ΚΕΙΜΕΝΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Α΄. Δημοτική Ποίηση
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ( ΑΚΡΙΤΙΚΑ, ΚΛΕΦΤΙΚΑ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΑ )
Της Βυζαντινής περιόδου - Ακριτικά
«Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα», Ο λόγος ανάγκη της ψυχής Α΄
Γυμνασίου, σ. 69.

ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ

1. Να αναγνωρίζουν κείμενα της λαϊκής /
ανώνυμης λογοτεχνίας, σε στίχο και σε πεζό.
2. Να διακρίνουν τα βασικά χαρακτηριστικά της
ανώνυμης δημοτικής και της επώνυμης
παραδοσιακής ποίησης
3. Να κατανοούν τα βασικά στοιχεία του
αφηγηματικού λόγου.
4. Να κατανοούν την ιστορικότητα των
λογοτεχνικών κειμένων και των ιδεών, οι οποίες
αποτυπώνονται σε αυτά.
5. Να κατανοούν και να ερμηνεύουν τις
ανθρώπινες σχέσεις και τους ανθρώπινους
χαρακτήρες σε διαφορετικές εποχές και
κοινωνικά περιβάλλοντα.
Α. είδη της λαϊκής ποιητικής παράδοσης
(δημοτικά τραγούδια, ποιητάρικα, ρεμπέτικα), με
βάση στιχουργικά και άλλα χαρακτηριστικά τους:
γλώσσα, θέματα, αξίες
Β. αντίστοιχα, είδη της λαϊκής αφηγηματικής
παράδοσης (μύθοι, θρύλοι, παραμύθια), με
βάση τη μορφή, τη θεματική, και στοιχεία από το
πολιτισμικό περιβάλλον παραγωγής τους
(ελληνικό, βαλκανικό, ευρωπαϊκό, παγκόσμιο)
Α. γνωρίσματα της δημοτικής ποίησης: κανόνας
της «ισομετρίας» (συμμετρία μορφής και
περιεχομένου, δηλαδή η ολοκλήρωση του
νοήματος σε έναν ή το πολύ δύο στίχους),
εκφραστικά μέσα / σχήματα λόγου τυπικά στην
ανώνυμη δημοτική ποίηση (προσωποποίηση,
σχήμα «του αδυνάτου», σχήμα των τριών,
χιαστό σχήμα, επανάληψη)
Β. γνωρίσματα της επώνυμης παραδοσιακής
ποίησης: «ασύμμετρη» ποιητική σύνταξη
(υπερβατό, επίταξη επιθέτου, διασκελισμός,
κλονισμός ή άρση τομής)
Α. τα γραμματικά πρόσωπα της αφηγηματικής
γλώσσας: το εγώ του αφηγητή, το εσύ του
αποδέκτη, το πρόσωπο για το οποίο γίνεται
λόγος
Β. τα «δομικά στοιχεία» του αφηγηματικού
κόσμου: ιστορία, πλοκή, επεισόδια (της
«δράσης»), μοτίβα που χαρακτηρίζουν το ποιόν
και τη δράση των ηρώων
Α. ένταξη των κειμένων στο ιστορικό και
γραμματολογικό τους πλαίσιο
Α. χαρακτήρες και ανθρώπινες σχέσεις σε
λογοτεχνικά κείμενα με διαφορετική δυναμική
των ανθρώπινων σχέσεων

ΕΜΦΑΣΕΙΣ

Α. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ: δημοτικό τραγούδι (ορισμός, ένταξη στην προφορική

λογοτεχνία, γνωρίσματα), μέτρο, ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, ομοιοκαταληξία, τα γραμματικά
πρόσωπα της αφηγηματικής γλώσσας, εκφραστικά μέσα και λειτουργία τους, σύμβολα

Β. ΘΕΜΑΤΙΚΗ / ΑΞΙΑΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: ηρωισμός, τόλμη, αγωνιστικότητα ακριτών, ιστορικότητα

λογοτεχνικού κειμένου, διαχρονικοί αγώνες του ελληνικού έθνους
 2

Ενδεικτική / Προτεινόμενη πορεία διδασκαλίας

1. Ο/Η εκπαιδευτικός καλεί τους/τις μαθητές/-τριες να ανατρέξουν στα περιεχόμενα του

