz
jest trudne do przyjęcia de lege lata.
851 W umowach wzajemnych zwłoka wierzyciela obezwładnia przysługujące

mu z mocy art. 488 § 2 KC uprawnienie powstrzymania się ze spełnieniem wła-
snego świadczenia wzajemnego (tzw. zarzut non adimpleti contractus).
1
Por. K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, KC. Komentarz, uw. do art. 486 KC, Nb. 8; bar-
dzo ostrożnie W. Popiołek, [w:] KC. Komentarz, art. 486, Nb. 2–4; W. Czachórski, Zobowią-
zania, Nb. 826 i n.
Nb. 847–851
66524117380436
66
§ 30. Dodatkowe zastrzeżenia umowne 373
§ 30. Dodatkowe zastrzeżenia umowne

Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 28, 53, 55; J. Dąbrowa, [w:] System
Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 65; P. Drapała, Kara umowna (art. 483 k.c.) a odszkodowanie na zasa-
dach ogólnych (art. 471 k.c.), PiP 2003, z. 6; tenże, Umowne prawo odstąpienia od umowy,
[w:] System Prawa Prywatnego, t. 5, pod red. E. Łętowskiej, Warszawa 2013; tenże, [w:] Sys-
tem Pr. Pryw, t. 5, § 53–55; K. Falkiewicz, M. Wawrykiewicz, Kara umowna w obrocie gospo-
darczym, Warszawa 2001; Z. Gawlik, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 483–484; B. Jani-
szewska, O zastrzeganiu umownego prawa odstąpienia, MoP 2017, Nr 3; J. Jastrzębski, Kara
umowna, Warszawa 2006; tenże, Nietypowe kary umowne – swoboda sankcji kontrakto-
wych i ochrona dłużnika, PPH 2014, Nr 6; A. Klein, Ustawowe prawo odstąpienia od umowy
wzajemnej, Wrocław 1964; P. Konik, Umowne uprawnienie do odstąpienia, PiP 2010, z. 1;
A. Kunicki, Umowne prawo odstąpienia, Lwów 1939; M. Kućka, Skutek zastrzeżenia umow-
nego prawa odstąpienia w umowach przenoszących własność nieruchomości, [w:] Rozprawy
cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Edwardowi Drozdowi, pod red.
M. Pecyny, J. Pisulińskiego, M. Podreckiej, Warszawa 2013; M. Lemkowski, Wybrane aspek-
ty zastrzegania i miarkowania kary umownej, MoP 2008, Nr 5, s. 241 i n.; tenże, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 394–396; P. Machnikowski,
[w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 394–396 KC; A. Olejniczak,
Skutki zastrzeżenia zadatku dla odpowiedzialności odszkodowawczej kontrahenta, [w:] Pro-
blemy polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa Profesora Maria-
na Kępińskiego, pod red. K. Klafkowskiej-Waśniowskiej, M. Mataczyńskiego, R. Sikorskie-
go, M. Sokołowskiego, Warszawa 2012; tenże, Uwagi o zastrzeganiu zadatku w umowach
przygotowujących zawarcie umów zasadniczych, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiąt-
kowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1233 i n.; tenże, [w:] A. Kidyba,
KC. Komentarz, art. 394–396; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 51–52; tenże, O pożąda-
nych zmianach w regulacji zadatku, [w:] Societates et obligationes – tradycja, współczesność,
przyszłość. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Napierały, pod red. A. Olejniczaka i T. Sójki,
Poznań 2018, s. 431–443; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 394–396,
483–485; Z. Radwański, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 34; J. Szwaja, Kara umowna
według Kodeksu cywilnego, Warszawa 1967; A. Szlęzak, Roszczenie o zapłatę kary umow-
nej po odstąpieniu od umowy – uwagi na tle uchwały Sądu Najwyższego z 18.7.2012 r.,
PS 2014, Nr 2; tenże, Umowne prawo odstąpienia od umów o podwójnym skutku przeno-
szących własność nieruchomości, PS 2012, Nr 6; tenże, O „zadatku danym przy zawarciu
umowy” inaczej – na marginesie wyroku Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2010 roku oraz
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 30 maja 2017 roku, [w:] Societates et obligatio-
nes – tradycja, współczesność, przyszłość. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Napierały,
pod red. A. Olejniczaka i T. Sójki, Poznań 2018, s. 621–632; M. Tenenbaum, Instytucja zadat-
ku w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008; B. Trętowski, Miarkowanie kary umownej,
Pal. 2010, Nr 5–6; M. Warciński, Umowne prawo odstąpienia, Warszawa 2010; M. Wilejczyk,
Uwagi o wysokości zadatku, [w:] Wykonanie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowa-
na Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Kreko-
ry-Zając, Warszawa 2020; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, art. 483–485;
Z. Woźniak, Wpływ zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia na sferę stosunku obligacyj-
nego, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Kraków 2000; K. Zagro-
belny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, art. 483–485; tenże, Zadatek
a roszczenie ex contractu, PS 2011, Nr 7–8; C. Żuławska, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1,
art. 394–396.
66524117380436
66
I. Uwagi wstępne
852 W nauce prawa cywilnego wyróżnia się dodatkowo zastrzeżenia umowne,
które wraz z warunkiem i terminem należy zakwalifikować do tzw. accidenta-
lia negotii. Jednak w odróżnieniu od warunku i terminu dodatkowe zastrzeżenia
umowne mogą być składnikiem jedynie określonej kategorii czynności praw-
nych, jakimi są umowy (por. orz. SN z 24.10.1996 r., III CKN 4/96, OSN 1997,
Nr 2, poz. 23).
Ponadto podstawą wyróżnienia dodatkowych zastrzeżeń umownych jest
ich swoista funkcja. Zastrzeżenia te – najogólniej rzecz ujmując – wpływają
pośrednio lub bezpośrednio na stopień związania stron stosunkiem zobowią-
zaniowym i w konsekwencji także na wykonanie bądź niewykonanie zobowią-
zania. Przyjmując te kryteria wyróżniające, należy zaliczyć do dodatkowych
zastrzeżeń umownych: zadatek (art. 394 KC), umowne prawo odstąpienia
(art. 395 KC), odstępne (art. 396 KC) oraz karę umowną (art. 483–485 KC).
Wprawdzie ze względów praktycznych ostatnio wymieniona instytucja uregu-
lowana została odrębnie, to jednak tematycznie należy ona również do omawia-
nego w tym paragrafie kręgu zagadnień.
II. Zadatek
1. Pojęcie
853 Zgodnie z potocznym znaczeniem, do którego nawiązuje art. 394 § 1 KC,
przez zadatek rozumie się pewną sumę pieniężną lub rzecz daną przy zawar-
ciu umowy.
Kwota wręczona kontrahentowi po zawarciu umowy nie może więc być
uznana za uiszczoną tytułem zadatku, chyba że co innego wynika z postano-
wień umowy1.
Konsekwencje prawne wręczenia zadatku mogą być jednak różne. Wyzna-
czają je przede wszystkim postanowienia umowy lub zwyczaj (art. 394 § 1 KC).
Przykład: Strony mogą postanowić, że jest to zaliczka na poczet przyszłego świadcze-
nia albo kaucja zabezpieczająca wierzytelność. Zadatek może być również na mocy zwyczaju
uznany za znak zawarcia umowy.
854 Jeżeli jednak na tej podstawie nie da się ustalić następstw prawnych, nale-
ży stosować szczególną regułę interpretacyjną art. 394 KC, która określa sens
1
Dyspozytywny charakter przepisu art. 394 KC czyni wątpliwą tezę wysłowioną
w wyr. SN z 7.10.1999 r. (I CKN 262/98, OSN 2000, Nr 4, poz. 71), iż: „kwota wręczona
kontrahentowi po zawarciu umowy nie może być uznana za uiszczoną tytułem zadatku”.
Nb. 852–854
66524117380436
66
prawny tego zachowania się stron. W świetle wspomnianego przepisu nale-

ży więc uznać, że zadatek to swoisty element czynności prawnej (zastrzeże-
nie), o charakterze realnym, który wywołuje zespół określonych w art. 394 KC
następstw prawnych.
W literaturze pojawiła się również teza o oddzielnej umowie realnej o zadatek (por. A. Py-
rzyńska, glosa do wyr. SN z 7.10.1999 r., I CKN 262/98, PiP 2001, z. 10, s. 106). Jednak
o wiele bardziej przekonują argumenty powszechnie uznanej koncepcji unitarnej konstrukcji
transakcji, gdzie w ramach jednej umowy strony kształtują jej konsekwencje prawne, w spo-
sób określony w art. 394 KC (por. zwłaszcza Z. Radwański, System Pr. Cyw., t. III. 1, s. 460).
Por. także Nb. 858.
Wysokość zadatku nie jest obojętna dla kwalifikowania czynności prawnej. 855
Przyjęte jest, że suma wręczana tytułem zadatku stanowi zazwyczaj niewielki
ułamek świadczenia pieniężnego należnego z umowy. Trzeba jednak przychy-
lić się do poglądu o dopuszczalności zastrzeżenia w umowie zadatku o warto-
ści znaczącej, w stosunku do wielkości umówionego świadczenia. Wprawdzie
SN, gdy stwierdzał, że przyjęcie przez sprzedawcę zadatku w znacznej wyso-
kości nie upoważnia do traktowania tego zadatku jako zaliczki na poczet ceny,
odniósł tę tezę wyłącznie do stosunków z konsumentami, jednak w doktrynie
trafnie wskazuje się, że stanowisko to znajduje uzasadnienie także poza obro-
tem konsumenckim1.
Przy zastrzeżeniu zadatku o bardzo dużej wartości nie znajdzie zastoso-
wania reguła interpretacyjna art. 394 KC. Takiej wykładni oświadczeń woli
stron wymagają ze względu na okoliczności, w których zostały złożone, zasa-
dy współżycia społecznego i ustalone zwyczaje (art. 65 § 1 KC)2. Jednak zwa-
żywszy na dyspozytywny charakter przepisu art. 394 KC, wysokie zadatki
mogą być treścią oświadczeń woli stron. Ich dopuszczalną wielkość wyznaczą
granice swobody kontraktowej (art. 3531 KC). Zastrzeżenie zadatku przewyż-
szającego wartość należnego świadczenia można uznać za sprzeczne z naturą
tego zobowiązania (właściwościami stosunku) i tym samym niedopuszczalne
na podstawie art. 58 KC. Natomiast zadatek w wysokości niższej lub równej
wartości świadczenia nie narusza granic wyznaczonych jego funkcją. Możliwe
jest podniesienie zarzutu nadużycia prawa (art. 5 KC), zwłaszcza w przypad-
1
Wyr. SN z 13.2.2002 r. (IV CKN 672/00, OSNC 2003, Nr 1, poz. 10) oraz glosy do
tego orzeczenia: P. Drapały (PiP 2003, z. 10, s. 124–125) i S. Kowalskiego (Pr. Spółek 2003,
Nr 10, s. 52–54).
2
Dlatego przy kwocie odpowiadającej wartości umówionego świadczenia należy
uchylić zastosowanie reguły interpretacyjnej z art. 394 KC. Por. np. uzasadnienie wyr. SN
z 27.1.2000 r. (II CKN 707/98, OSP 2000, Nr 10, poz. 147); podobnie F. Błahuta, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. 2, Warszawa 1972, s. 938; inaczej W.J. Katner, glosa do wyr. NSA
z 21.11.1996 r., I SA/Po 292/96, Glosa 1999, Nr 7, s. 18.
Nb. 855
66524117380436
66
ku rażącej dysproporcji między wysokością zadatku a poniesioną szkodą. Jed-

nak taki zarzut nie powinien stanowić instrumentu miarkowania1, gdyż KC nie
przewiduje zmniejszenia zadatku, jak to ma miejsce w przypadku rażąco wygó-
rowanej kary umownej (art. 484 § 2 KC).
2. Skutki
856 Szczególna rola zadatku ujawnia się w razie niewykonania umowy
z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzial-
ność. W takim przypadku wierzyciel może bez wyznaczania terminu dodat-
kowego (por. art. 491 § 1 KC) odstąpić od umowy i zachować otrzymany
zadatek, a jeżeli go sam dał, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394
§ 1 KC), i to bez względu na to, czy poniósł szkodę i w jakiej wysokości. Rosz-
czenie to ulega przedawnieniu po upływie ogólnego terminu przedawnienia,
obecnie 6-letniego (wyr. SN z 4.12.1973 r., III CRN 281/73, OSN 1974, Nr 11,
poz. 194). Dany zadatek pełni tu funkcję surogatu odszkodowania za niewy-
konanie umowy i dlatego wierzyciel nie może domagać się uzupełniającego
odszkodowania na zasadach ogólnych. Wierzyciel nie musi jednak korzystać
z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy i zachowania lub zapła-
ty zadatku, lecz może obstawać przy umowie, domagając się jej wykonania
według reguł ogólnych. Stosownie do tego dłużnikowi nie przysługuje pra-
wo do zwolnienia się z zobowiązania przez rezygnację z przedmiotów danych
tytułem zadatku. Zastrzeżenie zadatku pozwala więc łatwiej i skuteczniej sto-
sować represję wobec dłużnika, który bezpodstawnie nie wykonuje zobowią-
zania.
W tym sensie zastrzeżenie to umacnia sytuację prawną wierzyciela, sta-
nowiąc dla dłużnika silny bodziec do wykonania umowy.
Jeżeli w umowie zastrzeżono zadatek, w doktrynie i judykaturze brak jed-
nolitego stanowiska co do kwestii, czy w razie niewykonania zobowiązania
wierzyciel, który nie odstąpił od umowy, może dochodzić naprawienia szkody
na zasadach ogólnych, żądając pełnego odszkodowania, bez względu na wyso-
kość zadatku. W razie zastrzeżenia zadatku w umowie, ukształtował się pogląd
o pełnej regulacji skutków niewykonania zobowiązania w art. 394 KC, a więc
wierzyciel może wyłącznie zachować przedmiot zadatku albo domagać się
zwrotu jego podwójnej wysokości (por. A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pryw.,
t. 5, s. 1226–1229 i wskazana tam literatura). Jednak inne stanowisko dopusz-
cza w takiej sytuacji dochodzenie przez wierzyciela pełnego odszkodowania
1
Por. P. Drapała, glosa do wyr. SN z 13.2.2002 r., IV CKN 672/00, PiP 2003, z. 10,
s. 124–125.
Nb. 856
66524117380436
66
na podstawie art. 471 i n. KC (por. uchw. SN z 25.6.2009 r., III CZP 39/09,
OSNC 2010, Nr 2, poz. 25).
Jeżeli dłużnik spełni świadczenie, zastrzeżenie zadatku nie odgrywa więc 857
szczególnej roli. Pieniądze lub rzeczy dane tytułem zadatku zalicza się wów-
czas na poczet świadczenia tej strony, która je dała. Jest to jednak możliwe tyl-
ko wtedy, gdy są one tego samego rodzaju co przedmiot świadczenia. W prze-
ciwnym razie ulegają zwrotowi (art. 394 § 2 KC) i nie uwzględnia się ich przy
dalszych rozliczeniach między stronami.
Rozwiązanie umowy na skutek zgodnego w tej mierze oświadczenia woli 858
stron albo mocą orzeczenia sądu1 powoduje zgaśnięcie zastrzeżenia zadatku
ze względu na to, że stanowi on integralną jej część. W związku z tym art. 394
§ 3 KC każe w przypadku takim zwrócić zadatek.
Taki sam obowiązek zwrotu zadatku przewiduje art. 394 § 3 KC w razie
niewykonania umowy wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie
ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie stro-
ny. W przypadkach takich pozostałe skutki niewykonania umowy ocenia się
według zasad ogólnych.
III. Umowne prawo odstąpienia

1. Pojęcie
Umowa prawidłowo zawarta w zasadzie nie może być z mocy decyzji jed- 859
nej strony rozwiązana – poza przypadkami wyraźnie przez ustawę przewidzia-
nymi (por. np. art. 896 i 898 KC o odwołaniu darowizny). Celem złagodzenia
tego rygoru, który w pewnych okolicznościach może okazać się niedogodny
ze względu na przewidywaną przez strony zmianę sytuacji faktycznej, ustawa
zezwala im na zastrzeżenie prawa odstąpienia (art. 395 KC).
Prawo to polega na tym, że – stosownie do treści dokonanego zastrzeże-
nia – jedna albo każda ze stron umowy może od niej odstąpić bez koniecz-
ności uzasadniania tej decyzji (art. 395 § 1 KC). Tego rodzaju zastrzeże-
nie w istotny sposób osłabia – w przeciwieństwie do zadatku – łączący strony
węzeł umowny, stwarzając zarazem stan niepewności co do tego, czy umowa
się utrzyma. W celu ograniczenia tych niekorzystnych konsekwencji art. 395
§ 1 KC wymaga, by w zastrzeżeniu o umownym prawie odstąpienia podany był
termin, w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy. Niespełnienie
tego wymagania ustawy powoduje nieważność zastrzeżenia umownego.
1
Por. A. Pyrzyńska, Rozwiązanie umowy przez strony, Warszawa 2003, s. 9; C. Żuław-
ska, [w:] Komentarz do KC, art. 395.
Nb. 857–859
66524117380436
66
860 Strony mogą jednak zastrzec także, że prawo do odstąpienia przysługiwać

będzie stronie lub obu stronom, jeżeli spełni się określone w umowie zdarzenie
przyszłe i niepewne (warunek). O jednej, tradycyjnie już stosowanej klauzuli
tego rodzaju (lex commissoria) wspomina art. 492 KC.
861 Prawo do odstąpienia ma charakter kształtujący. Uprawniony wykonu-
je je w ten sposób, że składa odpowiednie oświadczenie woli drugiej stronie
(art. 395 § 1 i art. 61 KC).
2. Skutki
862 W razie wykonania prawa do odstąpienia umowę uważa się za niezawartą
(art. 395 § 2 zd. 1 KC). Następuje więc zniesienie skutków prawnych z mocą
wsteczną (ex tunc). Co do wyjątków od tej reguły por. Nb. 908.
863 Ponieważ uprawniony może od umowy odstąpić również po całkowitym lub
częściowym jej wykonaniu, jeżeli oczywiście nie minął jeszcze zastrzeżony do
odstąpienia termin, pojawia się kwestia, jak w takim przypadku kształtują się
stosunki między stronami. Artykuł 395 § 2 KC rozwiązuje powyższy problem
w ten sposób, że nakazuje stronom zwrócić to wszystko, co sobie świadczyły,
i to w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwy-
kłego zarządu. Ponadto za korzystanie z rzeczy należy się odpowiednie wyna-
grodzenie, podobnie jak i za świadczone usługi, które oczywiście nie mogą być
zwrócone w naturze.
IV. Odstępne
864 Szczególnym rodzajem umownego prawa odstąpienia jest odstępne
(art. 396 KC). W zastrzeżeniu tym strony uzależniają prawo do odstąpienia od
zapłaty określonej sumy pieniężnej, co łagodzi osłabienie umowy wynikające
z zastrzeżenia prawa odstąpienia.
865 Gwoli ochrony interesów strony przeciwnej oświadczenie o odstąpieniu jest
skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego
(art. 396 KC).
866 Ze względu na to, że odstępne stanowi szczególny rodzaj umownego prawa
odstąpienia, stosuje się do niego wszystkie postanowienia art. 395 KC. Dotyczy
to zwłaszcza konieczności zastrzeżenia terminu do wykonania prawa odstąpie-
nia, sposobu odstąpienia i wynikających stąd skutków prawnych.
Nb. 860–866
66524117380436
66
V. Kara umowna
W zastrzeżeniu kary umownej (zwanej również odszkodowaniem umow- 867
nym) strony postanawiają, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę
określonej sumy pieniężnej (art. 483 § 1 KC). To ostatnie ograniczenie uza-
sadnione jest tym, że w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych funkcję kary
umownej w zasadzie pełnią odsetki z tytułu opóźnienia. Świadczeniem niepie-
niężnym jest także świadczenie polegające na zawarciu w przyszłości umowy
przyrzeczonej i dlatego przepis art. 390 § 1 KC wyraźnie dopuszcza w umo-
wie przedwstępnej możliwość określenia odszkodowania umownego, także
w postaci kary umownej.
Przykład: Niedopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej w przypadku zobowiązania
leasingobiorcy celem zabezpieczenia zapłaty rat leasingowych (por. wyr. SN z 18.8.2005 r.,
V CK 90/05, MoP 2005, Nr 18, s. 874). Natomiast ocena skuteczności zastrzeżenia kary
umownej na wypadek odstąpienia od określonej umowy nie może być oderwana od ustale-
nia, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (por. wyr. SA
w Poznaniu z 19.3.2008 r., I ACa 139/08, niepubl.). Jednak w orzecznictwie dopuszcza się
także możliwość skutecznego zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umo-
wy bez względu na charakter świadczeń, do jakich zobowiązały się strony umowy, od któ-
rej się odstępuje (por. wyr. SN z 21.5.2014 r., II CSK, Legalis oraz uzasadnienie uchw. SN(7)
Kara umowna niekoniecznie musi być zastrzeżona w tym samym akcie,

który kreuje stosunek zobowiązaniowy. Często zastrzeżenie takie zawiera-
ją wzorce umowne. Oznaczenie sumy pieniężnej należnej w razie niewykona-
nia bądź nienależytego wykonania świadczenia głównego może polegać albo
na bezpośrednim wskazaniu jej wysokości (np. 1000 zł), albo przez wskazanie
relacji do wartości świadczenia głównego (np. 10%). Podobnie ma się rzecz
w razie zastrzeżenia kary umownej za zwłokę dłużnika w wykonaniu świadcze-
nia głównego (np. za każdy dzień zwłoki 100 zł albo 1% wartości świadczenia
głównego). Zastrzeżenie kary umownej za nienależyte wykonanie zobowiąza-
nia nie wyłącza żądania wykonania zobowiązania.
Kara umowna zastępuje odszkodowanie przewidziane w razie niedopełnie- 868
nia zobowiązania i dlatego dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić
się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 § 2 KC). Pod tym
względem istnieje więc zasadnicza różnica między odstępnym a karą umowną.
Jako surogat odszkodowania należy się ona tylko wtedy, gdy dłużnik ponosi
Nb. 867–868
66524117380436
66
odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiąza-

nia (art. 471 KC)1.
Nie jest więc zobowiązany do zapłaty kary umownej, gdy szkoda powstała z przypad-
ku (zdarzenia losowego), a tym bardziej z siły wyższej (por. wyr. SN z 11.1.2001 r., IV CKN
150/00, OSN 2001, Nr 10, poz. 153, z glosą M. Kolasińskiego, PiP 2002, z. 7, s. 100 i n.).
Gdyby strony zastrzegły zapłatę określonej sumy pieniężnej za samo nie-

spełnienie świadczenia, a więc także dla sytuacji, gdy dłużnik nie pono-
si odpowiedzialności, zastrzeżenie takie miałoby cechy gwarancji, a nie kary
umownej.
Ze względu na dyspozycyjny charakter przepisów o karze umownej dopuszczalne jest
ukształtowanie klauzuli umowy w postaci zastrzeżenia o charakterze gwarancyjnym, a więc
nakładającego obowiązek zapłaty określonej kwoty pieniężnej bez względu na możliwość
przypisania dłużnikowi odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zo-
bowiązania. Taki charakter będzie miało postanowienie umowne w brzmieniu „za uchybie-
nie terminu” albo „bez względu na przyczynę niewykonania lub niewłaściwego wykonania
zobowiązania” (por. wyr. SN z 16.1.2013 r., II CSK 331/12, Legalis). Wydaje się jednak,
że nie można przyjąć obowiązku zapłaty przez dłużnika w sytuacji, gdy niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania jest spowodowane okolicznościami, za które wyłącz-
ną odpowiedzialność ponosi wierzyciel. Kara umowna jest bowiem sankcją cywilnoprawną
za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika (por. stanowisko
SN w wyr. z 27.9.2013 r., I CSK 748/12, Legalis).
869 Zastrzeżenie kary umownej jest dla wierzyciela korzystne z tego względu,
że zwalnia go z konieczności wykazywania istnienia i wysokości szkody, któ-
ry to dowód ciąży na nim w myśl ogólnych zasad prawa odszkodowawcze-
go. Dzięki temu zastrzeżenie kary umownej – podobnie jak zadatku – umac-
nia pozycję wierzyciela i przyczynia się do realnego wykonania zobowiązania
przez dłużnika, ułatwiając zastosowanie wobec niego sankcji odszkodowaw-
czej.
2. Ochrona dłużnika
870 Jednak funkcja ta ulega znacznemu osłabieniu w aktualnie obowiązującym
prawie, które w szerokiej mierze chroni interesy dłużnika. Wskazują na to roz-
wiązania dotyczące trzech następujących kwestii.
871 a) W zasadzie wierzyciel nie może żądać od dłużnika odszkodowania prze-
noszącego wysokość zastrzeżonej kary, chociażby wykazał, że poniósł więk-
szą szkodę. Jednak strony mogą w umowie kwestię tę uregulować odmiennie
(art. 484 § 1 zd. 2 KC).
1
Por. P. Drapała, Kara umowna, s. 55 i n.
Nb. 869–871
66524117380436
66
b) Dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach: 872

1) gdy jest ona rażąco wygórowana w porównaniu z poniesioną szkodą;
Por. zwłaszcza orz. SN z 20.5.1980 r. (I CR 229/80, OSN 1980, Nr 12, poz. 243, z glo-
są A. Wojciechowskiej, NP 1983, Nr 2). Natomiast za kryteria istotne dla miarkowania kary
umownej wskazuje się m.in. relację kary umownej do odszkodowania należnego wierzycielo-
wi na zasadach ogólnych, relację do świadczenia należnego wierzycielowi z umowy, przyczy-
nę opóźnienia, przyczynienie się wierzyciela, stopień winy dłużnika oraz ocenę stopnia na-
ruszenia interesu wierzyciela wskutek opóźnionego świadczenia (por. wyr. SN z 22.1.2015 r.,
I CSK 690/13, Legalis).
2) gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane (art. 484 § 2 KC).

