امامت باطنی در بصائر الدرجات و الارشاد

* Esoteric Imamate in Baṣāir al-Darajāt and al-Irshād*
Maryam Ahadian1/ Fathiyeh Fattahizadeh2 / ‘Abdulhussein Khosro

Research Article Panah3/ Parvin Baharzadeh4
Emamatpajouhi,
Twelfth year, vol .1
spring & summer & winter 2022 Abstract:
DOI:10.22034/ Amir Moezzi, a well-known Shia scholar in Europe, in his book ‘The Divine Guide in
jep.2022.312661.1365
jep.emamat.ir Early Shiism’, categorizes the Imāmiyya into two traditions, namely the non-rationalist es-
otericist, i.e. the school of Qom, and the exoteric rationalists i.e. the school of Baghdad. He
claims that the concept of ‘Intellect’ in the early Imāmiyya has been applied to deductive
intellect as well as to perceive meta-rational matters, but it is merely limited to deductive
intellect from the perspectives of theologians in the school of Baghdad. Hence, the belief
in meta-rational and esoteric problems, including the divine knowledge and miraculous
powers of Imams (PBUT) are related to the early Shia while are rejected in the school of
Baghdad. Thus, it is necessary to evaluate Amir Moezzi’s theory through scientific study in
order to introduce true Shiism to the world since his works have been counted as a source
of study for Western researchers.
In this study, his claim regarding the change in the concept of ‘Intellect’ in the school of
Qom and Baghdad is examined and analyzed. Furthermore, the Aḥādīth (traditions) con-
cerning the divine knowledge and supernatural power of Imams (PBUT)’ are analyzed in
two Hadith books of both schools, namely Baṣāir al- Darajāt and Al-Irshād. Accordingly,
many traditions in respect of the Imams’ divine knowledge and Their supernatural powers
are expressed in the school of Baghdad as well, and the entire rejection of the traditions,
which was claimed by Amir Moezzi, has never been accomplished. Additionally, by ex-
amining the theological perspectives of Baghdad theologians, it is explicitly realized that
their opposition to some esoteric teachings has not been due to the meta-rational nature
of the mentioned beliefs, but due to finding some disputes in the fundament of accepting
traditions, such as lack of authoritativeness of Khabar Wāhid (single tradition).
Keywords: Amir Moezzi, Baṣāir al- Darajāt, al-Irshād, Analysis of Content
* Date of receipt: 30/10/2021, Date of acceptance: 14/11/2022.

1. Corresponding author; Ph.D. Candidate, Alzahra University, Tehran, Iran, maryam.ahadian@yahoo.com
2. Professor, Department of the Qur’an and Hadith Sciences, Faculty of Theology, Alzahra
University, Tehran, Iran, f_fattahizadeh@alzahra.ac.ir
3. Professor, Department of Philosophy, Research center for Philosophy and Religious Studies,
Research Institute for Islamic Culture and Thought, Tehran, Iran,
khosropanahdezfuli@gmail.com
4. Associate Professor, Department of the Qur’an and Hadith Sciences, Faculty of Theology,
Alzahra University, Tehran, Iran, bahar-p@alzahra.ac.ir
‫اإلمامة الباطنية في کتابي‬
‫بصائر الدرجات واإلرشاد*‬
‫‪4‬‬
‫مریم أحدیان ( المؤلفة)‪ / 1‬فتحية فتاحي زادة ‪ / 2‬عبدالحسین خسروبناه ‪ / 3‬بروین بهارزادة‬ ‫مـق ـ ــالــة مـحکـ ّـ ـمـة‬
‫امـامـــت‌‌پـــژوهــــــــــــــــی‬
‫الخالصة‪:‬‬ ‫السنــة الثانیــــــة‌عشـــرة‬
‫التشيع في أوروبا ‪ -‬في كتابه‪“ :‬الدلیل ّ‬
‫الرباني‬ ‫المتخصصين في دراسة ّ‬ ‫ّ‬ ‫قام أمير معزي ‪ -‬أحد أشهر‬
‫الـعـــــــدداألول‪،‬الربیـــــع‬
‫و الصیــف سنة ‪2022‬‬
‫األول” بتقسيم اإلمامية إلى تیارین‪ :‬باطنية‪ ،‬غير عقالنيين‪ ،‬ویقصد بها مدرسة قم‪..‬‬ ‫التشيع ّ‬
‫(الروحاني) في ّ‬ ‫_________________________‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫وظاهرية‪ ،‬عقالنيون‪ ،‬ویقصد بها مدرسة بغداد‪ ،‬وزعم أن مفهوم “العقل” عند سلف اإلمامیة هو استخدام‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫مضافا إلى ما وراء العقل‪ّ ،‬‬ ‫ُ‬
‫لكنه عند مدرسة المتكلمين في بغداد اقتصر‬ ‫العقل االستداللي لفهم األمور‪،‬‬
‫على العقل االستداللي فقط‪ .‬وبالنتيجة فاالعتقاد بالمسائل الباطنية وما وراء العقل‪ ،‬مثل العلم اإللهامي‬
‫لألئمة؟مهع؟‪ ،‬وقدراتهم اإلعجازية‪ ،‬يرتبط بالشيعة األوائل‪ ،‬وهذا االعتقاد مرفوض عند مدرسة بغداد‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ً‬ ‫وبما ّأن كتاب أمير ّ‬
‫معزي كان مصدرا لدراسات العلماء الغربيين‪ ،‬فمن الضروري تقييم نظريته بمنهج‬
‫حتى يتم تعريف العالم بمنهج اإلمامیة الحقیقي‪.‬‬ ‫علمي‪ّ ،‬‬
‫معزي بشأن تغيير مفهوم “العقل” في مدرستي قم وبغداد‪،‬‬ ‫في هذا البحث ّتمت مناقشة ّادعاءات أمير ّ‬
‫ونقدها‪ .‬وكذلك تحليل روايات “علم الغيب وقدرة المعجزة ّ‬
‫لألئمة؟مهع؟” الواردة في كتابين للحديث عند‬
‫ً‬
‫هاتين المدرستين‪ ،‬وهما‪“ :‬بصائر الدرجات” و”اإلرشاد”‪ ،‬ووفقا لهذا التحليل فقد ثبت أن كثير من روايات‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫علم الغيب وقدرة المعجزة ّ‬
‫لألئمة؟مهع؟ موجودة أيضا في مدرسة بغداد‪ ،‬ولم يتم مطلقا االستبعاد الكامل‬
‫ّ‬ ‫ً‬ ‫للروايات في هذا المجال‪ ،‬كما ّادعى أمير معزي‪ ..‬كما ّ‬
‫ّ‬
‫تبين أيضا‪ ،‬من خالل دراسة اآلراء الكالمية لمتكلمي‬
‫مدرسة بغداد‪ّ ،‬أن مخالفتهم لبعض العقائد الباطنية لم تكن بسبب ّأن هذه العقائد كانت من “ما وراء‬
‫العقل”‪ ،‬بل بسبب االختالف في مبنى قبول الروايات‪ ،‬مثل عدم حجية الخبر الواحد‪.‬‬
‫الكلمات الرئیسیة‪ :‬أمير معزي‪ ،‬بصائر الدرجات‪ ،‬اإلرشاد‪ ،‬تحليل المضمون‪.‬‬
‫* تاريخ االستالم‪30 :‬أکتوبر‪2021‬م‪ .‬تاريخ القبول‪14 :‬نوفمبر‪2022‬م‪.‬‬

‫‪1.‬طالبة دكتوراه بجامعة الزهراء‪ ،‬محافظة طهران‪ ،‬إیران ‪maryam.ahadian@yahoo.com‬‬
‫‪ .2‬اســتاذة لقســم العلــوم القرآنیــة و األحادیــث فــي كلیــة اإللهیــات بجامعــة الزهــراء‪ ،‬محافظــة طهــران‪ ،‬إیــران‬
‫‪f_fattahizadeh@alzahra.ac.ir‬‬
‫‪ .3‬اســتاذ قســم الفلســفة فــي كلیــة الدراســات الحكمیــة و الدینیــة بمعهــد البحــوث الثقافیــة و الفلســفة اإلســامیة‪،‬‬
‫محافظــة طهــران‪ ،‬إیــران ‪khosropanahdezfuli@gmail.com‬‬
‫‪ .4‬أســتاذة مســاعدة لقســم العلــوم القرآنیــة و األحادیــث فــي كلیــة اإللهیــات بجامعــة الزهــراء‪ ،‬محافظــة طهــران‪،‬‬
‫إیــران ‪bahar-p@alzahra.ac.ir‬‬
‫امامت باطنی در‬
‫بصائر الدرجات و اإلرشاد *‬
‫م ـق ـ ـ ـ ــالــۀ پ ــژوهـش ـ ـ ـ ـ ــی‬ ‫‪4‬‬
‫مریم احدیان‪ / 1‬فتحیه فتاحی‌زاده‪ / 2‬عبدالحسین خسروپناه ‪ /3‬پروین بهارزاده‬
‫دو فصلنامۀ علمی _ پژوهشی‬
‫امامت پژوهی‪ ،‬ســـال دوازدهم‬
‫شمـارۀ اول‪ ،‬شمــارۀ پیاپی‪31‬‬
‫چکیده‬
‫بهــــار و تابسـتـــــــــــــــان ‪1401‬‬
‫صفحــــــــــــــــــۀ ‪233 - 191‬‬ ‫امیرمعـزی‪ ،‬یکـی از معروف‌تریـن شـیعه‌پژوهان اروپـا‪ ،‬در کتاب «راهنمای ربانی در تشـیع نخسـتین»‬
‫‪DOI:10.22034/jep.2022.312661.1365‬‬
‫ـان ظاهرگـرا در مکتـب‬‫‌گرایـان غیرعقل‌گـرا؛ یعنـی مکتـب قـم‪ ،‬و عقل‌گرای ِ‬
‫ِ‬ ‫امامیـه را بـه دو سـنت باطن‬
‫بغـداد تقسـیم می‌کنـد و مدعـی اسـت مفهـوم «عقـل» در امامیـۀ نخسـتین علاوه بـر عقل اسـتداللی‬
‫برای دریافت امور فراعقالنی نیز کاربرد داشـته اسـت؛ ولی در مکتب متکلمان بغداد فقط محدود‬
‫بـه عقـل اسـتداللی شـد‪ .‬در نتیجـه‪ ،‬اعتقـاد بـه امـور فراعقالنـی و باطنـی از جملـه علـم الهامـی و‬
‫نیروهـای معجزه‌گـرِ امامـان؟مهع؟ مربـوط بـه شـیعۀ نخسـتین اسـت و در مکتـب بغـداد ایـن اعتقـاد‬
‫مطـرود شـد‪ .‬از آنجـا کـه آثـار امیرمعـزی‪ ،‬منبـع مطالعاتـی دانش‌پژوهـان غر بـی بـوده‪ ،‬الزم اسـت بـا‬
‫مطالعـۀ علمـی‪ ،‬نظریـۀ وی ارزیابـی شـود تـا تشـیع حقیقـی بـه جهانیـان معرفـی گـردد‪.‬‬
‫در ایـن پژوهـش‪ ،‬ادعـای امیرمعـزی دربـارۀ تغییـر مفهـوم «عقـل» در مکتـب قـم و مکتـب بغـداد‬
‫بررسـی و نقـد شـد‪ .‬همچنیـن روایـات «علـم غیـب و قـدرت مافـوق طبیعـی امامـان» در دو کتـاب‬
‫حدیثـی ایـن دو مکتـب؛ یعنـی «بصائـر الدرجـات» و «اإلرشـاد» تحلیـل شـد‪ .‬طبـق ایـن تحلیـل‬
‫مشـخص شـد‪ ،‬بسـیاری از روایـات علـم غیـب و قـدرت امـام در مکتـب بغـداد نیـز طـرح شـده‬
‫و طـرد کامـل روایـات ایـن حـوزه؛ چنانکـه امیرمعـزی مدعـی اسـت‪ ،‬هرگـز صـورت نگرفتـه اسـت‪.‬‬
‫همچنیـن بـا بررسـی آرای کالمـی متکلمـان بغـداد روشـن شـد مخالفت‌‌هـای ایشـان بـا برخـی‬
‫معـارف باطنـی نـه بـه دلیـل فراعقالنـی بودن ایـن عقاید‪ ،‬بلکه بـه دلیل اختلاف در مبنای پذیرش‬
‫روایـات از جملـه عـدم حجیـت خبـر واحـد بـوده اسـت‪.‬‬
‫کلیدواژه‌ها‪ :‬امیرمعزی‪ ،‬بصائر الدرجات‪ ،‬اإلرشاد‪ ،‬تحلیل محتوا‪.‬‬
‫* تاریخ دریافت‪ ،1400/08/08 :‬تاریخ پذیرش‪.1401/08/23 :‬‬

‫‪ .1‬دانشجوی دکترا‪ ،‬دانشگاه الزهرا‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران ( نویسنده مسئول) ‪maryam.ahadian@yahoo.com‬‬
‫‪ .2‬استاد‪ ،‬گروه علوم قرآن و حدیث‪ ،‬دانشکده الهیات‪ ،‬دانشگاه الزهرا‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬
‫‪f_fattahizadeh@alzahra.ac.ir‬‬
‫‪ .3‬استاد‪ ،‬گروه فلسفه‪ ،‬پژوهشکدۀ حکمت و دین‌پژوهی‪ ،‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسالمی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬
‫‪khosropanahdezfuli@gmail.com‬‬
‫‪ .4‬دانشیار ‪ ،‬گروه علوم قرآن و حدیث‪ ،‬دانشکده الهیات‪ ،‬دانشگاه الزهرا‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬
‫‪bahar-p@alzahra.ac.ir‬‬
‫مقدمه‬
‫امامـت‪ ،‬رهبـری جامعـۀ اسلامی بـه نصـب الهـی و جانشـینی پیامبـر ؟لص؟ در امـور‬
‫دینـی و دنیـوی اسـت‪ 1.‬بـر اسـاس اعتقـاد شـیعیان‪ ،‬آمـوزۀ امامـت موجـب تکمیـل و‬
‫ماندگاری دین اسلام شـده اسـت و امامان به عنوان جانشـینان رسـول خدا؟ص؟‪ ،‬قول‬
‫فعـل پیامبر ‪ ،‬معتبر اسـت‪ .‬از ایـن جهت‪ ،‬شـیعیان عالوه بـر‬
‫و فعلشـان همانند قول و ِ‬
‫ثبـت روایات پیامبـر؟ص؟‪ ،‬بـه نگارش حدیـث امامـان؟مهع؟ نیـز پرداختنـد و در مناطـق‬
‫مختلـف‪ ،‬حوزه‌هـا و مکتب‌هـای حدیثـی شـیعه شـکل گرفـت‪ .‬از قـرن سـوم بـه بعـد‪،‬‬
‫حدیثـی شـیعه تبدیل شـدند و مکتب‬
‫ِ‬ ‫دو مکتـب قـم و بغـداد بـه مهم‌تریـن حوزه‌هـای‬
‫حدیثـی قـم در قـرن سـوم و چهـارم‪ ،‬بـه اوج فعالیـت خـود رسـید‪ .‬نص‌گرایـی و پرهیـز‬
‫شـدید از غلـو ‪ ،‬در ایـن مکتـب حدیثـی رایـج بـود‪ 2.‬در حـوزۀ بغـداد‪ ،‬در قـرن چهـارم‪،‬‬
‫وجـود درگیری‌هـای فکـری بیـن شـیعیان و مخالفـان ایشـان و اثرپذیـری از حـوزۀ‬
‫حدیثـی کوفـه‪ ،‬سـبب بـروز گرایش‌هـای عقل‌گرایـی و اجتهـاد در احادیـث فقهی شـد و‬
‫‪3‬‬
‫بـا تالش‌هـای شـیخ مفیـد و سـید مرتضـی بـه اوج خـود رسـید‪.‬‬
‫مطالعـه و تحقیـق دربـارۀ تشـیع‪ ،‬از موضوعـات مـورد توجـه مستشـرقان‌ بـوده‪ ‌،‬کـه در‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫دهه‌های اخیر رشـد چشـم‌گیری داشـته است‪ .‬امیرمعزی‪ ،‬استاد کرسی شیعه‌شناسی‬
‫‪192‬‬
‫و یکـی از معروف‌تریـن شـیعه‌پژوهان در فرانسـه و اروپـا بـه حسـاب‌ می‌آیـد‪ .‬مرکـز ثقـل‬
‫مطالعـات امیرمعـزی‪ ،‬معرفـی و تبییـن امام‌شناسـی شـیعه اسـت‪ 4.‬مهم‌تریـن اثـر او ‪،‬‬
‫دو فصلنامۀ امام ‌‬
‫کتـاب راهنمـای ربانـی در تشـیع نخسـتین اسـت‪ .‬هـدف وی در ایـن کتـاب‪ ،‬تجزیـه و‬
‫تحلیـل واقعیـت امام‌شناسـی در تشـیع اولیـه بـا اسـتناد بـه کهن‌‌تریـن و مهم‌‌ترین متون‬
‫تپـژوهـ ــی _ شمارۀ سی و یکم _ بهار و تابستان ‪1401‬‬
‫روایـی بازمانـده اسـت‪.‬‬

‫ِ‬
‫منبـع اصلـی روایـات در آثـار امیرمعـزی‪ ،‬کتـاب بصائـر الدرجـات صفـار قمـی اسـت‪.‬‬
‫‪ .1‬بحرانــی‪ ،‬میثــم بــن علــی‪ ،‬قواعــد المــرام فــي علــم الــکالم‪ ،‬ص‪‌‌174‬؛ فیــاض الهیجــی‪ ،‬عبدالــرزاق‪،‬‬
‫گوهــر مــراد‪ ،‬ص‪.329‬‬
‫‪ .2‬جباری‪ ،‬محمدرضا‪ ،‬مکتب حدیثی قم‪ ،‬ص‪.64-57‬‬
‫‪ .3‬همان‪.78-73 ،‬‬
‫‪ .4‬آثار وی شامل ُنه کتاب‪ 168 ،‬مقاله و سی سمینار است‪.‬‬
‫بـه نظـر وی ایـن کتـاب‪ ،‬خالص‌تريـن و وفادارتريـن منبـع در سـنت اوليـۀ «باطنـى _‬
‫فراعقالنـی» بـوده و متنـى بنياديـن بـراى مطالعـه پيدايـش و شـكل‌گيرى عقايـد باطنـى‬
‫در جهـان اسلام اسـت‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫امیرمعـزی معتقـد اسـت مفهـوم «عقـل» در دیـدگاه امامیـۀ نخسـتین علاوه بـر عقـل‬
‫اسـتداللی‪ ،‬بـرای دریافـت امـور فراعقالنـی نیـز کاربـرد داشـته اسـت و امامیـه در قـرون‬
‫نخسـتین‪ ،‬مذهبـی باطنـی فراعقالنـی بـوده اسـت‪ 2‬کـه حاملان آن غالیـان‪ 3‬هسـتند‪.‬‬
‫ولـی از اواسـط قـرن چهـارم‪ ،‬شـیخ مفیـد و پیـروان او ‪ ،‬تحـت تأثیـر مکتـب اعتـزال قـرار‬
‫گرفتنـد و عقـل محـدود بـه عقـل اسـتداللی شـد‪ .‬در نتیجـه‪ ،‬برخـی از آموزه‌هـای مرتبط‬
‫بـا امامـت‪ ،‬کـه جنبـۀ باطنـی و فراعقلـی داشـت؛ ماننـد علـم و قـدرت‌ مافـوق طبیعـی‬
‫‪4‬‬
‫امامـان؟مهع؟‪ ‌‌‌‌‌،‬مطـرود شـده و جهان‌بینـی شـیعه‪ ،‬تغییـر ماهیـت می‌دهـد‪.‬‬
‫پژوهـش حاضـر بـه بررسـی ایـن ادعـا پرداختـه اسـت و بـرای نمونـه دو کتـاب ‌‌بصائـر‬
‫مهم حدیثی مکتب قم و بغداد‪ ،‬انتخاب شدند‪ .‬چنانکه‬ ‫الدرجات و اإلرشاد‪ ،‬دو اثر ّ‬
‫گفته شد‪‌‌،‬بصائر الدرجات یکی از مستندات ّ‬
‫مهم امیرمعزی بوده و احادیث آن دربارۀ‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫مسـئله امامـت و جایـگاه امـام اسـت‪ .‬اإلرشـاد نیـز یکـی از کتب حدیثی معروف شـیخ‬
‫مفیـد و مکتـب بغـداد در حـوزۀ امامت‌شناسـی اسـت‪ .‬در ایـن دو کتـاب موضـوع علم‬
‫‪193‬‬
‫غیـب و قـدرت امـام‪ ،‬کـه از دیـدگاه امیرمعـزی از آموزه‌های اصلی سـده‌های نخسـتین‬
‫بـوده و بـا تغییـر مفهـوم «عقـل» در مکتـب بغـداد مطـرود شـده اسـت‪ ،‬بررسـی می‌شـود‬
‫اشرالاو تاجردلا رئاصب رد ینطاب تماما‬
‫تا مشخص شود این مباحث در دو مکتب قم و بغداد چه جایگاهی دارند‪.‬‬