βιβλίου τους (σσ. 13-15) και να σχολιάσουν τον τίτλο της θεματικής ενότητας Λαϊκή
Παράδοση και Λογοτεχνία. Στη συνέχεια να αναφέρουν τι είναι παράδοση. Αναμένεται
οι μαθητές/-τριες να σχολιάσουν:

Παράδοση είναι ...τo μελωδικό νανούρισμα της μάνας, οι θρύλοι του παππού, τα κάλαντα, τα
χελιδονίσματα, οι μαντινάδες, τα έθιμα, οι χοροί και οι σκοποί που μας συντρόφευαν σε κάθε χαρά,οι
ενδυμασίες ,τα κεντήματα ,τα δίστιχα, τα παιχνίδια και
όσα άλλα είναι μέρος της ζωής του τόπου μας.

2. Ο/Η εκπαιδευτικός καλεί τους/τις μαθητές/-τριες να εντοπίσουν τον δημιουργό του

ποιήματος Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα. Οι μαθητές αναμένεται να απαντήσουν
ότι δεν αναγράφεται το όνομα του δημιουργού. Ο/Η εκπαιδευτικός επισημαίνει στους
μαθητές ότι ο Χρίστος Ταουσιάνης είναι ο συλλογέας και όχι ο δημιουργός. Στη
συνέχεια αναφέρεται συνοπτικά στο δημοτικό τραγούδι (ορισμός και τρόπος
δημιουργίας).

Δημοτικά τραγούδια ονομάζουμε τα έμμετρα κείμενα που έχουν συνθέσει άγνωστοι (ανώνυμοι) δημιουργοί
κατά καιρούς ή και τόπους και έχουν συμπληρωθεί ή τροποποιηθεί, κατά τη διαδικασία της προφορικής
τους διάδοσης. Τα τραγούδια αυτά δεν εκφράζουν ένα άτομο, αλλά τον λαό (τους πόθους, τους καημούς,
και τις ιστορικές του περιπέτειες). Σε πολλές περιπτώσεις, είναι δύσκολη η ακριβής τους χρονολόγηση.

Πώς γεννιέται ένα δημοτικό τραγούδι;

Το δημοτικό τραγούδι γεννιόταν σε κλειστές κοινωνίες. Σε ξεχωριστές στιγμές της ζωής (γάμος, γέννηση,
θάνατος) ένας άγνωστος για μας λαϊκός ποιητής και τραγουδιστής αυτοσχεδίαζε για να τραγουδήσει κοινές
σκέψεις, δοξασίες και αντιλήψεις της εποχής του. Έτσι, το τραγούδι, καθώς μεταδιδόταν προφορικά (από
στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά) υφίσταται πολλές μεταβολές ώσπου να πάρει μια σχετικά οριστική
μορφή (προφορική λογοτεχνία).
Αλλά και η μορφή αυτή παρουσιάζει διαφορές από τόπο σε τόπο και γι’ αυτό υπάρχουν διάφορες
παραλλαγές του ίδιου τραγουδιού, που γίνεται τελικά παράδοση και κτήμα όλου του λαού, δηλαδή
δημοτικό.
http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/4716/Lexiko-Logotechnikon-Oron_Gymnasiou-Lykeiou_html-
apli/index04.htm

[Δείκτης 1A]

3. Μετά από τη συνοπτική αναφορά στο δημοτικό τραγούδι, ο/η εκπαιδευτικός προχωρεί
στον τίτλο του ποιήματος και υποβάλλει ερώτημα στους/στις μαθητές/-τριες για τον
Διγενή. Στη συνέχεια διαβάζει το κείμενο.

Τα σύνορα (οι άκρες) της αυτοκρατορίας ήταν απέραντα και προστατεύονται από μόνιμους φρουρούς, τους
Ακρίτες. Στους Ακρίτες παραχωρούνταν δωρεάν γη για καλλιέργεια, άλογα και πανοπλίες για τους πολέμους
και τους απάλλασσαν από τους φόρους.
Ο πιο ξακουστός από τους ακρίτες ήταν ο Βασίλειος Διγενής, που στο πρόσωπό του συγκέντρωνε τα
χαρίσματα όλων των ακριτών και εξυμνήθηκε ξέχωρα στο έπος «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας».
Στην Κύπρο, στον Πόντο, στην Κρήτη και σ’ όλη την Ελλάδα μιλούν και τραγουδούν, ακόμη και σήμερα, για
«της γης τον ανδρειωμένο», που είναι απόγονος του Ηρακλή, του Αχιλλέα και του Μεγαλέξανδρου, αλλά και
πρόγονος των κλεφτών του 1821.

