PANITIKAN REVIEWER

PANAHON NG KATUTUBO

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN
 Karamihan sa mga panitikan ay pasalin-dila lamang
o Anyong Patula
 Bulong
 Tugmang-bayan
 Bugtong
 Epiko
 Salawikain
 Awiting-bayan
o Anyong Tuluyan
 Kwentong-bayan
 Alamat
 Mito
o Anyong Dula
 Katutubong sayaw
 Ritwal ng babaylan

 May mga panitikan ring nasulat sa mga piraso ng kawayan, matitibay na kahoy at makikinis na
bato. Ngunit iilan na lamang ang mga natagpuan ng mga akeologo (archaeologists) sapagkat batay
sa kasaysayan, pinasunog at pinasira ito ng mga prayle nang dumating sila sa bansa sa paniniwalang
ang mga ito ay gawa ng demonyo.

MGA BAHAGI NG MATANDANG PANITIKAN

 Kapanahunan ng mga Alamat
o Sumasakop mula sa panahon ng pagdating ng ikalawang pangkat ng Malay
o Ang kanilang panitikan ay pasalita lamang
 Mitolohiya
 Alamat
 Kwentong bayan
 Seremonya sa pananampalataya
 Sumasambala sila sa punong kahoy, sa araw at sa iba pang mga anito
o Naniniwala rin sila sa pamahiin

o Ang mga Ita o Negrito

 Unang nanirahan sa ating mga pulo
 Nakilala sa tawag na ita, ayta o agta at kung minsa’y baluga
 Walang pamahalaan, panulat, sining at siyensya
 Sanay sa paggamit ng busog at pana sa paghahanap ng pagkain
o Ang mga Indonesyo
 Nakarating sa Pilipinas may 8000 taon na
 May malalaking pangangatawan, maitim na balat, makapal na labi, malaking ilong
at pangahan
 May kabihasnan silang higit sa mga Negrito, may pamahalaan, nagsusuot ng damit,
nagluluto ng pagkain, nagsasaing sa tukil, marunong magpanginas ng apoy
 o Ang mga Bumbay o Hindu
 Unang sapit
 Nanggaling sa Borneo
 Nagdala ng pananampalatayang Budismo, Epiko at Mahiya
 Ikalawang sapit
 Nanggaling sa Java at Borneo
 Nagdala ng pananampalatang Bramanistiko
 Nagdala ng panitikang epiko, awiting bayan at liriko
o Ang mga Arabe at Persya
 Nagdala ng pananampalatayang Muslim
 Tinatawag na “Hadramaut Sayyids”
 Mga misyonerong Arabe na nanggaling sa Malaysia
 Nagdala rin sila ng mga Epiko, Kuwentong Bayan, Dula at Alamat

 Kapanahunan ng mga Epiko

o Napakaraming epiko ang nagsilitaw ng panahong ito, subalit walang sinumang makapagsabi
kung alin sa mga epiko ang pinakamatanda sapagkat maging sa Ingles at Kastila at sa iba
pang wika, ang pagkakasalin nito ay hindi pa naluluma
o Maging ang panahon ng pagkakasulat nito ay maaaring hula-hula lamang nang ayon sa
nasasalig na panahon ng pangyayaring isinalaysay ng epiko

o Ang mga Malay

 Tatlong pangkat ang nakarating sa Pilipinas
 Una
- Nagdala ng kanilang pananampalatang pagano at mga awiting
pangrelihiyon
- Nanirahan sa kabundukan ng Luzon
- Ninuno ng mga Igorot, Bontok at Tinguaianes
 Pangalawa
- Ninuno ng mga Tagalog, Bisaya, Ilokano at iba pa
- May dalang wika, alpabeto, awiting bayan, kuwentong bayan, mga
alamat at mga karunungang bayan.
 Ikatlo
- Ang mga Malay na Moslem
- Nanggaling sa Malaysia
- Nanirahan sa Mindanao at Sulu
- Nagdala ng mga Epiko, Alamat, Kuwentong-bayan at
Pananampalatayang Moslem
o Ang Pananakop ng mga Intsik
 Ang mga Intsik ay nakarating sa Pilipinas sa pagitang ng ikatlo hanggang ikawalong
siglo
 Nagdala ng kanilang wika
 Mahigit sa 600 salitang Intsik ay bahagi na ng wikang Pilipino
- Gusi
- Susi
- Mangkok
- Talyasi
- Kawali
- Kawa
- Bakya
- Tingi
- Ingkong
- Impo
- Bayaw
- Inso
- Kuya
- Diko
- Sangko
 Ang ilang kaugaliang sosyal ay galling din sa kanila
o Ang Kahariang ng Madyapahit
 Ang pinaka sentro ay Java sa Indonesiya
 Naging makapangyarihan at maraming kalapit bansa ang nasakop
 IndoTsina
 Cambodia
 Siam
 Anam
 Tonkin
 Pilipinas
 Kaya’t ang Pilipinas ay nagkaroon ng impluwensiya ng mga bansang nabanggit lalo na sa
panitikan
 Ang mga kuwentong bayan ng Cebu, Panay, Negros at Palawan ay katulad ng mga
kuwentong bayan ng mga nabanggit na mga bansa

 Sa pagbagsak ng Imperyo ng Madyapahit ay ang Imperyo naman ng Malacca ang

naging makapangyarihan sa Silangan
 Nagtatag sila ng pamahalaang pinamunuan ng mga Sultan o Rajah
 Tumagal ang kapangyarihan ng Malaca ng may 20 taon mula noong 1430 hanggang
1450
 Sinasabing ang karaniwang pahayag na “Alla-eh” sa Batangas ay impluwensiya ng
Imperyo ng Malacca.
MGA KARUNUNGANG BAYAN
 Salawikain
o Mga butil ng karunungan hango sa karanasan ng matatanda, kagandahang asal sa paraang
patalinhaga
o Nakaugalian nang sabihin at nagsisilbing batas at tuntunin ng kagandahang asal ng ating
mga ninuno
o Mga salitang sumasalamin sa mga tradisyon at kultura ng mga Pilipino
o Maaari ring tawaging mga katuruan o pilosopiya sa Pilipinas
o Halimabawa
 Ang taong hindi marunong umalala o lumingon sa kaniyang pinanggalingan ay hindi
makakarating sa kaniyang paroroonan
 Pagkahaba-haba man ng prosisyon sa simbahan din ang tuloy
 Pag maikli ang kumot, matutong mamaluktot
 Nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa
 Kung ano ang puno, siya ang bunga
 Kung ano ang itinanim, ay siyang aanihin
 Ang taong ginigipit sa patalim man ay kumakapit