Ciężar udowodnienia tych faktów spoczywa na dłużniku (art. 6 KC). Mimo
to przewidziana tu możliwość miarkowania kary umownej (niedopuszczalna
przy zadatku) w znacznej mierze osłabia skuteczność tej instytucji, co jest nie-
pożądane w profesjonalnym obrocie gospodarczym.
Pojawia się w związku z tym pytanie: czy zastrzeżenie kary umownej
w wysokości rażąco wygórowanej można z tego tylko względu uznać za nie-
ważne na podstawie art. 58 § 2 i 3 KC – jako sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego. Otóż sama nadmierność zastrzeżonej kary z całą pewnością nie
uzasadnia zastosowania surowszej sankcji przewidzianej w art. 58 KC, ponie-
waż wówczas traciłby sens art. 484 KC ustanawiający sankcję słabszą w posta-
ci redukcji zastrzeżonej kary umownej (tak również wyr. SA w Krakowie
z 18.12.1990 r., I ACr 117/90, OSA 1991, Nr 4, poz. 20). Natomiast zastosowa-
nie przepisów art. 58 § 2 i 3 KC jest dopuszczalne w przypadkach, gdy okolicz-
ności zastrzeżenia rażąco wygórowanej kary umownej wskazywałyby na nie-
moralne działania drugiej strony umowy – w szczególności na wykorzystaniu
jej dominującej pozycji przy zawieraniu umowy. Do tej koncepcji nawiązuje
art. 3853 pkt 17 KC, w myśl którego zastrzeżenie we wzorcu umowy rażąco
wygórowanej kary umownej obciążającej konsumenta na rzecz przedsiębior-
cy nie wiąże konsumenta, jeżeli nie zostało z nim indywidualnie uzgodnione.
Przykład: W wyr. z 25.5.2007 r. (I CSK 484/06, Biul. SN 2007, Nr 11, poz. 14) SN
uznał, że stanowi klauzulę niedozwoloną i narusza przepisy art. 3851 oraz 3853 pkt 17 za-
strzeganie we wzorcu umownym kary umownej rażąco wygórowanej. Przedsiębiorca, któ-
ry zastrzegł karę umowną w wysokości 1000 zł na wypadek niezwrócenia przez konsumenta
dekodera w terminie lub zwrócenia go uszkodzonego, mógłby w skrajnym przypadku jedno-
dniowego opóźnienia domagać się zapłaty całej tej kwoty, która wyraźnie przewyższała war-
tość wspomnianego urządzenia. Por. także wyr. SN z 20.6.2007 r. (I CSK 125/07, Rej. 2007,
Nr 12, s. 205 i n.), również uznający za niedozwolone zastrzeganie we wzorcu umownym ka-
ry umownej rażąco wygórowanej.
Nb. 872
66524117380436
66
Przepis art. 484 KC, określając reguły zmniejszenia rażąco wygórowanej

kary umownej, wyklucza zastosowanie w takiej sytuacji koncepcji art. 5 KC
(por. wyr. SN z 22.5.2002 r., I CKN 1567/99, OSN 2003, Nr 7–8, poz. 109,
z aprobującą glosą T. Justyńskiego, PiP 2004, z. 3, s. 117).
873 c) Kontrowersyjny jest w doktrynie polskiej problem, czy kara umowna
w ogóle należy się wierzycielowi, gdy dłużnik wykaże, iż szkody nie poniósł.
Zawarty w art. 483 KC zwrot stanowiący o „naprawieniu” szkody mógłby
sugerować, że dowód braku szkody zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty kary
umownej.
Jednakże tak znaczne osłabienie skuteczności kary umownej byłoby trud-
ne do przyjęcia i groziłoby pozbawieniem ochrony zwłaszcza interesów kon-
sumentów w przypadkach, gdy zwłoka dłużnika lub nienależyta jakość świad-
czenia przysparzają im wiele różnego rodzaju dolegliwości nieznajdujących
wyrazu w szkodzie majątkowej. Z tego względu trzeba przychylić się do funk-
cjonalnej interpretacji art. 483 i 484 KC, która znajduje podstawę w samej
nazwie („kara umowna”) oraz oparcie w zwrocie stanowiącym, iż: „kara
umowna należy się wierzycielowi (…) bez względu na wysokość poniesionej
szkody”1, natomiast brak szkody stanowi podstawę do obniżenia wysokości
kary umownej. Pogląd ten spotkał się z akceptacją judykatury. W uchw. SN(7)
z 6.11.2003 r. (III CZP 61/03, OSNC 2004, Nr 5, poz. 69, z glosą aprobującą
J. Jastrzębskiego, OSP 2004, Nr 9, poz. 115) sformułowano zasadę prawną,
że: „Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie
wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody”.
Tak też orz. SN z 7.2.1975 r. (III CRN 406/74, OSN 1976, Nr 2, poz. 34); orz. SN
z 20.5.1980 r. (I CR 229/80, OSN 1980, Nr 12, poz. 243). Natomiast orz. SN z 2.6.1970 r.
(II CR 167/70, OSN 1970, Nr 11, poz. 214) i orz. SN z 14.7.1976 r. (I CR 221/76, OSN 1977,
Nr 4, poz. 76) stały na stanowisku, że dowód braku szkody zwalnia dłużnika z obowiązku za-
płaty kary umownej. W tym ostatnim orzeczeniu SN wyraził także pogląd, że w żądaniu dłuż-
nika nieuwzględnienia roszczenia o zapłatę kary umownej mieści się również żądanie zmniej-
szenia tej kary (por. także wyr. SN z 27.2.2009 r., II CSK 511/08, Legalis).
Szkoda wierzyciela nie stanowi zatem przesłanki żądania od dłużnika zapła-

ty kary umownej, jednak brak szkody albo jej wysokość są uwzględniane przy
ocenie podstaw do miarkowania kary umownej na podstawie art. 484 § 2 KC,
celem ustalenia, czy kara umowna jest rażąco wygórowana (por. wyr. SN
z 16.1.2009 r., III CSK 198/08, Legalis).
Uznanie kary umownej za rażąco wygórowaną i w konsekwencji jej miar-
kowanie na podstawie art. 484 § 2 KC może nastąpić z uwzględnieniem przy-
1
Por. bliżej K. Falkiewicz, M. Wawrynkiewicz, Kara umowna, s. 46–47.
Nb. 873
66524117380436
66
czynienia się poszkodowanego do powstania szkody. Jednak art. 362 KC nie

może być samoistną podstawą obniżenia wysokości kary umownej, gdyż nale-
ży się ona bez względu na wysokość szkody (por. wyr. SN z 8.7.2004 r., IV CK
522/03, OSNC 2005, Nr 7–8, poz. 131, z glosami P. Drapały, OSP 2005,
Nr 7–8, poz. 97 i P. Graneckiego, OSP 2006, Nr 1, poz. 2). Natomiast możliwe
jest odwołanie się do wysokości odszkodowania ustalonego na zasadach ogól-
nych, jako kryterium miarkowania kary umownej, a następnie jego redukcja,
uwzględniająca stopień przyczynienia się wierzyciela.
3. Kara ustawowa
Przepisy o karze umownej należy stosować również do przypadków, gdy 874
dłużnik na mocy przepisu szczególnego – bez zastrzeżenia umownego – obo-
wiązany jest do zapłacenia wierzycielowi określonej sumy pieniężnej w razie
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 485 KC).
Instytucja ta była w szerokiej mierze stosowana zwłaszcza przy regulowa-
niu obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej. Natomiast w syste-
mie gospodarki rynkowej, panującej w Rzeczypospolitej Polskiej, rola jej jest
ograniczona1.
W jakim zakresie do ustawowej kary należy stosować przepisy o karze 875
umownej – w znacznej mierze zależy od szczególnej regulacji prawnej wpro-
wadzającej karę ustawową. W każdym razie dotychczasowy dorobek judykatu-
ry pozwala sformułować ogólny pogląd, że obowiązkowe kary nie wyłączają
możliwości ich miarkowania według zasad przewidzianych dla kar umownych2.
1
Por. W.J. Katner, [w:] Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyki, Kra-
ków 1993, s. 69–70.
2
Por. orz. SN z 2.6.1970 r. (II CR 167/70, OSN 1970, Nr 11, poz. 214); orz. SN
z 11.10.1973 r. (III CRN 215/73, OSN 1974, Nr 9, poz. 149); orz. SN z 7.2.1975 r. (III CRN
406/74, OSN 1976, Nr 2, poz. 34).
Nb. 874–875
66524117380436
66
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
§ 31. Wygaśnięcie zobowiązania związane

z zaspokojeniem wierzyciela
Literatura: T.P. Antoszek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskie-
go, uw. do art. 506–508; R. Bąk, Potrącenie z zajętego rachunku bankowego, Pr. Bank. 2004,
Nr 1; W. Czachórski, Zobowiązania, § 58–62; M. Berek, Potrącenie ustawowe w Kodeksie
cywilnym i w Zasadach Europejskiego Prawa Umów, KPP 2010, z. 3; P. Drapała, Świad-
czenie w miejsce wykonania (datio in solutum), PiP 2003, z. 12; K. Gandor, [w:] System
Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 68–72; Z. Gawlik, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 453, 467;
J. Gorczyński, Forma umowy odnowienia, PPH 2009, Nr 3; A. Janiak, [w:] A. Kidyba, KC.
Komentarz, art. 498–507; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 453 i 467; J. Lachowski, Kompensata umowna a potrącenie ustawowe,
PiP 2000, z. 9; tenże, Kompensaty umowne wierzytelności przyszłych w prawie cywilnym,
Gl. 2001, Nr 1; K. Markiewicz, Postępowanie w sprawach depozytowych, Warszawa 2007;
K. Mularski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 59–62; A. Olaś, Zarzut potrącenia w procesie
cywilnym, Warszawa 2020; P. Pogonowski, Potrącenie w prawie upadłościowym, Pr. Spółek
2004, Nr 1; W. Popiołek, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 453, 470; A. Pyrzyńska,
Zobowiązanie ciągłe jako konstrukcja prawna, Poznań 2017; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] Sys-
tem Pr. Pryw., t. 6, § 63–67; Uznanie długu, Łódź 1995, s. 203 i n.; taż, Potrącenie w prawie
cywilnym, Kraków 2002; L. Stępniak, Potrącenie w systemie polskiego prawa cywilnego,
Wrocław 1975; K. Szadkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 498–505; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, art. 470,
498–507; K. Szadkowski, Potrącenie roszczeń o odsetki za opóźnienie, PS 2020, Nr 3; J. Szew-
czyk, Nowacja, Warszawa 2018; G. Wolak, O formie złożenia oświadczenia woli o potrąceniu
oraz zarzutu potrącenia, MoP 2010, Nr 23; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikow-
ski, KC. Komentarz, uw. do art. 453, 467–470, 498 i n. KC; tenże, O przesłankach potrącenia
(art. 498 KC), PS 2005, Nr 7–8, s. 42 i n.; K. Zawada, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz,
art. 498–507.
I. Uwagi wstępne
876 Zasadniczym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela.
Mając to na względzie, należy wśród rozmaitych zdarzeń powodujących wyga-
śnięcie zobowiązań wyróżnić takie, z którymi łączy się realizacja wspomniane-
go celu.
Nb. 876
66524117380436
66
§ 31. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 385
Typowym zdarzeniem tego rodzaju jest wykonanie zobowiązań zgodnie

z ich treścią. Interes wierzyciela zostaje także zaspokojony w razie naprawie-
nia szkody wyrządzonej mu wskutek niewykonania pierwotnego świadczenia.
Obok tych zdarzeń, szczegółowo przedstawionych już w § 28, są także inne
stany faktyczne, prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania, które zarazem
powodują zaspokojenie interesu wierzyciela lub modyfikują podstawę prawną,
aby ten cel osiągnąć. Należą do nich:
1) świadczenie w miejsce wykonania,
2) odnowienie,
3) potrącenie,
4) złożenie do depozytu sądowego.
Omówienie tych instytucji stanowi treść niniejszego paragrafu.
II. Świadczenie w miejsce wykonania

Zobowiązanie wygasa, gdy dłużnik w celu zwolnienia się z niego spełnia 877
za zgodą wierzyciela inne świadczenie od pierwotnie ustalonego (tzw. datio
in solutum – art. 453 KC). Zdarzenie to obejmuje więc dwa następujące ele-
menty:
1) umowę między dłużnikiem a wierzycielem co do zmiany przedmiotu świad-
czenia,
2) faktyczne spełnienie nowego świadczenia.
Porozumienie określone w art. 453 KC (datio in solutum) może przykładowo obejmo-
wać świadczenie polegające na przeniesieniu własności nieruchomości przez pożyczkobiorcę
w celu zwolnienia się z długu wynikającego z umowy pożyczki (por. wyr. SN z 3.7.2008 r.,
IV CSK 149/08, Biul. SN 2008, Nr 10, poz. 13).
Natomiast wydanie weksla nie jest wykonaniem świadczenia, lecz zobowiązaniem się do
jego spełnienia; por. orz. SN z 29.4.1946 r. (III C 932/45, OSN 1948, Nr 2, poz. 32); por. też
glosę M. Kozińskiego do uchw. SN z 13.11.1975 r. (IV PZP 9/75, OSP 1977, Nr 5, poz. 95).
Jeżeli przedmiotem nowego świadczenia jest rzecz, która ma wady, dłużnik 878
odpowiada za nie według przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 453 KC).
W takim przypadku wierzyciel nie może więc żądać pierwotnego świadczenia,
które w rezultacie datio in solutum definitywnie wygasło.
Przykład: A zobowiązał się pierwotnie do zapłaty B x zł. Następnie A za zgodą B w celu
zwolnienia się z tego zobowiązania przenosi na B własność samochodu, który okazał się wa-
dliwy. W takim przypadku B nie może żądać od A x zł, lecz przysługują mu uprawnienia z ty-
tułu rękojmi (art. 556 i n. KC).
Nb. 877–878
66524117380436
66
386 Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
III. Odnowienie
1. Pojęcie
879 Odnowienie (nowację) konstruuje art. 506 § 1 KC jako umowę zawartą
między wierzycielem a dłużnikiem, w której strony postanawiają, że dotych-
czasowe zobowiązanie zostaje umorzone w związku z powstaniem nowego
stosunku zobowiązaniowego. Ten nowy stosunek zobowiązaniowy powinien
różnić się od dawnego:
1) albo innym świadczeniem, lecz już nie samym tylko zmienionym sposobem
jego wykonania (np. terminem, miejscem);
2) albo inną podstawą prawną nawet przy niezmienionym świadczeniu dawnym.
Przykład: A winien jest B z tytułu reszty ceny kupna x zł; w przypadku wskazanym
Ad 1) strony postanawiają, że treścią nowego zobowiązania będzie przeniesienie własności
konia; w przypadku Ad 2) A pozostaje nadal zobowiązany do zapłaty x zł, lecz nie z tytułu
umowy kupna, ale np. z tytułu darowizny.
880 Zatem na podobieństwo świadczenia w miejsce wykonania (datio in solu-

tum) umowa nowacji także prowadzi do umorzenia dotychczasowego zobowią-
zania. Natomiast w przeciwieństwie do wspomnianej instytucji skutek ten nie
następuje przez spełnienie świadczenia, lecz przez zaciągnięcie nowego zobo-
wiązania.
2. Związek nowego z dawnym zobowiązaniem

881 Związek między dawnym a nowym zobowiązaniem stanowi cechę konsty-
tutywną nowacji. Przy zawieraniu umowy nowacyjnej strony powinny jasno
wyrazić, że nowe zobowiązanie powstało w celu umorzenia dawnego (tzw. ani-
mus novandi, to znaczy zamiar umorzenia dotychczasowego zobowiązania
przez zaciągnięcie nowego zobowiązania). Reguła interpretacyjna art. 506
§ 2 KC przemawia bowiem na rzecz uznania nowego zobowiązania za zobo-
wiązanie samodzielne, powstałe obok, a nie w miejsce zobowiązania dawnego.
Nowacja jednak nie wymaga zachowania formy szczególnej, chyba że właści-
we przepisy ją przewidują dla tego zobowiązania, które ma powstać w wyniku
nowacji (np. dla zobowiązania o przeniesienie własności nieruchomości).
Sąd Najwyższy stwierdził, że zamiar stron zawarcia umowy odnowienia nie musi być
uzewnętrzniony w sposób wyraźny. Może on zostać wyrażony także w sposób dorozumiany
(art. 60 KC). Nie można go jednak – na co wskazuje treść art. 506 § 1 zd. 1 KC, a także § 2
tego artykułu – domniemywać. Stosownie do tego ostatniego unormowania, w razie wątpli-
wości należy przyjmować, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi od-
nowienia (por. wyr. SN z 20.2.2008 r., II CSK 458/07, Legalis oraz wyr. SN z 18.6.2009 r.,
II CSK 37/09, Legalis).
Nb. 879–881
66524117380436
66
Doniosłe znaczenie związku między dawnym a nowym zobowiązaniem 882

polega na tym, że przesłanką powstania nowego zobowiązania jest ważne ist-
nienie dawnego zobowiązania. Może to być nawet zobowiązanie niezupełne,
w szczególności obejmujące roszczenie już przedawnione. Natomiast nie odno-
si się to do niezaskarżalnych roszczeń z gry (art. 413 § 1 KC), ponieważ umo-
wa taka prowadziłaby do obejścia prawa (art. 58 KC).
Jeżeli nowe zobowiązanie ma charakter abstrakcyjny, to w zasadzie jego
ważność nie jest uzależniona od istnienia prawidłowej causae, a więc ważnego
zobowiązania podlegającego umorzeniu. Jednak i w takich przypadkach drogą
pośrednią – przez instytucję bezpodstawnego wzbogacenia – ocenia się prawi-
dłowość przysporzenia uzyskanego na mocy czynności abstrakcyjnej. W prak-
tyce problem ten może pojawić się np. w razie wystawienia weksla lub czeku,
co z reguły traktowane jest przez art. 506 § 2 KC jako zaciągnięcie zobowiąza-
nia samodzielnego. Z mocy wyraźnej umowy stron można jednak i tę czynność
objąć nowacją.
3. Skutki
Wskutek odnowienia nie tylko wygasa dotychczasowe zobowiązanie, 883
ale również związane z nim prawa akcesoryjne, jak zwłaszcza poręczenie,
zastaw lub hipoteka. Jednak mogą one być utrzymane w celu zabezpieczenia
nowego zobowiązania, jeżeli poręczyciel lub osoba trzecia zgodzą się na to
(art. 507 KC).
Odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników soli-
darnych zwalnia pozostałych współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł,
iż zachowuje przeciwko nim swe prawa (art. 374 § 1 KC). Z reguły nie ma
bowiem powodu, aby odpowiadali oni za nowe zobowiązanie.
Jak o tym wspomniano, art. 506 KC konstruuje nowację jako umowę zawieraną mię-
dzy dłużnikiem a wierzycielem. Natomiast sporna jest dopuszczalność nowacji naruszającej
podmiotową tożsamość zobowiązania (zmiana strony zobowiązania, w tym także bez udziału
dłużnika, np. przez umowę zawartą między wierzycielem a osobą trzecią, która zaciąga nowe
zobowiązanie na miejsce dawnego). O kontrowersjach związanych z tzw. nowacją podmioto-
wą, por. J. Szewczyk, Nowacja, s. 423 i n.
IV. Potrącenie
1. Pojęcie
Potrącenie – zwane także kompensacją – polega na umorzeniu dwóch prze- 884
ciwstawnych sobie wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli
przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi (art. 498–499 KC). Jednak
Nb. 882–884
66524117380436
66
do potrącenia może dojść także w następstwie zawartej umowy (o potrąceniu