‫پرداختـــن بـــه ایـــن موضـــوع از آن جهـــت حایـــز اهمیـــت اســـت کـــه امیرمعـــزی‪ ،‬از‬
‫معروف‌تریـــن شـــیعه‌پژوهان در فرانســـه و اروپـــا بـــه حســـاب‌ می‌آیـــد و آثـــار و نظریات‬
‫وی منبـــع مطالعاتـــی دانش‌پژوهان غربی و نواندیشـــان شـــیعه اســـت‪ .‬ازایـــن‌رو ‪ ،‬الزم‬
‫‪ .1‬امیرمعــزی‪ ،‬محمــد علــی‪« ،‬صفــار قمــی و کتــاب بصائــر الدرجــات»‪ ،‬امامــت پژوهــی‪/4 ،‬‬
‫‪.111-81‬‬
‫‪Moezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Sh ī’īsm, p125.‬ـ‪2. Amir‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.129‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪.19-15‬‬
‫اســـت با مطالعۀ دقیق‪ ،‬روشـــمند و مطابق با معیارهای علمـــی روز ‪ ،‬نظریۀ وی دربارۀ‬
‫«باطنـــی و غالیانـــه بودن تشـــیع اصیـــل و متفـــاوت بودن آن با تشـــیع کنونـــی در روند‬
‫گـــذار از نقل‌گرایـــی بـــه عقل‌گرایـــی»‪ ،‬مـــورد ارزیابـــی واقـــع شـــود تـــا تشـــیع حقیقی به‬
‫جهانیـــان معرفی شـــود‪.‬‬
‫اإلرشـاد في معرفة حجج اهلل علی العباد‪ ،‬کتابی کالمی _ تاریخی دربارۀ تاریخ زندگانی‬
‫ائمـه اطهـار ؟مهع؟‪ ،‬نوشـتۀ شـیخ مفیـد (م‪۴۱۳ .‬ق) از متکلمـان و فقهـای برجسـتۀ شـیعه‬
‫اسـت‪ .‬شـیخ مفیـد بـا توجـه بـه روایاتـی کـه در اختیـار داشـته‪ ،‬ایـن کتـاب را جمـع‌آوری‬
‫کـرده و بـه فضایـل اهل‌بیـت؟مهع؟ و یـاران آنـان نیـز اشـاره دارد‪ .‬ایـن کتـاب از معتبر‌تریـن‬
‫منابـع روایـی شـیعه دربـارۀ تاریـخ ائمـه؟مهع؟ بـه شـمار می‌آیـد و بسـیاری از منابـع ّ‬
‫مهـم‬
‫شـیعه کـه بـه زندگانـی ائمـه پرداخته‌انـد‪ ،‬ایـن کتـاب را مسـتند خـود قـرار داده‌انـد‪ .‬ایـن‬
‫کتـاب از مصـادر بحاراألنـوار بـوده و بهتریـن کتـاب بـرای دسـت‌یابی بـه منابـع اولیـۀ‬
‫شـیعه دربـارۀ زندگانـی و فضایـل ائمـه؟مهع؟ اسـت‪ .‬اإلرشـاد در یـک مقدمـه و دوازده باب‬
‫بـه تعـداد ائمـه شـیعه؟مهع؟ تنظیـم شـده اسـت‪ .‬بخـش عمـده و بیشـترین حجـم کتـاب‬
‫پیرامون امام علی؟ع؟ اسـت و پس از آن‪ ،‬زندگانی دیگر امامان معصوم؟مهع؟ نقل شـده‬
‫اسـت‪ .‬در ذیـل هـر بـاب‪ ،‬از سـه تـا سـیزده فصـل بـا عناویـن مختلـف مربـوط بـه مسـائل‬
‫تاریخـی عـام (حـوادث مسـلمانان)‪ ،‬مسـائل تاریخـی هـر امـام (والدت‪ ،‬سرگذشـت و‬ ‫‪194‬‬
‫شـهادت)‪ ،‬فضایـل‪ ،‬اصحـاب‪ ،‬کلمـات و خطبه‌هـا‪ ،‬اوالد‪ ،‬فضیلـت زیـارت‪ ،‬کرامـات و‬
‫معجـزات‪ ،‬و مناظـرات و احتجاج‌هـای آن بزرگـواران منعقـد شـده اسـت‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫بصائر الدرجات‪ ،‬تألیف صفار قمی (م‪۲۹۰ .‬ق)‪ ،‬از اصحاب امام حسن عسکری؟ع؟‬
‫اسـت‪ .‬علمـای علـم رجـال‪ ،‬صفـار را سـتوده و ضمـن توثيـق‪ ،‬وی را عظيم‌القدر ‪ ،‬راجح‬
‫و قليل‌السـقط در روایـت خوانده‌‌‌انـد‪ .‬نجاشـی‪ ،‬قریـب چهـل عنـوان از آثـار صفـار ‪،‬‬
‫ً‬
‫عمدتـا در ابـواب فقـه را نـام بـرده اسـت‪ 2.‬ایـن کتـاب‪ ،‬اثـری روایـی بـا رویکـرد کالمـی‬
‫اسـت که احادیث آن دربارۀ مسـئله امامت‪ ،‬شـناخت امام و فضایل ائمه اطهار ؟مهع؟‬
‫اسـت‪ .‬بسـیاری از بزرگان و عالمان دین‪ ،‬آن را توثیق و در شـمار مصادر کتب خویش‬
‫‪ .1‬طوسی‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬الفهرست‪ ،‬ص‪.221‬‬

‫‪ .2‬نجاشی‪ ،‬احمد بن علی‪ ،‬رجال النجاشي‪ ،‬ص‪.357‬‬
‫ذکـر کرده‌انـد‪ 1.‬بصائـر الدرجـات حاوی ‪ ۱۸۸۱‬حدیث اسـت‪َ .‬ده بخش اصلی دارد که‬
‫هـر بخـش مشـتمل بـر َده تـا ‪ ۲۴‬بـاب اسـت‪ .‬اغلـب احادیـث ایـن کتـاب‪ ،‬کامـل اسـت‬
‫و در آن‌هـا تعلیـق یـا ارسـال دیـده نمی‌شـود‪.‬‬
‫در پیشـینۀ تحقیـق‪ ،‬دو دسـته پژوهـش وجـود دارد‪ :‬پژوهش‌هـای حـوزۀ علـم غیـب و‬
‫قـدرت امـام در مکتـب قـم و بغـداد‪ ،‬و دوم پژوهش‌هایی که در جهت بررسـی نظریات‬
‫امیرمعـزی انجام شـده اسـت‪.‬‬
‫ـدرت امــام در مکتــب قــم و بغــداد عبارتنــد از ‪:‬‬
‫برخــی از پژوهش‌هــای حــوزۀ علــم و قـ ِ‬
‫«بررســی منشــأ‪ ،‬قلمــرو و چگونگــی نحــوۀ اعمــال والیــت تکوینــی ائمــه اطهــار ؟مهع؟ در‬
‫کافــی»‪« ،2‬اندیشــۀ عالمــان مکتــب بغــداد در مســئله والیــت تکوینــی»‪ 3‬و «گســترۀ علــم‬
‫‪4‬‬
‫امــام از منظــر کلینــی و صفــار »‪.‬‬
‫برخی پژوهش‌هایی که در جهت بررسی نظریات امیرمعزی انجام شده است عبارتند‬
‫از ‪« :‬نظريـۀ امامـت باطنـى در تشـيع نخسـتين در بوتـۀ نقـد»‪« ،5‬واکاوی نقادانـۀ روش‬
‫خاورشناسـان در فهـم احادیـث دربـارۀ آمـوزۀ امامـت (مطالعـۀ موردی کتـاب راهنمای‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫ربانـی در تشـیع نخسـتین)»‪ 6‬و «بررسـی و نقـد اندیشـۀ امیرمعـزی در بـاب امامـت‬
‫سیاسی اهل‌بیت؟مهع؟»‪.7‬‬
‫‪195‬‬
‫‪ .1‬همان‪.‬‬
‫‪ .2‬فار یــاب‪ ،‬محمدحســین‪« ،‬بررســی منشــأ‪ ،‬قلمــرو و چگونگــی نحــوۀ اعمــال والیــت تکوینــی ائمــه‬
‫اطهــار ؟مهع؟ در کافــی»‪ ،‬معرفــت‪.118-103/225 ،‬‬
‫‪ .3‬فرمانیان‪ ،‬مهدی و رحیمی‪ ،‬جعفر ‪« ،‬اندیشــۀ عالمان مکتب بغداد در مســئله والیت تکوینی»‪،‬‬
‫نقد و نظر ‪ ،‬ش‪.115-95/82‬‬
‫حمادی‪ ،‬عبدالرضا‪« ،‬گسترۀ علم امام از منظر کلینی و صفار »‪ ،‬امامت‌پژوهی‪.79-57/4 ،‬‬ ‫‪ّ .4‬‬
‫‪ .5‬رضايــى‪ ،‬محمدجعفــر ‪ ،‬نصیــری‪ ،‬محمــد‪« ،‬نظريــۀ امامــت باطنــى در تشــيع نخســتين در بوتــۀ‬
‫نقــد»‪ ،‬نقــد و نظــر ‪.198-173/67 ،‬‬
‫‪ .6‬خانی‌مقــدم‪ ،‬مهیــار و دیــاری بیدگلــی‪ ،‬محمدتقــی‪« ،‬واکاوی نقادانــۀ روش خاورشناســان در‬
‫فهــم احادیــث دربــارۀ آمــوزۀ امامــت»‪ ،‬علــوم حدیــث‪.135-111/4 ،‬‬
‫‪ .7‬آقانــوری‪ ،‬علــی و هادی‌منــش‪ ،‬ابوالفضــل‪« ،‬بررســی و نقــد اندیشــۀ امیرمعــزی در بــاب امامــت‬
‫سیاســی اهل‌بیــت؟مهع؟»‪ ،‬پژوهش‌نامــۀ امامیــه‪.72-47/3 ،‬‬
‫وجــه نــوآوری پژوهــش حاضــر ‪ ،‬تبییــن و تحلیــل احادیــث علــم غیــب و قــدرت امــام‬
‫در ‌‌بصائــر الدرجــات و اإلرشــاد‪ ،‬و اســتفاده از نتایــج حاصــل از آن در بررســی نظریــات‬
‫امیرمعــزی اســت‪.‬‬
‫‪ .1‬روش تحقیق‬
‫در ایـن پژوهـش از روش تحلیـل محتـوا در بررسـی روایـات اسـتفاده شـده اسـت‪ .‬روش‬
‫تحلیـل محتـوا یـا روش تحلیـل مضمونـی‪ ،‬روشـی علمـی بـرای تفسـیر متـن اسـت کـه‬
‫نتایـج به‌دسـت‌آمده از طریـق آن‪ ،‬اعتبـار باالیـی دارد‪ .‬ایـن شـیوه‪ ،‬از جملـه روش‌هـای‬
‫تحقیقـی اسـت کـه در حـوزۀ علـوم انسـانی کاربـرد دارد‪« .‬لورنـس بـاردن» در کتـاب خـود‬
‫بـا عنـوان «تحلیـل محتـوا» اشـاره می‌کنـد کـه تحلیـل محتـوا در حقیقـت ّ‬
‫فـن پژوهـش‬
‫عینـی‪ ،‬اصولـی و کمـی بـه منظور تفسـیر و تحلیل محتواسـت؛ و تفکـر بنیادی تحلیل‬
‫محتـوا عبـارت اسـت از ‪ :‬قـرار دادن اجـزای یـک متـن در مقوالتـی کـه از پیـش تعییـن‬
‫شـده‌اند‪ 1.‬بنابرایـن از آنجـا کـه روش تحلیـل محتـوا‪ ،‬روشـی علمـی بـرای تفسـیر متـن‬
‫اسـت و نتایـج به‌دسـت‌آمده از طریـق آن دارای اعتبـار باالیـی اسـت‪ ،‬ایـن تحقیـق بـر‬
‫آن شـد تـا بـا اسـتفاده از ایـن روش‪ ،‬بـه بررسـی و تحلیـل روایـات ‌‌بصائـر الدرجـات و‬
‫فـن تحلیـل محتـوای مضمونـی بـر اسـاس واحـد‬‫اإلرشـاد بپـردازد‪ .‬تکنیـک اتخاذشـده‌‌‌‌‌‪ّ ،‬‬ ‫‪196‬‬
‫جملات اسـت کـه بـه شـرح ذیـل می‌باشـد‪:‬‬
‫‪ .1‬قرار دادن روایات در جدول؛‬

‫‪ .2‬تبدیل عناصر مرتبط در یک روایت به مضامین و مفاهیم؛‬
‫‪ .3‬مقوله‌‌‌‌بندی مضامین؛‬
‫‪ .4‬مدل‌سازی و ارائه نتیجه‪.‬‬
‫‪ .2‬تبیین و بررسی دیدگاه امیرمعزی دربارۀ مفهوم «عقل» در مکتب قم و بغداد‬

‫از آنجـا کـه مهم‌تریـن رکـن دیـدگاه امیرمعـزی تعریـف او از «عقـل» و تفـاوت آن در‬
‫قـدرت‬
‫ِ‬ ‫مکتـب قـم و بغـداد اسـت و او علـت طـرد شـدن معـارف باطنـی؛ ماننـد علـم و‬
‫‪ .1‬باردن‪ ،‬لورنس‪ ،‬تحلیل محتوا‪.211 ،‬‬

‫ماورایـی امـام در مکتـب بغـداد را تغییـر مفهـوم عقـل در ایـن مکتـب می‌دانـد‪ ،‬الزم‬
‫ِ‬
‫اسـت پیـش از تحلیـل محتـوای کتاب‌هـای ‌‌بصائـر الدرجـات و اإلرشـاد بـه تبییـن و‬
‫بررسـی دیـدگاه امیرمعـزی دربـارۀ ایـن موضـوع پرداختـه شـود‪.‬‬
‫‪ .2-1‬تببین دیدگاه امیرمعزی‬

‫امیرمعـزی در کتـاب راهنمـای ربانـی معتقـد اسـت‪ ،‬طبـق نظـر امامـان‪ ،‬عقـل تنهـا راه‬
‫درک آموزه‌هایشـان اسـت و بـدون آن‪ ،‬سـخنان امامـان قابـل درک نیسـت‪ .‬وی علـت‬
‫این‌کـه الکافـی بـا «کتـاب عقـل و جهـل» آغـاز شـده اسـت را همیـن اهمیـت عقـل نـزد‬
‫امامـان می‌دانـد‪ .‬امیرمعـزی سـپس روایـات کتـاب عقـل و جهـل را بـه چهـار دسـته‪:‬‬
‫جنبـۀ کیهـان‌زادی عقـل‪ ،‬جنبـۀ اخالقـی _ معرفت‌شـناختی‪ ،‬جنبـۀ باطنـی و جنبـۀ‬
‫‪1‬‬
‫نجات‌بخشـی تقسـیم می‌کنـد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫او در جنبـۀ کیهـان‌زادی‪ ،‬بـه روایـت چهاردهـم؛ یعنـی حدیـث جنـود عقـل و جهـل‬
‫اسـتناد کرده و معتقد اسـت در این روایت چند بعد اساسـی جنبۀ کیهان‌زادی عقل؛‬
‫‪3‬‬
‫یعنـی اولیـن مخلـوق بـودن عقـل و آفرینـش آن از نـور خداونـد‪ ،‬مطـرح شـده اسـت‪.‬‬
‫امیرمعـزی در جنبـۀ اخالقـی _ معرفت‌شـناختی‪ ،‬بـا اسـتناد بـه روایـات شـمارۀ ‪،18 ،35‬‬
‫‪197‬‬ ‫ْ‬
‫‪ 27‬و ‪ 12‬می‌گویـد‪ :‬طبـق ایـن جنبـه‪ ،‬عقـل هدیـه‌‌‌‌‌ای از جانـب خداوند اسـت و با تالش‬
‫‪4‬‬
‫انسـان بـه دسـت‌‌‌‌‌ نمی‌آیـد؛ انسـان فقـط‌‌‌‌می‌توانـد بـا کمـک علم‪ ،‬یعنـی علم رازآشـنایی‬
‫کـه امامـان بـه روش‌‌هـای گوناگـون آمـوزش می‌دهنـد‪ ،‬عقـل را توسـعه دهـد و از قـوه بـه‬
‫‪Moezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shī’īsm, p7-11.‬ـ‪1. Amir‬‬
‫‪« .2‬إن اهلل _ عزوجـــل _ خلـــق العقـــل _ و هـــو أول خلـــق م ــن الروحانيي ــن ع ــن يمين الع ــرش _ من‬
‫نـــوره‪ ،‬فقـــال لـــه‪ :‬أدبـــر ‪ ،‬فأدبـــر ‪ ،‬ثـــم قال لـــه‪ :‬أقبـــل‪ ،‬فأقب ــل‪ ،‬فق ــال اهلل تب ــارك و تعال ــى‏‪ :‬خلقتك‬
‫خلقـــا عظيمـــا‪ ،‬و كرمتـــك علـــى‏ جميـــع خلقـــي»؛ کلین ــی‪ ،‬محم ــد ب ــن یعق ــوب‪ ،‬الكاف ــي‪/1 ،‬‬
‫‪.51-43‬‬
‫‪ .4‬مقصـــود از علم رازآشـــنایی‪ ،‬داده‌‌های کیهـــان‌زاد‪ ،‬علم الهام ــی یا نیروهای معجزه‌گ ــرِ امامان و‬
‫سایر عناصر باطنی و غیبی است که ملزومات اساسی عقیدۀ امامی را تشکیل می‌دهد؛ ر ‪.‬ک‪:‬‬
‫همان‪ ،‬ص‪.12‬‬
‫فعـل درآورد‪ .‬در نهایـت‪ ،‬از عبـارت «معرفـة العلـم بالعقـل»‪ 1‬در روایـت دوازدهـم نتیجـه‬
‫می‌گیـرد کـه شـناخت علـم باطنـی کـه توسـط امامـان تعلیم داده می‌شـود‪ ،‬فقط توسـط‬
‫‪2‬‬
‫عقـل ممکن اسـت‪.‬‬
‫امیرمعزی در جنبۀ باطنی به روایات ‪ 12 ،6 ،2‬و ‪ 31‬اســتناد کرده و می‌گوید‪ :‬در روایت‬
‫‪ ،12‬امــام جنبه‌‌هــای مختلــف باطنــی عقــل را مطــرح کــرده اســت و عقــل را بــه عنــوان‬
‫نیــروی درک مــاورای طبیعــی می‌دانــد کــه توســط آن فــرد‌‌‌‌می‌توانــد آیــات خداونــد را‬
‫بشناســد‪ 3.‬وی روایــات «خودبینــی انســان‪ ،‬دلیــل بــر سســتی عقــل اوســت»‪« ،4‬همراهــی‬
‫دیــن و حیــا بــا عقــل»‪ 5‬و «هــر کــه عاقــل اســت دیــن دارد و کســی کــه دیــن دارد بــه‬
‫بهشــت م ـی‌رود»‪ 6‬را این‌گونــه تفســیر می‌کنــد کــه بــدون عقــل‪ ،‬انســان از رابط ـ ‌ه خــود بــا‬
‫نقشــۀ الهــی جــدا می‌مانــد و شــرایط خــود را بــه عنــوان مخلــوق فرامــوش می‌کنــد و بــه‬
‫‪7‬‬
‫خودخواهــی ناپرهیزکارانــۀ بی‌دینــی ســقوط می‌کنــد‪.‬‬
‫‌بخشـی عقـل معتقـد اسـت طبـق روایـات ‪،11‌8 ،10‌7 ،9‌3 ،8‌1‬‬
‫ِ‬ ‫امیرمعـزی در بعـد نجات‬
‫‪ .1‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الكافي‪.37/1 ،‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬

‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.9‬‬ ‫‪198‬‬
‫‪ .4‬روایت ‪ :31‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الكافي‪.63/1 ،‬‬
‫‪ .5‬روایت ‪ :2‬همان‪.25/1 ،‬‬
‫‪ .6‬روایت ‪ :6‬همان‪.27/1 ،‬‬

‫‪ .7‬همان‪Moezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shī’īsm, p9. .42-30/1 ،‬ـ‪Amir‬‬
‫بتــر باشــد‪ ،‬نيافر يــدم و تــو را‬