 Bugtong
o Pinahuhulaan at nangangailangan ng mabilisang pag-iisip
o Binubuo ng isa o dalawang taludtod na maikli na may sukat at tugma
o Ang pantig nito ay maaaring apat o hanggang labindalawa
o Kadalasang patungkol sa pag-uugali, kaisipan, pang-araw-araw na buhay at katutubong
paligid ng mga Pilipino
o Halimbawa
 Dumaan ang hari, nagkagatang ang mga pari
 Siper
 Hinila ko ang baging, sumigaw ang matding
 Kampana o batingaw
 Heto na si Kaka, bubuka-bukaka
 Gunting
 Tumingin ka sa akin, makikita mo’y ikaw din
 Salamin
 Pagkagat ng madiin, naiiwang ang ngipin
 Stapler
 Pinilit na mabili, saka ipinambigti
 Kurbata o necktie
 Isa ang pasukan, tatlo ang labasan
 Damit
 Palaisipan
o Kilala rin bilang pahulaan o patuturan
o Isang suliranin na sinusubok ang katalinuhan ng lumulutas nito.
o Isang libangan at nais aliwin ang mga tagapakinig
o Sa karaniwang palaisipan, inaasahan na lutasin ang palaisipan sa pamamagitan ng pagsama-
sama ng mga piraso sa isang lohikal na paraan para mabuo ang solusyon
o Halimbawa
 Paano tatawa ang dalaga na hindi makikita ang kanyang ngipin?
 Takpan ang bibig gamit ang panyo, pamaypay o palad
 May isang prinsesang sa tore ay nakatira, balita sa kaharian, pambihirang ganda. Bawal
tumingala upang siya ay makita. Ano ang gagawain ng binatang sumisinta?
 Tumigil sa tapat ng tore at uminom ng tubig upang mapatingala at makita ang
prinsesa
 Mayroong tandang sa ibabaw ng bubong na piramido ang hugis. Nagtatalo-talo ang mga
kapitbahay kung saan babagdak ang itlog ng tandang. Saan babagsak ang itlog ng
tandang?
 Hindi nangingitlog ang tandang
 May isang hari na gustong lituhin ang manliligaw ng kaniyang prinsesa. Kapag nabunot
daw ng lalaki ang itim na bato mula sa sisidlan, papayag siyang ipakasal ang anak sa
lalaki. Dalawa lamang ang bato sa sisidlan, ngunit ang hindi alam ng lalaki na parehong
puti ito. Paano maiisahan ng lalaki ang hari?
 Itapon niya sa malayo ang bato. Kung puti ang matira sa sisidlan, ibig sabihin ay
itim na bato ang nakuha niya
 May tatlong pinto na kailangan mong daanan para makalabas. Kaya lang, sa likod nito ay
may panganib. Sa isang pinto, may napakalaking apoy sa dadaanan palabas. Sa ikalawa
naman ay mayroong babaril sa iyong dalawang lalaki. Habang sa huli naman ay may
isang leon na tatlong taon nang di kumakain. Saan ka dadaan?
 Sa ikatlong pinto, sapagkat ang leon na tatlong taon nang di nakakakain ay
pinaka-malamang na patay na
 Bago matuklasan na ang Mt. Everest ang pinakamataas na bundok sa buong mundo, ano
ang pinakamataas na bundok sa mundo?
 Mt. Everest
 Anong bagay ang nasisira na, hindi pa man naisasakatuparan?
 Pangako
  Kasabihan
o Karaniwang ginagamit sa panunukso o pagpuna sa kilos ng isang tao
o Ito ay isang pangungusap na madalas na sinasabi ng mga tao at nagbibigay ng payo o
impormasyon tungkol sa buhay at karanasan ng tao
o Ito ay isang maikling kilalang pananalita - isang pahiwatig ng karunungan at katotohanan o
isang pangkalahatang payo
o Sayings
o Halimbawa
 Ang batang makulit, napapalo sa puwit
 Ang batang matalino, nag-aaral ng husto
 Ang gumagawa ng kabutihan, hindi matatakot sa kamatayan
 Kung ayaw mong maghirap, ikaw ay magsikap
 Magsipag tayo hanggang bata, para puro biyaya sa ating pagtanda
 Ang mabuting ugali, masaganang buhay ang sukli
 Kung may tiyaga, may nilaga
 Walang lihim na hindi nabubunyag, walang totoo na hindi nahahayag
 Ang tunay na kaibigan sa ligaya at kalungkutan, ikaw ay sasamahan

 Bulong
o Isang matandang katawagan sa orasyon ng mga sinaunang tao sa kapuluan ng Pilipinas
o Ginagamit na pangkulam o pang-ingkanto
o Isang panalangin ang bulong na binuhay dahil sa pagnanais na makamtan ang isang
pangyayari o pagbabago sa hinaharap na mga pangyayari sa kapalaran
o Halimbawa
 Ikaw ang nagnakaw ng bigas ko
Lumuwa sana ang mata mo
Mamaga nawa ang katawan mo
Patayin ka ng mga anito

 Dagang malaki, dagang maliit

Ayto ang ngipin kong sira na’t pangit
Sana ay bigyan mo ng bagong kapalit

 Huwag magagalit, kaibigan, aming pinuputol

Lamang ang sa ami’y napag-utusan

MGA AWITING BAYAN

 Ang mga unang awit ay mga anyong patula rin, ngunit may mga tugtugin at indayog na ayon sa
damdamin, kaugalian, at himig ng pag-awit noong unang panahon
 Isa sa mga matatandang uri ng panitikang Filipino na lumitaw bago dumating ang mga kastila
 Naglalarawan ng kalinangan ng ating tinalikdang panahon. Karamihan sa mga ito ay may
lalabindalawang pantig
 Halimbawa
o Kundiman (Awit ng Pag-ibig)
 o Kumintang o Tagumpay (Awit ng Pandigma)
o Ang dalit o Himno (Awit sa Diyos-diyosan ng mga Bisaya)
o Ang Oyayi o Hele (Awit sa Pagpapatulog ng Bata)
o Diona (Awit sa Kasal)
o Soliranin (Awit ng mga Manggagawa)
o Talindaw (Awit ng Pamamangka)