umownym por. niżej Nb. 894).
Terminów „potrącenia” lub „kompensacji” używa się także w innym zna-
czeniu na określenie różnych postaci pomniejszenia wysokości świadczenia –
niepolegających na przeciwstawianiu sobie dwóch wierzytelności.
Przykład: „Potrącenie” zapłaconej zaliczki z sumy ogólnej należności; „kompensowa-
nie” korzyści odniesionej z czynu niedozwolonego z wysokości poniesionej szkody (compen-
satio lucri cum damno); „potrącenie” z wynagrodzenia określone w przepisach art. 87–91 KP.
Społeczna użyteczność tej instytucji wyraża się w tym, że uchyla ona

konieczność realnego wykonania świadczeń przez obie strony; zostają one
bowiem zaspokojone przez zwolnienie każdej z nich z obowiązku świadczenia
na rzecz drugiej strony. Ponadto potrącenie pełni funkcję egzekucji świadcze-
nia, i to bez udziału sądu i organów egzekucyjnych. W przypadkach więc gdy
potrącenie jest dopuszczalne, istnieje całkowita pewność, że interes wierzyciela
zostaje zaspokojony, co stanowi zarazem najlepsze umocnienie wierzytelności.
Przykład: A jest winien B x zł z tytułu pożyczki, a B jest winien A również x zł z tytu-
łu nieuiszczonej ceny kupna jakiegoś przedmiotu, który nabył od A. Według zasad ogólnych
A powinien zapłacić B x zł, a B powinien zapłacić A również x zł. Dzięki potrąceniu można
uniknąć tych podwójnych świadczeń, przy czym istnieje całkowita pewność zaspokojenia tą
drogą interesów obu stron.
W nauce prawa cywilnego reprezentowane są różne stanowiska w kwestii,

czy przepisy KC o potrąceniu mogą być bezpośrednio stosowane do stosunków
publicznoprawnych1. Mając jednak na względzie, że art. 1 KC ogranicza zakres
zastosowania przepisów KC do stosunków prywatnoprawnych, raczej należy
opowiedzieć się za stanowiskiem, że tylko w zakresie wskazanym przepisami
odrębnymi można stosować kodeksowe przepisy o potrąceniu (por. np. art. 64
Ordynacji podatkowej).
2. Przesłanki
885 Jednak potrącenie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy spełnione zostają
następujące cztery przesłanki (a–d).
886 a) Dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnika-
mi (art. 498 § 1 KC). Nie znaczy to jednak, aby musiała je wiązać umowa wza-
jemna. Natomiast ze wspomnianego stwierdzenia wynika, że:
1) dłużnik nie może potrącić względem swojego wierzyciela wierzytelności
przysługującej mu wobec osoby trzeciej (ex iure tertii);
1
Por. obszernie o tym M. Pyziak-Szafnicka, Potrącenie, s. 37 i n.
Nb. 885–886
66524117380436
66
2) osoba trzecia niebędąca dłużnikiem tego, wobec kogo ma nastąpić potrące-

nie, nie może potrącenia dokonać.
Przykład: Niedopuszczalne jest potrącenie wierzytelności, przysługującej jednemu
z małżonków w stosunku do osoby trzeciej z wierzytelnością, która służy tej osobie w sto-
sunku do drugiego małżonka (por. wyr. SN z 9.8.2005 r., IV CK 79/05, OSNC 2006, Nr 6,
poz. 108).
Od zasady tożsamości stron istnieją jednak wyjątki uzasadnione szczegól-

ną pozycją niektórych osób trzecich.
Por. np. art. 513 § 2 KC dotyczący przelewu wierzytelności; orz. SN z 29.11.2001 r.
(V CKN 1537/00, MoP 2002, Nr 9, s. 415); art. 883 § 1 KC przyznaje prawo potrącenia tak-
że poręczycielowi przeciwko wierzycielowi, chociaż sam poręczyciel nie ma wierzytelno-
ści przeciwko wierzycielowi, a jest jedynie jego dłużnikiem. Por. też orz. SN z 14.9.1965 r.
(III CR 162/65, OSP 1967, Nr 3, poz. 60). Z kolei art. 37 ustawy z 16.12.2016 r. o zasadach
zarządzania mieniem państwowym (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1933 ze zm.) nie pozwa-
la na potrącenie wierzytelności wobec Skarbu Państwa i wierzytelności Skarbu Państwa, je-
żeli nie są one związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną (statio fisci). Taki po-
gląd reprezentowała wcześniej judykatura SN (por. uchw. z 1.6.1994 r., OSN 1994, poz. 150;
wyr. z 12.10.2000 r., IV CKN 144/00, OSN 2001, Nr 4, poz. 60 i wyr. z 23.10.2003 r., V CK
387/02, OSN 2004, Nr 12, poz. 196), pomimo trafnej krytyki doktryny (por. L. Stępniak, Po-
trącenie, s. 43 i n.; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw.
do art. 498, Nb. 14–15), że różnice w reprezentacji nie mogą być argumentem wskazującym
na brak tożsamości podmiotowej Skarbu Państwa.
b) Przedmiotem świadczeń obu stron są pieniądze lub rzeczy tej samej 887
jakości oznaczone co do gatunku (art. 498 § 1 KC). Ograniczenie potrącenia
do przypadków, gdy wierzytelności obu stron są jednorodzajowe, opiera się
na założeniu, że wierzyciel powinien otrzymać takie świadczenie, jakie mu się
należało, a nie innego rodzaju. Ponadto należy mieć na względzie łatwość zara-
chowania obu wierzytelności.
Przesłanka ta z reguły eliminuje z kręgu dopuszczalnych potrąceń wierzy-
telności wynikające z umów wzajemnych, ponieważ ich sens społeczny pole-
ga właśnie na wymianie dóbr niejednorodnych. W praktyce więc w stosunkach
takich potrącenie będzie dopuszczalne wtedy, gdy jedno ze świadczeń ma cha-
rakter świadczenia pieniężnego, a świadczenie wzajemne drugiej strony przy-
brało tę samą postać przez to, że przekształciło się w zobowiązanie odszkodo-
wawcze.
Również wierzytelności opiewające na różne waluty (złote, euro, dola-
ry) mogą być potrącane, ponieważ mają one charakter pieniądza (por. bli-
żej A. Janiak w glosie do orz. SN z 23.2.2001 r., II CKN 403/00, OSP 2002,
Nr 7–8, poz. 104).
Nb. 887
66524117380436
66
Za odmiennością świadczeń w zasadzie nie przemawia okoliczność, że mają

one być spełnione w różnych miejscach. Jednak strona korzystająca w takim
przypadku z potrącenia zobowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną
do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku (art. 500 KC).
Przykład: Koszty przewozu przedmiotu świadczenia, koszty ubezpieczenia itp.
888 c) Obie wierzytelności są wymagalne (art. 498 § 1 KC), a więc musiały już
upłynąć terminy ich spełnienia. Jednakże odroczenie wykonania zobowiąza-
nia udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza dopusz-
czalności potrącenia (art. 501 KC). Znajduje tu wyraz ogólniejsza zasada praw-
na, że czynności bezpłatne stwarzają gorszą sytuację dla ich beneficjariuszy
w porównaniu z czynnościami odpłatnymi.
889 d) Wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia, jest zaskarżalna
(art. 498 § 1 KC). Niezaskarżalne wierzytelności nie korzystają z ochrony
w drodze przymusu egzekucyjnego, a zatem nie mogą być także przedstawia-
ne do potrącenia, ponieważ instytucja ta pełni podobną do egzekucji funkcję.
Natomiast ktoś, komu przysługuje zaskarżalna wierzytelność, może potrącić
ją ze skierowaną przeciwko niemu wierzytelnością niezaskarżalną, ponieważ
działanie takie nie tylko nie narusza interesu drugiej strony, ale jest wręcz dla
niej korzystne, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że nie ma ona szans realizacji
swojego prawa za pomocą przymusu państwowego. Wyjątek od tej reguły prze-
widuje art. 502 KC dla wierzytelności przedawnionej, którą można przedstawić
do potrącenia, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie
jeszcze nie nastąpiło.
Przykład: Wierzytelność A przeciwko B stała się wymagalna 1.2.1980 r. i uległa
przedawnieniu 1.2.1981 r. Natomiast wierzytelność B przeciwko A stała się wymagalna
30.12.1980 r. W przypadku takim A może po 1.2.1981 r. potrącić swoją przedawnioną wie-
rzytelność z nieprzedawnionej wierzytelności B.
3. Skutki
890 Ziszczenie się wspomnianych przesłanek ma tylko ten skutek, że każ-
da ze stron uzyskuje prawo do potrącenia (powstaje stan potrącalności), które
realizuje się dopiero przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli drugiej
stronie (art. 499 KC). Jest to oświadczenie woli prawo kształtujące, prowadzą-
ce do umorzenia wierzytelności. Oświadczenia woli tego typu nie dopuszczają
zastrzeżenia warunku lub terminu i są nieodwołalne (art. 61 KC). Oświadczenie
woli o potrąceniu nie wymaga formy szczególnej. Może być ono złożone także
w postaci zarzutu podniesionego w toku postępowania sądowego.
Nb. 888–890
66524117380436
66
Skutki złożenia takiego oświadczenia woli następują z mocą wsteczną –

od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 KC). W konsekwen-
cji nie liczą się te wszystkie fakty, które miały miejsce po tej chwili (np. opóź-
nienie, zwłoka). Regułę wstecznego działania potrącenia przejęto z dawnej jej
konstrukcji, w myśl której potrącenie wywoływało skutki umorzenia wierzytel-
ności z mocy prawa, a nie przez złożenie oświadczenia woli. Rozwiązanie to
uzasadnia się tym, że odpowiada ono przeciętnemu wyobrażeniu stron o skut-
kach potrącenia, oraz korzyściami, jakie przynosi ono obu stronom1.
W następstwie potrącenia umorzeniu ulegają wprawdzie obie wierzytelno- 891
ści, ale tylko do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 KC). Wierzy-
telność o niższej wysokości ulega więc umorzeniu w całości, a wierzytelność
o wyższej wysokości – tylko częściowo.
Przykład: A ma wierzytelność przeciwko B o 1000 zł, a B przeciwko A o 500 zł. Wsku-
tek potrącenia wierzytelność B ulegnie umorzeniu w całości, a wierzytelność A utrzyma się
nadal w zredukowanej wysokości 500 zł.
Jedynie wtedy, gdy obie wierzytelności opiewają na tę samą wysokość,

podlegają umorzeniu w całości.
Jeżeli jednej lub obu stronom przysługuje kilka wierzytelności nadają- 892
cych się do potrącenia, wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o zaliczeniu
zapłaty (art. 451 w zw. z art. 503 KC).
4. Wyłączenia
Niekiedy ważne względy społeczne wymagają, aby wierzyciel otrzymał od 893
dłużnika efektywne świadczenie. Z uwagi na to ustawa nie zezwala, aby nastę-
pujące wierzytelności zostały umorzone w następstwie złożenia oświadczenia
woli o potrąceniu przez podmiot do tego uprawniony na zasadzie przepisów
ogólnych (art. 505 KC). Są to:
1) wierzytelności niepodlegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym
(art. 831–833 KPC); uzasadnione jest to faktem, że potrącenie stanowi suro-
gat egzekucji;
2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
Przykład: Roszczenia alimentacyjne, renta, roszczenia z tytułu dożywocia.
3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;

4) inne wierzytelności wyłączone przez przepisy szczególne.
Przykład: Art. 122 § 1, art. 1087 KPC; art. 14 § 4 KSH; art. 87–91 KP; art. 94 ust. 1
PrUp.
1
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Potrącenie, s. 223.
Nb. 891–893
66524117380436
66
Sporna jest kwestia, czy na podstawie umowy rachunku bankowego bank może potrą-
cić swoją wierzytelność z wierzytelnością posiadacza rachunku w tym banku. W literaturze
przedstawiono trzy poglądy w tej sprawie. Pierwszy głosi, że potrącenie nie jest dopuszczal-
ne; drugi, że jest dopuszczalne; a trzeci, że należy uwzględnić rodzaj umowy łączącej klien-
ta z bankiem1. Sąd Najwyższy w wyr. z 23.2.2001 r. (II CKN 403/00, OSP 2002, Nr 7–8,
poz. 104, z krytyczną glosą A. Janiaka) przychylił się do owej trzeciej koncepcji, stwier-
dzając, że dopuszczalne jest potrącenie tylko wobec posiadacza rachunku lokaty terminowej.
Można stąd wnosić, że potrącenie nie jest dopuszczalne wobec posiadacza rachunku bieżące-
go. Stanowisko to opiera się na założeniu, że rachunek bieżący jest pewną postacią depozytu
nieprawidłowego (art. 845 KC), a sprzeczne z jego naturą (art. 3531 KC) byłoby dopuszczenie
możliwości, aby przechowawca (bank) mógł potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością
składającego na przechowanie.
Natomiast osoby, którym przysługują te chronione wierzytelności, mogą je

przedstawić do potrącenia i w ten sposób umorzyć swój dług wobec wierzy-
ciela.
Przykład: A ma przeciwko B wierzytelność wynikającą z czynów niedozwolonych.
B sprzedał A samochód i żąda od A zapłaty ceny. A może – zamiast płacić cenę – potrącić
z wierzytelności B swoją wierzytelność z tytułu czynów niedozwolonych.
Poza tym art. 504 KC, chroniąc interesy osób trzecich, wyłącza potrącenie
w sytuacjach bliżej określonych w tym przepisie.
Przepis ten stanowi, że zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej
wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzy-
ciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej
chwili, jednak później niż wierzytelność zajęta (por. też orz. SN z 10.11.1977 r., II CR 384/77,
OSN 1978, Nr 11, poz. 206 oraz R. Bąk, Potrącenie).
Również same strony mogą w umowie z góry wyłączyć dopuszczalność

potrącenia wierzytelności wynikających z określonego stosunku prawnego.
Postanowienia tego rodzaju – jak wszystkie postanowienia umowy – podlega-
ją jednak ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (art. 58 § 2
i 3531 KC).
Przykład: Postanowienie wyłączające potrącenie wierzytelności własnej konsumen-
ta z wierzytelnością kontrahenta byłoby z reguły nieskuteczne – jako niedozwolona klau-
zula umowna (art. 3853 pkt 3 KC). Por. podobnie wyr. SN z 25.7.2013 r., II CSK 191/13,
OSNC 2014, Nr 4, poz. 45).
5. Potrącenie umowne
894 Przedstawiona powyżej instytucja potrącenia odnosi się wyłącznie do umo-
rzenia wzajemnych wierzytelności na podstawie oświadczenia woli jednego
1
Obszernie na ten temat M. Pyziak-Szafnicka, Potrącenie, s. 183 i n.
Nb. 894
66524117380436
66
z wierzycieli. Związane z tym skutki prawne następują więc nawet wbrew woli
drugiego wierzyciela. Dlatego właśnie niezbędna okazała się szczególna regu-
lacja prawna tej instytucji – tak, aby uzasadnione interesy drugiego wierzyciela
(odbiorcy oświadczenia o potrąceniu) były należycie chronione.
Natomiast nie ma takiej potrzeby w przypadkach, gdy umorzenie przeciw-
stawnych wierzytelności ma nastąpić na podstawie umowy obu wierzycieli,
a więc w sytuacji, gdy każda ze stron może sama podejmować decyzje, mając
na względzie swoje interesy.
Umowa tego typu jest dopuszczalna na podstawie zasady swobody umów.
Treść jej nie została wprawdzie określona w przepisach prawnych, jednakże
biorąc pod uwagę takie same jej skutki prawne, jakie wywołuje potrącenie ure-
gulowane w KC, łatwo można wskazać charakterystyczne jej cechy. Trafnie
więc przyjmuje się, że jest to umowa wzajemna, w której strony rozporządzają
swoimi wierzytelnościami w ten sposób, że godzą się na ich umorzenie. Ma ona
charakter kauzalny, ponieważ przesłanką umorzenia wierzytelności jednej stro-
ny jest umorzenie wierzytelności drugiej strony1.
Zakłada to oczywiście istnienie oraz dopuszczalność umorzenia obu wza-
jemnych wierzytelności – także przyszłych, jednakże o ustalonej treści. Nato-
miast niekoniecznie muszą one opiewać na świadczenia jednorodzajowe; nie
ma bowiem dostatecznych racji, aby ograniczać pod tym względem swobody
stron. Z tych samych powodów strony mogą także umorzyć wierzytelności nie-
zaskarżalne i niewymagalne oraz ustalić, że potrącenie działać będzie z mocą
ex nunc, a nie ex tunc (wsteczną)2. Należy przyjąć również ogólną regułę, że
wymienione w art. 505 KC wyłączenia potrąceń nie odnoszą się do potrące-
nia umownego (por. orz. SN z 21.12.1967 r., I CR 481/67, OSNC 1968, Nr 11,
poz. 186). Zasadne jest wszakże zastrzeżenie, że niektóre z tych wyłączeń
(np. dotyczące roszczeń alimentacyjnych), ze względu na postulat ochrony
podmiotu słabszego, ograniczają swobodę umowy stron3.
W wyroku z dnia 22.3.2019 r. (I CSK 71/18, Legalis) SN stwierdził, że strony nie mo-
gą wprowadzić do umowy postanowienia, że jedna z nich będzie mogła wobec drugiej strony
dokonać jednostronnego potrącenia, mimo braku ustawowych przesłanek potrącenia dokony-
wanego jednostronnym oświadczeniem woli.
W żadnym razie potrącenie nie może naruszać interesów osób trzecich,

które ustawodawca miał na względzie, wyłączając potrącenie w przypadkach
wskazanych w art. 504 KC (por. Nb. 893).
1
Por. szerzej tamże, s. 343; J. Lachowski, Kompensata, s. 42; por. także wyr. SN
z 23.10.2007 r. (III CSK 106/07, niepubl.).
2
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Potrącenie, s. 343, 345 i n.
3
Por. tamże, s. 349.
Nb. 894
66524117380436
66
895 Wśród potrąceń umownych można wyróżnić potrącenia (kompensaty) stałe

i jednorazowe. Do kompensat stałych należą w szczególności ustalone w umo-
wach rozliczenia pieniężne za pośrednictwem banków.
V. Złożenie do depozytu sądowego

1. Tryb
896 Tryb składania do depozytu sądowego regulują przepisy proceduralne
zawarte w art. 692–69310 KPC. Po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilne-
go (ustawą z 18.10.2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów, Dz.U. Nr 208,
poz. 1537 ze zm.) Kodeks ten zawiera również przepisy dotyczące zwrotu
depozytu sądowego składającemu i wydanie depozytu sądowego uprawnione-
mu (art. 69311–69317) oraz określające postępowanie w sprawach o stwierdzenie
likwidacji niepodjętego depozytu (art. 69318–69322)1.
Stanowią one, że do depozytu dłużnik może złożyć pieniądze, kosztowno-
ści, książeczki oszczędnościowe, papiery wartościowe i inne dokumenty, które
przechowuje się w sądzie lub w banku. Dłużnik może złożyć do depozytu także
inne przedmioty, które przechowuje się w miejscu wyznaczonym przez sąd i pod
dozorem ustanowionego dozorcy. Jednak sąd na wniosek dłużnika może zarzą-
dzić sprzedaż tych rzeczy i złożyć do depozytu uzyskaną sumę pieniężną, jeżeli
są to rzeczy ruchome łatwo psujące się, jak i te, których przechowanie pociąga-
łoby za sobą nadmierne trudności lub koszty albo znacznie obniżało ich wartość.
2. Skutki
897 Złożenie do depozytu sądowego „ma takie same skutki jak spełnienie
świadczenia” (art. 470 KC). W szczególności więc dłużnik pozwany o speł-
nienie świadczenia może odesłać wierzyciela do depozytu sądowego po odbiór
złożonego tam przedmiotu świadczenia, a przy zobowiązaniach wzajemnych
sam może domagać się należnego mu świadczenia. Ponadto ustaje jego obo-
wiązek troski o rzeczy, obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie świadczenia
pieniężnego oraz przechodzi na wierzyciela ryzyko przypadkowej utraty rze-
czy. Nie mogą być również realizowane prawa akcesoryjne, zabezpieczające
wierzytelność (poręczenie, zastaw).
898 Jeżeli jednak dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowe-
go, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe (art. 469 § 2 KC). W takim
przypadku uchylone zostają wszystkie wspomniane konsekwencje prawne, i to
1
Por. szerzej K. Markiewicz, Postępowanie, s. 162 i n.
Nb. 895–898
66524117380436
66
ze skutkiem wstecznym (ex tunc). Dopóki więc dłużnikowi przysługuje prawo

wydania mu przedmiotów złożonych przez niego do depozytu sądowego, dopó-
ty nie następuje definitywne wygaśnięcie zobowiązania. Natomiast skutek
ten nastąpi z chwilą, gdy dłużnik utraci to prawo. System prawny łączy utratę
wspomnianego prawa z następującymi zdarzeniami:
1) gdy wierzyciel zażąda wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu są-
dowego (art. 469 § 1 KC);
2) gdy nastąpiła likwidacja niepodjętego depozytu (art. 5 ust. 2 usta-
wy z 18.10.2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów, Dz.U. Nr 208,
poz. 1537 ze zm.).
Likwidacją niepodjętego depozytu jest przejście praw do niego na rzecz Skarbu Państwa.
Przepisy wspomnianej ustawy o likwidacji niepodjętych depozytów stanowią, że stwierdze-
nie likwidacji następuje orzeczeniem sądu na wniosek, albo z mocy prawa w razie niepodję-
cia depozytu przez uprawnionego, mimo upływu terminu do odbioru depozytu, który wyno-
si 3 lata od dnia doręczenia wezwania. Z chwilą likwidacji niepodjętego depozytu na Skarb
Państwa przechodzą wszelkie korzyści, jakie przyniósł depozyt i ciężary z nim związane,
a przechowujący przekazuje depozyt naczelnikowi właściwego urzędu skarbowego.
Poza tym dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu kosztów złożenia do

depozytu sądowego (art. 470 KC), jeżeli sam nie odebrał złożonego tam przed-
miotu świadczenia (art. 469 § 2 KC).
Wspomniane następstwa prawne są jednak uzależnione od „ważnego” zło- 899
żenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 470 KC). Wymaga
to spełnienia następujących przesłanek.
1) Istnienie okoliczności uzasadniających złożenie do depozytu sądowe- 900
go. Jest to postać zaspokojenia interesu wierzyciela mniej dla niego dogodna
w porównaniu ze zwykłym spełnieniem świadczenia. Z tego względu ustawa
zastrzega, że złożenie do depozytu sądowego jest uzasadnione jedynie wtedy,
gdy dłużnik nie może spełnić świadczenia w sposób właściwy z powodu oko-
liczności dotyczących osoby wierzyciela (art. 467 pkt 4 KC).
Należą do nich w szczególności: zwłoka wierzyciela (art. 486 § 1 KC), niewydanie po-
kwitowania lub dokumentu (art. 463, 465 KC), sprzeciw jednego z wierzycieli uprawnio-
nych do świadczenia niepodzielnego (art. 381 § 2 KC), brak wiadomości o osobie wierzycie-
la (art. 467 pkt 1 KC) lub powstały spór o to, kto jest wierzycielem (art. 467 pkt 3 KC), brak
pełnej zdolności do czynności prawnych wierzyciela lub jego przedstawiciela uprawnione-
go do przyjęcia świadczenia (art. 467 pkt 2 KC), uzasadnione wątpliwości, czy okaziciel pa-
pieru wartościowego jest wierzycielem (art. 92111 § 1 KC) oraz inne, także pozakodeksowe
(por. K. Markiewicz, Postępowanie, s. 37 i n.).
2) Przedmiot złożony do depozytu sądowego powinien odpowiadać tre- 901