‫‪« .8‬بــه عــزت و جال لــم ســوگند‪ ،‬مخلوقــى كــه از تــو بــه پيشــم محبو ‌‬
‫تنهــا بــه كســانى كــه دوستشــان دارم بــه طــور كامــل دادم‪ .‬همانــا امــر و نهــى كيفر و پاداشــم متوجه‬
‫توســت»؛ کلینــی‪ ،‬محمــد بــن یعقــوب‪ ،‬الكافــي‪.24/1 ،‬‬
‫‪« .9‬شــخصى از امــام ششــم پرســيد‪ :‬عقــل چيســت؟ فرمــود‪ :‬چيــزى اســت كــه بــه وســيلۀ آن خــدا را‬
‫بپرســتند و بهشــت را بــه دســت آرنــد‪ .‬راوى گو يــد‪ :‬گفتــم‪ :‬آنچــه معاو يــه داشــت چــه بــود؟ فرمــود‪:‬‬
‫نيرنــگ و شــيطنت بــود؛ آن ماننــد عقــل اســت‪ ،‬ولــى عقــل نيســت»؛ همــان‪.25/1 ،‬‬
‫‪« .10‬خــدا در روز قيامــت نســبت بــه بنــدگان خــود بــه انــدازۀ عقلــى كــه بــه آن‌هــا داده‪ ،‬خرده‏گيــرى‬
‫مى‏كنــد»؛ همــان‪.27/1 ،‬‬
‫دین هر کس وابسته به کیفیت عقل اوست»؛ همان‪.28/1 ،‬‬
‫‪« .11‬کیفیت ِ‬
‫‪ 1‌10‬و ‪ 2‌21‬در غیـاب عقـل‪ ،‬دیـن فقـط‌‌‌‌می‌توانـد مذهبـی کاذب بـا نمـای ظاهـری از تقـوا‬
‫و ریاکاری باشـد‪.‬‬
‫ْ‬
‫امیرمعـزی بعـد از ایـن تقسـیم‌‌‌‌بندی نتیجـه می‌گیـرد‪ :‬طبـق روایـات‪ ،‬عقـل محـور‬
‫مذهبـی امامـان و کلیـد گشـودن رمـز و راز آموزه‌هـای آنـان اسـت‪ .‬بصیـرت حاصـل از‬
‫ایـن عقـل‪ ،‬فـرد را قـادر می‌سـازد عقیـدۀ امامـان را کـه شـامل عناصـر فراعقالنـی؛ یعنـی‬
‫عناصـر کیهانـی‪ ،‬باطنـی (علـم الهامـی و نیروهـای معجزه‌گـرِ امامـان) و سـحرآمیز و‬
‫جادویـی بـود‪ ،‬درک کنـد‪ .‬ایـن عقـل یـا خـرد قدسـی بـا عقـل متـون کالمـی که بـه معنای‬
‫قـوۀ اسـتدالل دیالکتیکـی اسـت‪ ،‬متفـاوت اسـت؛ زیـرا عقـل در دیـدگاه متکلمـان‬
‫ابـزار تعقـل اسـت‪ ،‬در حالـی کـه نـزد امامـان بـه همـان انـدازه کـه نیـروی تعقـل و ادراک‬
‫بـه شـمار مـی‌رود‪ ،‬ابـزاری بـرای دریافـت امـور فراعقالنـی اسـت‪ .‬از آنجـا کـه اسـتدالل‬
‫دیالکتیکـی‪ ،‬غیرعقالنـی را رد می‌کنـد‪ ،‬بنابرایـن ایـن عناصـر باطنـی در مکتـب‬
‫متکلمـان طـرد می‌شـود؛ تـا جایـی که شـیخ مفید و سـید مرتضی بر محدثـان قم خرده‬
‫می‌گیرنـد کـه در آثـار خـود تعـداد زیـادی حدیـث وارد کرده‌انـد کـه در پرداخـت عقـل‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫غیرمعقول به نظر می‌رسند‪.‬‬
‫‪199‬‬ ‫‪ .2-2‬بررسی دیدگاه امیرمعزی‬

‫اشـکال اساسـی ادعـای امیرمعـزی دربـارۀ تفـاوت مفهوم «عقل» در مکتـب قم و بغداد‬
‫ناشـی از عـدم توجـه وی بـه معنـای بنیادیـن عقـل و عـدم توجـه بـه مفاهیـم اصلـی‬
‫روایـات اسـت کـه در ادامـه‪ ،‬بررسـی می‌شـود‪:‬‬
‫‪« .2-2-1‬عقـل» در تعاریـف لغت‌شناسـان بـه معنـای منـع کـردن و بازداشـتن‪ ،4‬فهـم‬
‫‪« .1‬وقتــی کســی بــه امــام جعفــر ؟ع؟ عــرض کــرد‪ :‬مــردی اســت عاقــل کــه گرفتــار وســواس در وضــو و‬
‫نمــاز می‌باشــد‪ ،‬امــام فرمــود‪ :‬چــه عقلــی کــه فرمانبــری شــیطان می‌کنــد؟!»؛ همــان‪.29/1 ،‬‬
‫‪« .2‬چـــون قائـــم مـــا قيـــام كند خداوند دســـت رحمتـــش را بر س ــر بندگان گ ــذارد؛ پس عقولش ــان‬
‫را جمـــع كنـــد و در نتيجـــه خردشـــان كامل شـــود (متان ــت و خودنگه‌داريش ــان كامل ش ــود)»؛‬
‫همـــان‪.57 /1 ،‬‬
‫‪ .4‬ابن‌منظور ‪ ،‬محمد بن مكرم‏‪ ،‬لسان العرب‪.459/11 ،‬‬
‫و درک‪ ،1‬نقیـض جهـل و نادانـی‪ ،2‬وجـه ممیـز انسـان و حیـوان‪ ،3‬و نیـز بـه معنـای‬
‫خـودداری از گفتـار و کـردار ناشایسـت اسـت‪ 4‬و عاقـل کسـی اسـت کـه نفـس خـود را‬
‫حبـس می‌کنـد و از امیـال بـاز مـی‌دارد‪ 5.‬بنابرایـن‌‌‌‌می‌تـوان گفـت واژۀ «عقـل» ناظـر بـه‬
‫نوعـی شـعور اسـت کـه شـامل دو ‌‌‌‌مؤلفـه اسـت‪ .1 :‬درک‪ ،‬آ گاهـی و شـناخت؛ ‪ .2‬تمیـز‬
‫خـوب و بـد و جلوگیـری از انحـراف‪ .‬ایـن دو ‌‌‌‌مؤلفـه در اصطلاح فالسـفه‪« ،‬عقل نظری»‬
‫و «عقـل عملـی» نامیـده شـده اسـت‪ .‬عقـل نظـری به قوه‌‌‌‌‌ای اطالق می‌شـود کـه کلیات‬
‫و صـور مجـرد را درک کـرده‪ ،‬مبـدأ معرفـت بـه شـمار مـی‌رود و مبنـای علـوم طبیعـی و‬
‫ادراک بايدهـا و نبايدهـا و‬
‫ِ‬ ‫ریاضـی و فلسـفۀ الهـی‌ اسـت‪ 6 .‬مـراد از عقـل عملـی‪ ،‬قـوه‬
‫‪7‬‬
‫تشــخيص حســن و قبـح عقلـی اسـت‪.‬‬
‫طبق این تعریف‌‌‌‌می‌توان گفت‪ :‬مقصود از عقل در برخی از روایات کتاب عقل و جهل‬
‫‪9‬‬
‫الکافي عقل نظری‪ 8‬و در بعضی دیگر عقل عملی است‪.‬‬
‫‪ .1‬ابن‌فــارس‪ ،‬أحمــد بــن فــارس‏‪ ،‬معجــم مقاييــس اللغــة‪ 70/4 ،‬و ‪74‬؛‌‌‌‌ابن‌منظــور ‪ ،‬محمــد بــن مكــرم‏‪،‬‬
‫لســان العرب‪.459/11 ،‬‬
‫‪ .2‬فراهيدى‪ ،‬خليل بن أحمد‪ ،‬العین‌‌‌‌‌‪.160/1 ،‬‬
‫‪ .4‬ابن‌فــارس‪ ،‬أحمــد بــن فــارس‏‪ ،‬معجــم مقاييــس اللغــة‪70/4 ،‬؛ مصطفــوى‪ ،‬حسـن‏‪ ،‬التحقيــق فــي‬ ‫‪200‬‬
‫كلمــات القــرآن الكر يــم‪.195/8 ،‬‬
‫‪ .6‬مطهری‪ ،‬مرتضی‪ ،‬ده گفتار‪ ،‬ص‪.46‬‬

‫‪ .7‬همان؛ طباطبائی‪ ،‬محمدحسین‪ ،‬الميزان في تفسير القرآن‏‪.148/2 ،‬‬
‫در متون اســامى به جاى تقســيم عقل به «نظرى» و «عملى»‪ ،‬تقســيم‏بندى ديگرى وجود دارد و‬
‫آن‪ ،‬تقســيم عقل به «عقل طبع» و «عقل تجربه» يا «عقل مطبوع» و «عقل مســموع» اســت‪ .‬امام‬
‫علــى؟ع؟ مى‏فرمایــد‪« :‬العقــل عقــان‪ :‬عقــل الطبــع و عقــل التجر بــة‪ ،‬و كالهمــا يــؤدى المنفعــة»؛‬
‫محمدى رى‌شهرى‪ ،‬محمد‪،‬‏ دانشنامه عقايد اسالمى‪.185/1 ،‬‬
‫‪ .8‬می‌توان گفت عقل نظری همان عقل استدال لی مورد نظر امیرمعزی است‪.‬‬
‫‪ .9‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‪.102-99/1 ،‬‬
‫مقصــود ایــن نیســت کــه در هــر کســی دو قــوۀ عاقلــه هســت‌‌‌‌‌؛ بلک ـه‌ مقصــود ایــن اســت کــه قــوۀ‬
‫عاقلــۀ انســان دو نــوع محصــول فکــر و اندیشــه دارد کــه از اســاس بــا هــم اختــاف دارنــد‪ :‬افــکار و‬
‫اندیش ـه‌های نظــری‪ ،‬و افــکار و اندیش ـه‌های عملــی‪.‬‬
‫ْ‬
‫ـات ناظــر بــه عقــل نظــری‪ ،‬روایــت سـی‌وپنجم اســت‪ .‬در ایــن روایــت‪ ،‬عقــل‬
‫یکــی از روایـ ِ‬
‫ابــزارى بــراى شــناخت حقایــق اســت‪ .‬امــام صــادق؟ع؟ می‌فرمایــد‪:‬‬
‫فبالعقـل عـرف العبـاد خالقهـم‪ ،‬و أنهـم مخلوقـون‪ ،‬و أنـه المدبـر لهـم‪ ،‬و‬
‫أنهـم المدبـرون‪ ،‬و أنـه الباقـي و هـم الفانـون‪ ،‬و اسـتدلوا بعقولهـم علـى‏ مـا‬
‫رأوا مـن خلقـه‪ :‬مـن سـمائه و أرضـه و شمسـه و قمـره و ليلـه و نهـاره‪ ،‬و بـأن‬
‫لـه‏ و لهـم خالقـا و مدبـرا لـم يـزل و ال يـزول؛ ‪ ...‬فهـذا مـا دلهـم عليـه العقـل‏‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫از میـان روایـات مـورد اشـارۀ امیرمعـزی‪ ،‬روایـات ‪ 18 ،7‬و ‪ 27‬بـر عقـل نظـری داللـت‬
‫دارنـد‪.‬‬
‫از جملــه روایاتــی کــه بــه عقــل عملــی اشــاره دارند‪ ،‬روایت ســوم اســت‪ .‬امــام صادق؟ع؟‬
‫فرمودنــد‪« :‬العقــل مــا عبــد بــه الرحمــن و اکتســب بــه الجنــان» مقصــود از عقــل در ایــن‬
‫روایــت‪ ،‬آن نیرویــی اســت کــه انســان را بــه اهــداف آخرتــی‪ ،‬رضایــت خــدا و بهشــت‬
‫جــاودان برســاند‪ ،‬نــه آنچــه کــه در ادامــۀ حدیــث بــه آن اشــاره شــده اســت‪« :‬قلــت‪:‬‬
‫فالــذي‏كان فــي معاويــة؟ فقــال‪« :‬تلــك النكــراء‪ ،‬تلــك الشــيطنة‪ ،‬و هــي شــبيهة بالعقــل‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫و ليســت بالعقــل»‪.‬‬
‫ُ‬
‫شایسـتۀ توضیـح اسـت‪ :‬یکـی از قوایـی کـه در عقـل عملـی انسـان تأثیـر دارد‪ ،‬طغیـان‌‬
‫‪201‬‬
‫ّ‬
‫هـوا و هـوس اسـت‌‪ .‬اگـر احساسـات‪ ،‬تمایلات و شـهوات از حد اعتدال خارج شـوند‪،‬‬
‫در برابـر فرمـان عقـل فرمـان می‌دهنـد و انسـان دیگـر نـدای عقـل خویـش را نمی‌شـنود؛‬
‫بنابرایـن تأثیـر عقـل‪ ،‬ضعیـف و خنثی می‌شـود‪ 2.‬بدین سـبب‪ ،‬معرفـت حقیقی و علم‬
‫سودمند‪ ،‬تنها در صورتى به دست می‌آید که بشر اخالق خود را اصالح کند و فضایل‬
‫‪3‬‬
‫انسانى‌اش را کامل نماید‪.‬‬
‫ـود ایــن قســمت روایــت ایــن اســت کــه هواپرســتی و جاه‌طلبــی معاویــه‪،‬‬
‫بنابرایــن مقصـ ِ‬
‫عقــل او را پوشــانده و نــور آن را خامــوش کــرده اســت؛ بنابرایــن آنچــه از او صــادر‬
‫‪ .1‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الكافي‪.66/1 ،‬‬

‫‪ .2‬مطهری‪ ،‬مرتضی‪ ،‬ده گفتار‪ ،‬ص‪.50-49‬‬
‫‪ .3‬طباطبائی‪ ،‬محمدحسین‪ ،‬الميزان في تفسير القرآن‏‪.270-267/۵ ،‬‬
‫می‌شــود‪ ،‬نیرنگ و شــیطنتی اســت که شــبیه عقل اســت‪ ،‬ولی عقل نیســت‪ .‬همچنین‬
‫در روایــت ‪ 31‬کــه می‌فرمایــد‪« :‬إعجــاب المــرء بنفســه دليــل علــى‏ ضعــف عقلــه» همیــن‬
‫معنــا صــدق می‌کنــد؛ یعنــی ُعجــب و خودپســندی انســان‪ ،‬تأثیــر عقــل او را ضعیــف‬
‫می‌کنــد؛ بنابرایــن عملــی کــه از وی ســر می‌زنــد‪ ،‬فرمــان عقــل نبــوده و دســتوری‬
‫از جانــب امیــال باطــل اوســت‪ .‬از روایــات مــورد اشــارۀ امیرمعــزی‪ ،‬روایــات ‪10 ،8 ،6 ،2‬‬
‫و ‪ 21‬نیــز بــه عقــل عملــی اشــاره دارنــد‪.‬‬
‫بنابرایــن ‌‌‌‌می‌تــوان گفــت‪ :‬مقصــود از عقــل در روایــات الکافــي نیــروی تشــخيص و‬
‫ادراک و واداركننــدۀ انســان بــه نيكــى و صــاح و بازدارنــدۀ او از شـ ّـر و فســاد اســت‪.‬‬
‫مشــابه ایــن معنــا در تعاریــف متکلمــان بغــداد نیــز وجــود دارد‪ .‬شــیخ مفیــد در تعريــف‬
‫«عقــل» می‌گويــد‪:‬‬
‫عقل‪ ،‬معنایی است كه با آن مـوارد اسـتنباطی و دريافتی به وسيله معرفت‬
‫و شـناخت‪ ،‬تمييـز داده می‌شـود و بـه ایـن دليـل عقـل ناميـده می‌شــود‬
‫كـه مانع از انجام امور ناپسند می‌شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ْ‬
‫همچنیـن از دیـدگاه شـیخ طوسـی عقـل مجمـوع علـوم اسـت؛ بــه دليـل اين‌كـه مانـع‬
‫بسیاری از امور ناپسند می‌شود‪ 2 .‬پس ادعای امیرمعزی در تفاوت معنای عقل در تشیع‬
‫‪202‬‬
‫نخستین و مکتب متکلمان تأیید‌‌‌‌‌ نمی‌شود‪.‬‬
‫‪ .2-2-2‬در روایــت جنــود عقــل و جهــل‪ ،‬مقصــود از «آفريدن عقل» تقديــر و اندازه‏گيرى‪،3‬‬
‫و مــراد از «نخســتین مخلــوق بــودن عقــل» اشــاره بــه ايــن اســت كــه هويــت واقعــى انســان‪،‬‬
‫عقــل اوســت؛ نكت ـه‏اى كــه در روايــات ديگــر نيــز بــدان تصريــح شــده اســت‪« 4.‬خلقــت‬
‫عقــل از نــور» اشــاره بــه ايــن اســت كــه كار اصلــى عقــل‪ ،‬روشــنگرى‪ ،‬واقع‌نمايــى و‬
‫قــرار دادن انســان در مســير عقايــد‪ ،‬اخــاق و اعمــال شايســته و رســاندن بــه كمــال‬
‫‪ .1‬شیخ مفید‪ ،‬محمد بن محمد‪ ،‬النكت فـي مقـدمات األصـول‪ ،‬ص‪.22‬‬

‫‪ .2‬طوسی‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬التبيان في تفسير القرآن‏‪.200/1 ،‬‬
‫‪ .3‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‪.102/1 ،‬‬
‫‪ .4‬محــدث اربلــى‏‪ ،‬كشــف الغمــة فــي معرفــة األئمــة‪202/2 ،‬؛ مجلســی‪ ،‬محمدباقــر ‪ ،‬بحاراألنــوار‪،‬‬
‫‪‌‌7/75‬؛ تميمــى آمــدى‪ ،‬عبدالواحــد بــن محمــد‪ ،‬غــرر الحكــم و درر الكلــم‪ ،‬ص‪.466‬‬
‫اســت‪ 1 .‬مقصــود از «فقــال لــه‪ :‬أدبــر ‪ ،‬فأدبــر ‪ ،‬ثـ ّـم قــال لــه‪ :‬أقبــل‪ ،‬فأقبــل» امر و فرمــان تكوينى‬
‫اســت؛ یعنــی خداونــد عقــل را قابــل قــرار می‌دهــد بــراى این‌کــه وســيله و ابــزاری باشــد در‬
‫جهــت کســب دنيــا و آخــرت‪ ،‬نيك‌بختــى و بدبختــى و شــناخت حقایــق‪ 2.‬ایــن معانــی‬
‫بــا روایــات «العقــل دليــل المؤمــن»‪« ،3‬دعامــة اإلنســان العقــل‪ ،‬و هــو دليلــه و مبصــره و‬
‫مفتــاح أمــره‏‪ 4»...‬و ســایر روایــات مشــابه نیــز تأییــد می‌شــود‪ 5.‬تفســیر دیگــر ایــن اســت کــه‬
‫ـض حــق اســت و اگــر بــا جهــل آميختــه نگــردد‪ ،‬از حــق تبعيــت‬
‫ـليم محـ ِ‬
‫نيــروى عقــل‪ ،‬تسـ ِ‬
‫مى‏كنــد‪ 6.‬بنابرایــن‌‌‌‌می‌تــوان گفــت‪ :‬برداشــت امیرمعــزی از روایــت جنــود عقــل و جهــل‪،‬‬
‫برداشــت صحیحــی نبــوده اســت‪.‬‬
‫‪ .2-2-3‬طبـق اظهـارات امیرمعـزی‪ ،‬مقصـود از «علـم» در روایت «معرفة العلم بالعقل»‪،7‬‬
‫علـم رازآشـنایی امامـان‪ 8‬اسـت و طبـق ایـن معنـا‪ ،‬شـناخت علـم حقیقـی کـه توسـط‬
‫امامـان تعلیـم داده می‌شـود‪ ،‬فقـط توسـط عقـل ممکـن اسـت؛ و از اینجـا نتیجـه گرفتـه‬
‫‪ .1‬محمدی ر ی‌شهری‪ ،‬محمد‪ ،‬خردگرايى در قرآن و حديث‪ ،‬ص‪.36‬‬