ALAMAT
 Isang uri ng panitikang tuluyan na ang karaniwang paksa ay nagsasalaysay ng pinagmulan ng
isang bagay, pook, kalagayan o katawagan
 Mababakas na ang mga pangyayari ay likhang-isip lamang, salat sa katotohanan at tunay na di-
kapanipaniwala subalit ang mga matatandang kaugaliang Filipino ay masasalamin din sa mga
akdang ito at ang layunin nito’y manlibang
 Halimbawa
o Tagalog - Si Malakas at Si Maganda
o Pampanga - Bakit Maliwanag ang Araw Kaysa Buwan?
o Ilocos - Bakit Maalat ang Dagat?
o Kalinga - Ang Alamat ng Niyog
o Bicol - Alamat ng Bulkang Mayon
o Bisaya - Alamat ng Bundok Kanlaon
o Bisaya - Pinagmulan ng Araw at Gabi
o Mindanao - Pinagmulan ng Sansinukob

KWENTONG BAYAN
 Binubuo ng mga kwento o buhay, mga alamat at mga romansa
 Kung susuriing mabuti, ang lahat ng kwentong bayang ito ay may iisang pinagmulan, ngunit dahil sa
pagkakahiwa-hiwalay ng mga pangkat-pangkat na naging bara-barangay, sa kabila ng maraming
dantaon, ang mga bagong kaligiran at karanasan ay pumasok sa mga salaysay at siyang ikinapag-iba-
iba
 Binbuo ng mga kwentong tungkol sa buhay, pakikipagsapalaran, pag-iibigan, katatakutan at
katatawanan na kapupulutan ng magagandang aral sa buhay.
 Kwentong nagpasalin-salin
 Halimbawa
o Tagalog - Si Juan at ang mga Alimango
o Bisaya - Ang Batik sa Buwan
o Marano - Naging Sultan si Pilandok
o Ilocos - Ang Diwata ng Karagatan

EPIKO
 Tulang pasalaysay na nagsasaad ng kabayanihan ng pangunahing tauhan na nagtataglay ng
katangiang nakahihigit sa karaniwang tao na kadalasan siya’y buhat sa lipi ng mga diyos o diyosa
 Ang paksa ng mga epiko ay mga kabayanihan ng pangunahing tauhan sa kanyang paglalakbay at
pakikidigma
 Ang salitang epiko ay galing sa Griyego na epos na nangangahulugang ‘awit’ ngunit ngayon ito’s
tumutukoy sa pasalaysay na kabayanihan
 Halimbawa
o Bidasari (Moro) o Hinilawod (Bisaya)
o Tatuang, Tulalang, Tuwaang (Bagobo) o Indarapatra at Sulayman (Magindanaw)
o Parang Sabir (Moro/Tausug)
 o Haraya (Bisaya)
o Maragtas (Bisaya)
o Kumintang (Tagalog)
o Biag (Buhay) ni Lam-Ang (Ilokano)
o Ibalon (Bicolano)
o Bantugan (Muslim/Maranao)
o Labaw Donggon (Ilongo)
o Handiong (Bikol)
o Hudhud (Ifugao)
o Alim (Ifugao)
PANAHON NG KASTILA

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN
 Isanaalang-alang na unang pananakop ng mga Kastila sa ating kapuluan ay ang pananatili rito ni
Miguel Lopez de Legazpi noong 1565 bilang kauna-unahang Kastilang Gobernador-Heneral
 Nagpatuloy nang walang pagbabago hanggang sa pagkakaroon ng digmaan sa Cavite noong 1872

MGA PAGBABAGONG NAGANAP SA BUHAY NG MGA PILIPINO

 Tinangkilik ang Katolisismo
 Nagpalit sila ng pangalan at nagpabinyag
 Nagbago ang anyo ng kanilang pamamahay
 Nagkaroon ng mga bahay na tisa at bato
 Magagandang kasangkapan tulad ng piyano, muwebles at mga kagamitang pang kusina
 Nagkaroon ng mga sasakyan tulad ng karwahe, tren at bapor
 Natuto silang magdiwang ng mga kapistahan bilang parangal sa mga santo at Papa
 Bilang libangan, nagkaroon ng mga sabong, karera ng kabayo at teatro

MGA IMPLUWENSIYA NG KASTILA SA PANITIKANG PILIPINO

 Alibata
o Kauna-unahang abakadang Filipino na nahalinhan ng alpabetong Romano
 Pagkakaturo ng Doctrina Cristiana na kinasasaligan ng mga gawang makarelihiyon
 Wikang Kastila na naging wika ng Panitikan nang panahong yaon
 Pagkakadala ng mga Alamat ng Europa at tradisyong Europeo rito na naging bahagi ng Panitikang
Filipino tulad ng awit, kurido, moro-moro at iba pa
 Ang pagkakasinop at pagkakasalin ng makalumang panitikan sa Tagalog at sa ibang wikain
 Pagkakalathala ng iba’t ibang aklat na pambalarila sa wikaing Filipino tulad sa Tagalog, Ilokano
at Bisaya
 Pagkakaroon ng makarelihiyong himig ng mga lathalain ng mga panahong yaon

MGA UNANG AKLAT SA PANAHON NG KASTILA

 Doctrina Cristiana
o Kauna-unahang aklat na nalimbag sa Pilipinas noong Hulyo 15, 1593 sa pamamagitan ng
silograpiko
o Aklat ito nina Fray Juan de Placencia at Fray Domingo Nieva
o Nasusulat ang aklast sa Tagalog at Kastila
o Naglalaman ito ng mga dasal, sampung utos, pitong sakramento, pitong kasalanang mortal,
pangungumpisal at katesismo
o May 87 pahina lamang
 Nuestra Senora del Rosario
o Ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas
 o Akda ito ni Padre Blancas de San Jose noong 1602
o Nalimbag sa Imprenta ng Pamantasang ng Sto. Tomas sa tulong ni Juan de Vera, isang
mestisong intsik
o Naglalaman ito ng mga talambuhay ng mga santo, nobena, at mga tanong at sagot sa
relihiyon
 Barlaan at Josaphat
o Ikatlong aklat na nalimbag sa Pilipinas
o Akda ito sa Tagalog ni Padre Antoio de Borja
o Orihinal na nasa wikang Griyego
o Kauna-unahang nobelang nalimbag sa Pilipinas