ści zobowiązania (art. 467 KC), co znaczy, że dłużnik świadczył to, co powi-
nien świadczyć, i to w należytym czasie. Świadczenie musi więc być również
Nb. 899–901
66524117380436
66
wymagalne (por. orz. SN z 19.5.1972 r., II CZ 105/72, OSNC 1972, Nr 12,

poz. 222).
902 Okoliczności tych nie sprawdza sąd w toku przyjmowania przedmio-
tu do depozytu, poprzestając w tym względzie na twierdzeniach zawartych
we wniosku dłużnika (art. 6931 KPC). Dłużnik, chcąc się zabezpieczyć przed
ewentualnym późniejszym zarzutem wierzyciela, że nie zostały spełnione prze-
słanki ważnego złożenia do depozytu sądowego, powinien ustalić to w drodze
procesu. Jednakże wydanie orzeczenia sądowego ustalającego prawidłowość
złożenia nie pozbawia dłużnika prawa odbioru świadczenia. Dlatego trudno
zgodzić się z poglądem, że orzeczenie takie powoduje wygaśnięcie zobowią-
zania.
903 Na dłużniku ciąży obowiązek niezwłocznego zawiadomienia na piśmie
wierzyciela o złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, chy-
ba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 468
§ 1 KC). Jednak niedopełnienie tego obowiązku nie uchybia ważności złoże-
nia do depozytu sądowego, lecz powoduje jedynie odpowiedzialność odszko-
dowawczą dłużnika (art. 468 § 2 KC).
§ 32. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia

wierzyciela
Literatura: T.P. Antoszek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz Tom II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 508; W. Czachórski, Zobowiązania, § 58, 63; P. Drapała, Zwolnienie
z długu (art. 508 k.c.), PS 2002, Nr 7–8; E. Drozd, Rozwiązanie umowy przenoszącej wła-
sność nieruchomości, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997;
K. Gandor, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 73; A. Janiak, [w:] A. Kidyba, KC. Komen-
tarz, art. 508; M. Krajewski, Pojęcie, charakter i dopuszczalność umowy rozwiązującej,
KPP 2002, z. 3; K. Kruczalak, Rozwiązanie umownego stosunku zobowiązaniowego na mocy
wzajemnego porozumienia stron w prawie cywilnym, Pal. 1975, Nr 9; P. Machnikowski,
[w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 392 KC; J. Molis, Rozwią-
zanie umowy cywilnoprawnej mocą zgodnych oświadczeń woli stron, SP 2008, Nr 2, s. 71
i n.; M. Podrecka, Pojęcie rozwiązania umowy, KPP 2001, z. 4; A. Pyrzyńska, Rozwiązanie
umowy przez strony, Warszawa 2003; taż, Zasada ograniczonego obowiązywania w czasie
stosunków zobowiązaniowych, Studia Iuridica 2013, Nr 57; taż, Zobowiązanie ciągłe jako
konstrukcja prawna, Poznań 2017; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 68;
T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. 1, art. 508 KC; M. Wrzołek-Romańczuk, Roz-
wiązanie umownego stosunku prawnego wskutek oświadczeń woli stron, [w:] Prace z prawa
prywatnego, Warszawa 2000, s. 339 i n.; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikow-
ski, KC. Komentarz, uw. do art. 497 KC; K. Zawada, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz,
art. 508.
Nb. 902–903
66524117380436
66
§ 32. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela 397
I. Uwagi ogólne
Do zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania nawet bez zaspokoje- 904
nia wierzyciela należą:
1) zdarzenia wskazane w treści czynności prawnej – zwłaszcza zastrzeżenie
warunku rozwiązującego lub terminu końcowego;
2) upływ czasu, jeżeli ustawa wiąże z tym faktem wspomniany skutek prawny,
a nie poprzestaje tylko na ustanowieniu przedawnienia (por. art. 117 KC);
3) śmierć dłużnika lub wierzyciela, jeżeli zobowiązanie ma charakter ściśle
osobisty (por. np. art. 747, 748, 908, 445, 449 KC);
4) połączenie w jednej osobie praw wierzyciela i obowiązków dłużnika
(tzw. confusio), co ma miejsce na przykład wskutek dziedziczenia lub fuzji
osób prawnych; w takim przypadku dalsze trwanie zobowiązania z reguły
nie ma już sensu;
5) niemożliwość świadczenia;
6) rozwiązanie umowy przez sąd (art. 3571 § 1 KC).
Do tego samego rzędu zdarzeń należą także umowy:
1) zwolnienia z długu;
2) rozwiązania umowy.
Instytucje te wymagają jednak poniżej szczególnego rozważenia.
II. Zwolnienie z długu

Wbrew sugestii płynącej z nazwy tej instytucji, zwolnienie z długu nie zosta- 905
ło skonstruowane jako jednostronne oświadczenie woli wierzyciela, lecz jako
umowa wierzyciela z dłużnikiem. W myśl bowiem art. 508 KC, oświadcze-
nie wierzyciela w tej sprawie wymaga przyjęcia przez dłużnika. Dzięki takiej
konstrukcji ustawa zapewnia dłużnikowi udział również w takich czynnościach
prawnych, które prowadzą do korzystnych dla niego skutków prawnych. Jest
nim niewątpliwie wygaśnięcie zobowiązania (art. 508 KC) bez konieczności
spełnienia świadczenia lub jego surogatu.
Osoba X może nie zgodzić się na zawarcie z Y-kiem umowy o zwolnienie z długu,
np. dlatego że uważa, iż nie jest dłużnikiem Y-ka.
Umowa o zwolnienie z długu niekoniecznie ma nieodpłatny charakter. Stro- 906

ny mogą się również umówić, że zwolnienie z długu nastąpi odpłatnie.
Umowa ta nie wymaga zachowania formy szczególnej. Jako nieformalna
może być zawarta także per facta concludentia.
Przykład: Na prośbę dłużnika o zwolnienie go z długu wierzyciel niszczy dokument
stwierdzający istnienie zobowiązania.
Nb. 904–906
66524117380436
66
Ma ona charakter rozporządzający, w wyniku czego wraz z jej zawar-

ciem – ze skutkiem na przyszłość ex nunc – gaśnie dług. Jednakże może przy-
brać również charakter tylko zobowiązaniowy, wymagający dopiero wykonania
przez czynność rozporządzającą. W takim przypadku, gdy jest to umowa nie-
odpłatna, wierzyciel powinien złożyć swoje oświadczenie woli w formie aktu
notarialnego – stosownie do art. 890 § 1 KC dotyczącego darowizny.
Dominujący pogląd uznaje umowę o zwolnienie z długu za czynność kau-
zalną1.
III. Rozwiązanie umowy

907 Prawo nie reguluje rozwiązania umowy pierwotnej przez późniejszą umowę
stron (contrarius consensus), umowę rozwiązującą, aczkolwiek jest to dopusz-
czalne na zasadzie i w granicach swobody kontraktowej stron. W przepisach
prawnych pojawia się wprawdzie termin „rozwiązanie umowy”, jednakże bez
bliższego określenia, a konteksty jego użycia nie stanowią dostatecznej podsta-
wy do jednoznacznego ustalenia treści pojęcia oznaczonego tą nazwą2.
Można co najwyżej w drodze wykładni językowej dojść do stwierdzenia, że
chodzi tu o umowę przeciwną umowie pierwotnej, a więc o zdarzenie mające
zlikwidować jej skutki prawne3. To ogólne określenie pozostawia jednak wiele
pytań otwartych, na które nauka udziela rozbieżnych odpowiedzi.
908 Do nich należy najpierw kwestia, czy umowa rozwiązująca dopuszczalna
jest tylko w okresie, gdy trwa jeszcze pierwotny stosunek zobowiązaniowy, czy
także po jego zakończeniu – w szczególności wskutek całkowitego wykona-
nia zobowiązania przez strony4. Ten ostatni pogląd wydaje się nieuzasadniony.
Nie można bowiem zakończyć stosunku zobowiązaniowego, który już wygasł.
Ponadto konstrukcja umowy oparta na fakcie, że jej strony były niegdyś –
nawet w jakiejś zamierzchłej przeszłości – stronami stosunku umownego, była-
by czymś niezwykłym w relacjach obligacyjnych i nie sprzyjałaby pewności
obrotu prawnego.
1
Natomiast P. Drapała, Zwolnienie, s. 121–122, broni zapatrywania o abstrakcyjnym
charakterze tej umowy.
2
Por. bliżej A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 1 i n.; M. Podrecka, Pojęcie, s. 801 i n.
3
Por. E. Drozd, Rozwiązanie, s. 647; M. Krajewski, Pojęcie, s. 586; A. Pyrzyńska, Roz-
wiązanie, s. 14, 26–29, akcentując, że celem tej umowy jest doprowadzenie do ustania umow-
nego stosunku prawnego łączącego strony.
4
Tak zwłaszcza A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 29, wbrew raczej dominującemu poglą-
dowi przeciwnemu.
Nb. 907–908
66524117380436
66
§ 32. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela 399
Natomiast oczywiście dopuszczalne są umowy, które by w nowy sposób regulowały pra-
wa i obowiązki stron w odniesieniu do przedmiotów stanowiących niegdyś przedmiot stosun-
ków umownych (np. odsprzedaż określonych przedmiotów). Nie miałyby one jednak cech
umowy rozwiązującej wpływającej poprzez umowę pierwotną na jej skutki prawne.
Znaczne kontrowersje wywołuje także kwestia, z jakim momentem nastę-

pują owe niweczące skutki umowy rozwiązującej: czy z chwilą jej zawarcia
(od zaraz, ex nunc), czy z mocą wsteczną (ex tunc), tzn. od zawarcia umowy
pierwotnej. Dawniejszy, tradycyjny pogląd raczej dopuszczał jedynie skutek
wsteczny, opierając się na założeniu, że contrarius consensus znosi pierwotną
umowę stanowiącą podstawę świadczeń stron, a zatem z konieczności logicznej
musi nastąpić powrót do stanu sprzed zawarcia umowy pierwotnej. Natomiast
na tle dominującego obecnie zapatrywania, w myśl którego celem umowy roz-
wiązującej jest zakończenie stosunku zobowiązaniowego, niekonieczne jest, by
to nastąpiło z mocą wsteczną i to w całości. Konsekwencję taką można więc
uznać tylko za pewną regułę ogólną. Bez wyjątku funkcjonuje ona w przypad-
kach, gdy umowa pierwotna nie weszła jeszcze w stadium wykonywania.
Przykład: Kupujący nie zapłacił jeszcze nawet części ceny, a sprzedawca nie przeniósł
własności i nie wydał rzeczy sprzedanej.
Natomiast gdy strony, chociażby w części, spełniły już świadczenia, poja-

wia się kwestia zwrotu tych świadczeń, co nie zawsze jest możliwe ze wzglę-
dów prawnych lub faktycznych albo jest pożądane z przyczyn gospodarczych,
prowadzi bowiem do żmudnych rozliczeń między stronami. Dla uchylenia tych
trudności zasadnie przyjmuje się, że umowa rozwiązująca działa tylko ex nunc
(tylko na przyszłość) w odniesieniu do trwałych zobowiązań umownych
(np. najmu, dzierżawy). Koncepcja ta znajduje mocne uzasadnienie w założe-
niu, że umowa rozwiązująca nie odnosi się do zobowiązań już wygasłych –
chociażby częściowo w określonym czasie1.
Pogląd ten znajduje akceptację w judykaturze SN, która uznaje niedopuszczalność roz-
wiązywania z mocą wsteczną umów, kreujących zobowiązania ciągłe, jak umowy najmu,
dzierżawy czy franchisingowe (por. wyr. SN z 15.11.2002 r., V CKN 1374/00, OSP 2004,
Nr 7–8, poz. 98; wyr. SN z 8.10.2004 r., V CK 670/03, OSN 2005, Nr 9, poz. 162; wyr. SN
z 23.6.2005 r., II CK 739/04, Legalis).
1
Por. szerzej A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 123 i n.; por. też Z. Radwański, Uwagi o zo-
bowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle kodeksu cywilnego, SC, t. XIII–XIV, Kraków 1969,
s. 251; na różnice te zwraca uwagę także M. Podrecka, Pojęcie, s. 44. Koncepcję tę krytykuje
Z. Woźniak, Wpływ zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia na sferę stosunku obligacyj-
nego, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci
prof. Alfreda Kleina, pod red. E. Gniewka, Kraków 2000, s. 387; także M. Krajewski, Poję-
cie, s. 605.
Nb. 908
66524117380436
66
Z analogicznych względów należy przyjąć, że także uchwały rozwiązują-

ce korporacyjne osoby prawne wywierają skutek ex nunc1. Podobnie ma się
sprawa w przypadkach, gdy nabywca rzeczy na podstawie umowy pierwotnej
następnie ją zbył lub obciążył. Umowa rozwiązująca – jako obligacyjna – ma
bowiem skutek względny, tzn. tylko między jej stronami. Nie można więc naru-
szyć prawa bezwzględnego, nabytego przez osobę trzecią. Przywrócenie stanu
pierwotnego na mocy działania ex tunc umowy rozwiązującej jest tu niemo-
żliwe2.
Jeżeli umowa rozwiązująca wywiera skutek wsteczny, pojawia się kwe-
stia rozliczeń z tytułu spełnionych już świadczeń. Raczej należy przyjąć, że
dokonuje się ich na podstawie umowy rozwiązującej, a nie z tytułu nienależ-
nego świadczenia (art. 410 KC)3. Treść jej zatem decyduje o sposobie rozli-
czeń. Jeżeli nic w tym względzie nie stanowi, każda ze stron zobowiązana jest
zwrócić to, co otrzymała na podstawie umowy pierwotnej, ponieważ wynika to
z natury umowy rozwiązującej4.
Tak trafnie M. Wrzołek-Romańczuk, Rozwiązanie, s. 349 i n.

1
Por. bliżej A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 53 i n.

2
3
Tak w szczególności tamże, s. 165 i n., idąc w tym względzie za poglądem W. Flu-
me, Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts, Das Rechtsgeschaft, Berlin–Heidelberg–New
York 1979, s. 608.
4
Tak A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 176.
Nb. 908
66524117380436
66
Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
§ 33. Uwagi wstępne

Literatura: W. Czachórski, Zobowiązania, § 66, 67; P. Drapała, [w:] System Pr. Pryw.,
t. 6, § 53; E. Łętowska, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 74; J. Widło, J. Mojak, Umowna
zmiana podmiotu w stosunku zobowiązaniowym (uwagi na tle prac Zespołu Komisji Kodyfi-
kacyjnej pod kierunkiem Prof. Z. Radwańskiego), [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kunie-
wicza, D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 551–565; K. Zawada, [w:] System Pr. Pryw., t. 6,
§ 48.
W początkowym okresie rozwoju prawa zobowiązań – widocznym zwłasz- 909

cza na przykładzie prawa rzymskiego – stosunek zobowiązaniowy pojmowano
jako więź ściśle osobistą, a w konsekwencji i nieprzenaszalną na inne podmioty.
Dopiero w rezultacie długotrwałej ewolucji dopuszczono najpierw możliwość
zmiany wierzyciela, a znacznie później także zmiany dłużnika przy zachowa-
niu identyczności stosunku zobowiązaniowego. W ten sposób wierzytelność
i dług włączone zostały do obrotu gospodarczego i przyjęły w zasadzie postać
aktywu lub pasywu majątkowego o charakterze zdepersonifikowanym. Kon-
cepcje te ostatecznie ukształtowane w strefie naszej kultury prawnej w XIX w.
legły także u podstaw rozstrzygnięć przyjętych w polskim Kodeksie cywilnym.
Konstruuje on odrębne instytucje prawne dla zmiany wierzyciela i dłużnika. 910
Natomiast nie zawiera ogólnej instytucji, która wskazywałaby sposób łącznego
przenoszenia wierzytelności i długu, co pojawia się w zobowiązaniach wza-
jemnych. Wobec tego do przeniesienia takiej wierzytelności i długu konieczne
jest spełnienie przesłanek przewidzianych zarówno dla zmiany wierzyciela,
jak i dłużnika. Jedynie w zakresie niektórych, szczególnych stosunków zobo-
wiązaniowych Kodeks cywilny wskazuje zdarzenia, z którymi związane jest
łączne przejście wierzytelności i długu określonej strony stosunku zobowiąza-
niowego (por. art. 625, 626, 678, 691).
W § 34 przedstawione zostaną dwie ogólne instytucje regulujące zmiany po 911
stronie wierzyciela, a mianowicie przelew wierzytelności (por. Nb. 912–930)
i wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (por. Nb. 931–941).
Z kolei § 35 poświęcony jest transformacjom podmiotowym po stronie długu;
Nb. 909–911
66524117380436
66
402 Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
obejmuje on problematykę: przejęcia długu (por. Nb. 942–959) i kumulatywne-

go przystąpienia do długu (por. Nb. 960–964).
Natomiast w rozdziale tym pominięto zagadnienie przeniesienia wierzytel-
ności z papierów wartościowych, ponieważ należy ono do wykładu poświęco-
nego papierom wartościowym, co stanowi przedmiot wykładu części szczegó-
łowej prawa zobowiązań.
§ 34. Zmiana wierzyciela

Literatura: H. Ciepła, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 509–518; W. Czachórski,
Zobowiązania, § 66, 67; J. Jastrzębski, Przelew wierzytelności w orzecznictwie Sądu Naj-
wyższego, Glosa 2006, Nr 2, s. 45; P. Katner, Przeniesienie wierzytelności w umowie fak-
toringu, Warszawa 2011; G. Kozieł, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 509–518; tenże,
Pojęcie wierzytelności stwierdzonej pismem w przepisach o przelewie wierzytelności, KPP
2021, z. 1; A. Krzykowski, Umowne zakazy przelewu wierzytelności (pacta de non ceden-
do) w obrocie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 2012; tenże, Odpowiedzialność
za naruszenie umownego zakazu cesji wierzytelności (pactum de non cedendo), [w:] Wyko-
nanie zobowiązań. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Adamowi Brzozowskie-
mu, pod red. K. Bilewskiej, W.J. Kocota i D. Krekory-Zając, Warszawa 2020; J. Kuropa-
twiński, Umowne rozporządzenie wierzytelnością przyszłą, Toruń–Bydgoszcz 2007; tenże,
Zakres sukcesji cesjonariusza w prawa kształtujące, KPP 2008, z. 3, s. 713 i n.; E. Łętow-
ska, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 74–76; P. Mądry, Konwersja długu jako instrument
obrotu wierzytelnościami, Rej. 2003, Nr 4; J. Mojak, Obrót wierzytelnościami, Warszawa
2021; tenże, Przelew a inne wypadki singularnej sukcesji w wierzytelność, SP 1991, Nr 2;
tenże, Przelew wierzytelności w polskim prawie cywilnym, Lublin 1990; tenże, [w:] K. Pie-
trzykowski, KC. Komentarz, art. 509–518; K. Mularski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 59–62;
tenże [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 509–517;
A. Ohanowicz, Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela, SC 1969,
t. XIII–XIV; R. Parczewski, Zbywanie wierzytelności przez banki, Glosa 2003, Nr 1; M. Paz-
dan, Przelew wierzytelności na zabezpieczenie, KPP 2002, z. 1; M. Rogalski, Przelew wie-
rzytelności a niedozwolone klauzule umowne, PS 2004, Nr 3; T. Sójka, J. Stranz, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 518; A. Szpunar, Wstąpienie
w prawa zaspokojonego wierzyciela, Kraków 2000; A. Śmieja, Z problematyki zbycia wie-
rzytelności przyszłej i objętej pactum de non cedendo, [w:] Prawo prywatne wobec wyzwań
współczesności, Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Ogiegle, pod red.
M. Frasa, P. Ślęzaka, Warszawa 2017, s. 449–462; M. Wilejczyk, Interwencja osoby trzeciej
w stosunek zobowiązaniowy a problem zgody dłużnika, SPP 2016, Nr 1; A. Wowerka, Pactum
de non cedendo w krajowym i międzynarodowym obrocie handlowym, [w:] Prawo handlowe
XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora Józefa
Okolskiego, pod red. M. Modrzejewskiej, Warszawa 2010; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 509–518 KC; K. Zawada, Ochrona dłużnika
przy przelewie wierzytelności, ZNUJ MLVIII, Kraków 1992; tenże, Umowa przelewu wie-
rzytelności, Kraków 1990; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 48–52.
Nb. 911
66524117380436
66
§ 34. Zmiana wierzyciela 403
I. Przelew wierzytelności
1. Pojęcie
Przelew wierzytelności (cesja) jest umową zawieraną przez dotychczaso- 912
wego wierzyciela (cedenta) z osobą trzecią (cesjonariuszem), na mocy której
cesjonariusz nabywa od cedenta przysługującą mu wierzytelność.
Ze względu na skutek prawny cesja należy do czynności prawnych rozpo-

rządzających, przenosi bowiem prawo podmiotowe (wierzytelność) z jedne-
go podmiotu na inny podmiot. Przelew wierzytelności może jednak stanowić
następstwo:
1) umowy o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzającym) albo
2) czystej umowy rozporządzającej.
Przelew w pierwszej postaci dochodzi do skutku w wykonaniu umowy 913
zobowiązującej do przeniesienia wierzytelności. Skutek ten (rozporządzający)
nie musi być jednak w umowie takiej wyrażony, ponieważ statuuje go norma
względnie wiążąca art. 510 § 1 KC. W myśl tego przepisu umowa sprzedaży,
zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzy-
telności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny sta-
nowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły.
Przykład: A (cedent) ma wierzytelność do B (dłużnika) o 1000 zł. Z uwagi na to, że
ściągnięcie jej jest niepewne, A sprzedaje tę wierzytelność C (cesjonariuszowi) za 500 zł.
W braku odmiennych postanowień umowy powoduje ona skutek rozporządzający, polegający
na tym, że A przestaje być wierzycielem B, a staje się nim C.
Natomiast przelew w drugiej postaci polega wyłącznie na realizacji skut- 914

ków rozporządzających. Mimo to pozostaje on umową kauzalną, której waż-
ność zależy od istnienia zobowiązania do dokonania przysporzenia przez prze-
Nb. 912–914
66524117380436
66
niesienie wierzytelności. Zobowiązanie to może wynikać nie tylko z jakiejś

umowy, lecz także z innych zdarzeń prawnych, jak np. z zapisu, z bezpodstaw-
nego wzbogacenia, prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, czynu niedozwo-
lonego itp.
Przykład: A jako sprawca szkody wyrządzonej B naprawia ją, dokonując na rzecz B cesji
wierzytelności przysługującej mu wobec C albo A sporządza testament na rzecz B, w którym
ustanawia zapis tej treści, że przysługującą mu wierzytelność do D przekazuje E; wykonując
ten zapis, B zawiera z E umowę przelewu wierzytelności w postaci czynności wyłącznie roz-
porządzającej, której kauzę wyraża zapis.
Konstrukcja przelewu wierzytelności – jako czynności rozporządzającej