‫‪ .2‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‪،‬‏‪.102/1‬‬
‫اقبال عقل‪ ،‬اقبال به عالم طبیعت‪ ،‬اجسام‪ ،‬مواد و عالم کثرت است و در همین عالم است‬
‫که عقل در نازل‌‌ترین مرتبۀ خود قرار مى‌گیرد و مردم آن را گاه در امور معاش و گاه در امور معاد‬
‫‪203‬‬ ‫عقل نزول‌کرده همان عقلى است که گاه براى فراگیرى علوم مختلف و به‬ ‫خود به کار مى‌گیرند‪ِ .‬‬
‫دست آوردن و حفظ تجربه‌‌‌‌‌‌ها از آن استفاده مى‌شود‪« :‬العقل حفظ التجارب»؛ اما ادبار عقل‪،‬‬
‫یعنى پشت کردن به این عالم و رجوع به سوى جایگاه اصلى آن‪ ،‬که همان عقل توحیدى و‬
‫عقل به این سو افتاده به عقل اکتسابى‪ ،‬جزئى‪ ،‬بشرى‪ ،‬دنیایى‪ ،‬و از عقل به‬ ‫ِ‬ ‫الهى است‪ .‬از‬
‫آن سو نظر کرده به عقل آخرتى‪ ،‬الهى‪ ،‬کلى و خدادادى نیز تعبیر مى‌کنند؛ ر ‪.‬ک‪ :‬صدرالدين‬
‫شيرازى‪ ،‬محمد بن ابراهيم‪ ،‬شرح اصول الکافي‪.403/1 ،‬‬
‫‪ .3‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الكافي‪.58/1 ،‬‬
‫‪ .4‬همان‪.57/1 ،‬‬
‫‪ .5‬همان‪.‬‬
‫‪ .6‬ر ‪.‬ک‪ :‬همان‪‌‌25/1 ،‬؛ محمدی ر ی‌شهری‪ ،‬محمد‪ ،‬خردگرايى در قرآن و حديث‌‌‌‌‌‪ ،‬ص‪.36‬‬
‫‪ .7‬روایت دوازدهم‪.‬‬
‫‪ .8‬چنانکــه ذکــر شــد‪ ،‬مقصــود امیرمعــزی از علم رازآشــنایی‪ ،‬عناصــر کیهانی‪ ،‬باطنــی (علم الهامی‬
‫مریدان‬
‫ِ‬ ‫و نیروهــای معجزه‌گــرِ امامــان) و ســحرآمیز و جادویــی اســت کــه بــه گفتــۀ وی‪ ،‬امامان بــه‬
‫رازآشــنا تعلیــم می‌دادند‪.‬‬
‫اسـت کـه عقـل در آموزه‌‌هـای امامـان‪ ،‬عقلـی اسـت کـه امـور فراعقالنـی را درمی‌یابـد‪ .‬و‬
‫چـون در مکتـب بغـداد‪ ،‬عقل به اسـتدالل دیالکتیکی محدود شـد‪ ،‬بنابرايـن روایاتی که‬
‫مشـتمل بـر امـور فراعقالنـی بودنـد‪ ،‬طـرد شـدند‪ .‬ایـن در حالـی اسـت کـه تفسـیر علـم در‬
‫ایـن روایـات بـه علـم رازآشـنایی‪ ،‬بـدون ذکـر هیچ‌گونـه قرینـه‌‌‌‌‌ای صـورت گرفتـه اسـت‪.‬‬
‫برای فهم دقیق این عبارت الزم است عبارات پیشین نیز دیده شود‪:‬‬
‫يــا هشــام‪ ،‬نصــب الحــق لطاعــة اهلل‪ ،‬و ال نجــاة إال بالطاعــة‪ ،‬و الطاعــة‬
‫بالعلــم‪ ،‬و العلــم بالتعلــم‪ ،‬و التعلــم بالعقــل يعتقــد‪ ،‬و ال علــم إال مــن عالــم‬
‫ربانــي‪ ،‬و معرفــة العلــم بالعقــل‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫در بعضی نسخ الکافي «معرفة العالم» آمده است‪ ،1‬که صحیح‌تر به نظر می‌رسد‪.‬‬
‫در این روایت‪ ،‬نجات و رستگارى‪ ،‬مرهون طاعت و پرستش‪ ،‬و طاعت خدا‪ ،‬مرهون‬
‫«علم نافع» دانسته شده است‪ .‬این علم توسط عالم ربانی دریافت می‌شود‪ .‬بنابراین‬
‫احتیاج علم به عقل‪ ،‬از دو جهت است‪ :‬اول‪ ،‬شناخت عالمی که علم از او اخذ شود؛‬
‫ْ‬
‫و دوم‪ ،‬برای فهم آنچه عالم تعلیم می‌دهد و ممکن است این معنا را بدهد که عقل‬
‫علم یقینی است از علمی که با اوهام فاسد و دعاوی کاذب و ظن و‬
‫تشخیص‌دهندۀ ِ‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫جهل مرکب مشتبه شده است‪ 3 .‬بنابراین‪ ،‬مقصود از «علم» در اینجا علمی است که‬
‫انسان را به طاعت خدا برساند‪ ،‬نه آنچه امیرمعزی ادعا کرده است‪.‬‬ ‫‪204‬‬
‫بنابرایـن‪ ،‬پذیـرش عقـل اسـتداللی تعارضی با امور فراعقلی ندارد و سـخنان امیرمعزی‬
‫دربـارۀ مخالفـت متکلمـان بغـداد نسـبت به برخی روایات نقل‌شـده از سـوی محدثان‬
‫قـم‪ ،‬نـه بـه دلیـل باطن‌گرایـی یـا فراعقالنـی بـودن ایـن عقایـد‪ ،‬بلکـه بـه دلیـل اختلاف‬
‫در مبنـای پذیـرش روایـات و عـدم حجیـت خبـر واحـد نـزد متکلمـان بـوده اسـت‪.‬‬
‫بـرای مثـال مالصـدرا‪ ،‬فیلسـوف بـزرگ شـیعی‪ ،‬بـا این‌کـه عقـل اسـتداللی را بـاور دارد‪،‬‬
‫باطنـی موجـود در روایـات را می‌پذیـرد‪ 4.‬در حقیقـت اینکه‬
‫ِ‬ ‫بخـش عمـده‌‌‌‌‌ای از معـارف‬
‫‪ .1‬ابن‌شعبه حرانى‪ ،‬حسن بن على‏‪ ،‬تحف العقول‪ ،‬النص‪ ،‬ص‪.387‬‬

‫‪ .2‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول‪.59/1 ،‬‬
‫‪ .3‬همان‪.‬‬
‫‪ .4‬ر ‪.‬ک‪ :‬مالصدرا‏‪ ،‬شرح أصول الكافي‏‪.‬‬
‫محدثـان قمـی روایاتـی را نقـل کرده‌انـد کـه از دیـدگاه متکلمـان بغـداد خلاف عقـل‬
‫اسـت‪ ‌‌‌‌‌،‬نمی‌تـوان نتیجـه گرفـت کـه ایـن محدثـان عقـل اسـتداللی را قبـول نداشـتند؛‬
‫بلکـه ممکـن اسـت آن‌هـا تبیینـی از موضـوع داشـته‌اند کـه ایـن مطلـب را عقال نـی‬
‫جلـوه مـی‌داده اسـت‪ .‬تحلیل‌هـای ایـن افـراد از روایـات و چینـش منطقی و اسـتداللی‬
‫‪1‬‬
‫احادیـث‪ ،‬شـاهد بـر ایـن مدعـا اسـت‪.‬‬
‫‪ .3‬تحلیل محتوای کیفی روایات علم غیب و قدرت امام در کتاب‌‌بصائر الدرجات‬
‫در ایـن بخـش‪ ،‬ابتـدا روایـات علـم غیـب و قـدرت امـام درکتـاب‌‌بصائـر الدرجـات در‬
‫جـدول تحلیـل محتـوا درج و ‪ 589‬مضمـون از آن برداشـت شـد‪ .‬سـپس مضامیـن مـورد‬
‫دسته‌‌‌‌بندی قرار گرفت و موضوعات پیشنهادی جهت ساخت مقوالت نهایی مطرح‬
‫شد‪ .‬به جهت رعایت اختصار ‪ ،‬فقط قسمت‌هایی از جدول ذکر می‌شود‪:‬‬
‫کد‬ ‫مقوله‬ ‫مفهوم‬ ‫مفهوم‬ ‫مضامین‬ ‫روایت‬

‫قدرت امام‬ ‫در نزد ائمه؟مهع؟ قدرتی است‬ ‫بصائر‬
‫قدرت امام بر‬
‫‪27‬‬ ‫قدرت امام‬ ‫در زنده کردن‬ ‫که به وسیله آن مرده را به اذن‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫کائنات‬
‫مردگان‬ ‫خدا زنده می‌کند‬ ‫ص‪309‬‬
‫شفای‬ ‫ائمه؟مهع؟ با اجازه خداوند‬ ‫بصائر‬
‫تسلط امام بر‬
‫‪34‬‬ ‫قدرت امام‬ ‫بیمار ی‌های‬ ‫می‌توانند کور و پیس را شفا‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫‪205‬‬ ‫کائنات‬
‫العالج‬ ‫دهند‬ ‫ص‪624‬‬
‫امام علی؟ع؟ با دست خویش‬
‫میوه‌دار شدن‬
‫به درخت خشکیده زدند و‬
‫درخت‬ ‫بصائر‬
‫تسلط امام بر‬ ‫فرمودند به اذن خدا سرسبز و‬
‫‪17‬‬ ‫قدرت امام‬ ‫خشکیدهبا‬ ‫الدرجاتر‪،‬‬
‫کائنات‬ ‫میوه‌دار شو شد‪ ،‬سپس درخت‬
‫دستور امام‬ ‫ص‪592‬‬
‫سبز و میوه‌های گالبی آن‬
‫علی؟ع؟ به آن‬
‫انبوه شد‬
‫قدرت امام‬ ‫امام علی؟ع؟ با طی‌االرض نزد‬ ‫بصائر‬
‫تسلط امام بر‬
‫قدرت امام ‪163‬‬ ‫در سیر روی‬ ‫قوم موسی برای رفع اختالف‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫کائنات‬
‫زمین‬ ‫رفت و برگشت‬ ‫ص‪894‬‬
‫دنیا نزد امام علی؟ع؟ به صورت دنیاتحت‬
‫بصائر‬
‫تسلط امام بر‬ ‫سلطه و‬ ‫یک پوست گردو مجسم شد و‬
‫قدرت امام ‪184‬‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫کائنات‬ ‫چیزی از دنیا در نظر امام علی؟ع؟ احاطه امام‬
‫ص‪916‬‬
‫علی؟ع؟‬ ‫پوشیدهنیست‬
‫‪ .1‬ر ‪.‬ک‪ :‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الکافي‌‌؛ ابن‌بابویه‪ ،‬محمد بن علی‪ ،‬التوحید‪.‬‬
‫بصائر‬
‫اجابت دعای مستجاب‬ ‫امام اگر دعا کند پذیرفته‬
‫‪3‬‬ ‫قدرت امام‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫الدعوه بودن‬ ‫امام‬ ‫می‌شود‬
‫ص‪331‬‬
‫اصحاب‪ ،‬امام علی؟ع؟ را‬
‫دیدار امام‬ ‫دیدند که با مردی محاسن‬ ‫بصائر‬
‫دیدار کردن‬
‫قدرت امام ‪136‬‬ ‫با اوصیای‬ ‫سفیدسخنمی‌گوید‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫امام با اموات‬
‫پیابران‬ ‫ص‪ 652‬حضرت فرمود او یوشع وصی‬
‫موسی؟ع؟ بود‬
‫عرضه‬
‫امام شاهد‬ ‫شدن کردار‬ ‫بصائر اعمالبندگاندر روز پنجشنبه‬
‫قدرت امام ‪269‬‬ ‫اعمال‬ ‫بندگان در هر‬ ‫الدرجات‪ ،‬بر پیامبر ؟ص؟و ائمه؟مهع؟عرضه‬
‫انسانها‬ ‫پنجشنبهبر‬ ‫می‌شود‬ ‫ص‪955‬‬
‫امام‬
‫علم غیب‬ ‫بصائر‬
‫ائمه؟مهع؟ علم غیب ذاتی‬
‫علم غیب ‪2362‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ذاتی نداشتن‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫ندارند‬
‫امام‬ ‫ص‪738‬‬
‫امام عا ِلم به‬ ‫خداوند اخبار غیبی آسمان و‬ ‫بصائر‬
‫علم غیب ‪1136‬‬ ‫‪-‬‬ ‫اخبار آسمانها‬ ‫الدرجات‪ ،‬زمین را در اختیار امام؟ع؟ قرار‬
‫و زمین‬ ‫داده است‬ ‫ص‪329‬‬
‫علم امام‬
‫بصائر علم غیب صادق؟ع؟ از نقشه‬
‫به اعمال‬
‫علم غیب ‪1919‬‬ ‫‪-‬‬ ‫الدرجات‪ ،‬ابوجعفر دوانیقی برای فریب‬
‫و سخنان‬
‫امام‬ ‫ص‪574‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫پنهانیافراد‬
‫علم امام به‬ ‫بصائر‬ ‫‪206‬‬
‫ائمه؟مهع؟ آنچه را در شب و روز‬
‫علم غیب ‪2138‬‬ ‫‪-‬‬ ‫حوادث روز و‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫اتفاق می‌افتد را می‌دانند‬
‫شب‬ ‫ص‪669‬‬
‫بصائر‬
‫علم امام به‬

‫علم غیب ‪1181‬‬ ‫‪-‬‬ ‫الدرجات‪ ،‬علم گذشته نزد امام است‬
‫گذشته‬
‫ص‪339‬‬
‫علم امام به‬ ‫بصائر‬

‫آ گاهی از زمان مرگ و میرها نزد‬
‫علم غیب ‪1046‬‬ ‫‪-‬‬ ‫زمان مرگ و‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫امام؟ع؟ است‬
‫میرها‬ ‫ص‪317‬‬
‫بصائر‬
‫علم امام به‬ ‫علم آنچه تا روز قیامت خواهد‬
‫علم غیب ‪1156‬‬ ‫‪-‬‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫آینده‬ ‫آمد در نزد امام؟ع؟ است‪.‬‬
‫ص‪336‬‬
‫علم امام‬
‫خداوند برای ابراهیم؟ع؟‬
‫بهملکوت‬ ‫بصائر‬
‫هفت آسمان و زمین را‬
‫‪948‬‬ ‫علم غیب‬ ‫‪-‬‬ ‫آسمانها‬ ‫الدرجات‪،‬‬
‫مکشوف کرد همچنین برای‬
‫و زمین و‬ ‫ص‪296‬‬
‫پیامبر ؟ص؟ و ائمه؟مهع؟‬
‫مشاهدهآنها‬
‫‪ .3-1‬تحلیل محتوای کیفی علم غیب امام‬
‫غیبی‬
‫ِ‬ ‫علم غیب ذاتی ندارند‪ 1‬و خداوند اخبار‬
‫طبق روایات این قسمت‪ ،‬امامان؟مهع؟ ِ‬
‫آسمان‌ها و زمین را در اختیار امام؟ع؟ قرار داده است‪ 2.‬امام‪ ،‬افکار درونی‪ 3‬و سؤاالت‬
‫ذهنی افراد را می‌داند و پیش از پرسش‪ ،‬بدان پاسخ می‌دهد‪4‬؛ مانند پاسخ امام کاظم؟ع؟‬
‫ِ‬
‫به سؤال علی بن یقطین پیش از این‌که نامۀ سؤال وی به امام برسد‪ 5‬و علم غیب‬
‫‪6‬‬
‫امام رضا؟ع؟ از سؤال درونی محمد بن فضیل و فرستادن پاسخ سؤال برای وی‪.‬‬
‫امـام‪ ،‬عالـم بـه امـور پنهانـی اسـت‪7‬؛ ماننـد علـم امـام صـادق؟ع؟ بـه عـدم طهـارت‬
‫ابوبصیـر‪ ،8‬وجـود سـکه‌‌های قالبـی در پول‌هـای فرستاده‌شـده بـرای ایشـان‪ ،9‬علـم بـه‬
‫بیـرون آمـدن چشـمان هشـام بـن عبدالملـک در قبـر‪ ،10‬دانسـتن آنچـه نـزد اصحابشـان‬
‫اسـت‪ ،11‬علـم بـه اندوخته‌‌هـای مـردم‪ ،12‬علـم غیـب امـام علـی؟ع؟ بـه زنـده بـودن خالـد‬
‫بن عرفطه با وجود شـایعۀ مرگ او‪ ،13‬علم امام کاظم؟ع؟ به آورده شـدن خرمای مسـموم‬
‫بـرای ایشـان‪ ،14‬گناهـان مخفیانـۀ انسـان‌ها‪ ،15‬حـوادث شـب و روز‪ ،16‬و علـم بـه تمـام‬
‫‪ .1‬ر ‪.‬ک‪ :‬صفار قمی‪ ،‬محمد بن حسن‪‌‌،‬بصائر الدرجات‪ ،‬روایت ‪.1168‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 499 ،498 ،497 ،496 ،492 ،491 ،490 ،489 ،488 ،487 :‬و ‪.500‬‬
‫‪ .3‬همــان‪ ،‬روایــات‪،884 ،881 ،880 ،879 ،878 ،874 ،871 ،870 ،867 ،882 ،865 ،493 :‬‬
‫‪207‬‬ ‫‪.1380 ،949 ،945 ،907 ،895 ،885‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایات‪.1212 ،877 ،873،875 ،872 ،869 ،868 ،864 ،863 ،862 ،861 :‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬روایت ‪.906‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایت ‪.908‬‬

‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایات‪ 924 ،923 ،922 ،910 ،902 ،900 ،899 ،876 ،399 :‬و ‪.1421‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬روایت ‪.883‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬روایت ‪.896‬‬
‫‪ .10‬همان‪ ،‬روایت ‪.1422‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬روایت ‪.1427‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬روایت ‪.1435‬‬
‫‪ .13‬همان‪ ،‬روایت ‪.1067‬‬
‫‪ .14‬همان‪ ،‬روایات‪ 1730 ،1721 :‬و ‪.1805‬‬
‫‪ .15‬همان‪ ،‬روایات‪ 897 ،892 ،890 ،889 ،888 :‬و ‪.903‬‬
‫‪ .16‬همان‪ ،‬روایات‪ 1173 ،1032 ،540 :‬و ‪.1810‬‬
‫مخلوقـات و دوسـتان و دشـمنان خداونـد تـا روز قیامـت‪ 1.‬امـام همچنیـن از محـل‬
‫تولـد اسلام و کفـر آ گاهـی دارد‪ ،2‬همـۀ ارواح و بدن‌هـا را می‌شناسـد‪ 3‬و اسـامی مـردم‪ 4‬و‬
‫شـیعیان را می‌دانـد‪ 5.‬طبـق روایـات‪ ،‬امـام اعمـال و سـخنان پنهانـی‪ 6‬را می‌دانـد‪ .‬امـام‬
‫بـه همـۀ مکان‌هـا و وقایـع آن‌هـا‪ 7‬آ گاه اسـت‪ .‬امـام از زمـان مرگ‌ومیرهـا باخبـر اسـت‪ 8‬و‬
‫زمـان شـهادت خویـش را می‌دانـد‪ 9.‬امـام عالـم بـه اخبـار گذشـته‪ 10‬و آینـده‪ 11‬اسـت‪.‬‬
‫بر اسـاس روایات‪ ،‬امور مردم بر امام آشـکار بوده‪ 12‬و ایشـان رهبر هر گروه و جماعتی را‬
‫می‌شناسـد‪ 13.‬امـام‪ ،‬عالـم بـه ملکـوت آسـمان‌ها و زمین اسـت‪ 14‬و با نظاره کـردن مردم‪،‬‬
‫حقیقت و باطن آن‌ها را می‌شناسد‪ 15.‬امام به بهشت و جهنم و ساکنان آن‌ها علم دارد‬
‫‪16‬‬
‫و از زمـان بالهـا آ گاه اسـت‪ 17.‬پـس از دسـته‌‌‌‌بندی مضامیـن مرتبـط بـا علـم غیـب امام‪،‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایات‪ 541 :‬و ‪.1810‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 750 :‬و ‪.957‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایات‪ 658 :‬و ‪.365‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایت ‪.964‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬روایات‪ 660 ،658 ،657 ،656 ،655 ،654 ،653 ،652 ،651 ،1067 ،1043 ،473 :‬و ‪.1024‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایات‪ 1419 ،1418 ،1099 ،1032 ،931 ،905 ،901 ،894 ،893 ،891 ،481 :‬و ‪.1420‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایات‪ 1774 ،1773 ،1767 ،1580 ،542 ،527 :‬و ‪.1813‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫‪ .8‬همــان‪ ،‬روایــات‪،942 ،941 ،940 ،938 ،750 ،749 ،448 ،447 ،745 ،475 ،474 ،473 :‬‬
‫‪،958 ،957 ،956 ،954 ،953 ،952 ،951 ،950 ،949 ،948 ،947 ،946 ،945 ،944 ،943‬‬ ‫‪208‬‬
‫‪ 1213 ،1095 ،968 ،967 ،966 ،965 ،964 ،963 ،961 ،960 ،959‬و ‪.1289‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬روایات‪ 1730 ،1729 ،1728 ،1727 ،1726 ،1725 ،1724 ،1721 ،1720 :‬و ‪.1731‬‬
‫‪ .10‬همــان‪ ،‬روایــات‪،898 ،448 ،886 ،447 ،587 ،503 ،502 ،501 ،500 ،499 ،496 ،495 :‬‬
‫‪ 955 ،1852 ،1146 ،1144 ،1146 ،1095‬و ‪.1810‬‬

‫‪ .11‬همــان‪ ،‬روایــات‪،650 ،587 ،518 ،512 ،503 ،502 ،501 ،500 ،499 ،497 ،496 ،495 ،816 :‬‬
‫‪،1439 ،1172 ،1170 ،1397 ،1146 ،1144 ،1143 ،1095 ،1068 ،1067 ،955 ،949 ،750 ،447‬‬
‫‪ 1852 ،1810 ،1732 ،1719‬و ‪.1855‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬روایات‪ 483 ،482 ،480 ،479 :‬و ‪.484‬‬
‫‪ .13‬همان‪ ،‬روایات‪ 1067 ،1066 ،1065 ،1063 ،1064 ،1062 ،1061 ،1060 ،1059 ،1058 :‬و ‪.1070‬‬
‫‪ .14‬همان‪ ،‬روایات‪ 452،434،433،432،430،429،428،427،426،425،424،423،422:‬و ‪.1441‬‬
‫‪ .15‬همــان‪ ،‬روایــات‪،1029 ،1027 ،1026 ،1025 ،1024 ،1023 ،1022 ،1021 ،476 ،475 ،473 ،543 :‬‬
‫‪،1288 ،1287 ،1284 ،1282 ،1281 ،1280 ،1279 ،1278 ،1277 ،1276 ،1030 ،1029 ،1028‬‬
‫‪ 1396 ،1395 ،1383 ،1382 ،1298 ،1297 ،1296 ،1295 ،1294 ،1293 ،1291 ،1290‬و ‪.1786‬‬
‫‪ .16‬همــان‪ ،‬روایــات‪،1779 ،1778 ،723 ،722 ،720 ،718 ،498 ،497 ،500 ،499 ،496 :‬‬
‫‪ 1794 ،1792 ،1791 ،1786 ،1785 ،1783 ،1782 ،1781 ،1780‬و ‪.1795‬‬
‫‪ .17‬همان‪ ،‬روایات‪،958 ،957 ،956 ،949 ،945 ،750 ،749 ،448 ،447 ،476 ،475 ،474 ،473 :‬‬
‫نمودار زیر رسم می‌شود‪:‬‬
‫علم امام به زمان مرگ و میرها ‪42‬‬

‫علم امام به حقیقت و باطن انسانها با نظاره کردن آنها‪41‬‬
‫علم امام به آینده ‪37‬‬
‫علم امام از زمان بالها ‪26‬‬
‫علم امام به بهشت و جهنم و ساکنان آنها ‪22‬‬
‫علم امام به امور پنهانی ‪15‬‬
‫علم غیب امام ‪302‬‬

‫علم امام به گذشته ‪19‬‬
‫علم امام به افکار درونی افراد ‪20‬‬
‫علم امام به ملکوت آسمانها و زمین ‪16‬‬
‫علم غیب امام از سؤاالت ذهنی افراد و پاسخ به آنها ‪13‬‬
‫علم امام به اعمال و سخنان پنهانی افراد ‪12‬‬
‫علم امام از زمان شهادت خود ‪10‬‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫امام عالم به اخبار آسمانها و زمین ‪11‬‬