 Pasyon
o Aklat na nauukol sa buhay at pagpapakasakit ni Kristo
o Binabasa tuwing Mahal na Araw
o Nagkaroon ng apat na bersyon sa Tagalog ang akdang ito, at ang bawat bersyon ay ayon na rin sa
pangalan ng mga nagsisulat
 Version de Pilapil (Padre Mariano Pilapil)
 Version de Belen (Gaspar Aquino de Belen)
 Version dela Merced (Ancieto dela Merced)
 Version de Guia (Luis de Guia)
 Urbana at Felisa
o Aklat na sinulat ni Modesto de Castro
 Tinaguriang “Ama ng Klasikong Tuluyan sa Tagalog”
o Naglalaman ng pagsusulatan ng magkapatid na sina Urbana at Felisa
o Pawang nauukol sa kabutihang-asal ang nilalaman ng aklat na ito, kaya’t malaki ang
nagawang impluwensya nito sa kaugaliang panlipunan ng mga Pilipino

MGA AKDANG PANGWIKA

 Arte Y Regalas de la Lengua Tagala
o Sinulat ni Padre Blancas de San Jose
o Isinalin sa Tagalog ni Tomas Pinpin noong 1610
 Compendio de la Lengua Tagala
o Inakda ni Padre Gaspar de San Agustin noong 1703
 Vocabulario de la Lengua Tagala
o Kauna-unahang talasalitaan sa Tagalog
o Sinulat ni Padre Pedro de San Buenaventura noong 1613
 Vocabulario de la Lengua Pampango
o Unang aklat na pangwika sa Kapampangan
o Sinulat ni Padre Diego Bergano noong 1732
 Vocabulario de la Lengua Bisaya
o Pinakamahusay na aklat pangwika sa Bisaya
o Sinulat ni Mateo Sanchez noong 1711
 Arte de la Lengua Bicolana
o Unang aklat pangwika sa Bikol
o Sinulat ni Padre Marcos Lisboa noong 1754
 Arte de la Lengua Iloka
o Kauna-unahang balarilang Iloko
o Sinulat ni Francisco Lopez
MGA DULANG PANLIBANGAN
 Tibag
o Isang pagtatanghal kung buwan ng Mayo
o Paghahanap ni Santa Elena sa krus na pinagpakuan kay Kristo
 Senakulo
o Pagtatanghal ito na natutungkol sa buhay at pagpapakasakit ng ating Poong Hesukristo
o Ang salitaan dito ay mula sa “Pasyon”
 Panunuluyan
o Isang pagtatanghal na isinasagawa bago mag-alas dose ng gabi ng kapaskuhan
o Natutungkol ito sa paghahanap ng matutuluyan ng Birheng Maria at ni Joseph upang doon
iluwal ang sanggol na si Hesukristo
 Lagaylay
o Pag-iipun-ipon kung buwan ng Mayo ang pagkakaroon ng lagaylay
o Abril pa lamang, namimili na si Kikay, ang anak ng sakristan mayor ng mga dalagang sasali
rito. Kung minsan, ipiniprisinta na ng mga magulang ang kanilang mga anak kahit hindi pa
ito dalaga dahil sa isang panata na ginagawa sa pagkakasakit o sa isang bapor na nais
makamtan
o Ang layunin nito ay paggalang, papuri, at pag-aalay ng pagmamahal sa mahal na krus na
makuha ni Santa Elena sa bundok na tinibag
 Panubong
o Isang mahabang tulang nagpaparangal sa isang may kaarawan o kapistahan
o Ginaganap bilang parangal sa isang panauhin o may kaarawan
 Karilyo
o Itinuturing na isang tau-tauhang ginagampangan ng mga aninong mula sa karton na
pinapanood na gumagalaw sa likod ng isang puting tabing at pinagagalaw naman ng mga
taong di nakikita na siyang nagsasalita rin para sa mga kartong gumagalalaw
 Moro-Moro
o Itinatanghal sa mga araw ng pista ng bayan o ng nayon upang magdulot ng aliw sa tao at
laging ipaalala sa mga ito ang kabutihan ng relihiyong Kristiyano
o May hari’t reyna at mga mandirigmang kawal
 Karagatan
o Isang larong may paligsahan sa tula
o Ukol sa singsing ng isang dalagang nahulog sa gitna ng dagat at kung sinong binata ang
makakuha rito ay siyang pagkakalooban ng pag-ibig ng dalaga
 Duplo
o Larong paligsahan sa pagbigkas ng tula na isinasagawa bilang paglalamay sa patay
  Korido
o Ang salitang “corrido” (baybay sa Kastila) ay nangangahulugang kasaluyang mga balita
(current news) sa mga mehikano
o Isang tulang pasalaysay na natutungkol sa katapangan, kabayanihan, kababalaghan, at
pananampalataya na mga tauhan
 Sarsuwela
o Isang komedya o melodramang may kasamang awit at tugtog
o May 3 yugto
o Nauukol sa mga masisidhing damdamin tulad ng pag-ibig, paghihiganti, panibugho,
pagkasuklam at iba pa
o Hinahaluan ito ng katatawanan na laging ginagampanan ng mga katulong sa dula
 Saynete
o Itinuturing na isa sa mga dulang panlibangan nang mga huling taon ng pananakop ng mga
Kastila
o Ang paksa ng dulang ito ay nahihinggil sa paglalahad ng kaugalian ng isang lahi o katutubo

