MEDIA & DEMOCRATIE

MEDIA 2

Dr. Eva De Smedt

2022-2023
 ...LATEN WE HET HEBBEN OVER...

MEDIA & &DEMOCRATIE

MEDIA DEMOCRATIE

JOURNALISTIEK – POLITIEK - PUBLIEK

CASE: POLITIEKE TV-PROGRAMMA’S

CASE: MEDIA, DEMOCRATIE & IDENTITEIT

CASE: SOCIALE MEDIA

 “Vlaanderen steekt vlotjes landen voorbij die vorig jaar
verkiezingen organiseerden, zoals Zweden, Nederland of
Hongarije. Met N-VA en Vlaamse Belang hebben we
gewoon twee partijen in de top 3 van Europa.”
(VRTnws, 11/01/2023)
 MEDIA & DEMOCRATIE

Mens

Media Maatschappij
 MEDIA & DEMOCRATIE
“Alles wat er maatschappelijk
gebeurt, is gebaseerd op ideeën die
ontwikkeld worden. De publieke
sfeer kunnen we zeker in een
democratische context zien als een Mens
arena waar voortdurend strijd om
betekenis wordt geleverd. We lopen
daarbij het risico dat we door
vormen van negatieve polarisering in
ideologische bubbels dreigen te
belanden waar we niet meer
uitraken.”
(Jef Verschueren, Apache,
31/01/2023)

Media Maatschappij
 MEDIA & DEMOCRATIE

• Media – democratie – publiek: link?

• Rol van massamedia in het verlenen van betekenis aan de ons omringende
werkelijkheid en de samenleving > representatie via sociale constructie en
interpretatie
• Vanuit een kritisch perspectief: media niet als objectieve of neutrale
doorgeefluiken of spiegels, maar media als plek van strijd en conflict
• Media en journalistiek als één van de belangrijkste pijlers van een democratie
 MEDIA & DEMOCRATIE

„In de driehoek tussen politiek, media en publiek heeft niet een van de actoren de
macht maar is er sprake van een onderlinge interactie met wederzijdse
beïnvloeding en wisselende machtsposities.“

(Kees Brants in De Nieuwe Reporter, 2015)

 MEDIA & DEMOCRATIE
Eén van de belangrijkste onderscheidende kenmerken van westerse democratieën vandaag is de
dominantie van het mediapolitiek complex: de verwevenheid en wederzijdse afhankelijkheid
tussen media en politiek. Wie politieke macht wil uitbouwen is vandaag aangewezen op mediaplatformen. Het is
de voornaamste en vrijwel enige wijze waarop politiek een publiek kan bereiken. Wie het als politicus of politica wil
maken, kan niet anders dan aanwezig zijn op die mediaplatformen. Tegelijk is politiek een lucratief product voor die
zelfde mediaplatformen. Uiteraard is het zo dat er binnen de moderne democratie altijd een wederzijdse
afhankelijkheid heeft bestaan tussen mediaplatformen en politiek. Politici hebben steeds gebruik gemaakt van
radio, televisie en kranten om hun boodschap wereldkundig te maken. Maar wat de huidige democratie tot een
spektakeldemocratie maakt, is het feit dat de enige band tussen een politicus en zijn of haar electoraat een
gemediatiseerde band is geworden.

(Thomas Decreus in De Wereld Morgen, 2020)

 MEDIA & DEMOCRATIE

“Alles wat er maatschappelijk gebeurt, is gebaseerd op ideeën die ontwikkeld worden. De

publieke sfeer kunnen we zeker in een democratische context zien als een arena waar
voortdurend strijd om betekenis wordt geleverd. We lopen daarbij het risico dat we
door vormen van negatieve polarisering in ideologische bubbels dreigen te belanden waar
we niet meer uitraken.”

(Jef Verschueren, Apache, 31/01/2023)

 ...LATE N WE HE T HE BBE N OVE R ...

