Zaburzenia odżywiania

i potrzeby żywieniowe
osób starszych

Artur Karol Jakubiak

 Zaburzenia odżywiania
Odmienność patofizjologiczna wieku podeszłego
▪ zmniejszenie aktywności fizycznej
▪ redukcja liczby i wielkości włókien mięśniowych
▪ spadek siły masy mięśniowej
▪ zmiana pracy narządów wewnętrznych w wyniku przebytych chorób i
procesów starzenia
▪ zmniejszenie przemiany materii w porównaniu z osobami w średnim
wieku
▪ zmniejszenie prędkości przewodzenia bodźców nerwowych średnio
o 10–15%
▪ często upośledzona lub ograniczona czynność nerek, których masa
zmniejsza się o około 25–30%
▪ zmniejszenie przesączania kłębuszkowego nawet do 60% w porównaniu
z osobami młodymi @CMKP

2
 Zaburzenia odżywiania
Odmienność patofizjologiczna wieku podeszłego
▪ spadek reninowej aktywność osocza o około 30–50%, czemu towarzyszy
obniżenie stężenia aldosteronu
▪ obniżenie zdolności konwersji witaminy D3 do jej postaci aktywnych
metabolicznie
▪ zmniejszenie pojemności oddechowej płuc do 70–80% wartości
stwierdzanych u osób młodszych
▪ zmiana składu ciała – wzrost zawartości tłuszczu ustrojowego z około
20% do 36% (w wieku 70 lat) i zmniejszenie zawartości masy mięśniowej
▪ zmniejszenie zawartości składników mineralnych z około 6% do 4%, co
powoduje m.in. demineralizację układu kostnego
▪ zmniejszenie wydzielania śliny i zawartych w niej enzymów trawiennych
▪ zmiany zanikowe błon śluzowych jamy ustnej przełyku, żołądka i jelit, a
także zmniejszenie ilości tkanki gruczołowej
@CMKP

3
 Zaburzenia odżywiania
Odmienność patofizjologiczna wieku podeszłego
▪ zmniejszenie masy mięśniówki przewodu pokarmowego – gorsza
sprawność motoryczna przewodu pokarmowego, co może powodować
częste w tym wieku zaparcia lub nietrzymanie stolca
▪ refluks żołądkowo-przełykowy (częściej niż u osób młodych) - wpływa na
łaknienie, jest przyczyną niewskazanego ograniczania spożycia niektórych
składników odżywczych
▪ zmiany zanikowe w błonie śluzowej żołądka - zmniejszenie wydzielania
soku żołądkowego, zwłaszcza kwasu solnego i w mniejszym stopniu
pepsyny, oraz wzrost sekrecji gastryny jako mechanizmu regulacyjnego
▪ postępująca z wiekiem utrata około 20% masy wątroby z towarzyszącą
redukcją jej zdolności regeneracyjnych przyczynia się do obniżenia
syntezy białek oraz zdolności biotransformacji przyjmowanych leków
▪ ograniczenie aktywności enzymów trzustkowych - pogorszenie
tolerancji posiłków @CMKP

4
 Zaburzenia odżywiania
Odmienność patofizjologiczna wieku podeszłego
▪ wyczerpywanie zdolności wydzielniczych komórek beta trzustki i
upośledzenie wydzielania insuliny – zwiększenie skłonności do zapadania
na cukrzycę typu 2
▪ obniżona wrażliwość na insulinę, przejawiającą się mniejszym
wychwytywaniem glukozy w komórkach mięśni, tkanki tłuszczowej i
wątroby
▪ choroby jamy ustnej i zębów
▪ braki w uzębieniu – ograniczenie żucia i rozdrabniania pokarmów,
znaczne ograniczenie spożycia niektórych produktów
▪ zmiany funkcjonowania zmysłów smaku i węchu
▪ zanik kubków smakowych co może dawać w efekcie utratę łaknienia
▪ nieprawidłowe odczuwanie smaku/zapachu potraw - przyczyna
nadmiernego spożycia przypraw, w tym soli kuchennej i cukru
@CMKP

5
 Zaburzenia odżywiania
Odmienność patofizjologiczna wieku podeszłego
▪ dodatkowe zjawiska mogące wpływać na zaburzenie
prawidłowych nawyków żywieniowych
• samotność
• depresja
• zaburzenia funkcji układu nerwowego
• niewychodzenie z domu
• trudności z zakupami i przygotowywaniem potraw
• złe nawyki i zwyczaje żywieniowe
• nadużywanie leków wpływających na wchłanianie i metabolizm
składników odżywczych (moczopędne, przeczyszczające,
zobojętniające, antybiotyki)
• palenie tytoniu i picie alkoholu
@CMKP

6
 Zaburzenia odżywiania
Ocena stanu zdrowia i odżywienia osób w wieku
powyżej 75 lat w populacji polskiej
Badanie Wobasz-Senior

W populacji polskiej u osób w wieku powyżej 75 lat stwierdzono

wysokie rozpowszechnienie czynników ryzyka chorób
cywilizacyjnych, w szczególności nadwagi i nadciśnienia
tętniczego.
Jednocześnie niedostateczny stopień odżywienia
zaobserwowano u 30% mężczyzn i 40% kobiet.