PANAHON NG PAGBABAGONG-ISP

KALIGIRANG KASAYSAYAN
 Binitay sa pamamagitan ng garote ang tatlong paring martir (GOMBURAZA) noong Pebrero 17,
1872 sa Cavite dahil sa maling paratang ng pagpapatalsik na nagdulot ng pag-aalsa sa Cavite noong
1872.
 Diwang liberalism sa pamamagitan ng pagbubukas ng Pilipinas sa pandaigdigang kalakalan
 Ang pagkakadala sa kapuluan sa liberal na lider na si Gobernador Heneral Carlos Ma. De la Torre,
isang dating kawal na walang pangmamata sa di-kalahi at malayang nakikihalubilo sa mga
Pilipino
 Pumalit bilang bagong Gobernador Heneral si Rafael de Izquierdo na mapagmataas at mahigpit na
gobernador ng Pilipinas

KILUSANG PROPAGANDA
 Layunin
o Magkaroon ng pantay-pantay na pagtingin sa mga Pilipino at Kastila sa ilalim ng batas
o Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas
o Panumbalikin ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Kortes ng Espanya
o Gawing mga Pilipino ang kura paroko
o Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag, pananalita, pagtitipon o
pagpupulong, at pagpapahayag ng kanilang mga karaingan

ANG MGA PROPAGANDISTA

 Ang karamihan sa mga “Propagandista” ay nangagaaral o nakatapos na sa Pamantasan at mga anak
ng mga pamilyang maykaya at Makabayan
 Nagtataglay sila ng matatayog na talino, masidhing damdaming Makabayan at dakilang
katapangan at lakas ng loob
 Mga Taluktok ng Propaganda
o Jose Rizal
 Makata, manggagamot at mangangathambuhay
o Marcelo H. Del Pilaw
 Abugado at mamamahayag
o Graciano Lopez Jaena
  Mananalumpati at mamumuna

 Jose Rizal
o Jose Protacio Rizal Mercado Alonzo y Realonda
o Magulang
 Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro (Ama)
 Teodora Morales Alonso Realonda y Quintos (Ina)
o Pinanganak noong Hunyo 19, 1861 sa Calamba, Laguna
o Ikapito sa labing-isang magkakapatid
o Mga sagisag panulat
 Lalong-laan
 Dimasalang
 Agno
o Nagwakas ang kaniyang buhay noong Disyembre 30, 1896

o Mga Akda ni Rizal

 Noli Me Tangere
 Kaunahan at walang kamatayang nobela
 Nagpasigla nang malaki sa Kilusang Propaganda at siyang nagbigay-daan sa
himagsikan laban sa Espanya
 Inilantad ang mga kasamaang naghahari sa pamahalaang Kastila sa Pilipinas
 Tumalakay sa mga sakit ng lipunan
 El Filibusterismo
 Karugtong ng Noli
 Naglalantad sa mga kabulukan ng pamahalaan, kasama rito ang katulong ngunit
higit na makapangyarihan, ang simbahan
 Mi Ultimo Adios
 Ito ay kanyang isinulat nang siya ay nakakulong sa Fort Santiago
 Ipinalagay ng marami na ang tulang ito ay maihahanay sa lalong
pinakadakilang tula sa daigdig
 Sobre La Indolencia de Los Filipinos
 Hinggil sa kasamaan ng mga Pilipino
 Isang sanaysay na tumatalakay at sumusuri ng mga dahilan ng palasak na sabing
ang mga Pilipino ay tamad
 Filipinas Dentro de Cien Anos
 “ANG PILINAS SA LOOB NG SANDAANG TAON”
 Sanaysay na nagpapahiwatig na ang panahon ng interes ng Europa ay
mababawasan, samantalang ang impluwensiya ng Estados Unidos
mararamdaman
 Hula ni Rizal, “kung may sasakop muli sa Pilipinas, walang iba kundi ang
Estados Unidos”
 A La Juventud Filipino
 “SA KABATAANG PILIPINO”
 Isang tulang inihandog niya sa mga kabataang Pilipinong nag-aaral sa
Pamantasan ng Santo Tomas
 El Consuejo de Los Dioses
  “ANG KAPULUNGAN NG MGA BATHALA”
 Ito ay isang dulang patalinhagang nagpapahayag ng paghanga kay Cervantes
 Junto Pasig
 “SA TABI NG PASIG”
 Isinulat niya ito nung siya ay 14 taong gulang
 Me Piden Versos
 “HINILINGAN NILA AKO NG TULA” (1882) – “A LAS FLORES DE
HEIDELBERG” (1882)
 Ang dalawang tulang ito ay nagpapahayag ng mga di pangkaraniwang
kalaliman ng damdamin
 Notas A La Obra Sucesos de Las Islas Filipinas Por El Dr. Antonio de Morga
 Mga tala sa akdang “Pangyayari sa Pilipinas” ni Dr. Antonio de Morga, 1889
 P. Jacinto: Memorias de un Estudiante de Manila
 “P. Jacinto: Mga gunita ng isang estudyante sa Manila”
 Diaryo de Viaje de Norte Amerika
 “Talaarawan ng paglalakbay sa hilagang Amerika”

 Marcelo H. Del Pilar

o Mga sagisag panulat
 Plaridel
 Pupdoh
 Piping Dilat
 Dolores Manapat
 Siling Labuyo
o Itinatag ang “diyaryong tagalog” noong 1882
 Pinaglathalaan niya ng mga puna at pansin sa hindi mabuting pamamalakad ng
pamahalaang Kastila
o Nang dumating siya sa Espanya ay hinalinhan niya si Jaena bilang patnugot ng La
Solidaridad
 na naging tagapamansag ng mga banal na mithiin na ikapagkakaroon ng mga
kaluwagan sa pamahalaan ng mga Pilipino

o Mga Akda ni Del Pilar

 Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
 Salin sa tulang “amor patrio” ni Rizal
 Napalathala noong Agosto 20, 1882 sa “Diaryong Tagalog”
 Kaiigat Kayo
 Pabiro at pauyang tuligsa sa tugon ni P. Jose Rodriguez sa Noli ni Rizal
 Inilathala sa Barcelona noong 1888
 Dasalan at Tocsohan
 Akdang hawig sa katesismo subalit pagtuya laban sa mga prayle na inilantad
sa Barcelona, 1888
 Ang Cadaquilaan ng Diyos
 Isang hawig katesismo subalit pagtuya laban sa mga prayle na inilathala sa
Barcelona
 Nagtataglay ng Pilosopiya sa kapangyarihan ng Poong Lumikha,
pagpapahalaga, at pag-ibig sa kalikasan
 Dupluhan… Dalit… Mga Bugtong
  Ito’t katipunan ng maiiksing tula at pang-aapi ng mga prayle sa Pilipinas
 La Soberana en Filipinas
 Isang sanaysay na tungkol sa mga katiwalian at di makatarungang ginawa ng
mga prayle sa mga Pilipino