– została więc oparta na tych samych zasadach, co przeniesienie własności
(por. art. 155 i 510 KC).
915 Umowa przelewu ma poza tym charakter czynności prawnej konsensualnej
i w zasadzie nieformalnej. Tylko wtedy, gdy wierzytelność została stwierdzo-
na pismem, także jej przelew powinien być stwierdzony pismem (art. 511 KC),
jednakże tylko pod rygorami dowodowymi (ad probationem).
Wierzytelność jest stwierdzona pismem w rozumieniu art. 514 KC także wtedy, gdy jej
istnienie zostało stwierdzone przez wystawienie faktur VAT (por. wyr. SN z 19.6.2009 r.,
V CSK 461/08, Legalis).
Forma szczególna może być także zastrzeżona w umowie stron lub w regu-
laminie wydanym na podstawie art. 384 i n. KC.
Przykład: Regulamin bankowy określający formę przelewu wierzytelności z tytułu
wkładów oszczędnościowych.
916 Do przeniesienia wierzytelności w drodze przelewu zbędna jest zgoda

dłużnika, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu
albo właściwości zobowiązania (art. 509 § 1 KC). Zmiana wierzyciela zasadni-
czo nie wpływa bowiem na sytuację prawną dłużnika i dlatego nie zagraża jego
interesom.
2. Dopuszczalność
917 Wierzycielowi przysługuje prawo (kompetencja) do przeniesienia w drodze
przelewu każdej wierzytelności z następującymi jednak wyjątkami (art. 509
§ 1 KC):
918 1) gdy przelewu zakazują szczególne normy prawne (por. np. art. 449, 595
§ 1, art. 602 § 1, art. 912 KC);
919 2) gdy przelew sprzeciwia się właściwości zobowiązania, chociaż nie był za-
kazany wyraźnym przepisem prawnym. W szczególności charakter taki ma-
ją wierzytelności typu akcesoryjnego (wynikające np. z umowy poręczenia
Nb. 915–919
66524117380436
66
– art. 876 KC), z uwagi na to, że pełnią one funkcję pomocniczą wobec innej
wierzytelności lub jakiegoś innego prawa, a także wierzytelności osobiste.
Przykład: Nieprzenoszalna jest wierzytelność (prawo) do świadczeń z umowy renty
(art. 903 KC), aczkolwiek można cedować roszczenia o zapłatę wymagalnych już rat ren-
towych. Natomiast słusznie Sąd Najwyższy uznał, że przelew wierzytelności z umów kon-
sumenckich jest dopuszczalny (por. wyr. SN z 26.9.2008 r., V CSK 105/08, Pal. 2008,
Nr 11–12, s. 307);
3) gdy przelew sprzeczny jest z odpowiednim zastrzeżeniem (tzw. pactum 920

de non cedendo), zawartym w umowie między wierzycielem a dłużnikiem;
w drodze wyjątku od ogólnej reguły art. 57 KC strony stosunku zobowią-
zaniowego mogą bowiem wykluczyć cesję wierzytelności lub uzależnić ją
od zgody dłużnika, i to ze skutkiem wobec osób trzecich – a więc wobec
ewentualnego cesjonariusza. Jeżeli jednak wierzytelność została stwierdzo-
na pismem, zastrzeżenie jej niezbywalności jest tylko wtedy skuteczne, gdy
pismo zawiera o nim wzmiankę, chyba że nabywca (cesjonariusz) o zastrze-
żeniu tym wiedział w chwili przelewu (art. 514 KC).
Dla stwierdzenia wierzytelności pismem nie jest konieczne zachowanie formy pisemnej
przy zawieraniu umowy kreującej wierzytelność. Jak trafnie zauważył SN, stwierdzenie wierzy-
telności pismem w rozumieniu art. 514 KC może nastąpić także w wyniku wystawienia przez
wierzyciela dokumentu (np. faktury) potwierdzającego wykonanie zobowiązania i akceptowa-
nego przez dłużnika (uchw. SN z 6.7.2005 r., III CZP 40/05, OSN 2006, Nr 5, poz. 84).
Strony mogą na podstawie art. 509 KC nie tylko wyłączyć dopuszczalność

przelewu, ale – tym bardziej – ją ograniczyć, uzależniając skuteczność cesji od
spełnienia określonych przesłanek (por. orz. SN z 25.3.1969 r., III CRN 416/68,
OSN 1970, Nr 2, poz. 34). Ograniczenia takie często ustanawiane są w umo-
wach ubezpieczenia oraz umowach zawieranych przez banki (kredytowych,
rachunku bankowego);
4) przeniesienia wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela lub 921
z dokumentem zbywalnym przez indos dokonuje się w odmienny sposób
(art. 517 KC).
Można dokonywać cesji nie tylko wierzytelności już istniejących, ale i przy- 922
szłych, byleby ich treść została określona w umowie przelewu (por. uchw. SN
z 19.9.1997 r., III CZP 45/97, OSN 1998, Nr 2, poz. 22).
Przykład: A wziął kredyt od banku B i zabezpiecza go, cedując na rzecz B wierzytel-
ność, którą uzyska w przyszłości wobec C.
Innym przykładem może być przelew wierzytelności o odszkodowanie za szkodę wyrzą-
dzoną wydaniem z naruszeniem prawa decyzji administracyjnej (por. uchw. SN z 7.5.2009 r.,
III CZP 18/09, OSNC 2010, Nr 1, poz. 11, z glosą aprobującą J. Kuropatwińskiego, OSP 2010,
z. 7–8, poz. 77).
Nb. 920–922
66524117380436
66
3. Skutek wobec wierzyciela

923 Przelew powoduje ten skutek, że cedent przestaje być wierzycielem, a sta-
je się nim cesjonariusz. Nabywa on wierzytelność w takim stanie, w jakim
znajdowała się ona w chwili dokonania przelewu. Wraz z wierzytelnością prze-
chodzą na cesjonariusza wszelkie związane z nią prawa (art. 509 § 2 KC).
Odnosi się to przede wszystkim do praw kształtujących, na mocy których wie-
rzyciel może np. wypowiedzieć stosunek zobowiązaniowy lub odstąpić od nie-
go. Na cesjonariusza przechodzą także wszelkie zabezpieczenia wierzytelności.
Służą mu również roszczenia o zaległe odsetki.
924 Należy podkreślić, że cesjonariusza nie chroni dobra wiara i dlatego nabę-
dzie on wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim służyła ona
cedentowi. W przeciwieństwie więc do nabycia własności przy przelewie nie
została przełamana zasada, że nikt nie może przenieść na inną osobę więcej
praw, niż sam ma (nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet).
Jest to zresztą zrozumiałe, ponieważ uczynienie wyjątku od tej reguły nastąpi-
łoby kosztem rzekomego dłużnika.
Brak wierzytelności czyni umowę o przelew prawnie nieskuteczną (wyr. SN z 3.4.2003 r.,
V CKN 1630/00, Legalis). Natomiast cesjonariusz może korzystać z ochrony dobrej wia-
ry na podstawie art. 83 § 2 KC regulującego skutki pozornej czynności prawnej wobec osób
trzecich1.
925 Jeżeli cedent przelał wierzytelność, która mu nie przysługuje lub przysłu-
guje w mniejszym zakresie, ponosi za to odpowiedzialność wobec cesjonariu-
sza (art. 516 zd. 1 KC). Chodzi tu o odpowiedzialność za wady prawne cedo-
wanej wierzytelności. Pojawia się jednak pytanie: czy odpowiedzialność ta
ma charakter jednolity, czy zróżnicowany, tj. uzależniony od tego, w ramach
jakiego stosunku zobowiązaniowego następuje przelew. Raczej należy przychy-
lić się do tego drugiego poglądu. Prowadzi on do wniosku, że w razie odpłat-
nej cesji powinno się sięgać do modelu odpowiedzialności za wady prawne
skonstruowanego w przepisach o umowie sprzedaży; natomiast, gdy przelew
następuje nieodpłatnie, właściwy byłby model odpowiedzialności uregulowa-
nej w ramach umowy darowizny2.
926 Natomiast cedent nie ponosi odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika
w chwili przelewu (art. 516 zd. 2 KC), chyba że ją na siebie przyjął. W takim
przypadku chodzi o odpowiedzialność cedenta opartą na szczególnego rodza-
Por. bliżej K. Zawada, Umowa, s. 106 i n.

1
Por. tenże, Odpowiedzialność zbywcy wierzytelności za wady prawne i za wypłacal-

2
ność dłużnika (art. 516 KC), Krakowskie Studia Prawnicze, Rok XXIII, 1990, s. 111 i n.
Nb. 923–926
66524117380436
66
ju umowie gwarancyjnej, a więc o typ odpowiedzialności różny od odpowie-

dzialności z tytułu wady prawnej1.
4. Skutek wobec dłużnika

Sytuacja prawna dłużnika nie ulega zmianie w następstwie cesji, z tym 927
tylko zastrzeżeniem, że powinien on świadczyć cesjonariuszowi – jako swoje-
mu aktualnemu wierzycielowi. Jednakże nie można od dłużnika wymagać, aby
dokonywał w tym względzie specjalnych ustaleń. Ustawa chroni więc dobrą
wiarę dłużnika, stanowiąc, że dopóki zbywca (cedent) nie zawiadomi dłużnika
o przelewie, dopóty spełnienie świadczenia do jego rąk ma skutek względem
nabywcy (cesjonariusza), chyba że do chwili spełnienia świadczenia dłużnik
uzyskał w inny sposób wiarygodną wiadomość o przelewie (art. 512 zd. 1 KC).
Najbardziej zainteresowany w przekazaniu takich informacji będzie cesjona-
riusz, a więc aktualny wierzyciel dłużnika. To samo dotyczy wszelkich czynno-
ści prawnych dokonywanych z dotychczasowym wierzycielem.
Przykład: Odnowienia, zwolnienia z długu, zmiany terminu lub miejsca świadczenia,
wysokości oprocentowania długu.
Dobra wiara dłużnika jest również chroniona w przypadku, gdy dłużnik 928
świadczył cesjonariuszowi, który jednak nie stał się wierzycielem, ponie-
waż przelew okazał się nieważny. Dłużnik może wówczas skutecznie bronić się
przed roszczeniem cedenta, jeżeli otrzymał od niego zawiadomienie na piśmie
o dokonanym przelewie. Natomiast będzie zobowiązany do świadczenia do rąk
cedenta, jeżeli ten udowodni, że dłużnik wiedział o nieważności przelewu lub
o zarzutach wynikających z podstawy prawnej przelewu (np. sprzedaży, daro-
wizny itp.). Zasadę tę stosuje się także do czynności prawnych dokonanych
między cesjonariuszem a dłużnikiem (art. 515 KC), które – domyślnie – ograni-
czają lub umarzają prawa wierzyciela (cedenta).
Przykład: Zwolnienie z długu, prolongata terminu wykonania świadczenia, ograniczenie
przedmiotu świadczenia, obniżenie procentu itp.
Ustawodawca, realizując zasadę, że sytuacja prawna dłużnika nie ulega 929

pogorszeniu w następstwie cesji, oraz chroniąc dobrą wiarę dłużnika, postano-
wił w art. 513 § 1 KC, iż dłużnikowi przysługują wobec cesjonariusza wszel-
kie zarzuty, które dłużnik miał przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wia-
domości o przelewie.
1
Por. bliżej tenże, Umowa, s. 106 i n.
Nb. 927–929
66524117380436
66
Dla zachowania racji leżących u podstaw unormowania art. 513 § 1 KC Sąd Najwyższy
słusznie przyjął, że dłużnik przelanej wierzytelności może skutecznie powołać się wobec ce-
sjonariusza na zarzut w postaci odstąpienia od umowy sprzedaży zawartej z cedentem z po-
wodu wady rzeczy, gdy ta została ujawniona po uzyskaniu przez niego wiadomości o przele-
wie (por. wyr. SN z 8.4.2009 r., V CSK 423/08, Biul. SN 2009, Nr 6, poz. 13).
W szczególności dłużnik może podnieść przeciwko cesjonariuszowi tak-

że zarzut potrącenia, który mu przysługiwał wobec cedenta (art. 513 § 2 KC).
W takim przypadku w interesie dłużnika poszerzona została możliwość potrą-
cenia w porównaniu z ogólnymi przesłankami zastosowania tej instytucji,
według których można potrącić tylko wierzytelności jednocześnie wymagalne
(art. 498 § 1 KC). W myśl bowiem art. 513 § 2 KC dłużnik może potrącić także
wierzytelność, która stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużni-
ka zawiadomienia o przelewie.
Przykład:
Jeżeli D dowiedział się w dniu 2.2.1997 r. o cesji wierzytelności dokonanej między jego
wierzycielem A a B (cesjonariuszem), to może z nabytej przez B wierzytelności potrącić słu-
żącą mu wobec A wierzytelność, nawet wtedy, gdy jest ona płatna później – np. 2.3.1997 r.
Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy wierzytelność dłużnika względem

cedenta stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem
przelewu. Ograniczenie to ma zapobiec powstrzymywaniu się przez dłużnika
cedowanej wierzytelności ze spełnieniem świadczenia do chwili, gdy jego wie-
rzytelność stanie się wymagalna (art. 513 § 2 KC).
930 Dopuszczalny jest przelew wierzytelności na zabezpieczenie. Nie są uza-
sadnione zastrzeżenia, że czynność taka koliduje z instytucją zastawu lub że
prowadziłaby do obejścia prawa albo że miałaby cechę pozorności1.
1
Obszernie wyjaśnia to M. Pazdan, Przelew, s. 125–127.
Nb. 930
66524117380436
66
Pogląd o dopuszczalności przelewu na zabezpieczenie akceptuje również judykatura SN
(por. zwłaszcza wyr. SN z 8.3.2005 r., IV CK 628/04, Pr. Bank. 2006, Nr 6, s. 13; orz. SN
z 25.3.1992 r., III CZP 20/92, OSN 1992, Nr 10, poz. 185; orz. SN z 21.10.1999 r., I CKN
111/99, OSNC 2000, Nr 4, poz. 82, s. 20 i n., z aprobującą glosą A. Szpunara, Rej. 2000,
z. 12, s. 104 i n.).
Powszechnie czynności takie zawierane są zwłaszcza dla zabezpieczenia

kredytu bankowego.
Instytucja ta może być realizowana w dwojaki sposób:
1) przez zastrzeżenie w umowie cesji warunku rozwiązującego (np. ustaje
skutek cesji, jeżeli zabezpieczony nią kredyt zostanie spłacony). W przy-
padku takim – bez dokonywania późniejszej czynności prawnej – cedowana
wierzytelność wraca do cedenta;
2) przez zastrzeżenie zobowiązania do zwrotu cedowanej wierzytelności
(w. szczególności w razie spłaty zabezpieczonego kredytu). Zastrzeżenie ta-
kie bezpośrednio nie wywołuje skutku rozporządzającego w postaci ponow-
nego nabycia wierzytelności przez pierwotnego cedenta. Skutek ten może
być osiągnięty dopiero przez dokonanie czynności rozporządzającej, to jest
zwrotnej cesji wierzytelności.
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela

1. Przesłanki i skutki
Jeżeli osoba trzecia spłaca cudzy dług, a nie czyni tego na podstawie zawar- 931
tej z dłużnikiem umowy, to w zasadzie przysługują jej wobec dłużnika tylko
niepewne i ograniczone roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia dla
zrekompensowania poniesionego wydatku. Uważa się, że jest to ochrona niedo-
stateczna. Kodeks cywilny wzmacnia ją, przyznając wspomnianej osobie trze-
ciej pozycję prawną zaspokojonego wierzyciela (art. 518 KC). Stosunek zobo-
wiązaniowy nie ulega więc, mimo zaspokojenia wierzyciela, wygaśnięciu,
lecz trwa nadal ze zmienionym jednak podmiotem po stronie wierzyciela
(tzw. subrogacja).
Skutek ten realizuje się jednak nie w każdym przypadku spłaty cudzego 932
długu. Ustawa wymaga ponadto (art. 518 § 1 KC), aby:
1) zachowana była tożsamość zobowiązania mimo zmiany wierzyciela;
Przykład: Brak jest tej cechy, gdy ktoś płaci cudzy podatek; ze względu na publiczno-
prawny charakter tego zobowiązania niedopuszczalne jest bowiem wstąpienie na miejsce
państwa (por. bliżej orz. SN z 17.6.1980 r., IV CR 210/80, OSP 1981, Nr 7–8, poz. 134, z glo-
są A. Ohanowicza).
Nb. 931–932
66524117380436
66
933 2) osoba trzecia spłacająca cudzy dług odpowiadała za niego osobiście

(np. poręczyciel) lub pewnymi przedmiotami (zastaw, hipoteka);
Sąd Najwyższy uznał w wyr. z 7.11.2008 r. (II CSK 293/08, OSNC 2009, Nr 3, poz. 70),
że skutek subrogacji (art. 518 § 1 pkt 1 KC) może nastąpić także wówczas, gdy roszczenie
wobec poręczyciela nie stało się jeszcze wymagalne, a wierzyciel, wiedząc o tym, przyjął od
niego świadczenie. W art. 518 KC nie przewidziano wymagalności roszczenia wobec porę-
czyciela jako niezbędnego warunku subrogacji, jest tylko mowa o tym, że wierzyciel nie mo-
że odmówić przyjęcia wymagalnego już świadczenia (art. 518 § 2 KC).
934 3) osobie trzeciej przysługiwało prawo, przed którym spłacana wierzytelność

ma pierwszeństwo zaspokojenia (np. hipoteka z wyższym pierwszeństwem
wpisu w księdze wieczystej);
935 4) zapłata cudzego długu nastąpiła za zgodą dłużnika i w celu wstąpienia
w prawa zaspokojonego wierzyciela. Zgoda dłużnika, pod sankcją nieważ-
ności, powinna być wyrażona na piśmie. Zwykle udziela jej dłużnik dlate-
go, aby uzyskać od osoby trzeciej – to znaczy swojego przyszłego wierzy-
ciela – korzystniejszą sytuację prawną (np. niższe odsetki, dłuższe terminy
spłaty). Jest to tzw. konwersja1;
936 5) spełniły się inne przesłanki wskazane w szczególnych przepisach prawnych
(por. np. art. 828 KC).
937 Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela dokonuje
się jednak tylko w zakresie rzeczywistego zaspokojenia wierzyciela. W razie
częściowego zaspokojenia wierzyciela nie tylko zachowuje on wierzytelność
co do pozostałej części, ale nawet przysługuje mu pierwszeństwo zaspokoje-
nia przed wierzytelnością, która przeszła na osobę trzecią wskutek częściowej
zapłaty (art. 518 § 3 KC).
938 Poza tym skutki prawne wstąpienia są podobne do skutków przelewu
(per analogiam). Należy jednak pamiętać, że wstąpienie w prawa zaspokojone-
go wierzyciela realizuje się ex lege, podczas gdy przelew – na podstawie umo-
wy.
939 Jest kwestią dyskusyjną, czy osoba trzecia może wstąpić w prawa zaspo-
kojonego wierzyciela także na mocy umowy zawartej z wierzycielem. Raczej
należy przychylić się do poglądu, że może to nastąpić przy spełnieniu wyma-
gań określonych dla cesji.
Tak zwłaszcza A. Ohanowicz, Wstąpienie, s. 230; A. Szpunar, Wstąpienie, s. 43; E. Łę-
towska, System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 919. Odmiennie L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z ko-
mentarzem, s. 511.
1
Por. P. Mądry, Konwersja długu, s. 65 i n.
Nb. 933–939
66524117380436
66
§ 35. Zmiana dłużnika 411
Natomiast umowa o wstąpieniu w prawa zaspokojonego wierzyciela będzie

w każdej sytuacji dopuszczalna, jeżeli wyrazi na nią zgodę dłużnik. W takim
przypadku tracą bowiem sens wszelkie ograniczenia ustawowe.
2. Obowiązek przyjęcia świadczenia

We wszystkich przypadkach, w których ustawa przewiduje wstąpienie oso- 940
by trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 KC), wierzyciel
nie może odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli jest już ono wymagalne
(art. 518 § 2 KC). W szczególności – poza konwersją wymagającą zgody dłuż-
nika (art. 518 § 1 pkt 3 KC) – także sprzeciw dłużnika nie uchyla tego obo-
wiązku wierzyciela. Inaczej interes osoby trzeciej w podstawieniu na miejsce
dotychczasowego wierzyciela nie mógłby znaleźć należytej ochrony.
Ściśle rzecz biorąc, art. 518 KC bezpośrednio odnosi się do wierzytelności pieniężnych
na co wskazuje słowo „spłaca”. W konsekwencji może on znaleźć zastosowanie do wierzy-
telności niepieniężnych tylko w drodze analogii, niemniej jej dopuszczalność należy uznać za
uzasadnioną (por. K. Mularski, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, s. 1539).
3. Ochrona dłużnika
Problem ochrony dłużnika w razie wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspo- 941
kojonego wierzyciela nie został uregulowany. Należy z tego względu stosować
analogicznie przepisy o przelewie wierzytelności.
W konsekwencji, jeżeli dłużnik, nie wiedząc o wstąpieniu osoby trzeciej
w miejsce zaspokojonego wierzyciela, zapłacił swojemu dotychczasowemu wie-
rzycielowi, zostaje zwolniony z zobowiązania (art. 512 KC). Osoba trzecia jest
więc zainteresowana szybkim powiadomieniem dłużnika o zmianie wierzyciela.
Stosując z kolei analogicznie art. 513 KC, należy dojść do wniosku, że dłuż-
nikowi przysługują wobec nowego wierzyciela te wszystkie zarzuty, jakie miał
względem dotychczasowego wierzyciela.
§ 35. Zmiana dłużnika