@CMKP

7
 Zaburzenia odżywiania
Wyniki dotyczące oceny stopnia odżywienia seniorów są
zróżnicowane

▪ wśród pensjonariuszy domu pomocy społecznej w Kaliszu około 50%

miało niezadowalający stan odżywienia
▪ u osób będących pod opieką Poradni Geriatrycznej w Bydgoszczy aż 60%
respondentów było obarczonych ryzykiem niedożywienia, które częściej
występowało u pensjonariuszy domów opieki niż u osób mieszkających z
rodziną
▪ w Krakowie około 24% osób starszych zagrożonych było niedożywieniem
▪ wśród mieszkańców terenów wiejskich z okolic Oleśnicy niedożywienie
nie wystąpiło u żadnej osoby, natomiast ryzyko niedożywienia notowano
u 6% osób

@CMKP

8
 Zaburzenia odżywiania

▪ Prawidłowa masa ciała

▪ Nadwaga
▪ Otyłość
▪ Niedożywienie

@CMKP

9
Zaburzenia odżywiania
Mierniki stanu odżywienia

@CMKP

10
 Zaburzenia odżywiania
▪ BMI
▪ NRS (Nutritional Risk Screening)
ocena grupy ryzyka występowania niedożywienia, lub zagrożenia niedożywienia w trakcie
trwania choroby

▪ SGA (Subjective Global Assessment)

ocena grupy ryzyka występowania niedożywienia, lub zagrożenia niedożywienia w trakcie
trwania choroby

▪ MNA (Mini Nutritional Assessment)

Od 1 stycznia 2012 roku istnieje obowiązek przesiewowej oceny stanu odżywienia
każdego pacjenta przyjętego do szpitala. Dotyczy to wszystkich oddziałów
szpitalnych, a wyjątkiem są tylko szpitalne oddziały ratunkowe (SOR).
Dokument oceniający stan odżywienia musi się znaleźć w każdej historii choroby
i przeprowadza się go przy pomocy jednej ze skal:
• Nutritional Risk Screening 2002 (NRS)
• Subjective Global Assessment (SGA) @CMKP

11
 Zaburzenia odżywiania
FFM/FFMI
U osób starszych szczególnie istotnym parametrem jest
zawartość beztłuszczowej masy ciała (FFM – fat free mass),
która służy do wyznaczenia indeksu beztłuszczowej masy ciała
(FFMI – fat free mass index kg/m2), będącym dobrym
wskaźnikiem do przewidywania sarkopenii u ludzi starszych,
czyli syndromu charakteryzującego się utratą masy, siły
i wydajności mięśni.
Sarkopenia, pomimo oczywistych skojarzeń z niedoborem masy
ciała, może dotyczyć także osób starszych z prawidłową masą
ciała oraz chorujących na otyłość.
@CMKP

12
 Zaburzenia odżywiania
MNA (Mini Nutritional Assessment)
jest najczęściej wykorzystywanym kwestionariuszem do oceny
stanu odżywienia osób starszych.
Składa się z badania przesiewowego (6 pytań) i/lub oceny
pacjenta (12 pytań).
Badanie przesiewowe zawiera pytania dotyczące spożywania
posiłków, utraty masy ciała, zaburzeń neurologicznych,
przebytego stresu w ostatnich 3 miesiącach oraz pomiar BMI lub
obwodu łydki.
Ocena pacjentka dotyczy m.in. częstości spożycia
poszczególnych grup pokarmów, ilości przyjmowanych leków,
miejsca zamieszkania, subiektywnego postrzegania własnego
zdrowia oraz stanu odżywienia
@CMKP

13
 Zaburzenia odżywiania
Otyłość jest chorobą przewlekłą, charakteryzującą
się nadmiernym nagromadzeniem tkanki
tłuszczowej w organizmie (u mężczyzn powyżej
15%, u kobiet powyżej 25% masy ciała).
Zależnie od dystrybucji tkanki tłuszczowej
wyróżnia się dwa typy otyłości:

▪ brzuszną (wisceralną, androidalną)

▪ pośladkowo-udową (gynoidalną)
@CMKP

14
Zaburzenia odżywiania
Rozpowszechnienie nadwagi i otyłości w dorosłej populacji
mieszkańców Polski w roku 1996, 2009 i 2011 [%] (dane GUS).