 Graciano Lopez Jaena

o Nakagawa ng may 100 pananalumpati na magpahanggang ngayon ay binabasa ng mga
makabagong Pilipino na tinitipon at inililimbag sa imprenta ni Remegio Garcia
 Dating may-ari ng tindahan ng aklat, “Manila Flatica”

o Mga Akda ni Jaena

 Ang Fray Botod
 Tinuligsa ang mga Prayle na masiba, ambisyoso at immoral ang pagkatao
 La Hiya del Praile at ang Everything is Hambug
 Ito ay ipinaliwanag ni Jaena ang mga kapahamakan at kabiguan kung
mapakasal sa isang Kastila
 Sa Mga Pilipino
 Isang talumpati na ang layunin ay mapabuti ang kalagayan ng mga Pilipino.
Malaya, maunlad at may Karapatan
 Talumpating Paggunita kay Kolumbus
 Noong ika-391 anibersaryo sa pagkakatuklas ng Amerika na binigkas niya sa
teatro ng Madrid
 En Honor del Presidente Morayta dela Asuncion Hispano Pilipino
 Pinuri ni Jaena si Hen. Morayta sa pagpapantay-pantay niya sa mga tao
 En Honor de los Artistas Luna y Resurreccion Hidalgo
 Matapat na papuri sa kanilang mga iginuhit na mga larawan ng mga kalagayan
ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila
 Amor A Espana O Alas Jovernas de Malolos
 “PAG-IBIG NG ESPANYA SA MGA KABABAIHAN NG MALOLOS”
 Pag-aaral sa mga Kastila ng mga babae na ang guro ay Gobernador ng lalawigan
ang magbibigay
 El Bandolerismo En Pilipinas
 Ipinagtanggol niya na walang tuklisan sa Pilipinas at dapat magkaroon ng
batas tungkol sa mga nakawan at kailangang (Pilipinas) baguhin updang hindi
mahirapan ang Pilipinas
 Honor En Pilipinas (Karangalan sa Pilipinas)
  Ang pagwawagi sa mga eksposisyon nina Luna, Resurreccion, at Padro de
Tavera na ang katalinuhan ay nagbigay ng karangalan sa Pilipinas

IBA PANG PROPAGANDISTA

 Antonio Luna
o Sagisag panulat: Taga-ilog
o Isang parmasyotikong dinakip at ipinatapon ng mga Kastila sa Espanya
o Sumanib sa Kilusang Propaganda at nag-ambag ng kaniyang mga sinulat sa La
Solidaridad
o Ang paksa ng kanyang mga akda at halos natutungkol sa kaugaliang Pilipino at ang iba’t
tumutuligsa sa pamamalakad ng mga Kastila
o Namatay siya sa gulang na 33 taon noong Hunyo 7, 1899
o Pinatay diumano siya ng mga tauhan ni Aguinaldo, sanhi nang mabilis niyang kabantugan na
naging kaagaw niya sa pagtingin ng bayan

o Mga Akda ni Luna

 Noche Buena
 Naglalarawan ng tunay na buhay ng mga Pilipino
 Se Divierten (naglilibang sila)
 Isang pagpuna sa sayaw ng mga Kastila na halos di-maraanang sinulid ang
pagitan ng mga nagsisipagsayaw
 La Tertulia Filipina (sa piging ng mga Pilipino)
 Naglalahad ng isang kaugaliang Filipino na ipinalalagay niyang lalaong mabuti
kaysa kaugaliang Kastila
 Por Madrid
 Tumutuligsa sa mga Kastilang nagsasabing ang Pilipipnas ay lalawigan ng
Espanya ngunit ipinalalagay na banyaga kapag sinisilangan ng selyo
 La Casa de Huespedes (Ang pangaserahan)
 Naglalarawan ng isang pangaserahan na ang kasera’y naghahanap ng
mangangasera hindi upang kumita, kundi upang maihanap ng
mapapangasawa ang kanyang anak
 Impresiones
 Ito’y isang paglalarawan ng ibayong kahirapang dinaranas ng isang mag-aaral
na naulila sa amang kawal
 Mariano Ponce
o Mga sagisag panulat
 Tikbalang
 Kalipulako
 Naning
o naging tagapamahalang patnugot, mananalambuhay, at mananaliksik ng Kilusang
Propaganda
o inilalahad niya sa kanyang mga akda ang pang-aapi ng mga banyaga at ang mga karaingan ng
bayan

o Mga Akda ni Ponce

 Mga Alamat ng Bulakan
 Naglalaman ng mga alamat at kwentong-bayan ng kanyang bayang sinilangan
 Pagpugot kay Longino
 Isang dulang Tagalog na itinanghal sa liwasan ng Malolos, Bulakan
 Sobre Filipinas
 Ang Mga Pilipino Sa Indo-Tsina

 Pedro Paterno
o Isang iskolar, dramateryo, mananaliksik at nobelista ng Kilusang Propaganda
o Sumapi rin siya sa Kapatiran ng mga Mason at sa Asociacion Hispano-Pilipino upang
itaguyod ang layunin ng mga Propagandista
o Unang manunulat na Pilipinong nakalaya sa sensura sa panitikan noong mga huling araw ng
pananakop ng mga Kastila

o Mga Akda ni Paterno

 Ninay
 Kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila na sinulat ng isang
Pilipino
 A Mi Madre (Sa Aking Ina)
 Nagsasaad ng kahalagahan ng isang ina, na nagiging malungkot ang isang
tahanan kung wala ito
 Sampaguita y Poesias Varias
 Katipunan ng kanyang mga Tula