[Δείκτες 1Β και 4]
 3

4. Ελεύθερος σχολιασμός του κειμένου από τους/τις μαθητές/-τριες [αδιαμεσολάβητη

πρόσληψη του κειμένου, με βάση την αρχή της συνεξέτασης μορφής και
περιεχομένου]

5. Οι μαθητές/-τριες καλούνται να εντοπίσουν τα πρόσωπα που εμφανίζονται στο

δημοτικό τραγούδι Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα.

6. Στη συνέχεια τους ζητείται:

α) Να εντοπίσουν πώς παρουσιάζεται ο Χάροντας (μορφή) και ποια είναι η στάση του
απέναντι στον Διγενή.
β) Να προσδιορίσουν δύο εκφραστικά μέσα με τα οποία αποδίδεται η εξωτερική
εμφάνιση του Χάροντα.
γ) Να παρουσιάσουν τον Διγενή ως προς την εξωτερική του εμφάνιση καθώς και ως
προς τη στάση του απέναντι στον Χάροντα και να εντοπίσουν δύο εκφραστικά μέσα
με τα οποία αποδίδεται η στάση του Διγενή.
[Δείκτης 5A, 2Α]
Μορφή /Στάση του Χάροντα απέναντι στον Διγενή

ΜΟΡΦΗ
- Φοράει μαύρα ρούχα:
- Κρατάει χρυσό σπαθί:
- Καβαλικεύει μαύρο άλογο:
-
- ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ
προσωποποίηση του Χάρου
Επίθετα:

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΧΑΡΟΝΤΑ
- Προκλητικός:
- Υπερόπτης:
- Ύπουλος
- Πονηρός
- Στήνει παγίδα στον Διγενή.
- Δεν βρίσκει το κουράγιο να αντιμετωπίσει κατάματα τον Διγενή.

Εμφάνιση /Στάση Διγενή

Εμφάνιση Διγενή

- Κοντός
- Χαμηλοβρακάτος
- Αναρκοδόντης Η περιγραφή του Διγενή γίνεται μέσα από τα λόγια του Χάροντα.
- Έχει μουστάκι Προσπαθεί να μειώσει την ανδρεία και τη δύναμη του Διγενή
αποκαλώντας τον κοντό, κοντούτσικο.
Στάση Διγενή
 4

- Ευέξαπτος / οξύθυμος/άγριος:
- Τολμηρός:

- Γενναίος, Θαρραλέος: Δεν δειλιάζει να αναμετρηθεί με τον Χάροντα. Με την επανάληψη γίνεται
- Εύπιστος: ο λόγος πιο εκφραστικός,
παραστατικός και
- Δεν υποτάσσεται στη μοίρα του θανάτου, ζωντανός. Με την
παλεύει έστω κι αν το αποτέλεσμα είναι προδικασμένο
υπερβολή προβάλλεται η
- Αγωνίζεται δίκαια και έντιμα
Εκφραστικά μέσα σωματική δύναμη του
Επανάληψη: Διγενή.
-«

Υπερβολή:

7. Ακολούθως ο/η εκπαιδευτικός καλεί τους/τις μαθητές/-τριες να εντοπίσουν τα

χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού στο κυπριακό δημοτικό τραγούδι
Συγκεκριμένα να αναφερθούν στα εξής:
[Δείκτης 2Α]

(Α)

Ποιητική συμμετρία ή
ασυμμετρία; Ποιητική συμμετρία - Ο στίχος εκφράζει πλήρες νόημα / αρχή της ισομετρίας
Υπάρχει ομοιοκαταληξία, αλλά όχι σε όλη την έκταση του κειμένου.
Χρήση συμβολικών «τρία ημερονύχτια», «Στα τρία ημερονύχτια»
αριθμών (συνήθως το 3 Πλήθος – Διγενής – Χάροντας
και τα πολλαπλάσιά Διγενής: τρώει- παλεύει - άρρωστος
του)

(Β)

Εκφραστικά Μέσα Ναι/Όχι Εξηγήστε:

Ο Χάροντας παρουσιάζεται να συνομιλεί με το πλήθος αρχικά και στη

Προσωποποίηση
ναι συνέχεια με τον Διγενή. Μιλάει την ανθρώπινη γλώσσα, φοράει ρούχα
και καβαλικεύει άλογο.
Ο Διγενής ξεφεύγει από τα μέτρα του πραγματικού και γίνεται
Υπερβολή ναι υπεράνθρωπος .