@CMKP

15
 Zaburzenia odżywiania
Do otyłości predysponują
▪ czynniki środowiskowe w około 60–70%
▪ genetyczne (30–40%).

Częstość występowania nadwagi i otyłości warunkują czynniki:

▪ zewnętrzne: nieprawidłowe żywienie (nadprodukcja
żywności), mała aktywność fizyczna (urbanizacja,
motoryzacja), stres, zaburzenia psychoemocjonalne, leki
▪ wewnętrzne: genetyczne, metaboliczne, regulacyjne i
degeneracyjne.

@CMKP

16
 Zaburzenia odżywiania
Metody rozpoznawania otyłości
▪ BMI
▪ (WHR, waist-to-hip ratio) stosunek obwodu talii do obwodu
bioder - ocena typu otyłości
▪ (WC, waist circumference) obwód talii - wskaźnik zawartości
tłuszczu trzewnego

Uważa się, że przekroczenie następujących wskaźników

wywołuje problemy zdrowotne:
▪ u kobiet: WC > 88 cm, WHR > 0,9,
▪ u mężczyzn: WC > 102 cm, WHR >1,0
Użyteczne przy ocenie ryzyka choroby niedokrwiennej serca
@CMKP

17
 Zaburzenia odżywiania
Powikłania otyłości

▪ układ sercowo-naczyniowy: nadciśnienie tętnicze, miażdżyca

▪ układ oddechowy: niewydolność oddechowa
▪ układ kostno-stawowy: zmiany zwyrodnieniowe, dna moczanowa
▪ przewód pokarmowy: stłuszczenie wątroby, kamica żółciowa, zapalenie
trzustki
▪ zaburzenia metabolizmu glukozy: cukrzyca typu 2, hiperinsulinemia,
insulinooporność
▪ depresja, nerwice
▪ ze wzrostem BMI koreluje także nietrzymanie moczu

@CMKP

18
 Zaburzenia odżywiania
Odchudzanie

Negatywne aspekty związane z odchudzaniem, takie jak utrata

masy mięśniowej i zmniejszenie gęstości mineralnej kości,
sprawiają, że opinie na temat celowej utraty masy ciała u
otyłych osób starszych nie są jednoznaczne. Jeżeli utrata masy
ciała jest wskazana zaleca się zmniejszenie spożycia kalorii
o 500 kcal/dzień, zwiększenie podaży pełnowartościowego
białka, terapię behawioralną, suplementację witaminą D3
oraz wapniem, a także umiarkowaną aktywność fizyczną.

Nie zaleca się farmakologicznego leczenia otyłości

u ludzi starszych
@CMKP

19
 Zaburzenia odżywiania
Ogólne zasady żywienia w podeszłym wieku

Niejednorodność grupy osób w podeszłym wieku oraz różne problemy

zdrowotne powodują trudności w opracowywaniu uniwersalnych zaleceń
dotyczących dietetyki tego okresu życia.
Trudno stworzyć model żywienia akceptowany przez tę grupę ludzi,
który jednocześnie byłby optymalny pod względem ekonomicznym,
smakowym i zwyczajowym oraz pozwalałby zrealizować wszystkie zalecenia
racjonalnego żywienia.
Zalecenia żywieniowe propagowane w krajach europejskich i kierowane do
ludzi z grup szczególnego ryzyka, w tym osób starszych, można sprowadzić
do kilku zasad żywienia, według których osoby starsze powinny:

@CMKP

20
 Zaburzenia odżywiania
Ogólne zasady żywienia w podeszłym wieku

▪ spożywać codziennie różnorodne produkty spożywcze

▪ zwiększyć spożycie niezbędnych nienasyconych kwasów
tłuszczowych, skrobi i błonnika pokarmowego
▪ zmniejszyć spożycie tłuszczu, cholesterolu, cukru i soli
▪ ograniczać spożycie alkoholu
▪ kontrolować masę ciała
▪ zwiększyć aktywność fizyczną

@CMKP

21
 Zaburzenia odżywiania
Praktyczne zalecania dotyczą:
▪ zwiększenia gęstości odżywczej posiłków, czyli proporcji składników odżywczych do energii
(spożywanie przetworów mlecznych odtłuszczonych, chudego mięsa, drobiu, wędlin i ryb,
jeśli nie ma przeciwwskazań — przetworów zbożowych z pełnego ziarna, ciemnego
pieczywa)
▪ stosowania do smarowania pieczywa miękkich margaryn zawierających zwiększoną ilość
niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), a do krótkiego smażenia i do
sałatek olejów roślinnych
▪ unikania przejadania się
▪ unikania potraw i produktów ciężko strawnych, na przykład potraw długo smażonych,
bigosu, grzybów
▪ codziennego spożycia warzyw i owoców, najlepiej w postaci surowej
▪ częstszego spożywania posiłków (4–5), ale w małej objętości
▪ regularnego przyjmowania posiłków
▪ wypijania większej ilości płynów
▪ znajdowania przyjemności w jedzeniu
▪ zachowania aktywnego trybu życia dostosowanego
@CMKP do indywidualnych możliwości.
22
 Zaburzenia odżywiania
Podstawowa przemiana materii (PPM) – najmniejsze tempo przemiany
materii, zachodzącej w organizmie człowieka, niezbędne do podtrzymania
podstawowych funkcji życiowych, znajdującego się w stanie czuwania,
w warunkach zupełnego spokoju fizycznego i psychicznego oraz komfortu
cieplnego.