 Jose Ma. Panganiban

o Sagisag panulat: Jomapa
o Kilala sa pagkakaroon ng “Memoria Fotograpica”
o Halos kabilang sa mga kilusang Makabayan

o Mga Akda ni Panganiban

 Ang Lupang Tinubuan
 Sa Aking Bahay
 Su Palan de Estudio
 El Pensamiento
ANG PANAHON NG TAHASANG PAGHIHIMAGSIK
 Kaligirang Kasaysayan
o Hindi ipinagkaloob sa mga Pilipino ang hinihinging pagbabago ng mga Propagandista
o Naging bingi ang pamahalaan, nagpatuloy ang pang-aapi at pagsasamantala at naging mahigpit
pa ang pamahalaan at simbahan
o Ang mga mabubuting balakin sana ng Inang Espanya sa Pilipinas ay nasasalungat parin ng mga
prayleng nangaghari dito

 Taluktok ng Maghihimagsik
o Andres Bonifacio
 Ama ng demokrasyang Pilipino
 Ama ng Katipunan
 Siya ang namuno sa pagtatatag ng samahang “Kataas-taasan, Kagalang-galangang
Katipunan ng mga Anak ng Bayan”
 Umanib sa “La Liga Filipina”

 Mga Akda ni Bonifacio

 Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan
- Nahahalintulad sa sampung utos ng Diyos ang pagkakahanay ng
kartilyang ito
 Huling Paalam
- Salin sa tagalog ng “Mi Ultimo Adios”
 Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
- Isang tulang naging katulad din ng pamagat ng kay Marcelo H. del
Pilar

o Emilio Jacinto
 Sagisang Panulat: Dimas Ilaw
 Utak ng Katipunan
 Tumayo siya bilang kanang-kamay ni Bonifacio

 Mga Akda ni Jacinto

 Kartilya ng Katipunan
- Naglatag ng mga batas at prinsipyo ng Katipunan
- Nagsilbing gabay para sa mga kasapi nito
- “Mga Aral ng Katipunan Ng Mga Anak ng Bayan” ang orihinal ng
pamagat
- Hinahangaan hanggang ngayon dahil sa matalinhaga ngunit
eksaktong pormulasyon ng mga tuntunin sa buhay na dapat sundin ng
isang Katipunero
- Ang unang pangungusap nito: “Ang kabuhayang hindi ginugol sa isang
malaki at banal na kadahilanan ay kahoy na walang lilim kundi man
damong makamandag” ay tila isang kredo hinggil sa paglilingkod sa
bayan at sa kapuwa tao
 Liwanag at Dilim
- Kalipunan ng kanyang mga sanaysay na may iba’t ibang paksa, tulad
ng kalayaan, paggawa, paniniwala, pamahalaan, at pag-ibig sa bayan
- Buhat sa liwanag at dilim: Ang ningning ay nakasisilaw at nakasisira sa
paningin. Ang liwanag ay kinakailangan ng mata, upang mapagwari ang
 buong katunayan ng mga bagay-bagay. Ang bubog kung tinatamaan ng
nag-aapoy na sikat ng araw ay nagningning; ngunit sumusugat sa kamay
ng nagaganyak ng dumampot. Ang ningning ay madaya

o Apolinario Mabini
 Kinilala bilang “Utak ng Himagsikang Filipino” at “Dakilang Lumpo” dahil sa
kaniyang mga akda at naging mahalagang tungkulin noong panahon ng Himagsikang
Filipino
 Nagkasakit siya at naging lumpo makaraan ang dalawang taon
 Nabalitaan ni Heneral Emilio Aguinaldo ang galing niya sa batas kaya’t hinirang siyang
punong ministro ng rebolusyonaryong Kongresong Malolos
 Siya ang sumulat ng mga dekreto, manipesto, at iba pang kasulatan para kay
Aguinaldo kaya naituring na “Utak ng Himagsikang Filipino”

 Mga Akda ni Mabini

 El Verdado Decalogo
- “ANG TUNAY NA SAMPUNG UTOS”
- Ito ang ipinalalagay na kanyang pinaka “obra maestra”
- Ang pinakahangarin niya rito ay magpalaganap ng nasyonalismong
Pilipino
 El Desarollo y Caida de la Republikang Filipino
- “ANG PAGTAAS AT PAGBAGSAK NG REPUBLIKANG PILPINO”

 Iba Pang Maghihimagsik

o Jose Palma y Velasquez
 Ang kanyang mga tula ay tinipon sa isang aklat na pinamagatang “MELANCOLICAS”
 Ang pinakadakilang ambag niya sa Panitikang Pilipino ay ang mga titik ng Pambansang
Awit ng Pilipinas sa Kastila, na nilapatan ng musika ni Julian Felipe.
 Sinulat niya ang mga titik na ito habang ang pulutong ng kawal na kinabibilangan niya
ay nakahimpil sa Bautista, Pangasinan.

 Pahayagang sa Panahon ng Himagsikan

o Herlado de la Revolucion
 Naglalathala ng mga dekreto ng pamahalaang mapanghimagsik, mga balita, at mga
akda sa Tagalog na pawing gumigising sa damdaming Makabayan
o La Independencia
 Pinamatnugatan ni Antonio Luna na naglalayon ng pagsasarili ng Pilipinas
o La Republika Filipina
 Itinatag ni Pedyo Paterno noong 1898
o La Libertad
 Pinamatnungutan ni Clemente Zulueta
PANAHON NG MGA AMERIKANO

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN
 Nagwagi ang mga pilipinong manghihimagsik laban sa mga Kastilang sumakop sa atin nang higit sa
tatlong daang taon.
 Naiwagayway ang ating bandila noong Hulyo 12, 1898, tanda ng pagkakaroon natin ng kalayaan.
 Nahirang si Hen. Emilio Aguinaldo noon bilang unang pangulo ng Republika ng Pilipinas
o subalit ang kalagayang ito’y naging panandalian lamang sapagkat biglang lumusob ang mga
Amerikano
 Pinasok ng mga manunulat na Pilipino ang lahat ng larangan ng panitikan tulad ng lathalain, tula,
kwento, dula, sanaysay, nobela, at iba pa
o Maliwanag na mababasa sa mga akda nila ang pag-ibig sa bayan at pag-asam ng Kalayaan.