‫علم امام به رهبر هر گروه ‪11‬‬
‫‪209‬‬
‫علم امام به همه مناطق و مکانها و وقایع آنها‪7‬‬
‫‪ .3-2‬تحلیل محتوای کیفی روایات نیروهای امام در کتاب‌‌بصائر الدرجات‬

‫قدرت امام در چهار مقوله دسته‌‌‌‌بندی می‌شود‪:‬‬
‫ِ‬ ‫مضامین‬
‫‪ .3-2-1‬مقولۀ تسلط و چیرگی امام بر کائنات‬

‫طبـق ایـن دسـته از روایـات‪ ،‬دنیـا تحـت سـلطه و احاطـۀ امـام بـوده و نـزد ایشـان بـه‬
‫صـورت یـک دایـره‪ 1‬یـا پوسـت گردو مجسـم شـده اسـت‪ 2.‬در ایـن روایات تصریح شـده‬
‫‪ 968 ،967 ،966 ،965 ،963 ،961 ،959‬و ‪.1095‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.1449‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 1451 ،1450 :‬و ‪.1452‬‬
‫امـام از هـر جـای دنیـا آنچـه را کـه بخواهـد‪ ،‬برمی‌گیـرد و از دسـت ایشـان فاصلـه‌‌‌‌‌ای‬
‫نـدارد‪ 1.‬امـام قـدرت بـر زنـده کـردن مـردگان داشـته‪ 2‬و مسـلط بـر زمیـن اسـت‪ .‬امـام‬
‫صاحـب زمیـن بـوده‪ 3‬و زمـام‪ ،4‬خزانه‌هـا و کلیدهـای آن‪ 5‬در اختیـار او اسـت‪ .‬امام قادر‬
‫اسـت بـا یـک اشـاره یـا خـراش دادن زمیـن‪ ،‬شـمش طلا بیـرون آورد‪ 6‬و سـنگریزه را بـه‬
‫جواهـر تبدیـل کنـد‪ 7.‬امـام توانایـی سـیر روی زمیـن (طـی االرض)‪ 8‬دارد و قـادر اسـت‬
‫دیگـران را نیـز سـیر دهـد؛ ماننـد این‌کـه امـام جـواد؟ع؟ در یـک شـب مـردی را از شـام‬
‫بـه کوفـه و مکـه و مدینـه بـرد‪ ،‬سـپس بـه جـای اولـش بازگردانـد‪9‬؛ امـام صـادق؟ع؟ یکـی‬
‫از اصحـاب را بـا طـی االرض بـه منزلـش در عـراق بـرد و برگردانـد‪10‬؛ امـام باقـر ؟ع؟ در‬
‫عرض سـه سـاعت‪ ،‬همراه جابر به پنج عالم سـفر کرد‪ 11.‬بر اسـاس روایات‪ ،‬امام چشـم‬
‫بصیـرت برخـی از اصحـاب را بـاز می‌کنـد‪ .‬امـام صـادق؟ع؟ در هنـگام طواف‪ ،‬دسـت‬
‫‪12‬‬
‫بـر چشـمان ابوبصیـر گذاشـتند و او حقیقـت و باطـن حاجیـان را مشـاهده کـرد‪.‬‬
‫امــام قــدرت راه رفتــن روی آب‪ 13‬و جابه‌جــا کــردن کوه‌هــا‪ 14‬را دارد‪ .‬بــر اســاس روایــات‪،‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.145‬‬

‫‪ .2‬جهــت مطالعــه تحلیــل فقــه الحدیثــی ایــن روایــات ر ‪.‬ک‪ :‬بهــادرزاده‪ ،‬پرو یــن و دیگــران‪« ،‬بررســی میــزان‬
‫صحــت انتســاب غلـ ّـو در احادیــث کتــاب بصائــر الدرجــات»‪ ،‬پژوهشــنامه کالم‪.145-123/10 ،‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫همان‪ ،‬روایات‪ 980 ،979 ،978 ،970 ،969 ،457 :‬و ‪.982‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایت ‪.817‬‬
‫‪210‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایات‪ 1448 ،1444 ،1344 ،1447 :‬و ‪.1446‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬روایات‪ 1340 :‬و ‪.1343‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایات‪ 1343 ،1341 ،1340 :‬و ‪.1344‬‬

‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایت ‪.1342‬‬

‫‪ .8‬همــان‪ ،‬روایــات‪،1431 ،1430 ،1429 ،1428 ،1427 ،1426 ،1424 ،1425 ،1423 ،457 :‬‬
‫‪ 1436 ،1435 ،1434 ،1433 ،1432‬و ‪.1437‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬روایت ‪.1438‬‬
‫‪ .10‬همان‪ ،‬روایت ‪.1439‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬روایت ‪.1441‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬روایات‪ 972 :‬و ‪.975‬‬
‫‪ .13‬همان‪ ،‬روایت ‪.970‬‬
‫‪ .14‬همان‪ ،‬روایت ‪.457‬‬
‫امــام مســلط بــر آســمان اســت‪ :‬ابرهــا بــرای امــام حرکــت می‌کننــد‪ 1‬و ایشــان توانایــی‬
‫بازگردانــدن خورشــید بــا خوانــدن اســم اعظــم خداونــد را دارد‪ 2.‬امــام‪ ،‬شــفابخش‬
‫بیمار ی‌هــای العــاج اســت و کــور و پیــس‪ 3‬و نابینــا‪ 4‬را شــفا می‌دهــد‪ .‬مــوی ســپید‬
‫بــا عنایــت امــام ســیاه شــده‪ 5‬و ورم دســت‪ 6‬و ســفیدی بیــن دو چشــم‪ 7‬بهبــود می‌یابــد‪.‬‬
‫روایـات یادشـده‪ ،‬تصـرف امـام در هسـتی و نفوس انسـانی را بیان می‌کننـد و نمونه‌هايى‬
‫‪8‬‬
‫از آن دربـارۀ بعضـى از پيامبـران و اولیـاءاهلل در قـرآن مجيـد بـا صراحـت آمـده اسـت‪.‬‬
‫داليـل نقلـى گوناگـون نيـز بیانگـر امـکان تحقـق آن اسـت‪ 9.‬بنابرایـن توانایـی امامان؟مهع؟‬
‫بـر تصـرف در هسـتی‪ ،‬مظهریـت آنـان در صفـات فعلـی الهـی اسـت و ّ‬
‫غلـوی در آن‬
‫صورت نگرفته اسـت؛ یعنی بدان معنا نیسـت که خداوند از مقام ربوبی‌اش عزل شـده‬
‫قیمومیت جهان هسـتی را در اختیار خود می‌گیرد؛ بلکه مقصود این اسـت‬
‫ِ‬ ‫و انسـانی‪،‬‬
‫کـه در هـر زمانـی یـک انسـان کامـل‪ ،‬از نوعـی تسـلط بـر جهـان هسـتی و نظـام حاکـم بـر‬
‫آن برخـوردار اسـت‪ ،‬کـه‌‌‌‌می‌توانـد در احـواالت ایـن عالـم و پدید ‌‌ههـای آن تصـرف کنـد و‬
‫چنیـن انسـانی حجـت خـدا و رابطـۀ میـان عالـم مـادی و عالـم ربوبـی اسـت‪.‬‬
‫طبق روایات‪ّ ،‬‬
‫جنیان به محضر امام مشرف شده‪ 10‬و مسائل دینی را می‌آموزند‪ 11‬و‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.1454‬‬

‫‪211‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 812 ،810 :‬و ‪.813‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایات‪ 969 :‬و ‪.970‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایات‪ 973 :‬و ‪.976‬‬

‫‪ .5‬همان‪ ،‬روایت ‪.971‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایت ‪.1225‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایت ‪.974‬‬
‫‪ .8‬آل‌عمران‪49 :‬؛ ص‪38-36 :‬؛ قصص‪29-28 :‬؛ نمل‪.40 :‬‬
‫شق القمر (طوسی‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬أمالی‪ ،‬ص‪‌‌351‬؛ سیوطی‪ ،‬جال ل‌الدین‪،‬‬ ‫‪ .9‬معجزاتی مانند‪ّ :‬‬
‫الــدر المنثــور‪ ،‬ص‪ ،)132‬حرکــت درخــت بــه ســمت پیامبــر ؟لص؟ (نهـج‌ البالغــه‪ ،‬خطبــه ‪ )۱۹۲‬و‬
‫ّرد الشــمس (ابــن بابويــه‌‌‌‌‌‪ ،‬محمــد بــن علــی‪ ،‬أمالــي‪ ،‬ص‪.)203‬‬
‫‪ .10‬ر ‪.‬ک‪ :‬صفــار قمــی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪‌‌ ،‬بصائــر الدرجــات‪ ،‬روایــات‪،396 ،395 ،393 ،‌‌‌‌‌391 :‬‬
‫‪ 400 ،‌‌‌‌‌397‬و ‪.401‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬روایات‪ 403 ،402 ،400،401 ،395 ،393 ،398 :‬و ‪.405‬‬
‫برخی از آن‌ها خدماتی؛ مانند رساندن نامۀ امام به اصحاب‪ ،1‬انجام کارهای فوری‬
‫امام‪ 2‬و رساندن برخی اخبار به امام‪ 3‬را انجام می‌دهند (آیاتی از قرآن به والیت انبیا بر‬
‫‪5‬‬ ‫جنیان و عرضۀ احکام الهی بر آن‌ها‪ 4‬و خدمات ّ‬
‫جنیان برای انبیا اشاره کرده‌اند)‪.‬‬ ‫ّ‬
‫‪7‬‬
‫بر اســاس روایات‪ ،‬مالئکه یار ی‌رســان امامان؟مهع؟ هســتند‪ 6‬و بر ایشــان ظاهر می‌شوند‪.‬‬
‫منــزل امــام‪ ،‬محــل رفت‌وآمــد مالئکــه الهــی اســت‪ 8.‬آن‌هــا بــرای امــام طعــام آورده‪،9‬‬
‫بــر فرش‌هــای منــزل امــام نشســته و بــر بالش‌هــا تکیــه می‌دهنــد‪10‬؛ همچنانکــه‬
‫پرهــای ایشــان بــر منــزل امــام ریختــه می‌شــود‪ 11‬و نســبت بــه فرزنــدان امــام مهربــان‬
‫هســتند‪( 12.‬طبــق روایــات‪ ،‬نســبت بــه برخــی احادیــث کــه قلــب از پذیــرش آن‬
‫اکــراه دارد‪ ،‬بايــد تصديــق اجمالــى داشــت و حقيقــت را بــه خــدا و پيامبــر ؟لص؟ ارجــاع‬
‫داد و نســبت بــه نفــى و اثباتــش چيــزى نگفــت‪ 13).‬مالئکــه در شــب قــدر بــر امــام نــازل‬
‫شــده و مقــدرات یــک ســال را‪ ،‬بــر ایشــان ابــاغ می‌کننــد‪( 14.‬آیاتــی در قــرآن بــر تــداوم نــزول‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایات‪ 392 :‬و ‪.404‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 399 ،392 :‬و ‪.404‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایت ‪.394‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫‪ .4‬ر ‪.‬ک‪ :‬سورۀ جن؛ أحقاف‪.30 :‬‬

‫‪212‬‬
‫‪ .5‬نمل‪17 :‬؛ همچنین ر ‪.‬ک‪ :‬ص‪.37 :‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایات‪ 830 :‬و ‪.1576‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایات‪ 857 ،856 ،855 :‬و ‪.390‬‬

‫‪ .8‬همــان‪ ،‬روایــات‪،383 ،374،382 ،264 ،247 ،246 ،245 ،244 ،243 ،242 ،241 ،52 :‬‬
‫‪ 1141 ،389 ،388 ،384 ،386 ،385‬و ‪.1142‬‬

‫‪ .9‬همان‪ ،‬روایات‪ 384 :‬و ‪.388‬‬
‫‪ .10‬همــان‪ ،‬روایــات‪،378،379 ،376 ،375 ،373 ،372 ،370 ،371، 369 ،376 ،368 :‬‬
‫‪ 387 ،385 ،384 ،383 ،380،381‬و ‪.388‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬روایات‪ 381 ،380 ،379 ،375 ،373 :‬و ‪.387‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬روایات‪ 384 ،377 ،376 ،368 :‬و ‪.388‬‬
‫‪ .13‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‪ ،189/2 ،‬ح‪21‬؛ کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الکافي‪.401/1 ،‬‬
‫‪ .14‬همــان‪ ،‬روایــات‪،825 ،824 ،823 ،821 ،820 ،819 ،817 ،816 ،815 ،814 ،389 :‬‬
‫‪ 828 ،827‬و ‪.829‬‬
‫فرشتۀ وحی بر مؤمنان راستین بعد از ختم نبوت پیامبر ؟لص؟ داللت دارند‪).‬‬
‫‪1‬‬
‫طبق بیان روایات‪ ،‬جمادات مطیع اوامر امام هستند‪ :‬درخت ام غیالن به دستور امام‬
‫حرکت کرده‪ 2‬و درخت خشکیده با دستور ایشان میوه‌دار می‌شود‪ 3.‬چشمۀ آب با‬
‫دستور امام در بیابانی خشک می‌جوشد‪ 4.‬امام زبان جمادات را نیز می‌داند‪( 5.‬آیاتی‬
‫‪6‬‬
‫از قرآن بر معجزات و کراماتی مشابه این روایات‌‌‌‌‌‪ ،‬برای انبیا و صالحان داللت دارد‪).‬‬
‫بر پایۀ روایات‪ ،‬امام با حیوانات سخن گفته و به حاجات آن‌ها پاسخ می‌دهد‪7‬؛ مانند‬
‫آ گاهی امام صادق؟ع؟ از زبان گنجشک‌ها که تسبیح خدا می‌گفتند و طلب روزی‬
‫می‌کردند‪ ،8‬و سخن گفتن امام سجاد؟ع؟ با آهوی ماده به زبان خودش و درخواست از‬
‫صیاد برای آزاد کردن بره‌اش‪(9.‬برخی آیات قرآن حکایت از تسلط حضرت سلیمان؟ع؟‬
‫بر برخی حیوانات و سخن گفتن با آن‌ها دارد‪).‬‬
‫‪10‬‬
‫‪ .3-2-2‬مقولۀ مستجاب‌الدعوه بودن امام‬

‫بــر اســاس روایــات ایــن دســته‪ ،‬امــام مســتجاب‌الدعوه اســت‪ 11‬و ائمــه؟مهع؟ کســانی‬
‫َ ُ‬ ‫هســتند کــه خداونــد دربــارۀ آن‌هــا فرمــود‪«ُ :‬ا ُ‬
‫دعو ِنــی َ‬
‫أســت ِج ْب لک ْــم»‪ .12‬اگــر امــام‬
‫‪ .1‬غافر ‪15 :‬؛ قدر ‪4 :‬؛ فصلت‪.30 :‬‬

‫‪213‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایت ‪.916‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایات‪ 915 ،913 :‬و ‪.921‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایت ‪.1832‬‬

‫‪ .5‬همان‪ ،‬روایات‪ 1798 :‬و ‪.1799‬‬
‫‪ .6‬آل‌عمران‪49 :‬؛ ص‪38-36 :‬؛ قصص‪29-28 :‬؛ نمل‪40 :‬؛ مریم‪24 :‬؛ اعراف‪.160 :‬‬
‫‪ .7‬همــان‪ ،‬روایــات‪،1239 ،1237 ،1236 ،1257 ،1250 ،1249 ،1246 ،1243 ،1238 ،1234 ،1233 :‬‬
‫‪،1274 ،1257 ،1255 ،1254 ،1253 ،1248 ،1247 ،1246 ،45 12 ،1244 ،1243 ،1242 ،1241 ،1240‬‬
‫‪ 1270 ،1269 ،1265 ،1264 ،1262 ،1261 ،1260 ،1259 ،1258 ،1251 ،1275‬و ‪.1271‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬روایت ‪.1252‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬روایات‪ 1267 :‬و ‪.1268‬‬
‫‪ .10‬نمل‪16 :‬و ‪.27-18‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬روایت ‪.490‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬روایت ‪.1655‬‬
‫دربــارۀ مصائبــی کــه از افــراد ســتمگر بــه ایشــان برســد دعــا کنــد‪ ،‬خداونــد دعایــش‬
‫را مســتجاب و قــدرت ســتمگران را نابــود می‌کنــد‪1‬؛ همان‌طــور کــه بــه دعــای امــام‬
‫صــادق؟ع؟ دشــمن ایشــان بــه درک واصــل شــد‪2‬؛ همچنیــن طبــق روایــات‪ ،‬بــا دعــای‬
‫‪3‬‬
‫امــام حســن؟ع؟ و امــام باقــر ؟ع؟ نخــل خشــکیده میــوه داد‪.‬‬
‫پس از دسته‌‌‌‌بندی مضامین مرتبط با تسلط و چیرگی امام بر کائنات و مستجاب‌الدعوه‬
‫بودن امام‪ ،‬نمودار زیر رسم می‌شود‪:‬‬
‫زمام زمین در اختیار امام ‪5‬‬
‫امام صاحب زمین‪1‬‬
‫خزانه‌های زمین و کلید‌هایش نزد امام ‪2‬‬
‫بیرون آوردن طال از زمین توسط امام ‪5‬‬
‫قدرت امام در سیر روی زمین ‪24‬‬ ‫تسط امام‬

‫بر زمین و آسمان‬
‫تبدیل سنگریزه به جواهر توسط امام ‪1‬‬
‫راه رفتن امام بر روی آب ‪1‬‬
‫قدرت امام در جابه‌جا کردن کوهها ‪1‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫تسلط و‬
‫قدرت امام‬
‫حرکت ابرها برای امام ‪2‬‬ ‫چیرگیامام‬ ‫‪214‬‬

‫بازگردانده شدن خورشید برای امام علی؟ع؟ ‪3‬‬ ‫بر کائنات‬
‫شفای کور و پیس توسط امام ‪2‬‬

‫شفای‬
‫سیاه شدن موی سپید با عنایت امام ‪1‬‬ ‫بیمار ی‌های‬
‫العالج‬
‫شفای سفیدی بین دو چش توسط امام ‪2‬‬ ‫قدرت امام‬
‫در زنده کردن‬
‫شفای نابینا توسط امام ‪1‬‬ ‫مردگان ‪7‬‬
‫شفای ورم دست توسط امام ‪1‬‬ ‫دنیا تحت‬
‫سلطه و احاطه‬
‫امام ‪5‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.489‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایت ‪.811‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایات‪ 912 :‬و ‪.920‬‬
‫به حضور امام رسیدن‬
‫منزل امام‪ ،‬محل رفت و‬
‫اجنه ‪7‬‬
‫آمد مالئکه ‪22‬‬
‫خدمت گزاری اجنه‬ ‫ارتباط امام جنیان‬
‫تسط و چیرگی امام بر کائنات‬

‫ظاهر شدن مالئکه بر‬ ‫برای امام ‪6‬‬
‫آموزش مسائل دینی به‬
‫جنیان توسط امام‪8‬‬
‫نشستن مالئکه بر‬
‫فرشهای منزل امام و تکیه‬ ‫یاری رساندن مالئکه‬
‫بر بالشها ‪19‬‬ ‫به امام ‪2‬‬
‫ارتباط امام با مالئکه‬
‫آوردن هر نوع روئیدنی‬ ‫حضور مالئکه به‬
‫برای امام توسط مالئکه ‪2‬‬ ‫محضر امام‬
‫میوه دار شدن درخت‬
‫ریخته شدن پر‬ ‫خشکیده با دستور امام‬
‫فرشتگان بر منزل امام ‪6‬‬ ‫علی؟ع؟ به آن ‪1‬‬
‫مهربانی مالئکه به‬ ‫خرما دادن نخل‬
‫فرزندان امام ‪5‬‬ ‫خشکیده با دستور امام‬
‫صادق؟ع؟ به آن ‪2‬‬
‫عرضه مأموریت مالئکه‬ ‫حرکت درخت ام غیالن‬ ‫اطاعتجمادات‬
‫بر امام ‪1‬‬ ‫به دستور امام کاظ؟ع؟ ‪1‬‬ ‫از امام‬
‫شناخت امام از زبان‬
‫نزول مالئکه در شب‬ ‫جوشش چشمه آب در‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫حیوانات و پاسخ بهحاجت‬
‫قدر بر امام ‪13‬‬ ‫بیابانی خشک با دستور‬ ‫مخالفانو دشمنان‪2‬‬
‫‪215‬‬ ‫اجابت نفرین امام‬
‫مستجاب الدعوه بودن امام‬
‫سخن گفتن امام‬
‫درباره مخالفان و‬
‫علی؟ع؟با سنگها و خاکها‬
‫دشمنان ‪2‬‬
‫و پاسخ آنها به امام ‪3‬‬
‫تضمین الهی بر‬

‫اجابت دعای امام ‪2‬‬
‫میوه دار شدن‬
‫درخت خشکیده با‬
‫دعای امام ‪2‬‬
‫‪ .3-2-3‬مقولۀ دیدار کردن امام با اموات‬