Na PPM składają się przemiany zachodzące w:

▪ układzie nerwowym – 1/4
▪ wątrobie – 1/5
▪ nerkach – 1/15
▪ sercu – 1/15
▪ pozostałych narządach – 2/5

@CMKP

23
 Zaburzenia odżywiania
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze
Ustalenie podstawowej przemiany materii (PPM):
1. PPM dla mężczyzn = 11,6 × masa ciała (kg) + 879 kcal
PPM dla kobiet = 8,7 × masa ciała (kg) + 826 kcal
2. PPM dla mężczyzn = 66,47 + (13,75 × waga w kg) + (5 × wzrost w cm) –
(6,75 × wiek)
PPM dla kobiet = 665,09 + (9,56 × waga w kg) + (1,85 × wzrost w cm) – (4,67
× wiek)

Określenie PPM umożliwia oznaczenie całkowitej przemiany materii (CPM):

CPM = PPM x współczynnik aktywności fizycznej.

Współczynnik aktywności fizycznej jest ściśle określony i wynosi:

dla prowadzących siedzący tryb życia – 1,3
dla średnio aktywnych – 1,5
dla regularnie aktywnych fizycznie – 1,7
@CMKP

24
 Zaburzenia odżywiania
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze
▪ przy aktywności fizycznej typowej dla osób starszych zapotrzebowanie
energetyczne stanowi około 1,3 – 1,5-krotność wartości podstawowej
przemiany materii w porównaniu z 1,7–2,1-krotnością u ludzi młodszych,
pracujących zawodowo
▪ węglowodany powinny stanowić 55–60%
▪ tłuszcze 25–30%
▪ białka 12–15% całodziennej puli energetycznej
▪ konieczność spożycia niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych
(NNKT) w ilości stanowiącej przynajmniej 4% energii
▪ prawidłowy stosunek kwasów tłuszczowych z rodziny n-6 do kwasów z
rodziny n-3 powinien wynosić 5:1

@CMKP

25
 Zaburzenia odżywiania
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze
NNKT – Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe (Witamina F)
grupa kwasów tłuszczowych, które nie mogą być syntetyzowane
w organizmie zwierzęcym oraz ludzkim, i muszą być dostarczane
w pożywieniu.
Ważniejsze niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe u człowieka to:
▪ linolowy (LA) – olej kukurydziany, słonecznikowy, sojowy, arachidowy,
rzepakowy, oliwa
▪ α-linolenowy (ALA) – olej lniany, rzepakowy, z orzechów włoskich
▪ γ-linolenowy (GLA) – olej z ogórecznika lekarskiego, wiesiołka, czarnej
porzeczki, konopny
▪ arachidonowy (AA) – produkty pochodzenia zwierzęcego, mięso
▪ eikozapentaenowy (EPA) – algi, łosoś, olej rybi (dorsz)
▪ dokozaheksaenowy (DHA) – olej z makreli, niektóre algi, nasiona lnu
@CMKP

26
 Zaburzenia odżywiania
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze

▪ nadmierne spożycie tłuszczu oraz cukrów prostych prowadzi do

zmniejszenia gęstości odżywczej diety, a tym samym do potencjalnych
niedoborów, zwłaszcza witamin i składników mineralnych
▪ w podeszłym wieku wzrasta zapotrzebowanie na witaminy: D, C, E, A
i β-karoten
▪ zalecenia spożycia składników mineralnych dla zdrowych osób w
podeszłym wieku są zbliżone do zaleceń dla osób młodszych z wyjątkiem
żelaza, na które zapotrzebowanie u kobiet po okresie przekwitania
istotnie się zmniejsza

@CMKP

27
Zaburzenia odżywiania
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze u osób starszych

@CMKP

28
 Zaburzenia odżywiania
Zaburzenia odżywiania o podłożu psychicznym

▪ anorexia tardiva (jadłowstręt późny) –

niewłaściwy stosunek do jedzenia i niechęć do
swojego ciała
▪ bulimia
▪ jedzenie przymusowe – szybciej, więcej bez
poczucia głodu, gromadzenie jedzenia
i spożywanie po kryjomu.

@CMKP

29
@CMKP

30