 Ang Panitikan sa Panahong ito ay Karaniwang:

o Nagpapakita ng dalawang pwersang nagtutunggalian
o Nakasulat sa wikang Katutubo, Kastila at Ingles
o Tumatalakay sa pagkamakabayan o kaya’y mga paksang romantisista
o Nananawagan ng pagpapatuloy ng rebolusyon o pagpapailalim sa mga Amerikano
o Nagsisikhay na mapanatili ang sariling identidad o nangongopya ng mga estilong Kanluranin

MGA MANUNULAT SA KASTILA

 Cecilio Apostol
o Isinilang noong 1877
o The Greatest Filipino Epic Poet in Spanish
o Abogado at Piskal sa Maynila
 o Sumulat ng mga tulang handog sa mga bayani at tumutuligsa sa mga Amerikano
o Tulang “Kay Rizal” ang tulang handog niya kay kay Dr. Rizal na ipinalalagay na
pinakamainam na tulang papuri.
 Fernando Maria Guerrero
o Isinilang noong Mayo 30, 1873
o Mga sagisag panulat
 Fulvio
 Gil
 Florisel
 Hector
 Tristan.
o Mahigpit na kaagaw sa karangalan ni Cecilio Apostol
o naglabas ng antolohiya/koleksyon ng mga tula na pinamagatang Crisalidas (“Mga Higad”)
 Jesus Balmori
o Isinilang noong Enero 10, 1887
o Sagisag: Batikuling (isang uri ng puno)
o Pinarangalan na isang makatang pandaigdig sa Kastila noong 1939
o Nakalaban sa balagtasan ni Manuel Bernabe
o Nahirang siyang “Poeta Laureado” sa Wikang Kastila
 Manuel Bernabe
o Isinilang noong Pebrero 17, 1890
o Isang mamamahayag at makatang liriko.
o Paksain: Mga Pista at Pagdiriwang
o Tinipon ang kanyang tula sa isang aklat na pinamagatang “Cantos del Tropico” (Mga Awit ng
Tropiko)

 Claro M. Recto
o Naging pangulo ng Lupon ng Saligang Batas
o Tinipon niya ang kaniyang mga tula sa “Bajo Los Cocoteros” (Sa ilalim ng Niyugan)
o Naging batasang tagapayo ng kapuluan
o Kagawad sa katas-taasang Hukuman
o Pangulo sa mababang kapulungan ng minorya
o naging kinatawan ng Pilipinas sa Pandaigdig na Hukuman sa Netherland
o “Ang Dampa Kong Pawid”
 Lope K. Santos
o Ama ng Balarila
o Nobelista, makata at politiko dahil siya ay naging senador
o Tinaguriang “Haligi ng Panitikang Pilipino”
o Mas kilala sa palayaw na Mang Openg
o Kagawad at patnugot ng Surian ng Wikang Pambansa
o Propesor ng Wika sa UP
o “Banaag at Sikat” ang kanyang obra maestra
 Jose Corazon De Jesus
o Sagisag: Huseng Batute
o Hari ng Balagtasan
o Makata ng Pag-ibig
o Tinawag ring “Pepito” noong kanyang kapanahunan
o “Isang Punong Kahoy” tula na itinuring na kanyang obra maestra
 Amado V. Hernandez
 o Makata ng Manggagawa
o Makata, kwentista, nobelista, mandudula, mamamahayag, politiko, at lider manggagawa
o Akda: Isang Dipang Langit, Bayang Malaya, Mga Ibong Mandaragit, Luha ng Buwaya at
marami pang iba.
o “Ang Panday” ang kanyang pinaka-obra maestra
 Florentino Collantes
o Sagisag panulat: Kuntil Butil
o Maliban sa Tagalog, marunong ding siyang magsalita ng Kapampangan, Ilokano at Bisaya
o Kinilalang batikang “duplero” ng kanyang panahon at nahirang na Ikalawang Hari ng
Balagtasan o Prinsipe ng Balagtasan
o “Lumang Simbahan” - obra maestra
 Ildefonso Santos
o Isinilang noong Enero 23, 1897
o Kauna-unahang guro ng Pilipino sa National Teacher’s College
o Sagisag Panulat: Ilaw Silangan.
o Pagsulat ng tula at pagsasalin sa tagalog ng ibang akda
o Siya ang nagsalin sa Tagalog ng Pambansang Awit.
 Teodoro Gener
o Naging pangulo ng “Kapisanang Ilaw at Panitik”
o Makata at Nobelista Mananagalog
o Kalihim ng “Sanggunian ng mga Pantas ng Akademya ng Wikang Tagalong”
o Obra maestra niya ang pagkakasalin sa Tagalog ng nobelang kastila na “Don Quijote de la
Mancha”

 Iñigo Ed Regalado
o Sagisang Panulat: Odalager
o Patnugot ng “Mithi”, “Pagkakaisa” at “Watawat”
o isang kwentista, nobelista at mamamahayag sa larangan ng panitikan
o Ang paksa ng kanyang mga tula ang buhay at mga bagay-bagay sa kapaligiran.
o Punong patnugot ng “Liwayway”
o May-akda ng Madaling Araw at Sampaguitang Walang Bango
 Severino Reyes
o Kilala siya bilang Ama ng Sarsuelang Tagalog
o Tinatawag na Don Binoy at gumamit ng sagisag na Lola Basyang
o Ama ng Lingguhang Liwayway
o Ama ng Dulang Pilipino
o Walang Sugat - obra maestra na pumapaksa sa kapangyarihan ng pag-ibig sa mga taong
tunay na nagmamahalan.
 Aurelio Tolentino
o Isang mandudula, makata, at mangangatha
o Nabilanggo dahil sa akda niyang may temang makabayan at mapanghimagsik
o Ama ng Dulang Kapampangan
o Kahapon, Ngayon at Bukas - obra maestra na tumutuligsa sa mga Intsik, Amerikano,
Kastila, pati na ang mga Pilipinong nagtaksil sa sariling bayan.
 Hermogenes Ilagan
o Kilala sa tawag na Ka Mohing
o Bantog na mandudula at kinikilálang “Ama ng Dulaang Tagalog.”
o Isa siyá sa masigasig na tagapagtaguyod ng sarsuwelang Filipino.
o Itinatag niya ang “Compaña Ilaga” na naging matagumpay sa pagtatanghal ng dula sa
Gitnang Luzon
o Akda: Dalagang Bukid, Dalawang Hangal at Biyaya ng Pag-ibig