Literatura: H. Ciepła, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 519–525; W. Czachór-
ski, Zobowiązania, § 68; P. Drapała, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 53–58; tenże, Umowa
o kumulatywne przystąpienie do długu, PiP 2002, z. 4; tenże, Zwalniające przejęcie długu,
Warszawa 2002; tenże, Przejęcie długu, przejęcie praw i obowiązków z umowy (zmiana stro-
ny umowy), Warszawa 2016; E. Gniewek, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komen-
tarz, art. 554; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskie-
go, uw. do art. 519–525; J. Gwiazdomorski, Przejęcie długu, Kraków 1927; M. Kępiński,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 554; E. Kosior,
Umowa o kumulatywne przystąpienie do długu jako sposób zabezpieczenia wierzytelno-
Nb. 940–941
66524117380436
66
ści, Warszawa 2016; G. Kozieł, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 519–525; E. Łętowska,
[w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 77, 78; E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umo-
wy odnoszące się do osób trzecich, Warszawa 2006; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. 2, Warszawa 1972, art. 519 i n.; J. Mojak, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komen-
tarz, art. 519 i n.; Z.K. Nowakowski, Przejęcie długu według Kodeksu zobowiązań, Poznań
1937; M. Wilejczyk, Interwencja osoby trzeciej w stosunek zobowiązaniowy a problem zgody
dłużnika, SPP 2016, Nr 1; K. Zagrobelny, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komen-
tarz, uw. do art. 519–525 KC.
I. Przejęcie długu
1. Pojęcie
942 a) W myśl art. 519 § 1 KC przejęcie długu znamionują następujące trzy
cechy:
1) singularna sukcesja osoby trzeciej (przejemcy długu) w dług określonego
dłużnika1, w następstwie czego dług staje się własnym długiem przejemcy.
Cecha ta odróżnia więc przejęcie długu od sukcesji uniwersalnej (np. w ra-
zie dziedziczenia);
2) zwolnienie z długu dotychczasowego dłużnika – w przeciwieństwie do ku-
mulatywnego przystąpienia do długu (por. niżej Nb. 960–965);
3) zachowanie tożsamości przejmowanego długu, a w konsekwencji utrzyma-
nie się treści dotychczasowego stosunku zobowiązaniowego, co w szcze-
gólności odróżnia przejęcie długu od nowacji (por. Nb. 879–883).
Kodeks nie zawiera wprawdzie przepisów, które by wskazywały, jakie długi
nie podlegają przejęciu. Jednak dominujący pogląd uznaje, że zakazem takim
objęte są długi immanentnie związane z osobą dłużnika (np. namalowanie
obrazu przez określonego artystę). Inna osoba nie mogłaby bowiem wykonać
takiego świadczenia.
Pogląd ten zakwestionował P. Drapała (Zwalniające, s. 27–29), wskazując, że dostatecz-
ną ochronę interesu wierzyciela pod tym względem zapewnia wymaganie zgody wierzyciela
na przejęcie długu.
W wyr. z 28.6.2002 r. (I CKN 841/00, OSN 2003, Nr 6, poz. 91, z glosą

aprobującą R. Mastalskiego, OSP 2003, Nr 4, poz. 53) SN stwierdził, że prze-
pisy KC o zmianie dłużnika (art. 519–525) nie mają zastosowania do obowiąz-
ków podatkowych.
1
Por. bliżej P. Drapała, Zwalniające, s. 139 i n.
Nb. 942
66524117380436
66
b) Przejęcie długu konstruuje Kodeks cywilny jako umowę dwustronną,

która może przybrać dwojaką postać:
1) umowy między wierzycielem a przejemcą długu – za zgodą dłużnika 943
(art. 519 § 2 pkt 1 KC);
2) umowy między przejemcą długu a dłużnikiem – za zgodą wierzyciela 944

(art. 519 § 2 pkt 2 KC).
W obu postaciach umowy o przejęcie długu jej stroną jest przejemca dłu- 945
gu. Jego bowiem sytuacja prawna ulega bezpośrednio niekorzystnej zmianie,
powiększając długi przejemcy. Konieczne jest zatem wyraźne oświadczenie
woli przejemcy, aby skutek ten mógł nastąpić.
Umowa ta może także zagrażać interesom wierzyciela, w przypadku gdy
przejemca jest niewypłacalny. Interesy te chroni ustawodawca w różny spo-
sób, zależnie od tego, w jakiej postaci została zawarta umowa o przejęcie dłu-
gu. W pierwszym wariancie, gdzie wierzyciel występuje w roli strony tej umo-
wy, jego oświadczenie woli współkonstytuujące dojście jej do skutku, z natury
rzeczy, pozwala mu uwzględnić ryzyko związane ze zmianą dłużnika i stosow-
nie do tego zawrzeć umowę o przejęcie długu albo jej nie zawierać. Natomiast
Nb. 943–945
66524117380436
66
w wariancie drugim interesy wierzyciela chroni wymaganie udzielenia zgody

przez wierzyciela na umowę przelewu zawartą między dłużnikiem a przejem-
cą długu – wzmocnione ponadto zastrzeżeniem ustawy (art. 519 § 2 pkt 2 KC),
że zgoda taka jest bezskuteczna, gdy wierzyciel nie wiedział, że przejemca jest
niewypłacalny.
Z kolei uzależnienie przejęcia długu od zgody dłużnika, przewidziane
w art. 519 § 2 pkt 1 KC przy umowie zawartej między wierzycielem a prze-
jemcą, znajduje słabe uzasadnienie, zważywszy że w następstwie tej umowy
pozycja dłużnika w zasadzie nie ulega pogorszeniu. Jest to rozwiązanie na ogół
niespotykane w innych systemach prawnych1. Ustawodawca polski zapewne
uznał, że interes dłużnika w pozostaniu w dotychczasowym stosunku praw-
nym zasługuje na ochronę ze względu na ewentualnie spodziewane przez niego
korzystne zmiany treści zobowiązania lub z uwagi na inne stosunki zobowiązu-
jące pozwalające mu na umorzenie jego długu przez potrącenie.
2. Forma
946 Oświadczenia woli stron umowy o przejęcie długu powinny być pod sank-
cją nieważności złożone na piśmie (art. 522 zd. 1 KC). Przemawia za tym tro-
ska o pewność obrotu prawnego.
W umowie o przejęcie długu jako strona zawsze występuje przejemca dłu-
gu i dlatego jego oświadczenie woli w każdym przypadku wymaga zacho-
wania wspomnianej formy. Natomiast, gdy zawiera on umowę z wierzycie-
lem (wariant 1), wówczas, w myśl wspomnianej zasady, także oświadczenie
woli wierzyciela musi być złożone w tej samej formie; a gdy zawiera tę umowę
z dłużnikiem, to samo odnosi się do oświadczenia dłużnika.
947 Ponadto art. 522 zd. 2 KC zastrzega formę pisemną pod sankcją nieważ-
ności dla zgody wierzyciela. Postanowienie to znajduje więc zastosowanie
do drugiego wariantu umowy o przejęcie długu, zawieranej między dłużni-
kiem a przejemcą długu. Wtedy pisemne oświadczenie woli (ad solemnitatem)
powinny złożyć nie tylko jej strony, ale i udzielająca na nie zgodę osoba trzecia
(wierzyciel).
948 Natomiast forma ta nie została zastrzeżona dla wyrażenia zgody przez
dłużnika, a więc w pierwszym wariancie umowy o przejęcie długu, gdy dłuż-
nik występuje w roli osoby trzeciej. Może on swoją zgodę wyrazić w formie
dowolnej (art. 60 KC); por. orz. SN z 26.6.1998 r. (II CKN 825/97, OSN 1999,
Nr 1, poz. 18).
1
Por. P. Drapała, Zwalniające, s. 125–126.
Nb. 946–948
66524117380436
66
U podstaw odmiennego uregulowania formy oświadczenia woli przez 949

wierzyciela albo dłużnika – w postaci zgody na umowę o przejęcie długu –
leży wzgląd na potrzebę silniejszego uwzględnienia interesu wierzyciela, któ-
ry ponosi ekonomiczne ryzyko przejęcia długu. Trzeba zatem, aby decyzję
w tym zakresie zawsze wyraził w sposób niewątpliwy i po zastanowieniu –
czemu sprzyja forma pisemna. Natomiast dłużnik nie wymaga w tym przypad-
ku jakiejś szczególnej ochrony. Z reguły umowa o przejęcie długu dochodzi
do skutku z jego inicjatywy i leży w jego interesie – nawet gdy nie jest on jej
stroną.
3. Zgoda na przejęcie długu

Osoba, której zgoda jest potrzebna do przejęcia długu (a więc wierzyciel 950
albo dłużnik), może ją wyrazić, składając odpowiednie oświadczenie woli
(art. 63 KC) którejkolwiek ze stron umowy (art. 519 § 2 KC). Po zawarciu
umowy każda ze stron może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna,
odpowiedni termin do wyrażenia zgody, przy czym bezskuteczny jego upływ
jest jednoznaczny z odmówieniem zgody (art. 520 KC).
Skutki odmowy zgody są różne w zależności od tego, kto tej zgody powi-
nien udzielić.
1) Jeżeli przejęcie długu następuje na podstawie umowy wierzyciela z prze- 951
jemcą, wówczas brak zgody dłużnika powoduje nieważność umowy (art. 521
§ 1 KC).
2) Jeżeli przejęcie długu przyjmuje postać umowy między przejemcą dłu- 952
gu a dłużnikiem, wówczas brak zgody wierzyciela prowadzi do tego, że umo-
wa stron wywiera tylko ograniczone skutki między nimi samymi. Polegają
one na tym, że osoba, która miała przejąć dług, odpowiada względem dłużni-
ka za to, że wierzyciel nie będzie żądał od niej spełnienia świadczenia (art. 521
§ 2 KC). Chodzi tu więc o tzw. ustawową konwersję przejęcia długu w umo-
wę o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia
(art. 392 KC; por. Nb. 486).
Por. bliżej E. Łętowska, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, s. 926 oraz P. Drapała,
[w:] E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umowy, s. 87 i n.; odmiennie B. Łubkowski,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, s. 1234.
Cechy konstytutywne umowy o przejęcie długu powinny być wyrażo- 953

ne w jej treści. Jednakże reguła interpretacyjna art. 523 KC każe przyjąć, że
jeżeli w umowie o przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowią-
zał się zwolnić zbywcę od związanych z własnością długów, to uważa się, iż
strony zawarły umowę o przejęcie tych długów przez nabywcę. Ponieważ cho-
Nb. 949–953
66524117380436
66
dzi w tym przypadku o wariant drugi tej umowy, zatem do jej skuteczności
konieczna jest jeszcze zgoda wierzyciela (art. 519 § 2 pkt 2 KC). Gdyby wie-
rzyciel odmówił swojej zgody, nabywca nieruchomości jest odpowiedzialny
względem zbywcy za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia
świadczenia (art. 521 § 2 KC), do czego wierzyciel pozostaje nadal uprawniony.
4. Przedmiot umowy. Prawa uboczne

954 Singularna sukcesja w dług oznacza, że przejemca wstępuje w całą sytuację
prawną dotychczasowego dłużnika. Umowa może wszakże sukcesję tę ogra-
niczyć w szczególności do długów przyszłych (zwłaszcza warunkowych lub
terminowych) lub do niektórych tylko obowiązków składających się na dług
(np. wykonywanie świadczeń naprawczych rzeczy sprzedanej)1.
Ogólna reguła, w myśl której przejemca wstępuje w sytuację prawną
dotychczasowego dłużnika, nie obejmuje praw ubocznych zabezpieczających
wierzytelność, chyba że zabezpieczyciel wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabez-
pieczenia (art. 525 KC). Przepis ten ma na względzie ochronę interesu oso-
by trzeciej, która ustanowiła zabezpieczenie. Od sytuacji majątkowej dłużnika
zależy bowiem, czy zabezpieczyciel będzie chciał odpowiadać za dług zabez-
pieczony i czy w takim przypadku zaspokojone zastanie jego roszczenie regre-
sowe do dłużnika.
Przepis art. 525 KC stanowi wprawdzie tylko o zabezpieczeniach w postaci poręczenia
lub ograniczonych praw rzeczowych (hipoteka, zastaw), jednak należy rozumieć go szerzej,
przyjmując, że odnosi się on także do innych postaci zabezpieczeń obligacyjnych (np. gwa-
rancji bankowych) i rzeczowych (np. przewłaszczenia na zabezpieczenie)2. Przemawia za tym
nie tylko wykładnia funkcjonalna, lecz także okoliczność, że w KC nie są uregulowane inne
postaci zabezpieczeń wierzytelności poza wskazanymi w art. 525 KC, a zatem w przepisie
tym nie można było ich wymienić.
5. Zarzuty przysługujące przejemcy

955 Przejemca długu, wstępując w istniejący już stosunek zobowiązaniowy,
może w konsekwencji przedstawić zarzuty wynikające z treści tego stosunku
według stanu istniejącego w chwili przejęcia (art. 524 § 1 KC).
Przykład: Jeżeli przejemca przejął dług z tytułu umowy pożyczki, to może wobec wie-
rzyciela podnieść zarzuty, że zgodnie z tą umową nie upłynął jeszcze termin płatności.
956 Zarzutem tego rodzaju nie jest jednak zarzut potrącenia, jaki miał wobec
wierzyciela dotychczasowy dłużnik (art. 524 § 1 KC), ponieważ stanowi on
1
Por. bliżej P. Drapała, Zwalniające, s. 220 i n.
2
Tak trafnie tamże, s. 260 i n.
Nb. 954–956
66524117380436
66
emanację jego własnego prawa nieobjętego treścią stosunku zobowiązaniowe-

go, w obrębie którego nastąpiła zmiana dłużnika.
Ponadto przejemca może podnieść zarzuty wynikające z umowy zawartej 957
między nim a wierzycielem o przejęcie długu, jak również osobiste zarzuty
przysługujące mu wobec wierzyciela z innego tytułu prawnego – w szczegól-
ności zarzut potrącenia. Wynika to z ogólnych zasad prawa zobowiązań i dlate-
go kwestia ta nie wymaga szczególnego uregulowania w dziale poświęconym
zmianie dłużnika (art. 519 i n. KC).
Problemem najbardziej kontrowersyjnym w teorii i różnie rozstrzyganym 958
w poszczególnych systemach prawnych jest kwestia dopuszczalności zarzutów
wynikających ze stosunku będącego podstawą przejęcia długu, a łączących
przejemcę długu z dawnym dłużnikiem.
Przykład: Przejemca X zobowiązał się w umowie z dłużnikiem Y przejąć jego dług
względem W w ramach zaspokojenia jakiejś wierzytelności Y-a przeciwko X-owi. Jeżeli jed-
nak owa wierzytelność nie istnieje, powstaje pytanie: czy przejemca X może na tej podstawie
odmówić wierzycielowi W spełnienia przejętego świadczenia.
Otóż, w myśl art. 524 § 2 KC, przejemca nie może powoływać się wzglę-
dem wierzyciela na zarzuty wynikające z istniejącego między przejmującym
dług a dotychczasowym dłużnikiem stosunku prawnego będącego podstawą
prawną przejęcia długu. Czyni jednak od tej reguły poważny wyjątek, zastrze-
gając, że przejemcy przysługują z tego stosunku zarzuty, jeżeli wierzyciel
o nich wiedział, i to najpóźniej w chwili udzielenia zgody na przejęcie długu.
W powołanym wyżej przykładzie przejemca X nie może więc podnieść wobec wierzycie-
la W zarzutu, że jego (X-a) zobowiązanie wobec dotychczasowego dłużnika (Y-a) nie istniało
– chyba że wierzyciel o tym wiedział.
Rozwiązanie to ma na względzie ochronę interesu wierzyciela. Gwarantuje

bowiem, że bez jego wiedzy i woli nie ulegnie pogorszeniu jego sytuacja praw-
na w następstwie dokonanego przejęcia długu. W tych granicach chronione są
zarazem interesy przejemcy długu.
Rozwiązanie to stanowi źródło trwającej w teorii polskiego prawa cywilne- 959
go kontrowersji co do tego, czy przejęcie długu jest kauzalną, czy abstrakcyj-
ną czynnością prawną. Dawniej dominował pogląd o abstrakcyjnym charak-
terze przejęcia długu1, jednak obecnie należy podzielić pogląd, że ze względu
na ochronę interesów wierzyciela i pewność obrotu oderwany charakter mają
wyłącznie te czynności przejęcia długu, których podstawą prawną jest zobo-
wiązanie istniejące między dłużnikiem i przejemcą2.
1
Por. A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, s. 158.
2
Por. P. Drapała, [w:] System PrPryw, t. 6, 2014, s. 1405 i n.
Nb. 957–959
66524117380436
66
II. Kumulatywne przystąpienie do długu

1. Umowa kumulatywnego przystąpienia do długu
960 W razie kumulatywnego przystąpienia do długu dotychczasowy dłużnik –
w odróżnieniu od przejęcia długu – nie zostaje zwolniony z długu; pozosta-
je więc nadal dłużnikiem, przy czym obok niego pojawia się przystępujący do
długu jako drugi dłużnik. W rezultacie więc następuje tu pomnożenie podmio-
tów po stronie długu w stosunku zobowiązaniowym o niezmienionej treści.
Umowa o wspomnianej treści nie została uregulowana w przepisach praw-
nych. Jest jednak dopuszczalna na zasadzie swobody umów (art. 3531 KC).
Może ona być zawarta między dłużnikiem a przystępującym do długu; przyj-
muje wówczas postać umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393
KC) albo między przystępującym a wierzycielem. W tym ostatnim przypad-
ku zgoda dłużnika nie jest potrzebna, jego pozycja bowiem nie tylko nie ulega
pogorszeniu, lecz z reguły się poprawia. Umowa ta nie wymaga formy szcze-
gólnej.
Przystępujący do długu staje się dłużnikiem solidarnym wraz z dłuż-
nikiem dotychczasowym, a to na podstawie dorozumianego wyrażenia woli
w tym względzie w umowie kumulatywnego przystąpienia do długu (art. 369
KC oraz orz. SN z 12.10.2001 r., V CKN 500/00, OSN 2002, Nr 7–8, poz. 90).
Jeżeli więc dotychczasowy dłużnik spełni świadczenia, a nic innego nie wyni-
ka z łączącego go z przystępującym do długu stosunkiem prawnym, służy mu
wobec przystępującego roszczenie regresowe (art. 376 KC).
2. Ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu

961 Skutki kumulatywnego przystąpienia do długu ustanawia także
art. 554 KC, będący odpowiednikiem dawnego art. 526 KC, uchylonego usta-
wą z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408). W myśl tego przepisu nabywca przedsiębior-
stwa lub gospodarstwa rolnego staje się dłużnikiem solidarnym – obok zbywcy
– w zakresie zobowiązań związanych z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa, i to bez względu na to, z jakiego zdarzenia zobowiązania te
powstały (umowy, bezpodstawnego wzbogacenia itp.).
Natomiast przez nabywcę rozumie się tego, kto nabył przedsiębiorstwo lub grunt rolny
stanowiący substrat gospodarstwa rolnego (por. art. 553 KC) w drodze umowy. Chodzi tu za-
tem o pochodne i translatywne nabycie. Normy art. 554 KC nie stosuje się więc np. do naby-
cia w drodze dziedziczenia, zasiedzenia, egzekucji lub rękojmi wiary publicznej (por. bliżej
J. Mojak, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 526).
Nb. 960–961
66524117380436
66
Z kolei przepis art. 554 KC znajdzie zastosowanie, jeżeli nabycie przedsiębiorstwa na-
stąpiło w wyniku kilku następujących po sobie umów (sekwencji umów); por. wyr. SN
z 6.7.2005 r. (III CK 705/04, Pr. Bank. 2005, Nr 11, s. 31).
Dzięki tej instytucji wierzyciel uzyskuje silne zabezpieczenie wykonania

swojej wierzytelności. Chroniąc jednak zarazem interesy nabywcy, ustawa:
1) wyłącza przystąpienie do długu, o którego istnieniu nabywca nie wiedział 962
mimo zachowania należytej staranności. Ustawa chroni więc w tym przy-
padku dobrą wiarę nabywcy (por. orz. SN z 5.5.1993 r., III CZP 52/93,
OSN 1993, Nr 12, poz. 218);
2) ogranicza odpowiedzialność nabywcy do wartości nabytego gospodar- 963
stwa lub przedsiębiorstwa (pro viribus patrimonii).
Por. orz. SN z 13.2.1985 r. (IV CR 17/85, OSP 1986, Nr 3, poz. 53, z glosą M. Kępiń-
skiego).
Norma art. 554 KC ma charakter bezwzględnie wiążący z uwagi na to, 964

że chroni interesy osoby trzeciej – tzn. wierzyciela zbywcy (por. orz. SN
z 25.1.1983 r., IV CR 530/82, OSN 1983, Nr 9, poz. 139). Bez jego zgody
odpowiedzialność zbywcy i nabywcy przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa rol-
nego nie może być ograniczona ani wyłączona (art. 554 zd. 3 KC).
Nb. 962–964
66524117380436
66
Rozdział X. Zbieg roszczeń
§ 36. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń

Literatura: T.P. Antoszek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 443; Ł. Błaszczak, Zbieg roszczeń ex contractu i ex delicto na tle art. 443
k.c. w ujęciu materialnoprawnym i procesowym, TPP 2013, Nr 3; W. Czachórski, Zbieg odpo-
wiedzialności cywilnej według Kodeksu zobowiązań, Warszawa 1960; tenże, Zobowiązania,
§ 31 i 42; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 414,
443 i 44910 KC; T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym. Rei vindica-
tio – actio negatoria, Warszawa 1963; Z. Gawlik, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 44910;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. I, 1985, § 16; E. Łętowska, [w:] System Pr. Pryw.,
t. 1, § 45–49; taż, Zbieg norm w prawie cywilnym, Warszawa 2002; M. Jagielska, System
Pr. Pryw., t. 6, § 41; K. Mularski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutow-
skiego, uw. do art. 414; A. Ohanowicz, Zbieg norm w polskim prawie cywilnym, Warszawa
1963; A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba, KC. Komentarz, art. 414, 443; P. Ruchała, R. Sikorski,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 44910; A. Szpu-
nar, Uwagi o zbiegu roszczeń odszkodowawczych, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Witolda
Czachórskiego, Warszawa 1985; A. Śmieja, System Pr. Pryw., t. 6, § 26; Z. Ziembiński, Pro-
blematyka ogólna zbiegu przepisów prawnych, [w:] Studia prawa zobowiązań, Warszawa–
Poznań 1979.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie zbiegu przepisów, norm i roszczeń
965 Należy wyjść z ogólnego stwierdzenia, że gdy mówi się o zbiegu przepi-
sów, norm lub roszczeń, to w istocie chodzi o konkurencję kwalifikacji zda-
rzeń prawnych pojawiającą się niejako wstępnie (na wejściu) procesu stosowa-
nia prawa, a więc bez względu na to, jak konkurencja ta zostanie rozstrzygnięta1
w postaci określenia następstw zdarzenia prawnego.
Pojęciem najszerszym jest przy tym zbieg przepisów prawnych rozu-
mianych jako odrębne jednostki redakcyjne tekstu prawa, które mogą znaleźć
zastosowanie do danego zdarzenia prawnego. Natomiast dopiero do zrekonstru-
owanych na podstawie tych przepisów norm prawnych można odnieść określe-
1
Tak przekonująco E. Łętowska, Zbieg norm, s. 13 i n.
Nb. 965
66524117380436
66
§ 36. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń 421
nie „zbieg norm”. W tym więc sensie pojęcie zbiegu norm jest pojęciem węż-
szym względem pojęcia zbiegu przepisów prawnych1.
Należy jednak podkreślić, że w procesie stosowania prawa nieodzowne jest
rekonstruowanie normy prawnej z przepisów prawnych. Ona bowiem dopiero
wskazuje, kto w określonych okolicznościach jak ma się zachować. W rezulta-
cie owego zabiegu rekonstruowania normy prawnej może się okazać, że poja-
wiająca się na tle porównania tylko poszczególnych przepisów prawnych moż-
liwość ich konkurencji nie istnieje. Zakresy zastosowania opartych na nich
norm są bowiem różne; dane zdarzenie prawne objęte jest wówczas wyłącznie
zakresem zastosowania jednej, a nie dwóch norm.
Przykład: Zrekonstruowane na podstawie art. 59 i 527 KC normy prawne wyłączają ich
konkurencję, ponieważ okazuje się, że ochroną pauliańską (art. 527 KC) – w przeciwieństwie
do ochrony opartej na normie wyznaczonej przez art. 59 KC – objęte są tylko wierzytelności
pieniężne (por. Nb. 77 i 92).
Z kolei, gdy mówi się o zbiegu roszczeń, przeważnie rozumie się przez to 966
określenie szczególny przypadek zbiegu norm. Polega on na tym, że z jednym
zdarzeniem prawnym różne normy prawne wiążą więcej niż jedno roszczenie.
Zakresem tego pojęcia nie jest więc objęta konkurencja roszczenia z innymi
uprawnieniami – w szczególności typu prawokształtującym.
Przykład: Roszczenia odszkodowawczego z: uchyleniem się od skutków prawnych
oświadczenia woli złożonego pod wpływem wad oświadczenia woli, wypowiedzeniem umo-
wy, odstąpieniem od niej.
Mimo wspomnianego ograniczenia pojęciowego zagadnienie zbiegu rosz-

czeń ma na obszarze prawa zobowiązań doniosłe znaczenie praktyczne,
potwierdzone szeregiem uregulowań szczególnych. Z tych względów zasługuje
ono na odrębne omówienie.
2. Skutki zbiegu roszczeń

Jeżeli istnieje zbieg roszczeń, a więc powstaje możliwość zakwalifikowania 967
danego zdarzenia prawnego pod różne normy wyznaczające różne roszczenia,
pojawia się pytanie: w jaki sposób konkurencję tę należy rozstrzygnąć.
Najogólniej można rzec, że podstaw do rozstrzygnięcia tej kwestii nale-
ży przede wszystkim szukać w odpowiednich normach prawnych, a następnie
w decyzji uprawnionej strony lub w orzeczeniu sądu. Upraszczając zgłasza-
ne pod tym względem propozycje, zasadne wydaje się, że owe rozstrzygnięcia
prowadzą do dwóch istotnych skutków: dopuszczenia do konkurencji zbiegają-
1
Por. tamże, s. 13–14.
Nb. 966–967
66524117380436
66
422 Rozdział X. Zbieg roszczeń
cych się roszczeń albo do uznania jednego z nich i eliminacji pozostałego lub
pozostałych konkurencyjnych roszczeń.
968 Natomiast niedopuszczalne jest „mieszanie reżimów prawnych” i tworze-
nie, tym samym, jednego, swoistego roszczenia opartego na różnych podsta-
wach prawnych. Zabieg taki nieuchronnie prowadziłby bowiem do naruszenia
równowagi interesów stron, określonej przez ustawodawcę w normach wskazu-
jących na te konsekwencje.
Przykład: Niedopuszczalne byłoby stosowanie do roszczeń odszkodowawczych opar-
tych na odpowiedzialności ex contractu dłuższych terminów przedawnienia przewidzianych
dla roszczeń ex delicto.
Niektóre zbiegi roszczeń zostały uregulowane w KC (por. art. 414, 443,

44910). Poświęcono im poniższe uwagi (pkt II).
II. Rozwiązania szczególne

1. Bezpodstawne wzbogacenie
969 W myśl art. 414 KC przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu „nie uchy-
biają przepisom o obowiązku naprawienia szkody”. Zwrot ten należy rozu-
mieć w ten sposób, że zacytowany przepis dopuszcza zbieg obu wspomnia-
nych roszczeń, a zarazem nie wskazuje na wyłączenie jednego z nich. Z kolei
niedopuszczalna jest kumulacja obu roszczeń, ponieważ doprowadziłoby to do
nieuzasadnionego wzbogacenia jednej strony i nadmiernego obciążenia dru-
giej strony. O zastosowaniu (alternatywnym) jednego z tych roszczeń decydu-
je zatem żądający ochrony prawnej (poszkodowany, a zarazem bezpodstawnie
zubożony). Reguła ta odnosi się do roszczeń odszkodowawczych z tytułu czy-
nów niedozwolonych.
Przykład: X ukradł Y-owi jakąś rzecz. Y jest poszkodowanym, przysługuje mu zatem
roszczenie odszkodowawcze ex delicto wobec X-a, który zarazem odpowiada wobec Y-a z ty-
tułu bezpodstawnego wzbogacenia.
Wybór ten może być dokonany jedynie co do wskazania całego reżimu praw-
nego, a więc powinien uwzględniać wszystkie przesłanki i konsekwencje praw-
ne każdego z nich. Zwykle żądanie odszkodowania będzie korzystniejsze dla
żądającego ochrony, ponieważ pozwoli mu uzyskać świadczenie w większym
rozmiarze niż roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia. Poszkodowany
musi się jednak liczyć z trudniejszą sytuacją dowodową, albowiem na nim spo-
czywa ciężar dowodu winy sprawcy i wysokość szkody, podczas gdy przy bez-
podstawnym wzbogaceniu trzeba jedynie wykazać bezprawny transfer korzyści
majątkowych. Ponadto roszczenia z tytułu czynów niedozwolonych często ule-
Nb. 968–969
66524117380436
66
gają przedawnieniu po upływie krótszego terminu niż 6 lat, przewidzianego dla

roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Jeżeli więc roszczenie delik-
towe już się przedawniło, a roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia
jeszcze nie uległo przedawnieniu, oczywiste jest, że interes żądającego ochrony
przemawia za powołaniem się na ostatnio wspomniany tytuł prawny.
Na podstawie art. 414 KC należy również przyjąć zbieg roszczeń z tytu- 970
łu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 KC). Nie dotyczy to jednak
wielu przypadków, gdy ustawodawca przewiduje odrębną, opartą na konstruk-
cji bezpodstawnego wzbogacenia, regulację odpowiedzialności ex contractu
(por. art. 395 § 2, art. 494 i 495 KC).
Sąd Najwyższy w wyr. z 7.5.2009 r. (IV CSK 523/08, MoP 2010, Nr 20, s. 1138–1139
oraz glosa K. Topolewskiego, MoP 2011, Nr 22, s. 1231–1233) wypowiedział się generalnie
przeciwko dopuszczalności zbiegu roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszcze-
niami z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Podobnie, wyr. SN
z 18.4.2013 r., III CSK 303/12, Legalis.
Otwarty, bo nieuregulowany żadnymi przepisami kolizyjnymi, pozosta- 971

je stosunek roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia do roszczeń win-
dykacyjnych. Wbrew reprezentowanym niekiedy poglądom, które przyzna-
ją (z pewnymi jednak zastrzeżeniami) priorytet roszczeniom windykacyjnym,
należy i tu przyjąć generalną zasadę zbiegu roszczeń, pozostawiając wybór
roszczenia żądającemu ochrony prawnej. Jest to zarazem rozstrzygnięcie w naj-
szerszej mierze preferujące interesy żądającego ochrony prawnej.
2. Delikty
Z kolei art. 443 KC ma na względzie stosunek roszczeń deliktowych do 972
kontraktowych. W myśl tego przepisu okoliczność, że działanie lub zaniecha-
nie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wyko-
nanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza roszczenia o napra-
wienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba że z treści istniejącego
uprzednio zobowiązania wynika co innego.
Podstawowy rdzeń tego przepisu wyraźnie dopuszcza zbieg roszczeń delik-
towych i kontraktowych, jeżeli oczywiście stan faktyczny objęty jest zakresem
stosowania obu wspomnianych reżimów prawnych.
Przykład: Zawalenie się części domu, w której mieszka najemca, nie tylko uzasadnia je-
go roszczenie deliktowe z art. 434 KC, lecz także kontraktowe z racji niewykonania umowy
najmu (art. 662 § 1). Jeżeli kasjer kradnie pieniądze wpłacane przez klientów, odpowiada nie
tylko z ex delicto (art. 415 KC), lecz także z niewykonania umowy, na podstawie której peł-
ni tę funkcję.
Nb. 970–972
66524117380436
66
424 Rozdział X. Zbieg roszczeń
W takich przypadkach roszczenia te nie mogą być łącznie (kumulatywnie)

spełnione, ponieważ prowadziłoby to do sprzecznego z założeniami prawodaw-
cy nadmiernego obciążenia jednej strony i nieusprawiedliwionego wzbogace-
nia drugiej strony.
Dopuszczalne jest więc tylko jedno ze wspomnianych roszczeń, a jakie to
ma być roszczenie w braku odmiennej regulacji – decyduje o tym poszkodowa-
ny. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze zbiegających się roszczeń powinien
on w szczególności wziąć pod uwagę dwie okoliczności. Po pierwsze, że jedy-
nie reżim odpowiedzialności deliktowej umożliwia mu – poza odszkodowaniem
majątkowym – dochodzenie także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę i przeważnie wyznacza dłuższe terminy przedawnienia niż reżim odpo-
wiedzialności kontraktowej. Po drugie, liczyć się musi z trudniejszą dla niego
sytuacją dowodową w porównaniu z reżimem odpowiedzialności kontraktowej.
Od owej reguły ogólnej, pozostawiającej poszkodowanemu swobodę wybo-
ru roszczenia, istnieją jednak wyjątki. Na jeden z nich wskazuje art. 443 KC
in fine, powołując treść „istniejącego uprzednio zobowiązania”. Na tle tego
postanowienia należy przyjąć, że dopuszczalne są w zasadzie umowy wyłą-
czające odpowiedzialność deliktową na rzecz odpowiedzialności określonej
w czynności prawnej. Jednakże mając na względzie art. 58 § 2 KC oraz funkcję
odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych, nasuwa się spostrzeżenie,
że tego rodzaju klauzule umowne tylko w bardzo wąskim zakresie mogą być
uznane za ważne. Na pewno nie mogłyby one obejmować odpowiedzialności
za szkody wyrządzone z winy umyślnej sprawcy.
Poza tym art. 437 KC wyłącza możliwość uchylenia lub ograniczenia odpo-
wiedzialności deliktowej określonej w art. 435 i 436 KC, ale już nie jej rozsze-
rzenia.
3. Szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny

973 W myśl art. 44910 KC przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez produkt niebezpieczny (chodzi o art. 4491–44910 KC) nie wyłączają odpo-
wiedzialności za szkody na zasadach ogólnych (czyli odpowiedzialności delik-
towej) lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności
z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości. Zawarta in fine wzmianka o rękoj-
mi za wady i gwarancji straciła już samodzielne znaczenie, ponieważ w świe-
tle przepisów o sprzedaży konsumenckiej odpowiedzialność w tych przypad-
kach przyjmuje charakter odpowiedzialności z tytułu nienależytego wykonania
zobowiązania.
Z treści tego przepisu wynika zatem, że ustawodawca dopuszcza zbieg
roszczenia z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny z roszczenia-
Nb. 973
66524117380436
66
mi opartymi na podstawie deliktowej albo kontraktowej. W braku ograniczeń

ustawowych pod tym względem należy przyjąć, że wybór podstawy odpowie-
dzialności, a w konsekwencji roszczenia należy do poszkodowanego1. Jed-
nakże umowne oznaczenie odpowiedzialności nie może prowadzić do wyłą-
czenia lub ograniczenia standardu ochrony wyznaczonego przepisami KC
(por. art. 4499 KC) – co uzasadnione jest prokonsumenckim charakterem norm
chroniących nabywców produktów niebezpiecznych.
Natomiast nie pojawia się zbieg roszczeń, gdy szkoda wynikła ze zda-
rzeń nieobjętych zakresem zastosowania norm regulujących odpowiedzialność
za produkt niebezpieczny.
Przykład: W myśl art. 4497 § 2 KC odszkodowanie z tytułu odpowiedzialności za pro-
dukt niebezpieczny nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracza kwoty będącej rów-
nowartością 500 euro.
4. Naruszenia dóbr osobistych

W myśl art. 24 § 1 zd. 1 i 2 KC ten, czyje dobro osobiste zostało bezprawnie 974
naruszone, może żądać, aby sprawca dopełnił czynności potrzebnych do usu-
nięcia skutków naruszenia, a w szczególności, aby złożył oświadczenie odpo-
wiedniej treści i w odpowiedniej formie. Z kolei w myśl zd. 3 cyt. przepisu ten,
czyje dobro osobiste zostało bezprawnie naruszone, może „na zasadach prze-
widzianych w Kodeksie (...) również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub
zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny”.
W świetle tych spostrzeżeń niewątpliwie uznać należy, że dochodzi do zbie-
gu roszczeń: jednego o dokonanie czynności zmierzających do usunięcia skut-
ków naruszenia, którego podstawą jest samo bezpodstawne naruszenie dobra
osobistego, z drugim roszczeniem o zadośćuczynienie, którego podstawą nie
jest wyłącznie działanie bezprawne, ale ponadto spełnienie się innych przesła-
nek przewidzianych w KC, a w szczególności wina sprawcy (art. 415 KC).
Otóż skutki tego zbiegu ustawodawca rozstrzyga w ten sposób, że dopusz-
cza łączenie obu roszczeń (zbieg kumulatywny). Jednoznacznie wskazuje na to
nie tylko zacytowany wyżej fragment art. 24 § 1 zd. 3 KC (zwłaszcza zawarte
tam słowo „również”), ale ponadto treść art. 448 KC.
Przykład: X znieważył Y-a. Czyn ten podlega kwalifikacji jako bezprawne naruszenie
dobra osobistego (art. 23 KC) i uzasadnia w związku z tym roszczenie o usunięcie skutków
naruszenia (art. 24 § 1 zd. 2 KC). Poza tym ze względu na jego zawiniony charakter podlega
kwalifikacji jako czyn niedozwolony, uzasadniający roszczenie o zadośćuczynienie (art. 415
w zw. z art. 448 KC). Ze względu na kumulatywny charakter tego zbiegu pokrzywdzony mo-
że dochodzić łącznie obu tych roszczeń.
1
Tak E. Łętowska, Zbieg norm, s. 107.
Nb. 974
66524117380436
66
66524117380436
66
Indeks rzeczowy
Liczby oznaczają numery brzegowe umieszczone na marginesie
A Ciężar dowodu 246, 526–527, 585–586,