⎼ Τ
ναι
⎼
Επαναλήψεις
⎼

⎼
 5

8. Ακολούθως ο/η εκπαιδευτικός καλεί τους μαθητές να εξηγήσουν πώς πετυχαίνεται η

γρήγορη δράση στο δημοτικό τραγούδι και σε ποιο πρόσωπο γίνεται η αφήγηση.
Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής δεν επιμένει σε λεπτομέρειες, αλλά συνδέει μόνο τα
κύρια επεισόδια μεταξύ τους (γρήγορη δράση) που εναλλάσσεται με διάλογο.
[Δείκτης 3Α, Β]

9. Οι μαθητές/-τριες καλούνται να απαντήσουν ποιος υπερέχει αρχικά στην αναμέτρηση

Διγενή – Χάροντα και σε ποιους στίχους φαίνεται η ανδρεία του Διγενή. Έπειτα πώς
κατορθώνει τελικά ο Χάροντας να νικήσει τον Διγενή.
[Δείκτης 5A]

10. Ακολούθως, να σχολιάσουν ποιον θεωρούν οι ίδιοι «πραγματικό» νικητή και γιατί.
[Δείκτης 5A]
δεν υποτάσσεται στη μοίρα του θανάτου, παλεύει έστω κι αν το αποτέλεσμα είναι προδικασμένο.
***δύναμη , στην οποία κανένας δεν μπορεί να
Γνωρίζει ότι ο Χάροντας αποτελεί υπερφυσική
αντισταθεί.
Έναρξη της συνανάγνωσης / συνεξέτασης των κειμένων

α)Όμως
Δημοτικό
αυτό τοτραγούδι
γεγονός δεντης Κύπρου
δειλιάζει [Ριζοκαρπάσου],
τον Διγενή, «Η πάλη
αντιθέτως αναμετριέται μαζίτου
του.Διγενή με τον
Χάροντα», σ. 69 [πυρηνικό κείμενο]
β) Κωστής Παλαμάς, «Ο Διγενής και ο Χάροντας», σ. 70 [συνεξεταζόμενο
κείμενο]
11. Συνοπτική αναφορά στον Κ. Παλαμά και αναφορά στο γεγονός ότι είναι ένας από
τους μείζονες νεοέλληνες ποιητές [Βλ. ενδεικτικά: Ανεμόσκαλα Συμφραστικοί Πίνακες
Λέξεων για Μείζονες Νεοέλληνες Ποιητές: https://www.greek-
language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/biography.html?cnd_id=7,
όπου και φωτογραφικό υλικό για τον ποιητή]

12. Ανάγνωση ποιήματος και ελεύθερος σχολιασμός του συνεξεταζόμενου ποιήματος, σε

συνάρτηση με το πυρηνικό, από τους/τις μαθητές/-τριες. Στο πλαίσιο της
αδιαμεσολάβητης πρόσληψης του κειμένου, εκμαίευση παρατηρήσεων διακειμε-
νικού τύπου (π.χ. να κρίνουν αν τα δύο κείμενα «συνομιλούν» μεταξύ τους και, αν
ναι, ως προς τι) ή και άλλων διαπιστώσεων, στο πλαίσιο της συνεξέτασης μορφής και
περιεχομένου.

13. Εντοπισμός των προσώπων, στα οποία αναφέρεται το ποιητικό υποκείμενο.

 6

14. Ακολούθως, οι μαθητές/-τριες καλούνται:

α) Να σχολιάσουν πώς πραγματεύεται ο Παλαμάς στο δικό του ποίημα το θέμα της
αναμέτρησης του Διγενή με τον Χάροντα.
β) Να εξηγήσουν ποιο από τα χαρακτηριστικά του Διγενή προβάλλεται στο ποίημα του
Κ. Παλαμά και με ποια εκφραστικά μέσα.
(γ) Να σχολιάσουν τη στάση του Χάροντα.
(δ) Να κρίνουν αν, σε σχέση με τον «νικητή, υπάρχει κάποια ανατροπή στο ποίημα
του Παλαμά, σε σύγκριση με το δημοτικό τραγούδι. Αν ναι, πώς αποδίδεται.