‫‪1‬‬
‫بر اساس این دسته از روایات‪ ،‬امام بعد از وفات پیامبر ؟لص؟ با ایشان دیدار می‌کند‪.‬‬
‫امــام علــى؟ع؟ بعــد از وفــات پیامبــر ؟لص؟ بــا ایشــان دیــدار کــرده و بنــا بــر دســتور‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایات‪ 996 ،993 ،992 ،991 ،988 ،983 :‬و ‪.999‬‬
‫پیامبــر ؟لص؟ از ایشــان ســؤال پرســیده اســت‪ 1.‬حضــرت فرمودنــد‪« :‬بعــد از وفاتــم‬
‫مــرا غســل بــده‪ ،‬کفــن کــن‪ ،‬ســپس دســت بــر ســینه‌ام بگــذار و هرچــه خواهــی ســؤال‬
‫کــن کــه تــو را پاســخ دهــم‪ 2».‬طبــق روایاتــی دیگــر ‪ ،‬امــام بــا امامــان پیشــین‪ ،‬بعــد از‬
‫ـیعیان ازدنیارفتــه‪ 4‬و اوصیــای پیامبــران‬
‫ِ‬ ‫شهادتشــان‪ ،‬مالقــات می‌کنــد‪ 3.‬ایشــان بــا شـ‬
‫ـمنان ازدنیارفتــه را رؤیــت نمــوده و عــذاب ایشــان‬
‫دیــدار می‌کنــد‪ .‬امــام همچنیــن دشـ ِ‬
‫‪5‬‬
‫را مشــاهده می‌کنــد؛ ماننــد مشــاهدۀ عــذاب معاویــه و قابیــل در بیابــان توســط امــام‬
‫ســجاد‪ ،‬امــام باقــر و امــام صــادق؟مهع؟‪( 6.‬ایــن دیــدار بــا پيكرهــاى مثالــى اســت يــا روح‬
‫آن‌هــا مجســم مى‏شــود و اســتبعادى نــدارد كــه اجســاد اصلــى ايشــان باشــد‪ .‬بــراى‬
‫متديـ ِـن مســلمان ايمــان اجمالــى در ايــن امــور كافــى اســت؛ چــون خبــر از ائمــه؟مهع؟‬
‫‪7‬‬
‫رســيده و تفصيــل آن را بايــد بــه خــود ایشــان واگــذار کــرد‪).‬‬
‫‪ .3-2-4‬مقولۀ امام؛ شاهد اعمال انسان‌ها‬

‫بــر اســاس روایــات ایــن دســته‪ ،‬اعمــال بنــدگان هــم در ایــن دنیــا‪ 8‬و هــم بعــد از مــرگ‪،9‬‬
‫بــر امــام عرضــه می‌شــود‪ .‬ایــن عرضــه شــدن در هــر پنج‌شــنبه‪ 10‬یــا هــر شــبانه‌روز‪ 11‬انجــام‬
‫می‌شــود‪ .‬طبــق روایــات‪ ،‬وقتــی امــام؟ع؟ متولــد می‌شــود منــاره‌‌‌‌‌ای از نــور برایــش بلنــد‬
‫‪216‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.1002‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 1010 ،1009 ،1008 ،1007 ،1006 ،1005 ،1004 ،1003 :‬و ‪.1011‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایات‪ 830 ،990 ،986 ،985 :‬و ‪.1000‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایت ‪.986‬‬

‫‪ .5‬همان‪ ،‬روایات‪ 998 :‬و ‪.1001‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایات‪ 1813 ،1018 ،1017 ،1016 ،1015 ،1014 ،1013 ،1012 :‬و ‪.1814‬‬
‫‪ .7‬ر ‪.‬ک‪ :‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‪،‬‏‪.307/27‬‬
‫‪ .8‬همــان‪ ،‬روایــات‪،1536 ،1535 ،1534 ،1533 ،1528 ،1527 ،1526 ،1525 ،1524 ،1523 ،1515 :‬‬
‫‪ 1540 ،1539‬و ‪.1543‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬روایات‪ 1530 :‬و ‪.1532‬‬
‫‪ .10‬همان‪ ،‬روایات‪ 1541 ،1536 ،1531 ،1524 ،1521 ،1510 ،1506 :‬و ‪.1542‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬روایات‪ 1544 ،1535 :‬و ‪.1841‬‬
‫می‌شــود کــه بــه وســیلۀ آن‪ ،‬باطــن مــردم را فهمیــده و اعمــال بنــدگان را می‌بینــد‪ 1‬و طبــق‬
‫برخــی دیگــر ‪ ،‬بلنــد شــدن عمــود نــور و اشــراف بــر اهــل زمیــن‪ ،‬زمانــی اســت کــه امــام؟ع؟‬
‫شــروع بــه ســخن گفتــن کنــد‪ ،2‬یــا وقتــی کــه امــام؟ع؟ بــه امــر امامــت قیــام نمایــد‪( 3.‬منظــور‬
‫از عمــود نــور يــا واقعــی اســت و خداونــد بــرای امــام نــورى مى‏آفرينــد كــه در آن نــور‪ ،‬اعمــال‬
‫مــردم را مى‏بينــد يــا كنايــه از روح‌القــدس يــا ملــک ديگــرى اســت کــه اخبــار را بــه امــام‬
‫می‌رســاند یــا کنایــه از الهام‌‌هــای الهــی اســت‪ 4.‬شــاهد قرآنــی رؤیــت اعمــال توســط امــام‪،‬‬
‫ُ ْ ْ‬ ‫ُ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫الل َع َملكـ ْـم َو َر ُســول ُه َو ال ُمؤ ِم ُنــون‏»‪ 5‬اســت‪).‬‬ ‫آیــۀ «قـ ِـل اعملــوا فســيرى‬
‫پــس از دســته‌‌‌‌بندی مضامیــن مرتبــط بــا دیــدار امــام با اموات و شــهود اعمال انســان‌ها‪،‬‬
‫نمودار زیر رسم می‌شود‪:‬‬
‫دیدار امام با پیامبر ؟ص؟ بعد از وفات ایشان‪7‬‬
‫دیدار امام علی؟ع؟ با پیامبر؟ص؟ بعد وفات و سؤال کردن از ایشان‪10‬‬
‫دیدار امام با اموات‬

‫دیدار امام با امامان قبل‪ ،‬بعد از شهادت ایشان ‪5‬‬
‫دیدار امام با شیعیان از دنیا رفته ‪1‬‬
‫دیدار امام با اوصیای پیامبران ‪2‬‬
‫دیدار امام با دشمنان از دنیا رفته و مشاهده عذاب ایشان ‪9‬‬
‫‪217‬‬
‫امام شاهد اعمال انسانها‬
‫عرضه اعمال مردم در عمودی از نور بر امام ‪18‬‬

‫عرضه شدن کردار بندگان در هر پنجشنبه بر امام ‪8‬‬

‫عرضه شدن کردار بندگان در هر شبانه‌روز بر امام ‪3‬‬
‫عرضه شدن کردار بندگان بر امام ‪15‬‬
‫عرضه شدن اعمال بندگان بر امام بعد از مرگ ‪2‬‬
‫‪ .1‬همــان‪ ،‬روایــات‪ 1565 ،1561 ،1560 ،1554 ،1552 ،1551 ،1549 ،1548 ،1547 ،1546 ،1545 :‬و‬
‫‪.1579‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬روایات‪ 1546 :‬و ‪.1547‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬روایات‪ 1563 ،1562 :‬و ‪.1564‬‬
‫‪ .4‬ر ‪.‬ک‪ :‬مجلسی‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‌‌‌‌‌‪،‬‏‪.40/25‬‬
‫‪ .5‬توبه‪.105 :‬‬
‫‪ .4‬تحلیل محتوای روایات علم غیب و قدرت امام در کتاب اإلرشاد‬
‫در ایــن بخــش ابتــدا روایــات علــم غیــب و نیروهــای امــام کتــاب اإلرشــاد در جــدول‬
‫تحلیــل محتــوا درج و ‪ 135‬مضمــون از آن برداشــت شــد‪ .‬ســپس مضامیــن دســته‌‌‌‌بندی‬
‫شد و در مقوالتی قرار گرفت‪ .‬قسمتی از این جدول که مبنای مطالعات صورت‌گرفته‬
‫در مقالۀ حاضر است‪ ،‬بدین شرح می‌باشد‪:‬‬
‫کد‬ ‫مقوله‬ ‫مفهوم‬ ‫مفهوم‬ ‫مضامین‬ ‫روایت‬

‫کنده شدن درخت از زمین‬
‫اطاعت‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫تسلط امام بر‬ ‫و حرکت کردن آن به دستور‬
‫قدرت امام ‪242‬‬ ‫جمادات از‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫کائنات‬ ‫امام کاظم؟ع؟ برای اثبات‬
‫امام‬ ‫‪224‬‬
‫حقانیتایشان‬
‫وقتی امام حسن عسگری؟ع؟‬
‫را در سبد حیوانات درنده‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫تسلط امام بر تسلط امام بر‬
‫قدرت امام ‪313‬‬ ‫انداختند حضرت به نماز‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫کائنات‬ ‫حیوانات‬
‫ایستادند و آنها دور حضرت‬ ‫‪335‬‬
‫حلقهزدند‬
‫ابراهیم بن موسی از فقر خود‬
‫به امام رضا؟ع؟ شکایت کرد خزائن زمین‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫تسلط امام بر‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫قدرت امام ‪258‬‬ ‫تحتاختیار‬ ‫حضرت زمین را با تازیانه‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫کائنات‬
‫امام‬ ‫خراش دادند و شمشی بیرون‬ ‫‪258‬‬
‫‪218‬‬
‫آوردند و به وی دادند‬
‫امام حسن عسگری؟ع؟‬
‫برای رفع نیاز فردی که از‬
‫خزائن زمین‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬

‫تسلط امام بر‬ ‫ایشان طلب کمک نموده بود‬
‫قدرت امام ‪264‬‬ ‫تحتاختیار‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫کائنات‬ ‫تازیانه‌شان را به زمین زدند و‬
‫امام‬ ‫‪319‬‬
‫شمشی طال بیرون آوردند و به‬
‫وی دادند‬
‫قدرت امام‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫تسلط امام بر‬ ‫امام؟ع؟ قدرت طی األرض‬
‫قدرت امام ‪267‬‬ ‫در سیر روی‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫کائنات‬ ‫دارد‬
‫زمین‬ ‫‪291‬‬
‫مردی که می‌خواست فضایل اجابتنفرین‬
‫اإلرشاد‪،‬‬
‫مستجاب‬ ‫اما درباره‬ ‫امام علی؟ع؟ را بری خود‬
‫قدرت امام ‪158‬‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫برشمارد به دعای حضرت به مخالفان و الدعوه بودن‬
‫‪353‬‬
‫دشمنان‬ ‫دردی بد مبتال شد‬
‫اجابت دعای‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫مستجاب‬ ‫دعای امام حسن؟ع؟ سبب‬
‫‪306‬‬ ‫قدرت امام‬ ‫امام در شفای‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫الدعوه بودن‬ ‫شفای بیمار شد‬
‫بیماران‬ ‫‪331‬‬
‫امام؟ع؟ عا ِلم با وقایع آینده‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫علم غیب‬ ‫عل به وقایع‬
‫‪40‬‬ ‫‪-‬‬ ‫(آنچه تا روز قیامت خواهد‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫امام‬ ‫آینده‬
‫شد) است‪.‬‬ ‫‪35‬‬
‫علم غیب امام کاظ؟ع؟ از‬
‫اإلرشاد‪،‬‬
‫علم غیب‬ ‫علم به وقایع‬ ‫حوادث آینده و برگرداندن‬
‫‪248‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ج‪ ،1‬ص‬
‫امام‬ ‫آینده‬ ‫هدیه علی بن یقطین برای‬
‫‪227‬‬
‫حفظ جان وی‬
‫علم امام به‬ ‫علم امام هادی؟ع؟ به زمان‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫علم غیب‬
‫‪283‬‬ ‫‪-‬‬ ‫زمان مرگ و‬ ‫مرگ یکی از اصحاب و‬ ‫ج‪ ،2‬ص‬
‫امام‬
‫میرها‬ ‫فرستادن کفن برای وی‬ ‫‪306‬‬
‫علم به افکار‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫علم غیب‬ ‫امام؟ع؟ از آنچه در دلهای‬
‫‪292‬‬ ‫‪-‬‬ ‫و احواالت‬ ‫ج‪ ،2‬ص‬
‫امام‬ ‫افراد است باخبر است‬
‫باطنی افراد‬ ‫‪292‬‬
‫علم امام علی؟ع؟ به کشته‬
‫علم امام؟ع؟‬
‫شدن جویریه و قطع دست و‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫علم غیب‬ ‫به نحوه‬
‫‪129‬‬ ‫‪-‬‬ ‫پایش توسط زیاد بن ابیه (در‬ ‫ج‪ ،2‬ص‬
‫امام‬ ‫شهادت یاران‬
‫زمان معاویه) و آویزان شدن‬ ‫‪323‬‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫خویش‬
‫وی از نخل خرمان‬
‫‪219‬‬ ‫امام صادق؟ع؟ به مرد شامی‬
‫که برای مناظره خدمت ایشان‬ ‫اإلرشاد‪،‬‬
‫علم غیب‬ ‫علم به وقایع‬
‫‪234‬‬ ‫‪-‬‬ ‫رسیده بود از جریاناتی که در‬ ‫ج‪ ،2‬ص‬
‫امام‬ ‫گذشته‬
‫سفر برای وی رخ داده بود خبر‬ ‫‪199‬‬

‫داد‪.‬‬
‫‪ .4-1‬تحلیل محتوای کیفی روایات علم غیب امام در کتاب اإلرشاد‬

‫بــر اســاس روایــات ایــن حــوزه‪ ،‬امــام عالــم به وقایع آینده اســت‪1‬؛ مانند علــم امام علی؟ع؟‬
‫به ســلطنت معاویه بعد از خود‪ ،2‬علم به جنگ با ناکثین‪ ،‬قاســطین و مارقین‪ ،‌‌‌‌‌3‬نابودی‬
‫‪ .1‬ر ‪.‬ک‪ :‬شــیخ مفيــد‪ ،‬محمــد بــن محمــد‪ ،‬اإلرشــاد‌‌‌‌‌‪ ،‬ص‪،258 ،225 ،332،186 ،327 ،322 ،35‬‬
‫‪ 366 ،364 ،358 ،357 ،331 ،306 ،305 ،263‬و ‪.367‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.14‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪ 315‬و ‪.247‬‬
‫بنی‌امی ــه و اس ــتقرار حکوم ــت بنی‌عب ــاس‪ ،1‬پیوس ــتن اوی ــس قرن ــی ب ــه س ــپاه حض ــرت‬
‫در جنــگ صفیــن‪ ،2‬افتــادن حکومــت کوفــه بــه دســت زمامدارانــی کــه مــردم را شــكنجه‬
‫دهن ــد‪ ،3‬عل ــم ب ــه آم ــدن صاح ــب یم ــن و گرفت ــن فرمان ــداران اه ــل کوف ــه‪ ،4‬عل ــم ب ــه‬
‫س ــرداری خال ــد ب ــن عرف ــط ب ــرای لش ــکر عم ــر ب ــن س ــعد در کرب ــا‪ ،5‬عل ــم ب ــه ش ــهادت‬
‫ام ــام حس ــین؟ع؟ توس ــط عم ــر ب ــن س ــعد و خب ــر دادن آن ب ــه پ ــدرش س ــعد‪ ،6‬عل ــم ب ــه‬
‫تع ــداد بیعت‌کنن ــدگان ب ــا حض ــرت در من ــزل ذى‌ق ــار‪ ،7‬عل ــم ام ــام حس ــین؟ع؟ از نح ــوۀ‬
‫ش ــهادت خوی ــش توس ــط عم ــر ب ــن س ــعد‪ 8‬و کش ــته ش ــدن وی اندک ــی بع ــد از ش ــهادت‬
‫ام ــام‪ ،9‬عل ــم ام ــام ص ــادق؟ع؟ در ب ــه خالف ــت رس ــیدن ابوالعب ــاس س ــفاح و برادران ــش‪،10‬‬
‫علــم امــام کاظــم؟ع؟ از حــوادث آینــده و برگردانــدن هدیــۀ علــی بــن یقطیــن‪ 11‬و دســتور‬
‫وضــو گرفتــن بــه روش اهل‌ســنت بــرای حفــظ جــان وی‪ ،12‬علــم امــام رضــا؟ع؟ بــه عــدم‬
‫شهادتشــان توســط هــارون الرشــید‪ 13‬و قــرار گرفتــن مرقــد مطهرشــان در کنــار قبــر وی‪،14‬‬
‫عل ــم ب ــه س ــاخته ش ــدن س ــاختمانی در ک ــوه «ف ــارع»‪ 15‬توس ــط جعف ــر مک ــی و در نهای ــت‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪.277‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.316‬‬
‫‪220‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.322‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪.322‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬ص‪.330‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬ص‪.331‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬ص‪.315‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬ص‪.132‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬ص‪.132‬‬
‫‪ .10‬همان‪ ،‬ص‪.193‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬ص‪.227‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬ص‪.230‬‬
‫‪ .13‬همان‪ ،‬ص‪.255‬‬
‫‪ .14‬همان‪ ،‬ص‪.258‬‬
‫‪ .15‬کوهی حد فاصل مکه و مدینه‪.‬‬
‫کش ــته ش ــدن وی‪ ،1‬عل ــم ب ــه توطئ ــه قت ــل فض ــل ب ــن حس ــن‪ ،2‬عل ــم ام ــام ه ــادی؟ع؟ ب ــه‬
‫مــردن واثــق عباســی و خلیفــه شــدن متــوکل‪ ،3‬علــم امــام حســن عســکری؟ع؟ از غلبــه و‬
‫پیــروزی خانــدان جعفــر بــر کســانی کــه بــه ایشــان حملــه کــرده بودنــد‪ ،4‬و علــم ایشــان از‬
‫‪5‬‬
‫زمــان آزاد شــدن ابوهاشــم جعفــری‪.‬‬
‫طبــق روایــات‪ ،‬امــام‪ ،‬زمــان مــرگ افــراد را می‌دانــد‪6‬؛ ماننــد علــم امــام هــادی؟ع؟ بــه زمــان‬
‫مــرگ یکــی از اصحــاب و فرســتادن کفــن بــرای وی‪ 7‬و علــم امــام حســن عســکری؟ع؟‬
‫‪8‬‬
‫از زمــان مــردن مهــدی عباســی‪.‬‬
‫امــام از زمــان شــهادت خویــش آ گاه بــوده و قاتــل خــود را می‌شناســد‪9‬؛ ماننــد علــم‬
‫امــام علــی؟ع؟ بــه شــهادت خویــش توســط ابن‌ملجــم مــرادی‪ 10‬و خضــاب شــدن‬
‫‪11‬‬
‫محاسنشــان بــا خــون ســر ‪.‬‬
‫امام از نحوۀ شهادت یاران خویش آ گاه است؛ مانند علم امام علی؟ع؟ به کشته شدن‬
‫جویریــه و قطــع دســت و پایــش توســط زیــاد بــن أبیــه و آویزان شــدن وی از نخــل خرما‪،12‬‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫علم به شهادت میثم تمار و نشان دادن درختی که روی آن به دار آویخته می‌شود‪،13‬‬
‫‪221‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪.257‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.267‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.301‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪.329‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬ص‪.330‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬ص‪ 305 ،333‬و ‪.306‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬ص‪.306‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬ص‪.333‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬ص‪ 17 ،16 ،14‬و ‪.321‬‬
‫‪ .10‬همان‪ ،‬ص‪ 13 ،12 ،11‬و ‪.14‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬ص‪.320‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬ص‪.323‬‬
‫‪ .13‬همان‪ ،‬ص‪.325‬‬
‫علــم بــه شــهادت رشــید هجــری و جــدا شــدن دســت و پــای وی‪ ،1‬علــم بــه شــهادت‬
‫مــزرع بــن عبــداهلل و بــه دار آویختــه شــدن او در کنگره‌‌هــای مســجد‪ 2‬و علــم بــه شــهادت‬
‫‪3‬‬
‫قنبــر بــه دســت حجــاج بــن یوســف‪.‬‬
‫بــر اســاس روایــات‪ ،‬امــام وقایــع گذشــته را می‌دانــد‪4‬؛ ماننــد خبــر دادن امــام صــادق؟ع؟‬
‫از اتفاق‌هایــی کــه در ســفر ‪ ،‬بــرای مــرد شــامی رخ داده بــود‪ 5‬و علــم امــام مجتبــی؟ع؟‬
‫‪6‬‬
‫بــه دزدیــده شــدن مــال شــخصی کــه آن را زیــر خــاک پنهــان کــرده بــود‪.‬‬
‫بــر حســب روایــات دیگــر ‪ ،‬امــام‪ ،‬افــکار و احــواالت باطنــی انســان‌ها را می‌دانــد‪7‬؛ ماننــد‬
‫علــم امــام علــی؟ع؟ بــه دروغ‌گویــی طلحــه و زبیــر از رفتــن بــه مکــه‪ ،8‬علــم غیــب امــام‬
‫صــادق؟ع؟ بــه عــدم طهــارت ابوبصیــر‪ ،9‬علــم امــام جــواد؟ع؟ بــه افــکار شــخصی‬
‫ـت ایشــان در خردســالی متعجــب بــود و پاســخ دادن بــه وی‪ ،10‬علــم امــام‬
‫کــه از امامـ ِ‬
‫حســن؟ع؟ از احوال ابوهاشــم جعفری و فرســتادن صد دینار برای او که از درخواســت‬
‫مالــی از امــام شــرم داشــت‪ ،11‬و علــم امــام زمــان عجل‌اهلل‌تعالی‌‌‌فرجه‌الشــریف بــه افــراد‬
‫و احــواالت درونــی ایشــان‪ 12.‬امــام‪ ،‬همچنیــن عالــم بــه گروه‌هــای حــق و باطــل و رؤســای‬
‫‪13‬‬
‫آن‌هاست‪.‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫‪222‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪.326‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.327‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.329‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪ 199‬و ‪.333‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬ص‪.186‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬ص‪.332‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬ص‪ 331 ،292،294 ،319‬و ‪.333‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬ص‪.315‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬ص‪.186‬‬
‫‪ .10‬همان‪ ،‬ص‪.293‬‬
‫‪ .11‬همان‪ ،‬ص‪.330‬‬
‫‪ .12‬همان‪ ،‬ص‪ 367 ،362 ،361 ،359‬و ‪.359‬‬
‫‪ .13‬همان‪ ،‬ص‪ 35‬و ‪.331‬‬
‫پس از دسته‌‌‌‌بندی مضامین مرتبط با علم غیب امام‪ ،‬نمودار زیر رسم می‌شود‪:‬‬
‫علم به آینده ‪40‬‬
‫علم امام به شهادت و قاتل خویش‪15‬‬
‫علم امام به زمان مرگ و میرها ‪15‬‬
‫علم غیب امام ‪108‬‬