807–810
Akt administracyjny
Clausula rebus sic stantibus 736–750
– jako źródło powstania zobowiązania
– kompetencja sądu do ingerencji
64–69 w stosunek zobowiązaniowy 746–748
– o skutkach bezpośrednich 65 – przesłanki 742–745
– o skutkach pośrednich 66–69 – zakres zastosowania 740–741
Akt normatywny Compensatio lucri cum damno 241
– badanie legalności 562 Condictiones 707
Autonomia woli 342 – zob. Roszczenie o zwrot nienależnego
świadczenia
B Culpa in contrahendo 362, 371–373,
Bezpodstawne wzbogacenie 72, 696–731 399, 812
– a zbieg roszczeń 969–971 – zob. Czyny niedozwolone,
– pojęcie 696–697 Niemożliwość świadczenia, Wina
– przesłanki 699–705 Czynność prawna
Bezprawność zachowania 526, 537, – dłużnika 78–79
540, 559 – – orzeczenie względnej bezskuteczno-
– dłużnika ści 88–91
– – bezwzględna 785 – – zaskarżenie 84–87
– – względna 785 – nieważność 359, 707, 711
– pojęcie 500 – odpłatna 324
Czynność prawna jednostronna 347
– wyłączenia 501–507, 537
– jako źródło powstania zobowiązania
C 63
Czyn zabroniony 725–726
Casus mixtus 229–231 Czyny niedozwolone 46, 72, 373,
Causa concurrens 254 487–695
Cel niegodziwy 727 – funkcja 494
Cena – organów władzy publicznej 555–559
– a wysokość odszkodowania 267–274 – pojęcie 487–492
– zob. Pretium – systematyka 493
66524117380436
66
428 Indeks rzeczowy
– zob. Krzywda, Odpowiedzialność K
odszkodowawcza, Szkoda,
Kara umowna 867–873
Zadośćuczynienie
– funkcja 867–869
D – ochrona dłużnika 870–873
– pojęcie 867
Damnum emergens Kara ustawowa 874–875
– zob. Szkoda majątkowa Klauzula adaptacyjna 750
Datio in solutium Klauzula waloryzacyjna 168
– zob. Świadczenie w miejsce wykonania – indeksowa 172
Decyzja administracyjna – towarowa 171
– niewydanie 565 – uposażenia 174
– niezgodna z prawem 564 – walutowa 170
Dług 27, 39–42 – złota 173
– kumulatywne przystąpienie 960–964 Koncepcja wielości więzów obligacyj-
– – w drodze umowy 960
nych
– – ustawowe 961–964
– zob. Zobowiązania solidarne
– przejęcie 942–959
Konsument 21, 353, 419, 427
– – forma 946–949
Kontrola abstrakcyjna 442–445
– – pojęcie 942–945
Krzywda 235, 252, 634, 659–669
– – prawa uboczne 954
– – zarzuty przysługujące przejemcy L
955–959
– – zgoda 950–953 Lokal przedsiębiorstwa 451
– sukcesja singularna 954 Lucrum cessans
– zwolnienie 904–906 – zob. Szkoda majątkowa
Dłużnik 26, 48, 78, 79, 734
– niewypłacalność 80 N
– solidarny 277 Nakłady
– zmiana 942–964
– zwrot 142–143
Dobra osobiste 659, 669
Należyta staranność 734, 792–793
– bezprawne naruszenie 660, 661, 974
Negocjacje
Dodatkowe zastrzeżenia umowne
– zastrzeżenie poufności informacji 373
852–875
Niedbalstwo 513, 515–516, 796–799
Domniemanie
Niedozwolone klauzule
– faktyczne 527
– w umowach konsumenckich 432–442
– prawne 81, 527, 533–535, 584, 825
– – ciężar dowodu 436
F – – katalog 438–439
– – pojęcie 432
Facultas alternativa – – przesłanki 437
– zob. Upoważnienie przemienne – – skutki prawne 440
– – zakres stosowania 433–435
G
Niemożliwość świadczenia 17, 385,
Gwarant 480 811–821
– odpowiedzialność 483 – koncepcje 811
66524117380436
66
Indeks rzeczowy 429
– następcza 103, 117, 361 – gwarancyjno-repartycyjna 220
– nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika – kontraktowa (ex contractu) 218, 232,
813–816 242, 372, 637, 786–790
– objęta odpowiedzialnością dłużnika – organów władzy publicznej 528,
817–821 552–568
– pierwotna 103, 116, 120, 360–362 – – podmioty odpowiedzialne 553
– przyczyny 811 – – poszkodowany 554
– skutki 812 – – przesłanki 555–559
Niepoczytalność – – uregulowania odrębne 568
– dłużnika 801 – – za zaniechanie legislacyjne 566
– jako wyłączenie winy 510–511 – – za niewydanie orzeczenia lub decy-
Norma prawna 352 zji 565
– bezwzględnie wiążąca 351, 353 – – za wydanie aktu normatywnego
– semiiperatywna 351–353, 694 562–563
– względnie wiążąca 351 – – za wydanie orzeczenia lub decyzji
564
O – osób zobowiązanych do nadzoru
Obowiązki przedsiębiorcy w umowach 529–540
zawiązanych z konsumentem 450 – pojęcie 208
Obrona konieczna 502 – przesłanki 209, 787
– przekroczenie granic 503 – rodzaje 217–221
Ochrona konsumenta w umowach – solidarna za współsprawstwo 518,
zawieranych poza lokalem przedsię- 520–521, 530
biorstwa oraz w umowach zawiera- – – przy czynach niedozwolonych
nych na odległość 451–468 626–630
– obowiązek informacyjny 453–455 – za cudze czyny 529–551, 802–806
– odstąpienie od umowy 454, 455–456 – za czyny podwładnego 546–551
– zakres zastosowania ustawy 451–452 – za czyny samodzielnego wykonawcy
– zawarcie umowy 455 542–545
Ochrona wierzyciela 43–46 – za szkodę wyrządzoną przez produkt
– bezwzględna 49 niebezpieczny 679–695
Odmowa spełnienia świadczenia przez – – a odpowiedzialność na zasadach
dłużnika 841 ogólnych 973
Odnowienie 17, 879–883 – – podmioty 685–686
– skutki 883 – – przesłanki 687–691
Odpowiedzialność 51 – – regulacja prawna 679–681
– osobista 52 – – zakaz wyboru prawa obcego 695
– – cum viribus patrimonii 58 – – zakaz wyłączenia 694
– – pro viribus patrimonii 59 – za szkody poniesione w cudzym/
– – ograniczona 57–59 wspólnym interesie 619–621
– rzeczowa 60 – za szkody prenatalne 670
Odpowiedzialność odszkodowawcza 517 – za szkody wyrządzone niechcianym
– deliktowa (ex delicto) 218, 220, 232, urodzeniem 671
281, 637, 785 – za własne czyny 495–528, 539–540
66524117380436
66
430 Indeks rzeczowy
– za wyrzucenie/spadnięcie/wylanie – jednorazowe 648, 655
przedmiotu 576–579 – pieniężne 263–266
– – podmiot 576 – restytucja naturalna 263–265
– – przesłanki 577 – sposób ustalenia 267
– za zawalenie się/oderwanie się części – – przy czynach niedozwolonych
budowli 580–586 622–625
– – podmiot 581 – z tytułu śmierci człowieka 649–658
– – przesłanki 580 – zob. Zadośćuczynienie
– za zwierzęta 570–575 Okoliczności egzoneracyjne 579,
– – podmiot 570 584–586, 601–606
– – przesłanki 571 Opóźnienie zwykłe
– zasady 210–216 – dłużnika 822, 824, 826
– – gwarancyjno-repartycyjna 215 Orzeczenie sądu
– – ryzyka 212, 547, 578–579, 582–584, – jako źródło powstania zobowiązania
587–600, 687 70–71
– – słuszności 214, 540, 567, 573 – niewydanie 565
– – winy 211, 272 – niezgodne z prawem 564
– związana z użyciem sił przyrody Osoba trzecia
587–614 – korzyść z czynności prawnej dłużnika
– – podmioty 587–593 82–83
– – przesłanki odpowiedzialności – wstąpienie w prawa zaspokojonego
594–595 wierzyciela
– – uchylenie 596–600 – – obowiązek przyjęcia świadczenia 840
Odsetki 127 – – ochrona dłużnika 941
– funkcje 190–191 – – przesłanki 931–936
– maksymalne 200 – – skutki 937–939
– pojęcie 187–190
– przedawnienie 205–206 P
– terminy płatności 203–204
– upoważnienie do wyznaczania Pacta sunt servanda 456
obowiązku zapłaty 198 Pactum de contrahendo
– ustawowe 200 – zob. Umowa przedwstępna
– wysokość 199–200 Paserstwo 522–525
– za opóźnienie 203 Pieniądz
– źródła obowiązku świadczenia 194–198 – bankowy 158
– zob. Zakaz anatocyzmu – elektroniczny 150, 160
Odstąpienie od umowy 134, 816, 821, – funkcje 146
837–838, 840–841 – pojęcie 145
– zastrzeżenie 859–863 – zmiana wartości 177–179
Odstępne 864–866 Podżeganie/pomocnictwo 519–521
Odszkodowanie Poszkodowany 607–614
– funkcje 247–252 – zgoda wyłączająca bezprawność czynu
– – kompensacyjna 248, 251–252 506
– – prewencyjna i wychowawcza 250 Potrącenie 17, 884–895
– – represyjna 249 – pojęcie 884
66524117380436
66
Indeks rzeczowy 431
– przesłanki 885–889 Roszczenie 36, 618
– skutki 890–892 – deliktowe a kontraktowe 972
– umowne 894–895 – o rentę 642, 653
– wyłączenia 893 – o wydanie wzbogacenia 712–731
Prawo podmiotowe – – podmioty 715
– bezwzględne 47, 49 – – przedmiot 712–714
– kształtujące 37 – o zadośćuczynienie 660–664
– wykonywanie jako wyłączenie – – dziedziczenie/zbywanie 668
bezprawności 507 – – przesłanki 660–661, 666
– względne 36 – o zapłatę odpowiedniej sumy pienięż-
Prawo zatrzymania (ius retentionis) nej na wskazany cel społeczny 664
842 – – a roszczenie o zadośćuczynienie
Prawo zobowiązań 665–666
– a inne działy prawa cywilnego 2–7 – o zwrot nienależnego świadczenia
– jako dział prawa cywilnego 1 707–711
– podstawowa literatura 22–24 – zbieg 965–974
– struktura 18–21 – – pojęcie 966
Pretium – – skutki 967–968
– commune 269
Roszczenie regresowe
– singulare 269–270
– między dłużnikami 288–289
Prezes UOKiK 444–445
– między wierzycielami 296
Produkt niebezpieczny 682–684
– przy czynach niedozwolonych
Przedawnienie roszczeń 721
631–633, 693
– o naprawienie szkody z produktu
Rozstrój zdrowia 639, 640
niebezpiecznego 692
– zob. Szkoda na osobie
– o świadczenia okresowe 205–206
– o wydanie wzbogacenia 716 Rzecz 137, 140
– z czynów niedozwolonych 672–678
S
– z umowy przedwstępnej 380, 388–389
Przedsąd 564, 566 Samopomoc 52, 505, 574–575
Przedsiębiorca 20 Siła wyższa 213, 579, 602
– jako podmiot uprawniony do wyda- – cechy 213
wania wzorców umów 411, 426 – koncepcje 213
Przejęcie długu 942–959 Skarga pauliańska 44, 75–92
Przelew wierzytelności 912–930 – a instytucje zbliżone 92
– przesłanki 75–83
R Solidarność dłużników (bierna)
Regulamin 276–289
– jako wzorzec umowny 403, 409 – pojęcie 276–277
– jako źródło świadczenia odsetek 195 – pozycja prawna dłużników wobec
Reguły zwrotu świadczeń 461–462 wierzyciela 282–287
Renta 189, 642–647 – – zob. Zarzut
– fakultatywna 652–654 – źródła 278–281
– obligatoryjna 651 Solidarność niewłaściwa 301–302
66524117380436
66
432 Indeks rzeczowy
Solidarność wierzycieli (czynna) – – strata (damnum emergens) 237,
290–297 243, 560, 788
– funkcja 291–292 – – utracone korzyści (lucrum cessans)
– pojęcie 290 238, 244, 272, 561, 788
– reżim prawny 293–297 – – wydanie korzyści 373
Stan wyższej konieczności 504 – – zaliczenie uzyskanych korzyści 241
Stosunek cywilnoprawny 25 – na mieniu 634
– z osobą trzecią – na osobie 634–658, 689
– – pokrycia 473 – – majątkowa 639–658
– – waluty 472 – naprawienie 51, 207–274, 373, 567
– – zapłaty 474 – – z czynów niedozwolonych 622–671
Stosunek zobowiązaniowy – niemajątkowa 234–235, 634
– jako stosunek prawny typu względne- – – zob. Krzywda
go 29–33 – ograniczenia obowiązku naprawienia
– jedność 50 259–262
– powstanie 61–73 – – przyczynienie się poszkodowanego
– strona 30 253–258
– treść 34 – pojęcie 233–236
– wielostronny 33 – prenatalna 670
Synallagma – sposób naprawienia 263–266
– funkcjonalne 332 – w granicach interesu umownego
– genetyczne 331 – – pozytywnego 242
System pieniężny 147–150 – – ujemnego 242–245, 362, 373, 383,
Swoboda umów 340–359, 390 399
– ograniczenie 348–359, 390–402 – zapobieganie 615–618
– – obowiązek kontraktowania 396–399 – – przesłanki 616–617
– – podmiotowe 393–395 – związana z poczęciem/urodzeniem
– – przewłaszczenie na zabezpieczenie dziecka 670–671
368–369 – zob. Odpowiedzialność
– – przez naturę zobowiązania 356–358 odszkodowawcza, Odszkodowanie
– – przez zasady współżycia społeczne-
Ś
go 354–355
– – tryb zawarcia umowy 401–402 Świadczenie 28, 93–274, 374
– – w ustawie 351–353 – ciągłe 133
– – zob. Niemożność świadczenia, – – bezterminowe 134
Wyzysk – jako czynność
– pojęcie 340–343 – – faktyczna 95
– skutki przekroczenia granic 359 – – prawna 95
– zakres 344–350 – jednorazowe 129
Szkoda 209, 232–246, 560, 563 – kwalifikacja prawna 95
– ciężar udowodnienia 246 – łączenie 121
– jądrowa 612 – możliwość wykonania 103–105
– majątkowa 234–240, 690, 787 – nienależne 696, 698, 706–711
– – metody ustalenia 240 – nieosiągnięcie celu 707, 710
66524117380436
66
Indeks rzeczowy 433
– niepodzielne 135–136, 305–306, 309 Teoria związku przyczynowego
– niewykonalne 103 koniecznego 228
– – zob. Niemożliwość świadczenia Termin zawity 87, 464
pierwotna Test warunku koniecznego (sine qua
– niewymagalne non) 226
– – spełnienie 722 – zob. Teoria adekwatnego związku
– odpadnięcie podstawy prawnej 707, 709 przyczynowego
– okresowe 130–132, 188 Transakcja handlowa
– oznaczone – a obowiązek świadczenia odsetek 197
– – co do gatunku 137–141
– – co do tożsamości 137–141 U
– pieniężne 151–154, 196
– podzielne 135–136, 309 Ubezpieczenie komunikacyjne 613–614
– przedmiot 94 Umowa 62, 311–486
– przepadek 723–731 – abstrakcyjna 336–337
– – przesłanki 724 – adhezyjna 317–319, 403
– – skutki 728–731 – dożywocia 17, 338
– rodzaje 111–143 – dwustronnie zobowiązująca 320
– spełnienie 40, 732 – – zob. Umowa wzajemna
– – dowody 779–783 – dzierżawy 17
– – miejsce 764–767 – kauzalna 336–337
– – termin 768–772 – koncepcje 315–316, 318
– treść 96–110 – kontraktacji 17
– – sposób ustalenia 97–98 – jako źródło świadczenia odsetek 195
– uboczne 122–127, 187 – jednostronnie zobowiązująca 320
– w miejsce wykonania 876, 877 – losowe 338–339
– w upoważnieniu przemiennym 118–120 – na rzecz osoby trzeciej 32
– w zobowiązaniach przemiennych – najmu 17
111–117 – nazwana (typowa) 326, 378
– w zobowiązaniach rezultatu 106 – – rodzaje 327–330
– w zobowiązaniach starannego działa- – nienazwana 326
nia 107–110 – nieważność 359
– wzajemne 814, 819 – pojęcie 311–313
– – częściowo niemożliwe 815, 820 – przedwstępna 374–389
– – ekwiwalentność 322, 325 – przyrzeczona 374
– – jednoczesność 773–774 – – obowiązek zawarcia 384
– – wcześniejsze 775–778 – – skutki niezawarcia 382–387
– – wykonanie 773–778 – – termin zawarcia 380–381
– – zgodność z zasadami współżycia – rachunku bankowego 17, 394, 437
społecznego 720 – realna 333–335
– regulacja prawna 314
T
– renty 17
Tempus deliberandi 456 – – dożywotniej 338
Teoria adekwatnego związku przyczy- – rozwiązanie 907–908
nowego 225–227 – treść 340–369
66524117380436
66
434 Indeks rzeczowy
– ubezpieczenia 17, 338, 394 – odstąpienie od umowy 466–467
– względna bezskuteczność 92 – wypowiedzenie 468
– wzruszalność 367 Umowa zawierana poza lokalem
– „z grzeczności” 35 przedsiębiorstwa 446–468
– zawarte pod warunkiem 339 Upoważnienie przemienne 118–120,
Umowa konsumencka 427–468 483
– kontrola Ustawowe prawo zastawu 575
– – abstrakcyjna 442 Uszkodzenie ciała 639–640
– – incydentalna 441 – zob. Szkoda na osobie
– pojęcie 427
– regulacja prawna 429–431 W
– zasady 428 Waloryzacja 163–167
Umowa na rzecz osoby trzeciej – miernik 169–174, 185
469–479 – podstawa 167
– niewłaściwa 475 – pojęcie 163–164
– pojęcie 469–476 – sądowa 175–186
– skutki 477–478 – – pojęcie 175
– zastosowanie 479 – – przesłanki 176–183
Umowa o świadczenie przez osobę – – zakres kompetencji sądu 184–186
trzecią 480–484 – umowna 168–174
– odpowiedzialność gwaranta 483 – – pojęcie 168
– pojęcie 480–482 – – zob. Klauzule waloryzacyjne
– zastosowanie 484 Wiek
Umowa o zwolnienie dłużnika – jako wyłączenie winy 512
ze świadczenia przez osobę trzecią Wielość wierzycieli/dłużników 275–310
485–486 – w zobowiązaniach niepodzielnych
Umowa przedwstępna 334, 374–389, 304–306
391 – zob. Zobowiązania solidarne
– a umowa definitywna (przyrzeczona) Wierzyciel 25, 276–277, 735
376, 384–385 – ochrona w razie niewypłacalności
– a umowa ramowa 377 dłużnika 44, 74–92
– charakter 375 – – zob. Skarga pauliańska
– dopuszczalność warunku 381 – pokrzywdzenie 80–81
– pojęcie 374 – uprawnienia 38
– przesłanka ważności 379 – zmiana 911, 912–941
Umowa rozporządzająca 313 – zwłoka 843–851
Umowa wzajemna 320–332 – – przesłanki 845–846
– konsekwencje prawne 331–332 – – skutki 847–851
– pojęcie 321–325 Wierzytelność 27, 34–38
– zakres zastosowania 326–330 – a dług 41
Umowa zawierana na odległość – pieniężna 77
446–468 – przelew 912–930
– dotyczące usług finansowych 463–468 – – dopuszczalność 917–922
– obowiązek informacji 464 – – pojęcie 912–916
66524117380436
66
Indeks rzeczowy 435
– – skutek wobec dłużnika 927–930 Z
– – skutek wobec wierzyciela 923–926
Zabezpieczenie 125
– rozszerzenie skuteczności 43
Zadatek
– zaskarżalność 76 – pojęcie 853–855
– zob. Prawo podmiotowe względne – skutki 856–858
Wina 216, 508–517, 549, 559, 660 – – rozwiązanie umowy 858
– anonimowa 528 – – zwrot zadatku 858
– dłużnika 791–801 – wysokość 855
– nieumyślna Zadośćuczynienie 235, 252, 560, 655,
– – zob. Niedbalstwo 663
– osoby trzeciej 579, 605–606 – a wielkość krzywdy 663
– pojęcie 508–509 – w związku ze śmiercią człowieka 667
– poszkodowanego 579, 603–604 Zakaz anatocyzmu 201–202
– stopień 258, 799 Zapłata
– umyślna 513–514, 795, 800 – bezgotówkowa 158–159
– w nadzorze 529, 530 – elektroniczna postać 159
– wyłączenie 510–512 – gotówką 157
Współsprawstwo 518–521 Zarzut
Wyzysk 363–367 – osobisty 287
– kwalifikacja prawna 367 – wspólny 287
– pojęcie 363–365 Zasada jednowalutowości 155–156
– skutki prawne 366 Zasada nominalizmu 161–162,
Wzbogacenie 699–700, 702–704 164–166
– bezpodstawność 705, 707 Zasada pacta sunt servanda 358, 428,
– niepodlegające zwrotowi 717–722 736, 739
Wzorzec umowy 403–426, 435 Zasada wzajemnej reprezentacji
– dłużników 283–284
– a ogólne warunki umowy 409
– wierzycieli 295
– a umowa 422–426
Zezwolenie administracyjne 400
– a zobowiązanie ciągłe 424–425
Złożenie do depozytu sądowego
– charakter prawny 412–416
896–903
– funkcje 404
– skutki 897–903
– konflikt 426 – tryb 896
– kwalifikowany 407 Zmiana stosunków
– niekwalifikowany 407 społeczno-gospodarczych
– normatywny 407 – zob. Clausula rebus sic stantibus
– obowiązek poinformowania drugiej Zobowiązanie
strony 417–421 – brak 707–708
– pojęcie 409 – – świadomość 718–719
– przejrzystość (transparentność) 420 – ciągłe 133, 357
– regulacja 406–408 – elementy 25–28
– w postaci elektronicznej 419 – in solidum 301
– wykładnia 421 – – zob. Solidarność niewłaściwa
– zagrożenia 405 – nienależyte wykonanie 51
66524117380436
66
436 Indeks rzeczowy
– niepieniężne 162 – – z czynności prawnej 279–280
– niepodzielne 303–306 – – z ustawy (ex lege) 281
– nieważność 331 – struktura prawna 298
– niewykonanie 51 – zob. Solidarność dłużników (bierna),
– niezupełne (naturalne) 53–56 Solidarność wierzycieli (czynna),
– pieniężne Solidarność niewłaściwa
– – a clausula rebus sic stantibus 749 Zubożenie 699, 701–704
– podzielne 307–310 Związek przyczynowy (adekwatny)
– pojęcie 25–50 222–231, 560, 563, 688, 790
– przemienne 111–117 – cecha normalności 224–228
– realne 47–48 – – wyjątki, zob. Casus mixtus
– rezultatu 106, 108, 806 – pojęcie 222–223
– skutki niewykonania 17, 784–851 Zwierzchnictwo (podporządkowanie)
– starannego działania 107–110, 806 546
– towarzyskie 35 – źródła 546
– treść 734 Zwłoka
– wieczyste 134 – dłużnika 822, 823, 827–834
– wygaśnięcie 17, 876–908 – w umowach wzajemnych 835–841
– – zob. Zobowiązanie wykonanie – wierzyciela 17, 843–851
– wykonanie 732–783 – – przesłanki 845–846
– – podmioty 751–755 – – skutki 847–851
– – pokwitowanie 780–782
Ź
– – przedmiot 756–763
– – zasady ogólne 732–735 Źródła prawa zobowiązań 8–17
– wzajemne – prawo europejskie 13–14, 562
– – zob. Świadczenie wzajemne, – prawo zwyczajowe 15
Umowa wzajemna – rozporządzenie 11
– zmiana 17 – umowa międzynarodowa 12, 562
Zobowiązanie solidarne 275, 276–302 – ustawa 9–10, 562
– powstałe – zwyczaj 16
66524117380436
66
Seria Podręczniki Prawnicze jest to kanon klasyki akademickiej
literatury prawniczej. Stanowi źródło wiedzy niezbędnej każdemu Zbigniew Radwański
studentowi prawa. Tytuły z tej serii opracowane są przez autorytety
Adam Olejniczak
Radwański
Olejniczak
prawnicze i polecane przez większość wykładowców.
Grykiel
Podręcznik „Zobowiązania – część ogólna” obejmuje tematykę uregulo-
waną przede wszystkim w art. 353–534 KC. Jarosław Grykiel
W 15. wydaniu podręcznika uaktualniono stan prawny, ze szczególnym
uwzględnieniem rozszerzenia ochrony wynikającej z przepisów o wyzy-
Zobowiązania
Zobowiązania – część ogólna

sku oraz wprowadzenia możliwości zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz
najbliższych członków rodziny poszkodowanego także w razie ciężkiego
i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.
Prof. dr Zbigniew Radwański (1924–2012) – był profesorem zwyczaj-
nym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, członkiem rzeczy-
wistym PAN, w latach 1996–2010 przewodniczącym Komisji Kodyfikacyjnej
Prawa Cywilnego, współtwórcą i naczelnym redaktorem Systemu Prawa
Prywatnego. Wybitny znawca przedmiotu, uczony o ogromnym dorobku
15. wydanie
naukowym i autorytet w dziedzinie prawa prywatnego.
Prof. dr hab. Adam Olejniczak – profesor Uniwersytetu im. Adama Mic-
kiewicza w Poznaniu oraz Uczelni Łazarskiego w Warszawie, autor licznych
publikacji z zakresu prawa cywilnego, wybitny znawca przedmiotu.
Dr. hab. Jarosław Grykiel, prof. UAM – Prodziekan do spraw studenc-
kich i jakości kształcenia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, autor
licznych publikacji z zakresu prawa cywilnego i handlowego.
15. wydanie
ksiegarnia.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
tel.: 22 311 22 22
66524117380436
66524117380436

Zobowiazania - Czesc Ogolna Wydanie 15

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zobowiazania - Czesc Ogolna Wydanie 15

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Seria Podręczniki Prawnicze jest to kanon klasyki akademickiej

literatury prawniczej. Stanowi źródło wiedzy niezbędnej każdemu Zbigniew Radwański

Zobowiązania – część ogólna

Z. Radwański/A. Olejniczak/J. Grykiel • Zobowiązania – część ogólna

E. Gniewek, P. Machnikowski (red.)

KODEKS CYWILNY, wyd. 48

© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Skład i łamanie: Marta Świerk

ISBN e-book 978-83-8291-352-1

Poznań, sierpień 2022 r. Adam Olejniczak, Jarosław Grykiel

Przedmowa do piętnastego wydania ....................................................................... V

Rozdział I. Wiadomości wstępne . ........................................................................ 1

Rozdział II. Świadczenie ....................................................................................... 41

Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników . .............................................. 111

Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe ................................................................. 122

Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie . .......................................................... 311

Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania .................. 326

Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania .......................................................... 384

Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika . ................................................ 401

Rozdział X. Zbieg roszczeń . ................................................................................. 420

Indeks rzeczowy . ..................................................................................................... 427

§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim

I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym

1. Dział prawa cywilnego

II. Źródła prawa zobowiązań

b) Także rozporządzenia są częstym środkiem regulowania stosunków 11

spraw przekazanych do uregulowania, ale nawet wytyczne dotyczące treści

tylko do osiągnięcia określonych celów; pozostawiają im natomiast swobodę

2. Prawo zwyczajowe i zwyczaj

Przepisy Konstytucji RP w Rozdziale III pt. „Źródła prawa” nie odnoszą

ralne (międzyczasowe), stanowiące przedmiot wykładu części ogólnej prawa

Jednakże do zobowiązań już istniejących z umów: kontraktacji, najmu,

III. Struktura prawa zobowiązań

1. Część ogólna i szczegółowa

Należy podkreślić, że normy części ogólnej prawa zobowiązań bezpośred-

IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań

2. Przed reformą Kodeksu

27 Stosownie do tego uprawnienia wierzyciela określa się zbiorczym mia-

2. Stosunek prawny typu względnego

30 Przepisy prawa zobowiązań w zasadzie operują schematem jednego wierzy-

Wierzytelności te i długi są przy tym ze sobą wzajemnie splecione w tym

35 Jeśli brak jest uwarunkowań ekonomicznych, ze szczególną staranno-

36 Wierzytelność jest zarazem prawem podmiotowym względnym. Kieruje

Może być jednak i tak, że owa indywidualizacja podmiotowa lub przedmio-

Zawsze jednak każda wierzytelność ostatecznie prowadzi do powstania

Ponadto prawo podmiotowe wierzyciela może być wzbogacane jeszcze 37

Uprawnienia wierzyciela zwykło się klasyfikować na główne i ubocz- 38

§ 1 KC: „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią

40 Podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia. Jednak

41 Owa cecha korelatywności długu i wierzytelności charakterystyczna dla

Z tego właśnie względu zobowiązanie gaśnie, gdy wierzyciel został zaspo- 42

wiście spełnione zostaną ogólne przesłanki tej odpowiedzialności. Polegają

49 Natomiast inaczej zakwalifikować należy przypadki, gdy wyjątkowo wie-

6. Jedność stosunku zobowiązaniowego

II. Dług i odpowiedzialność

pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny. Do zda-

Z zasady dłużnik i tylko dłużnik ponosi odpowiedzialność majątkową

W nauce polskiego prawa cywilnego zgodnie przyjmuje się, że do zobowią-

4. Ograniczona odpowiedzialność osobista

Drugi sposób ograniczenia odpowiedzialności osobistej polega na wskaza- 59

inna niż wysokość odpowiedzialności. Jeżeli wysokość odpowiedzialności jest

Odpowiedzialność tego typu powstaje w szczególności w razie obciążenia

III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego

wskazanych. Koncepcja ta znajduje potwierdzenie w przepisie art. 3531 KC,