[Δείκτης 5A, 2Α]

α) Ο Παλαμάς συνεχίζει και ανανεώνει το δημοτικό θέμα της αναμέτρησης του Διγενή με τον
Χάροντα στο ποίημά του και παρουσιάζει τον ήρωα ηττημένο και οδηγημένο στον Άδη.

β) Προβάλλεται η ανδρεία του Διγενή που δεν το βάζει κάτω και δεν δειλιάζει μπροστά στον Χάροντα.
Τολμά να αντικρίζει στα μάτια τον Χάροντα τονίζοντάς του ότι ο ίδιος αντιπροσωπεύει τη διαχρονική
πορεία του ελληνισμού. Η γενναιότητα του ήρωα τονίζεται κυρίως στην τρίτη στροφή, αφού
παρουσιάζεται ατάραχος και ανίκητος μπροστά στην παντοδυναμία του Χάρου. Ο Παλαμάς
αναδεικνύει τον ηρωισμό και την αγωνιστικότητα του Διγενή i) με μία αντίθεση «ο Ακρίτας μόνο
ατάραχα κοιτάει τον καβαλάρη ≠ Κλαίει, δέρνεται τ’ ανθρώπινο κοπάδι.» και ii) με την
παρομοίωση «Και σαν να μην τον πάτησε του χάρου το ποδάρι», όπου φαίνεται να μην
υπολογίζει το θάνατο

γ) Ο Χάροντας παρουσιάζεται καβαλάρης να σέρνει δεμένους τους νεκρούς, σκληρός και απαθής
απέναντι στον ανθρώπινο πόνο και το κλάμα «Κλαίει, δέρνεται τ’ ανθρώπινο κοπάδι». Ο μόνος
που δεν τον υπολογίζει και δεν υποκύπτει είναι ο Διγενής.

δ) Υπάρχει ανατροπή, γιατί ο Διγενής τονίζει ότι δεν θα χαθεί στα βάθη του Άδη (Τάρταρα).
Υπόσχεται ότι θα επανεμφανιστεί και θα συμμετέχει σε νέους αγώνες. Αποδίδεται με την αντίθεση:
«Δε χάνομαι στα τάρταρα ≠ Στη ζωή ξαναφαίνομαι» (διαχρονικότητα / συνέχεια ελληνικού
έθνους)

15. Οι μαθητές καλούνται να ερμηνεύσουν: α) τι συμβολίζει ο Διγενής Ακρίτας στο

κυπριακό δημοτικό τραγούδι και τι στο ποίημα του Κωστή Παλαμά. β) Στο ποίημα Ο
Διγενής και ο Χάροντας υπάρχουν κι άλλες λέξεις που λειτουργούν ως σύμβολα, «τα
μαρμαρένια αλώνια», «η ψυχή των Σαλαμίνων» και η «Εφτάλοφη». Οι μαθητές
καλούνται να τα αποκωδικοποιήσουν.

[Δείκτης 4A] και Δείκτης: «το ποιητικό σύμβολο ως εμπλουτισμένο γλωσσικό

σημείο με μεταφορικές σημασίες / συνυποδηλώσεις (πέρα από την
κυριολεκτική)»

Ερμηνεία του συμβόλου του Διγενή
Ακρίτα στο κυπριακό δημοτικό
τραγούδι
Ο Διγενής ενσαρκώνει τον μυθικό λαϊκό ήρωα, ο
οποίος προστατεύει τον λαό από κάθε εχθρική
επιβουλή. Είναι ο αντιπροσωπευτικός
χαρακτήρας των «ακριτών», δηλ. των φρουρών
των συνόρων της αυτοκρατορίας. Στα μάτια του
λαού ο Διγενής δυνατός, άφοβος και αήττητος.
Νικά θηρία και ανθρώπους. Και όχι μόνο. Μέχρι
και τον Χάροντα κόντεψε να νικήσει.
Προκαλείται ο φθόνος του Χάρου ο οποίος με το
Ερμηνεία του συμβόλου του Διγενή
Ακρίτα στο ποίημα Κ. Παλαμά
Ο Διγενής δεν αντιπροσωπεύει μόνο το ηρωικό
πνεύμα των Ακριτών, που υπερασπίζονται
μέχρι θανάτου τα βυζαντινά σύνορα από τις
επιθέσεις των βαρβάρων, αλλά τον ήρωα όλων
των εποχών, αυτός που συνδέει την αρχαιότητα
με το Βυζάντιο και τη σύγχρονη εποχή.
Επομένως, παραπέμπει στους διαχρονικούς
αγώνες του ελληνισμού για επιβίωση και
συνέχιση της ιστορικής του πορείας.
 7