‫علم امام؟ع؟ به نحوه شهادت یاران خویش ‪5‬‬
‫علم به افکار و احواالت باطنی افراد ‪15‬‬
‫علم به امور پنهانی ‪22‬‬
‫علم به وقایع گذشته ‪4‬‬
‫علم امام به گروه‌های حق و باطل و رؤسای آنها ‪2‬‬
‫‪ .4-2‬تحلیل محتوای کیفی روایات قدرت امام در کتاب اإلرشاد‬

‫مضامین قدرت امام در کتاب اإلرشاد در دو مقوله دسته‌‌‌‌بندی می‌شود‪:‬‬
‫‪ .4-2-1‬مقولۀ تسلط و چیرگی امام بر کائنات‬

‫طبــق روایــات‪ ،‬خزائــن زمیــن تحــت اختیــار امــام اســت؛ ماننــد این‌کــه امــام رضــا؟ع؟‬
‫و امــام حســن عســکری؟ع؟ بــرای رفــع نیــاز افــرادی کــه از ایشــان طلــب کمــک کــرده‬
‫‪223‬‬ ‫بودنــد‪ ،‬زمیــن را بــا تازیانــه خــراش دادنــد و شمشــی بیــرون آوردنــد و بــه ایشــان دادنــد‪1‬؛‬
‫یــا این‌کــه بــا اشــارۀ دســت امــام هــادی؟ع؟ بوســتان‌ها و نهرهایــی ظاهــر شــدند و‬
‫فرمودنــد‪« :‬مــا هــر كجــا باشــيم ايــن نعمت‌هــا بــراى مــا مهيــا اســت»‪2‬؛ و بــارور شــدن‬
‫‪3‬‬
‫درخــت ســدر بــه ســبب ریختــه شــدن آب وضــوی امــام جــواد؟ع؟ بــر آن‪.‬‬
‫ب ــر اس ــاس روای ــات‪ ،‬ام ــام ق ــدرت س ــیر روی زمی ــن دارد؛ مانن ــد این‌ک ــه ام ــام ج ــواد؟ع؟‬
‫در ی ــک ش ــب م ــردی از اهال ــی ش ــام را ب ــا ط ــی االرض از منطق ــۀ ش ــام ب ــه مس ــجد‬
‫کوف ــه و مس ــجد پیامب ــر ؟لص؟ در مدین ــه ب ــرد و ب ــه م ــکان خ ــود بازگردان ــد‪ 4.‬ب ــر پای ــۀ‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪ 258‬و ‪.329‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.311‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.289‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪ 289‬و ‪.291‬‬
‫روایـــات‪ ،‬برگشـــتن خورشـــيد بـــرای امـــام علـــی؟ع؟ بـــه دعـــای ایشـــان‪ ،‬يـــک بـــار در‬
‫زمــان زنــده بــودن رســول خــدا؟لص؟ و بــار ديگــر پــس از وفــات ایشــان‪ ،‬صــورت گرفتــه‬
‫‪1‬‬
‫اســـت‪.‬‬
‫طبــق روایــات‪ ،‬جمــادات مطیــع دســتورات امــام هســتند؛ ماننــد کنــده شــدن درخــت‬
‫از زمیــن و حرکــت کــردن آن بــه دســتور امــام کاظــم؟ع؟ بــرای اثبــات حقانیــت ایشــان‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ـان هــر جانــدارى را بــه خوبــى می‌دانــد‪ 3‬و بــا آن‌هــا ســخن‬ ‫ْ‬
‫بــر اســاس روایــات‪ ،‬امــام زبـ ِ‬
‫گفتــه و بــه حاجاتشــان پاســخ می‌دهــد؛ ماننــد ســخن گفتــن ماهيــان شــط فــرات در‬
‫كوفــه بــا امــام علــی؟ع؟‪ 4‬و ســخن گفتــن امــام موســی کاظــم؟ع؟ بــا شــیر درنــده کــه‬
‫از ایشــان درخواســت کــرده بــود بــرای جفتــش کــه داشــت فرزنــدی بــه دنیــا م ـی‌آورد‪،‬‬
‫دعــا کنــد‪ 5.‬حیوانــات وحشــی در مقابــل امــام رام می‌شــوند‪6‬؛ ماننــد رام شــدن اســتر‬
‫وحشــی در مقابــل امــام حســن عســکری؟ع؟ و عــرق کــردن اســتر آنــگاه کــه حضــرت در‬
‫مقابلــش ایســتاده بــود‪ 7‬و حلقــه زدن حیوانــات وحشــی دور حضــرت‪ ،‬وقتــی ایشــان را‬
‫‪8‬‬
‫در ســبد حیوانــات درنــده انداختنــد‪.‬‬
‫بــر پایــۀ روایــات‪ّ ،‬‬
‫جنیــان بــا امــام در ارتبــاط هســتند؛ چنانکــه یکــی از حکمرانــان ایشــان‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫بــه صــورت اژدهایــی بــر منبــر امــام علــی؟ع؟ ظاهــر شــد و بــرای پرســیدن حکمــی بــا‬ ‫‪224‬‬
‫حضــرت ســخن گفــت و بعــد از پاســخ امــام؟ع؟‪ ،‬بــه ســرعت در زمیــن فرورفــت و‬
‫‪9‬‬
‫ناپدیــد شــد‪.‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪.346-345‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.224‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪ 225‬و ‪.230‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪.348‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬ص‪.230‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬ص‪.230‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬ص‪.328‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬ص‪.335‬‬
‫‪ .9‬همان‪ ،‬ص‪.349‬‬
‫ ‬
‫‪ .4-2-2‬مقولۀ مستجاب‌الدعوه بودن امام‬
‫بــر اســاس روایــات‪ ،‬امــام مســتجاب‌الدعوه اســت و دعاهــای او در حـ ّـق خــود و دیگران‬
‫پذیرفتــه می‌شــود؛ ماننــد بازگردانــده شــدن مــال یکــی از اصحــاب امــام هــادی؟ع؟ بــه‬
‫دعــای ایشــان‪ ،1‬اجابــت دعــای امــام هــادی؟ع؟ در فراهــم نشــدن مالقــات متــوکل‬
‫و بــرادر امــام؟ع؟ کــه متــوکل بــرای بدنــام کــردن حضــرت‪ ،‬او را بــه ســامرا آورده بــود‪،2‬‬
‫اجابــت دعــای امــام جــواد؟ع؟ دربــارۀ یکــی از اصحــاب کــه عالقــۀ بســیاری بــه خــوردن‬
‫گل داشــت و بــه دعــای حضــرت آن عالقــه از بیــن رفــت‪ ،3‬شــفای بیمــاران العــاج بــا‬
‫‪4‬‬
‫دعــای امــام حســن؟ع؟ و امــام عصــر ؟ع؟‪.‬‬
‫طبــق روایــات‪ ،‬نفریــن امــام دربــارۀ مخالفــان و دشــمنان مســتجاب می‌شــود؛ ماننــد‬
‫کــور شــدن مــردی بــا دعــای امــام علــی؟ع؟‪ ،‬کــه اخبــار امــام را بــرای معاویــه می‌بــرد‪،5‬‬
‫اجابــت نفریــن امــام علــی؟ع؟ و مبتــا شــدن انــس بــن مالــک بــه مــرض پیســی و نابینــا‬
‫شــدن زیــد بــن ارقــم بــه علــت گواهــی نــدادن بــه والیــت حضــرت و تظاهــر بــه فراموشــی‬
‫واقعــۀ غدیــر خــم‪ ،6‬اجابــت نفریــن امــام حســین؟ع؟ دربــارۀ مــردی که آب را بــر امام؟ع؟‬
‫بســت و بعــد از واقعــۀ کربــا بــه نوعــی بیمــاری مبتــا شــد کــه آب را برمی‌گردانــد و هرگــز‬
‫‪225‬‬
‫ســیراب نشــد‪ ،7‬بــا دعــای امــام صــادق؟ع؟ مــردی کــه بــه امــام؟ع؟ دروغ بســته بــود کــه‬
‫قصــد قیــام علیــه منصــور را دارد‪ ،‬بــه زمیــن افتــاد و ُمــرد‪ ،8‬و نیــز بــا دعــای حضــرت؟ع؟‪،‬‬
‫فرمانــدار مدینــه کــه غــام امــام؟ع؟ را کشــته و مالــش را گرفتــه بــود‪ ،‬تــا صبــح بــه درک‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪.305‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.294‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.294‬‬
‫‪ .4‬همان‪ ،‬ص‪ 331‬و ‪.358‬‬
‫‪ .5‬همان‪ ،‬ص‪.351‬‬
‫‪ .6‬همان‪ ،‬ص‪.352‬‬
‫‪ .7‬همان‪ ،‬ص‪.87‬‬
‫‪ .8‬همان‪ ،‬ص‪.184‬‬
‫واصــل شــد‪ ،1‬اجابــت نفریــن امــام هــادی؟ع؟ دربــارۀ یکــی از افســران خلیفــه کــه بــر‬
‫امــام؟ع؟ ســخت‌گیری می‌نمــود‪2‬؛ همچنیــن مــردی کــه می‌خواســت فضایــل امــام‬
‫‪3‬‬
‫علــی؟ع؟ را بــرای خــود برشــمارد‪ ،‬بــه دعــای حضــرت؟ع؟ بــه درد بــدی مبتــا شــد‪.‬‬
‫پس از دسته‌‌‌‌بندی مضامین مرتبط با قدرت امام‌‌‌‌‌‪ ،‬نمودار زیر رسم می‌شود‪:‬‬
‫خزائن زمین تحت‬

‫اختیار امام ‪5‬‬
‫قدرت امام در سیر روی‬ ‫تسلط امام بر زمین و‬
‫زمین ‪1‬‬ ‫آسمان‬
‫برگشتن خورشید با‬
‫دعای امام ‪1‬‬ ‫تسلط و چیرگی امام‬
‫بر کائنات‬
‫سخن گفتن امام با‬
‫حیوانات‪2‬‬
‫تسلط بر حیوانات‬
‫رام شدن حیوانات‬
‫وحشی در مقابل امام ‪3‬‬
‫آموزش مسائل دینی به‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬

‫ارتباط امام با جنیان‬
‫جنیان توسط امام ‪1‬‬
‫‪226‬‬
‫حرکت درخت به‬ ‫اطاعت جمادات از‬
‫دستور امام کاظم؟ع؟ ‪1‬‬ ‫امام‬
‫اجابت نفرین امام درباره‬

‫مخالفان و دشمنان‪9‬‬
‫اجابت دعای امام‬ ‫مستجابالدعوه‬

‫درباره اصحاب‪2‬‬ ‫بودن امام‬
‫اجابت دعای امام در‬
‫شفایبیماران‪2‬‬
‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص‪.185‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.306‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪.353‬‬
‫‪ .5‬تحلیل و مقایســه علم غیب و قدرت امام در ‌‌بصائر الدرجات و اإلرشــاد‬
‫مکتببغداد‬ ‫مکتب قم‬

‫تعدادمضامین‬ ‫تعدادمضامین‬ ‫قدرت امام‬
‫اإلرشاد‬ ‫بصائر الدرجات‬
‫‪-‬‬ ‫‪46‬‬ ‫امام شاهد اعمال انسانها‬
‫‪-‬‬ ‫‪34‬‬ ‫دیدار کردن امام با اموات‬
‫‪13‬‬ ‫‪6‬‬ ‫مستجاب الدعوه بودن امام‬
‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫والیت بر جمادات‬
‫‪1‬‬ ‫‪21‬‬ ‫والیت بر جنیان‬
‫‪5‬‬ ‫‪44‬‬ ‫والیت بر حیوانات‬
‫‪-‬‬ ‫‪85‬‬ ‫والیت بر مالئکه‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫نیروهای غیبی تحت اختیار امام‬
‫‪227‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪45‬‬ ‫تسلط بر زمین و آسمان‬ ‫تسلط و چیرگی بر‬

‫‪-‬‬ ‫‪7‬‬ ‫شفای بیمار ی‌های العالج‬ ‫کائنات‬
‫‪5‬‬ ‫‪-‬‬ ‫خزائن زمین تحت اختیار امام‬

‫‪-‬‬ ‫‪7‬‬ ‫قدرت زنده کردن مردگان‬
‫‪-‬‬ ‫‪5‬‬ ‫دنیا تحت سلطه و احاطه امام‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫سخن گفتن با مردگان درون قبرها‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫گشایش درهای آسمان بر امام‬
‫فراوانی مضامین علم غیب و قدرت امام در دو کتاب‌‌بصائر الدرجات‬

‫ِ‬ ‫در جدول زیر ‪،‬‬
‫و اإلرشاد درج شده است‪:‬‬
‫مکتببغداد‬ ‫مکتب قم‬
‫تعدادمضامین‬ ‫تعدادمضامین‬ ‫علم غیب امام‬
‫اإلرشاد‬ ‫بصائر الدرجات‬
‫‪40‬‬ ‫‪37‬‬ ‫علم به آینده‬
‫‪5‬‬ ‫‪42‬‬ ‫علم به زمان مرگ و میرها‬
‫‪22‬‬ ‫‪15‬‬ ‫علم به امور پنهانی‬
‫‪4‬‬ ‫‪19‬‬ ‫علم به گذشته‬
‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫علم به افکار درونی افراد‬
‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬ ‫علم به هر گروه حق و باطل و رهبران‌شان‬
‫‪15‬‬ ‫‪10‬‬ ‫علم به زمان شهادت خویش‬
‫‪5‬‬ ‫‪-‬‬ ‫علم به نحوه شهادت یاران خویش‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫علمسلسلهاسباب‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫علم به خواب افراد‬
‫‪-‬‬ ‫‪41‬‬ ‫علم به حقیقت و باطن انسانها‬
‫‪-‬‬ ‫‪26‬‬ ‫علم به زمان بالها‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪22‬‬ ‫علم به بهشت و جهنم و ساکنان آنها‬
‫‪228‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪16‬‬ ‫علم به ملکوت آسمانها و زمین‬
‫‪-‬‬ ‫‪13‬‬ ‫علم به سواالت ذهنی افراد و پاسخ به آنها‬
‫‪-‬‬ ‫‪12‬‬ ‫علم به اعمال و سخنان پنهانی افراد‬

‫‪11‬‬ ‫علم به اخبار آسمانها و زمین‬
‫‪-‬‬ ‫‪7‬‬ ‫علم به همه مناطق و مکانها و وقایع آنها‬
‫طبــق جــدول فــوق‪ ،‬مشــخص شــد شــیخ مفیــد؛ هماننــد صفــار قمــی‪ ،‬علــم غیــب‬
‫امــام را پذیرفتــه و روایــات بســیاری را در ایــن حــوزه ذکــر کــرده اســت؛ بــه طــوری کــه در‬
‫اإلرشــاد‪ 87 ،‬درصــد روایــات گســترۀ علــم امــام در حــوزۀ علــم غیــب ایشــان اســت‪ 1.‬علــم‬
‫‪ .1‬بایــد توجــه داشــت کــه حجــم ز یــاد روایــات علــم غیــب امــام‪ ،‬بــر لطف خداونــد بر بنــدگان دال لت‬
‫دارد تــا بــه ایــن ســبب بــه امامــان؟مهع؟ تمســک کــرده و از آن‌هــا پیــروی کننــد‪ .‬ر ‪.‬ک‪ :‬مفيــد‪ ،‬محمد‬
‫بــن محمــد‪ ،‬اإلرشــاد فــي معرفــة حجــج اهلل علــى العبــاد‪.67 ،‬‬
‫بــه گذشــته و آینــده‪ ،‬زمــان مرگ‌ومیرهــا‪ ،‬امــور پنهانــی‪ ،‬افــکار درونــی افــراد‪ ،‬گروه‌هــای‬
‫حــق و باطــل و رهبرانشــان و علــم بــه زمــان شــهادت خویــش‪ ،‬از جملــه مــوارد مشــترک‬
‫در دو کتــاب اســت‪ .‬در حقیقــت آ گاهــی از غیــب نــزد متکلمــان بغــداد‪ ،‬در امــوری‬
‫کــه والیــت و حکومتشــان اقتضــا می‌کــرده‪ ،‬واجــب و الزم بــوده‪ ،‬آن را از صفــات‬
‫امــام شــمرده‌‌‌اند‪ 1.‬از نظــر ایشــان آ گاهــی امامــان؟مهع؟ از ســایر امــور ‪ ،‬ضــرورت عقلــی‬
‫نداشــته‪ 2‬و اگــر طبــق روایــات صحیــح‪ ،‬آ گاهــی از غیــب در امــور دیگــر بــرای ایشــان‬
‫ثابــت گشــته‪ ،‬گرامی‌داشــت منزلــت امــام و لطــف و کرامــت خداونــد نســبت بــه امــام‬
‫‪3‬‬
‫اســت‪.‬‬
‫در حــوزۀ قــدرت ماورائــی امــام نیــز مقــوالت تســلط بــر آســمان و زمیــن و خزائــن آن‪،‬‬
‫مســتجاب‌الدعوه بــودن امــام‪ ،‬والیــت بــر جمــادات‪ّ ،‬‬
‫جنیــان و حیوانــات در دو کتــاب‬
‫مطــرح شــده اســت؛ بــا ایــن تفــاوت کــه در اإلرشــاد نســبت بــه ‌‌بصائــر الدرجــات‪،‬‬
‫روایــات کمتــری ذکــر شــده اســت‪ .‬کــه علــت آن تغییــر در مبنــای پذیــرش احادیــث‬
‫و عــدم حجیــت خبــر واحــد در میــان متکلمــان بــوده اســت‪ .‬از نظــر شــيخ مفيــد‪،‬‬
‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫ظهــور معجــزه توســط امــام امــکان وقوعــی دارد‪ ،‬امــا بــه لحــاظ عقلــی واجــب يــا ممتنــع‬
‫‪229‬‬ ‫نيســت‪ .‬و مــا ک اعتقــاد در ايـــن مســائل‪ ،‬نصــوص قرآنــى و روايــى هســتند‪ .‬بــه بــاور‬
‫شــيخ مفيـــد‪ ،‬روايت‌هايــى دربــارۀ اعجــاز ائمــه؟مهع؟ وجــود دارد كــه ســبب يقيــن وی‬
‫شــده اســت‪ 4.‬عــاوه بــر شــیخ مفیــد‪ ،‬غالــب متكلمــان بغــداد نیــز موافــق اعجــاز و‬
‫قدرت‌‌هــای خــاص امامــان؟مهع؟ هســتند و آن را بــه عنــوان دليــل امامــت و راهــى بــرای‬
‫شــناخت امــام می‌داننــد‪ 5.‬ابوصــاح حلبــی نســبت بــه ســایر متکلمــان‪ ،‬روايت‌هــای‬
‫‪ .1‬شــريف مرتضــى‏‪ ،‬الشــافي فــي االمامــة‪164/3 ،‬؛ ‪ ‌‌‌‌‌26/2‬و ‪30‬؛ طوســی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪ ،‬اال قتصــاد‬
‫فيمــا يتعلــق باالعتقــاد‪ ،‬ص‪.193-192‬‬
‫‪ .2‬شیخ مفيد‪ ،‬محمد بن محمد‪ ،‬أوائل المقاالت‪ ،‬ص‪.68‬‬
‫‪ .3‬شــريف مرتضــى‏‪ ،‬جوابــات المســائل الطرابلســیات الثالثة‪ ،‬ص‪394‬؛ کراجکــی‪ ،‬ابوالفتح محمد‬
‫بــن علی‪ ،‬کنــز الفوائــد‪ ،‬ص‪.112‬‬
‫‪ .4‬شیخ مفيد‪ ،‬محمد بن محمد‪ ،‬أوائل المقاالت‪ ،‬ص‪.69‬‬
‫‪ .5‬طوســی‪ ،‬محمد بن حســن‪ ،‬تلخيص الشــافي‏‪143/1 ،‬؛ شــریف مرتضی‪ ،‬الذخيرة في علم الكالم‪،‬‬
‫بیشــتری از اعجــاز امامــان؟مهع؟ نقــل كــرده اســت‪ 1‬و آن‌هــا را متواتــر می‌دانــد‪ .‬بــه نظــر‬
‫وی‪ ،‬معجــزه تصديــق فعلـ ِـى خداونــد اســت و اشــكالى در تحقــق آن بــه دســت امــام‬
‫‪2‬‬
‫نيســت و مصادیــق آن از طريــق نقــل روشــن می‌شــود‪.‬‬
‫بنابرایــن مشــخص شــد بســیاری از معــارف باطنــی در کتــب حدیثـ ِـی مکتــب بغــداد‬
‫‪3‬‬
‫نیــز پذیرفتــه شــده اســت‪.‬‬
‫نتیجه‌گیری‬
‫بـا تحلیـل محتـوای روایـات علـم و قدرت امـام در دو کتاب مکتب قـم و بغداد؛ یعنی‬
‫‌‌بصائـر الدرجـات و اإلرشـاد‪ ،‬و بررسـی نظریـات کالمـی متکلمـان بغداد مشـخص شـد‬
‫ایـن مکتـب نیـز ؛ هماننـد مکتـب قـم‪ ،‬علـم غیـب و برخـی قدرت‌‌هـای امـام را پذیرفتـه‬
‫و روایـات بسـیاری را در ایـن حـوزه ذکـر کـرده اسـت‪ .‬علـم بـه گذشـته و آینـده‪ ،‬زمـان‬
‫مرگ‌ومیرهـا‪ ،‬امـور پنهانـی‪ ،‬افـکار درونی افراد‪ ،‬گروه‌های حق و باطل و رهبرانشـان‪ ،‬علم‬
‫بـه زمـان شـهادت خویـش‪ ،‬تسـلط بـر آسـمان و زمیـن و خزائـن آن‪ ،‬مسـتجاب‌الدعوه‬
‫بـودن امـام‪ ،‬والیـت بـر جمـادات‪ّ ،‬‬
‫جنیـان و حیوانـات از جملـه مـوارد مشـترک در دو‬
‫مکتـب اسـت؛ بـا ایـن تفـاوت کـه در اإلرشـاد نسـبت بـه ‌‌بصائـر الدرجـات‪ ،‬روایـات‬
‫کمتـری ذکـر شـده اسـت کـه علـت آن تغییـر در مبنـای پذیـرش احادیـث و عـدم‬ ‫‪230‬‬
‫حجیـت خبـر واحـد در میـان متکلمـان بـوده اسـت‪.‬‬
‫نخسـتین حدیثـی شـیعه‪،‬‬