θάνατο του Διγενή αποκαθιστά τη θεία τάξη. Ο

δόλος του Χάροντα αποτελεί παραβίαση του
κώδικα ηρωικής συμπεριφοράς, αποδυναμώνει
ηθικά την αναπόφευκτη νίκη του Χάροντα και Τα μαρμαρένια αλώνια
καταξιώνει τον ηρωισμό του Διγενή. Η ψυχή των Σαλαμίνων οι αγώνες
Η Εφτάλοφη των Ελλήνων

16. Στη συνέχεια, οι μαθητές/-τριες καλούνται να συγκρίνουν το κυπριακό ακριτικό

τραγούδι με το ομώνυμο ποίημα του Παλαμά ως προς α) τη γλώσσα και β) τη
μετρική οργάνωση. Ακολούθως, να εντοπίσουν ποια στοιχεία δείχνουν ότι το πρώτο
ανήκει στη δημοτική παράδοση, ενώ το άλλο γράφεται αιώνες μετά, από έναν
επώνυμο σπουδαγμένο ποιητή.

«Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα» Κ. Παλαμάς, «Ο Διγενής και ο Χάροντας»

[δημοτικό]

-Κυπριακή διάλεκτος -Κοινή νεοελληνική

17. Στη συνέχεια, ο/η εκπαιδευτικός καλεί τους/τις μαθητές/-τριες να ανατρέξουν στο
Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, σ. 40 και να συμπληρώσουν τα κενά.
[Δείκτης 2Α]

Στοιχεία μετρικής:
Α. «Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα»
(α) Να σημειώσετε στο πλαίσιο από πόσες συλλαβές αποτελείται ο καθένας
από τους πιο κάτω στίχους του Κυπριακού Δημοτικού Τραγουδιού «Η πάλη του
Διγενή με τον Χάροντα».

(1ος στίχος): 15
συλλαβές
(2ος στίχος): «

(β) Αφού διαβάσετε δυνατά τους δύο πιο πάνω στίχους, να σημειώσετε με μια
κάθετη παύλα το σημείο στο οποίο η φωνή σας κάνει μια μικρή φυσική παύση
κατά την ανάγνωση.
Η συλλαβή μετά από την οποία η φωνή μου έκανε μια μικρή παύση ήταν η όγδοη.
Το σημείο αυτό ονομάζεται τομή και χωρίζει τον στίχο σε δύο ημιστίχια . Το α΄
ημιστίχιο αποτελείται από τις πρώτες οχτώ συλλαβές και το β΄ από τις επτά
επόμενες.
(γ) Διαβάζοντας δυνατά για ακόμα μια φορά τους στίχους αυτούς, να
σημειώσετε πάνω από κάθε συλλαβή που δεν τονίζεται το σημείο (—) και πάνω
από κάθε συλλαβή που τονίζεται να σημειώσετε μια τονισμένη παύλα ( ).
(Προσοχή: Ο τόνος μπορεί να είναι γραμματικός ή μουσικός)
Τονίζονται οι συλλαβές 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14.
Ο ρυθμός που γεννιέται από την εναλλαγή άτονων και τονισμένων συλλαβών στη
νεοελληνική παραδοσιακή ποίηση ονομάζεται μέτρο και μπορεί να έχει διαφορετικούς
συνδυασμούς. Στην περίπτωση των δημοτικών τραγουδιών με τον συνδυασμό μιας
 8

άτονης και μιας τονισμένης συλλαβής δημιουργείται το μετρικό πόδι που ονομάζεται
ίαμβος. Επομένως, το μέτρο του κυπριακού ακριτικού τραγουδιού «Η πάλη του Διγενή
με τον Χάροντα» είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος.

Για το μέτρο, βλ. το σχετικό λήμμα στο Λεξικό λογοτεχνικών όρων:

http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/4716/Lexiko-Logotechnikon-
Oron_Gymnasiou-Lykeiou_html-apli/index11.htm

Για τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, βλ. ενδεικτικά, Λεξικό λογοτεχνικών όρων:

http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/4716/Lexiko-Logotechnikon-
Oron_Gymnasiou-Lykeiou_html-apli/index04.htm

Β΄. Κ. Παλαμάς, «Ο Διγενής κι ο Χάροντας»

Το απόσπασμα του ποιήματος που ανθολογείται στο σχολικό βιβλίο αποτελείται από
έξι τετράστιχες στροφές. Κάθε στροφή προήλθε από το «σπάσιμο» δύο
δεκαπεντασύλλαβων στο σημείο της τομής σε δύο ημιστίχια – «σε ορισμένους στίχους
εντοπίζουμε διασκελισμό, ένα από τα στοιχεία της ασύμμετρης ποιητικής σύνταξης»:
Κα βά λα πάει ο Χά ρο ντας
το Δι γε νή στον Ά δη
— /— /— /—
— /— /— /—

Το ζεύγος άτονης και τονισμένης συλλαβής ονομάζεται ίαμβος (— ).

Διασκελισμός: Η νοηματική σύνδεση του τέλους ενός στίχου με την αρχή του επόμενου. Το νόημα, αντί
να ολοκληρωθεί στον πρώτο στίχο, συνεχίζει και στον επόμενο. Σε ό,τι αφορά τη νεοελληνική ποίηση, ο
διασκελισμός δεν υπάρχει στο δημοτικό τραγούδι και γενικά θεωρείται αρνητικό στοιχείο στην
παραδοσιακή ποίηση· γι’ αυτό και τον συναντάμε σε ποιητές που δείχνουν να αμφισβητούν ώς ένα
βαθμό την παράδοση (π.χ. Καβάφης, Καρυωτάκης).

Βλ. ενδεικτικά Γλωσσάριο λογοτεχνικών όρων, ΥΠΑΝ, ΟΑΠ Λογοτεχνίας, 2017, σσ. 11-12:
http://archeia.moec.gov.cy/sm/281/glossario_logo_oron_anath.pdf (πρόσβαση: 13/12/2022)

[Δείκτης 2Β]
***
Αξιολόγηση
1. Να εντοπίσετε και να γράψετε ένα (1) κοινό χαρακτηριστικό του Διγενή που
προβάλλεται στο δημοτικό τραγούδι «Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα» και στο
ποίημα του Παλαμά «Ο Διγενής και ο Χάροντας», τεκμηριώνοντας την απάντησή σας
με στίχους από τα κείμενα.
Να εξηγήσετε με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδεται το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό
στο κάθε κείμενο.
2. Να συγκρίνετε τη στάση του Διγενή απέναντι στον Χάροντα στο δημοτικό τραγούδι «Η
πάλη του Διγενή με τον Χάροντα» με τη στάση του Διγενή στο ποίημα του Παλαμά «Ο
Διγενής και ο Χάροντας». Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας, κάνοντας αναφορά σε
συγκεκριμένους στίχους.
3. Να εντοπίσετε δημοτικό τραγούδι «Η πάλη του Διγενή με τον Χάροντα» τρία (3)
χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας
με συγκεκριμένους στίχους για κάθε χαρακτηριστικό.
4. α) Χωρίστε τους πιο κάτω στίχους σε συλλαβές.
 9

β) Μετρήστε τις συλλαβές.

γ) Διαβάστε τους στίχους σαν τραγούδι. Τονίζετε πάντα τη δεύτερη συλλαβή.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Δημιουργικές εργασίες

Να επιλέξετε μία από τις πιο κάτω εργασίες:

1. Εικονογραφήστε μια σκηνή που σας εντυπωσίασε από το δημοτικό τραγούδι.

2. Γράψτε ένα ποίημα σε όποια μορφή θέλετε (παραδοσιακή ή νεωτερική ποίηση) με

θέμα: Σύγχρονοι ήρωες. Αν επιλέξετε την παραδοσιακή ποίηση, έχετε τη δυνατότητα
να γράψετε το ποίημά σας είτε σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο (βλ. πυρηνικό κείμενο)
είτε με εναλλαγή ιαμβικών οκτασύλλαβων και επτασύλλαβων στίχων (βλ.
συνεξεταζόμενο κείμενο).

ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ: Χριστίνα Οικονομίδου, φιλόλογος

ΕΠΟΠΤΕΙΑ: Δρ Λεωνίδας Γαλάζης, ΕΜΕ Φιλολογικών

ΟΜΑΔΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Μ.Ε.

Δεκέμβριος 2022