‫ِ‬ ‫بـه طـور کلـی ‌‌‌‌می‌تـوان گفـت در بصائـر الدرجـات و منابـع‬
‫ص‪‌‌333-332‬؛ کراجکی‪ ،‬ابوالفتح محمد بن علی‪ ،‬کنز الفوائد‪.245/1 ،‬‬

‫‪ .1‬حلبى‏‪ ،‬ابوالصالح‪ ،‬تقريب المعارف‪،‬‏ص‪.177-175‬‬
‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.178‬‬
‫‪ .3‬عــاوه بــر کتــاب اإلرشــاد در کتــاب األمالــي شــیخ طوســی نیــز روایــات بســیاری در حــوزۀ علــم‬
‫غیــب و قــدرت ماورائــی امــام ذکــر شــده اســت‪:‬‬
‫روایــات علــم غیــب؛ ر ‪.‬ک‪ :‬طوســى‪ ،‬محمــد بــن حس ـن‏‪ ،‬األمالــي‌‌‌‌‌‪ ،‬ص‪،200 ،58 ،411 ،114 ،221‬‬
‫‪ 693 ،426 ،413 ،627 ،221 ،205 ،166‬و ‪.55‬‬
‫روایــات قــدرت امــام؛ ر ‪.‬ک‪ :‬همــان‪ ،‬ص‪،320 ،319 ،318 ،205 ،189 ،105 ،550 ،298 ،200 ،55‬‬
‫‪ 554 ،321‬و ‪.283‬‬
‫هـم تشـیع عقل‌گـرا و هـم تشـیع باطنـی‪ ،‬بـدون افـراط و تفریـط‪ ،‬ریشـه دارد‪ .‬باطنی‌گـری‬
‫افراطـی‪ ،‬مـورد لعـن و نفریـن امامـان؟مهع؟ قـرار گرفتـه و از سـوی دیگـر ‪ ،‬پرداختـن بـه‬
‫شـریعت بـدون این‌کـه چیـزی از تعالیـم معنـوی داشـته باشـد‪ ،‬مـورد نفـی ائمـه؟مهع؟‬
‫است‪ 1.‬بنابراین هرچند در بین تعالیم امامان معارفی باطنی وجود دارد‪ ،‬ولی نمی‌توان‬
‫اندیشه‌های غالیان را همان تعالیم حقیقی امامان؟مهع؟ دانست‪ .‬با مقایسۀ دیدگاه‌های‬
‫غالیـان بـا معارفـی کـه از سـوی بزرگانـی؛ چـون مفضـل بـن عمـر ‪ ،‬جابـر بـن یزیـد و امثال‬
‫ایشـان نقـل شـده اسـت‪‌‌‌‌ ،‬می‌تـوان ایـن تفـاوت ماهـوی را دریافـت‪ .‬در حقیقـت یکـی‬
‫انگاشـتن ایـن دو ‪ ،‬مسـتلزم انـکار شـواهد بسـیاری اسـت کـه در همـان منابعـی ذکـر‬
‫شـده اسـت کـه امیرمعـزی آن‌هـا را منابـع تشـیع نخسـتین می‌نامـد‪.‬‬
‫فهرست منابع‬
‫کتاب‌ها‬
‫ابن‌بابويه‪ ،‬محمد بن على‏‪ ،‬األمالی‪ ،‬چاپ ششم‪ :‬کتابچی‪ ،‬تهران‪1376 ،‬ش‪.‬‬
‫ابن‌شعبه حرانى‪ ،‬حسن بن على‏‪ ،‬تحف العقول‪ ،‬چاپ دوم‪ :‬جامعه مدرسين‏‪ ،‬قم‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫نفــارس‪ ،‬أحمــد بــن فــارس‏‪ ،‬معجــم مقاييــس اللغــة‪ ،‬چــاپ اول‪ :‬مكتــب االعــام االســامي‏‪،‬‬ ‫اب ‌‬
‫قــم‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫‪231‬‬ ‫ابن‌منظور ‪ ،‬محمد بن مكرم‏‪ ،‬لسان العرب‪ ،‬چاپ سوم‪ :‬دار الفكر ‪ ،‬بیروت‪1414 ،‬ق‪.‬‬
‫امیرمعــزی‪ ،‬محمــد علــی‪ ،‬تشــیع ریش ـه‌ها و باورهــای عرفانــی‪ ،‬ترجمــه‪ :‬نورالدیــن اهلل دینــی‪،‬‬
‫چــاپ دوم‪ :‬نامــک‪ ،‬تهــران‪1393 ،‬ش‪.‬‬
‫امیرمعــزی ‪ ،‬محمــد علــی ‪ ،‬راهنمــای ربانــی در تشــیع نخســتین‪ ،‬ترجمــه‪ :‬نورالدیــن اهلل دینــی‪،‬‬
‫چــاپ اول‪ :‬نامــک‪ ،‬تهــران‪1398 ،‬ش‪.‬‬
‫بــاردن‪ ،‬لورنــس‪ ،‬تحلیــل محتــوا‪ ،‬ترجمــه‪ :‬ملیحــه آشــتیانی و محمــد یمنــی دوزی‪ ،‬چــاپ اول‪:‬‬
‫دانشــگاه شــهید بهشــتی‪ ،‬تهــران‪1375 ،‬ش‪.‬‬
‫بحرانــی‪ ،‬میثــم بــن علــی‪ ،‬قواعــد المـ�رام ف��ي علــم الــکالم‪ ،‬چــاپ دوم‪ :‬مكتبــة آيـة‌اهلل المرعشــي‬
‫النجفــي‪ ،‬قــم‪1406 ،‬ق‪.‬‏‬
‫تميمــى آمــدى‪ ،‬عبدالواحــد بــن محمــد‪ ،‬غــرر الحكــم و درر الكلــم‪ ،‬چــاپ دوم‪ :‬دار الكتــاب‬
‫اإلســامي‏‪ ،‬قــم‪1410 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ .1‬ر ‪.‬ک‪ :‬صفــار قمــی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪‌‌،‬بصائــر الدرجــات‪ ،‬روایــات‪1896 ،1895 ،1894 ،1893 :‬‬
‫و ‪.1897‬‬
‫جباری‪ ،‬محمدرضا‪ ،‬مکتب حدیثی قم‪ ،‬زائر ‪ ،‬قم‪1384 ،‬ش‪.‬‬
‫حلبى‏‪ ،‬ابوالصالح‪ ،‬تقريب المعارف‪ ،‬چاپ اول‪ :‬الهادي‏‪ ،‬قم‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫خمینــی‪ ،‬روح‌اهلل‪ ،‬امامــت و انســان کامــل از دیــدگاه امــام خمینــی‪ ،‬چــاپ اول‪ :‬مؤسســه تنظیــم‬
‫و نشــر آثــار امــام خمینــی(ره)‪ ،‬تهــران‪1392 ،‬ش‪.‬‬
‫ســيوطي‪ ،‬جال ل‌الدين‪ ،‬الدر المنثور في تفســير المأثور‪ ،‬چاپ اول‪ :‬كتابخانه آيت‌اهلل مرعشــي‬
‫نجفي‪ ،‬قم‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫شــریف مرتضی‪ ،‬جوابات المســائل‪ ،‬الطرابلســیات الثالثة‪ ،‬دار القرآن الکریم‪ ،‬قم‪1405 ،‬ق‪.‬‬
‫شریف مرتضی ‪ ،‬الذخيرة في علم الكالم‪ ،‬مؤسسة النشر اإلسالمي‏‪ ،‬قم‪1411 ،‬ق‪.‬‬
‫عزتی‪ ،‬مرتضی‪ ،‬روش تحقیق در علوم اجتماعی‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬تهران‪1376 ،‬ش‪.‬‬
‫فراهيدى‪ ،‬خليل بن أحمد‪ ،‬العین‪ ،‬چاپ دوم‪ :‬هجرت‏‪ ،‬قم‪1409 ،‬ق‪.‬‬
‫فیاض الهیجی‪ ،‬عبدالرزاق‪ ،‬گوهر مراد‪ ،‬چاپ اول‪ :‬اسالمیه‪ ،‬تهران‪ ،‬بی‌تا‪.‬‬
‫کراجکی‪ ،‬ابوالفتح محمد بن علی‪ ،‬کنز الفوائد‪ ،‬دار الذخائر ‪ ،‬قم‪1410 ،‬ق‪.‬‬
‫كلينى‪ ،‬محمد بن يعقوب‏‪ ،‬الکافي‪ ،‬چاپ چهارم‪ :‬دار الكتب اإلسالمية‪ ،‬تهران‪1407 ،‬ق‪.‬‬
‫ّ‬ ‫صفــار قمــی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪ ،‬بصائــر الدرجــات فــي فضایــل آل ّ‬
‫محمــد صلــى اهلل عليهـم‏‪،‬‬
‫ترجمــه‪ :‬علیرضــا زکـی‌زاده رنانــی‪ ،‬چــاپ نهــم‪ :‬وثــوق‪ ،‬قــم‪1391 ،‬ش‪.‬‬
‫طباطبائــی‪ ،‬محمدحســین‪ ،‬الميــزان فــي تفســير القــرآن‏‪ ،‬چــاپ دوم‪ :‬مكتبــة النشــر اإلســامي‏‪،‬‬
‫قــم‪1417 ،‬ق‪.‬‬
‫طوســی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪ ،‬اال قتصــاد فيمــا يتعلــق باالعتقاد‪ ،‬چــاپ دوم‪ :‬دار األضــواء‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬
‫‪1406‬ق‪.‬‬
‫‪232‬‬
‫طوسی‪ ،‬محمد بن حسن ‪ ،‬األمالی‪ ،‬چاپ اول‪ :‬دار الثقافة‪ ،‬قم‪1414 ،‬ق‪.‬‬
‫طوســی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪ ،‬التبيــان فــي تفســير القــرآن‏‪ ،‬چــاپ اول‪ :‬دار إحيــاء التــراث العربـي‏‪،‬‬
‫بیــروت‪ ،‬بی‌تــا‪.‬‬
‫طوسی‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬تلخيص الشافي‪ ،‬چاپ اول‪ :‬المحبين‏‪ ،‬قم‪1382 ،‬ش‪.‬‬
‫طوســی‪ ،‬محمــد بــن حســن‪ ،‬الفهرســت‪ ،‬تحقیــق‪ :‬جــواد قیومــی‪ ،‬چــاپ دوم‪ :‬مؤسســة النشــر‬
‫االســامی‪ ،‬قــم‪۱۴۱۷ ،‬ق‪.‬‬
‫مصطفــوى‪ ،‬حسـن‏‪ ،‬التحقيــق فــي كلمــات القــرآن الكر يــم‪ ،‬چــاپ اول‪ :‬وزارت فرهنــگ و ارشــاد‬
‫اســامي‏‪ ،‬تهران‪1368 ،‬ش‪.‬‬
‫محدث اربلى‏‪ ،‬كشف الغمة في معرفة األئمة‪ ،‬چاپ اول‪ :‬بنى‌هاشمى‏‪ ،‬تبریز ‪1381 ،‬ش‪.‬‬
‫یشــهری‪ ،‬محمــد‪ ،‬خردگرايــى در قــرآن و حديــث‪ ،‬چــاپ اول‪ :‬دار الحدیــث‪ ،‬قــم‪،‬‬ ‫محمــدی ر ‌‬
‫‪1387‬ش‪.‬‬
‫یشــهری‪ ،‬محمــد‪ ،‬دانشــنامه عقايــد اســامى‪ ،‬چــاپ دوم‪ :‬دار الحدیــث‪ ،‬تهــران‪،‬‬ ‫محمــدی ر ‌‬
‫‪1386‬ش‪.‬‬
‫مجلسى‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬بحاراألنوار‌‌‌‌‌‪ ،‬چاپ دوم‪ :‬دار إحياء التراث العربي‏‪ ،‬بیروت‪1403 ،‬ق‪.‬‬
‫مجلسى‪ ،‬محمدباقر ‪ ،‬مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول‪ ،‬چاپ دوم‪ :‬دار الكتب اإلسالمية‪،‬‬
‫تهران‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫مطهری‪ ،‬مرتضی‪ ،‬مجموعه آثار ‪ ،‬ج‪ ،3‬صدرا‪ ،‬تهران‪1395 ،‬ش‪.‬‬
‫مفیــد‪ ،‬محمــد بــن محمــد‪ ،‬اإلرشــاد فــي معرفــة حجــج اهلل على العبــاد‪ ،‬چاپ اول‪ :‬كنگره شــيخ‬
‫مفيد‪ ،‬قم‪1413 ،‬ق‪.‬‬
‫مفید‪ ،‬محمد بن محمد‪ ،‬النكت ف ــی مق ــدمات األص ــول‪ ،‬چاپ اول‪ :‬المؤتمر العالمي للشيخ‬
‫المفيد‪ ،‬قم‪1413 ،‬ق‪.‬‬
‫مفیــد‪ ،‬محمــد بــن محمــد‪ ،‬أوائــل المقــاالت‪ ،‬چــاپ اول‪ :‬المؤتمــر العالمــي للشــيخ المفيــد‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪1413‬ق‪.‬‬
‫نجاشــی‪ ،‬احمــد بــن علــی‪ ،‬رجــال النجاشــي‪ ،‬چــاپ ششــم‪ :‬مؤسســه النشــر االســامی‪ ،‬قــم‪،‬‬
‫‪۱۴۱۶‬ق‪.‬‬
‫‪Amir-Moezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shī’īsm: The Sources of‬‬
‫‪Esotericism in Islam, State University of New York Press, New York, 1994.‬‬
‫مقاالت‬
‫امیرمعــزی‪ ،‬محمدعلــی‪« ،‬صفــار قمــی و کتــاب بصائــر الدرجــات»‪ ،‬ترجمــه‪ :‬ابوالفضل حقیری‬
‫قزوینی‪ ،‬امامت‌پژوهی‪ ،‬شماره ‪1390 ،4‬ش‪.‬‬
‫فاریاب‪ ،‬محمدحسین‪« ،‬جستاری در شأن والیت تکوینی امامان؟مهع؟»‪ ،‬آینه معرفت‪ ،‬شماره‬
‫‪233‬‬ ‫‪1392 ،34‬ش‪.‬‬
‫‪Amir-Moezzi, Mohammad Ali, “Al-Saffâr al-Qummî and his Kitâb Basâ’ir al-Darajât”,‬‬
‫‪journal asiatique, 1991.‬‬

امامت باطنی در بصائر الدرجات و الارشاد

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

امامت باطنی در بصائر الدرجات و الارشاد

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

* Esoteric Imamate in Baṣāir al-Darajāt and al-Irshād*

Maryam Ahadian1/ Fathiyeh Fattahizadeh2 / ‘Abdulhussein Khosro

* Date of receipt: 30/10/2021, Date of acceptance: 14/11/2022.

‫* تاريخ االستالم‪30 :‬أکتوبر‪2021‬م‪ .‬تاريخ القبول‪14 :‬نوفمبر‪2022‬م‪.‬‬

‫* تاریخ دریافت‪ ،1400/08/08 :‬تاریخ پذیرش‪.1401/08/23 :‬‬

‫روایـی بازمانـده اسـت‪.‬‬

‫تا مشخص شود این مباحث در دو مکتب قم و بغداد چه جایگاهی دارند‪.‬‬

‫‪ .1‬طوسی‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬الفهرست‪ ،‬ص‪.221‬‬

‫‪ .1‬قرار دادن روایات در جدول؛‬

‫‪ .2‬تبیین و بررسی دیدگاه امیرمعزی دربارۀ مفهوم «عقل» در مکتب قم و بغداد‬

‫‪ .1‬باردن‪ ،‬لورنس‪ ،‬تحلیل محتوا‪.211 ،‬‬

‫‪ .2-1‬تببین دیدگاه امیرمعزی‬

‫‪ .1‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الكافي‪.37/1 ،‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬

‫‪ .6‬روایت ‪ :6‬همان‪.27/1 ،‬‬

‫بتــر باشــد‪ ،‬نيافر يــدم و تــو را‬

‫‪199‬‬ ‫‪ .2-2‬بررسی دیدگاه امیرمعزی‬

‫‪ .6‬مطهری‪ ،‬مرتضی‪ ،‬ده گفتار‪ ،‬ص‪.46‬‬

‫‪ .1‬کلینی‪ ،‬محمد بن یعقوب‪ ،‬الكافي‪.66/1 ،‬‬

‫‪ .1‬شیخ مفید‪ ،‬محمد بن محمد‪ ،‬النكت فـي مقـدمات األصـول‪ ،‬ص‪.22‬‬

‫‪ .1‬محمدی ر ی‌شهری‪ ،‬محمد‪ ،‬خردگرايى در قرآن و حديث‪ ،‬ص‪.36‬‬

‫‪ .1‬ابن‌شعبه حرانى‪ ،‬حسن بن على‏‪ ،‬تحف العقول‪ ،‬النص‪ ،‬ص‪.387‬‬

‫کد‬ ‫مقوله‬ ‫مفهوم‬ ‫مفهوم‬ ‫مضامین‬ ‫روایت‬

‫علم امام به‬

‫علم امام به‬ ‫بصائر‬

‫‪ .1‬ر ‪.‬ک‪ :‬صفار قمی‪ ،‬محمد بن حسن‪‌‌،‬بصائر الدرجات‪ ،‬روایت ‪.1168‬‬

‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایت ‪.908‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایات‪ 541 :‬و ‪.1810‬‬

‫‪ 955 ،1852 ،1146 ،1144 ،1146 ،1095‬و ‪.1810‬‬

‫علم امام به زمان مرگ و میرها ‪42‬‬

‫علم غیب امام ‪302‬‬

‫‪jep.emamat.ir‬‬ ‫امام عالم به اخبار آسمانها و زمین ‪11‬‬

‫‪ .3-2‬تحلیل محتوای کیفی روایات نیروهای امام در کتاب‌‌بصائر الدرجات‬

‫‪ .3-2-1‬مقولۀ تسلط و چیرگی امام بر کائنات‬

‫‪ 968 ،967 ،966 ،965 ،963 ،961 ،959‬و ‪.1095‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.145‬‬

‫‪ .6‬همان‪ ،‬روایات‪ 1343 ،1341 ،1340 :‬و ‪.1344‬‬

‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایت ‪.1342‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.1454‬‬

‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایات‪ 973 :‬و ‪.976‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایات‪ 392 :‬و ‪.404‬‬

‫‪ .4‬ر ‪.‬ک‪ :‬سورۀ جن؛ أحقاف‪.30 :‬‬

‫‪ .7‬همان‪ ،‬روایات‪ 857 ،856 ،855 :‬و ‪.390‬‬

‫‪ 1141 ،389 ،388 ،384 ،386 ،385‬و ‪.1142‬‬

‫‪ .3-2-2‬مقولۀ مستجاب‌الدعوه بودن امام‬

‫‪ .1‬غافر ‪15 :‬؛ قدر ‪4 :‬؛ فصلت‪.30 :‬‬

‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایت ‪.1832‬‬

‫امام صاحب زمین‪1‬‬

‫خزانه‌های زمین و کلید‌هایش نزد امام ‪2‬‬

‫بیرون آوردن طال از زمین توسط امام ‪5‬‬

‫قدرت امام در سیر روی زمین ‪24‬‬ ‫تسط امام‬

‫راه رفتن امام بر روی آب ‪1‬‬

‫قدرت امام در جابه‌جا کردن کوهها ‪1‬‬ ‫‪jep.emamat.ir‬‬

‫حرکت ابرها برای امام ‪2‬‬ ‫چیرگیامام‬ ‫‪214‬‬

‫شفای کور و پیس توسط امام ‪2‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.489‬‬

‫تسط و چیرگی امام بر کائنات‬

‫تضمین الهی بر‬

‫‪ .3-2-3‬مقولۀ دیدار کردن امام با اموات‬

‫‪ .3-2-4‬مقولۀ امام؛ شاهد اعمال انسان‌ها‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬روایت ‪.1002‬‬

‫‪ .4‬همان‪ ،‬روایت ‪.986‬‬

‫دیدار امام با اموات‬

‫عرضه اعمال مردم در عمودی از نور بر امام ‪18‬‬