ME DIA & DE MOC R ATIE

JOURNALIS
J OURTIE
NALISK
TIE -
K –POLITIE KLIE-K PUBLIE K
POLITIE K - PUB

C AS E : POLITIE KE TV-PR OGR AMMA’S

C AS E : ME DIA, DE MOC R ATIE & IDE NTITE IT

C AS E : S OC IALE ME DIA
 JOURNALIS TIE K – POLITIE K – PUBLIE K
Functies van journalistiek in een democratie:
 Informeren: berichten over maatschappelijke ontwikkelingen
 Controleren: autoriteiten en organisaties nauwgezet opvolgen en verantwoordelijk houden
 Platform voor discussie en opinie: ruimte bieden voor mening en debat
 Duiden en analyseren: achtergrondinformatie verstrekken bij politieke en maatschappelijke
ontwikkingen, en van commentaar voorzien
 Agenderen: onderwerpen op maatschappelijke agenda zetten

 Hoe deze publieke verantwoordelijkheid van journalistiek rijmen met politiek

economische overwegingen?
 MEDIATISE RING

• Vast staat: steeds belangrijkere en meer invloedrijke rol van media en journalistiek in
democratie
• Journalistiek niet enkel belangrijke rol in het mediëren van politieke boodschappen,
maar ook in het actief kneden ervan (= mediatisering)
• Politiek in hoge mate afhankelijk van het functioneren, de productieroutines en de
nieuwsselectiecriteria van media
• Politici passen hun handelingen en activiteiten zodanig aan dat ze beter aansluiten
bij de verlangens van media (medialogica)
VAN PARTIJLOGICA VIA PUBLIEKS LOGICA NAAR MEDIALOGICA

Uit: Brants, K. (2002). Opgejaagd door Cerberus. In: Bardoel, J. Journalistieke Cultuur in Nederland. Amsterdam,
Amsterdam University Press.
VAN PARTIJLOGICA VIA PUBLIEKS LOGICA NAAR MEDIALOGICA
 JOURNALIS TIE K – POLITIE K – PUBLIE K
 Journalistiek en politiek verstrengeld in een wederzijds afhankelijke relatie
tegenover het publiek:
 enerzijds: journalisten afhankelijk van politiek voor informatiegaring,
nemen kritisch houding aan t.a.v. politci en houden hen verantwoordelijk
voor het publiek
 anderzijds: politici afhankelijk van journalistiek om hun boodschappen
over te brengen op het publiek
 Siamese tweelingen, magneten, latrelatie, stekker-stopcontact, danspartners in
een tango
 Maar... wie leidt de dans?
 JOURNALIS TIE K – POLITIE K – PUBLIE K

 Macht bij politiek als elitebron met controle over informatie en agendasetting
processen?
 Macht bij journalistiek in het selecteren, framen en ‘re-presenteren’ van
politieke boodschappen?
“On the dance floor, the political actors are doing what they can to invite
the journalists to dance, but ultimately, it is the journalists who choose who
they are going to dance with” (Strömbäck & Nord, 2006)
 Of complexer dan dit?
“Twitter is een megafoon en vooral een splinterbom, uitermate geschikt om gezag,
integriteit en geloofwaardigheid te ondermijnen” (De Standaard, 24/01/2017)

“De nuance is weg, de journaliste geschandaliseerd en de geloofwaardigheid van de

VRT verder ondermijnd. Missie geslaagd” (De Standaard, 24/01/2017)
SPEKTAKELDEMOCRATIE?
 MEDIA & DEMOCRATIE: 3 CASES

3 CASES:

1. Politieke televisieprogramma’s
2. Media, democratie en identiteit
3. Sociale media: een feest of bedreiging voor de democratie?
 ...LATE N WE HE T HE BBE N OVE R ...

ME DIA & DE MOC R ATIE

J OUR NALIS TIE K – POLITIE K - PUB LIE K

CAS E : POLITIE KEKE TV-PROGRAMMA’S

C AS E : POLITIE TV-PR OGR AMMA’S

C AS E : ME DIA & DE MOC R ATIE E LDE R S IN DE WE R E LD

C AS E : S OC IALE ME DIA
 (1) POLITIEKE TELEVISIEPROGRAMMA’S

Rol van televisiedebatten en politieke interviews in een democratie?

 POLITIEKE TELEVISIEPROGRAMMA’S
EVOLUTIES FORMATELEMENTEN

• In politieke TV-programma’s: evoluties in programmaformats, inhouden en journalistieke stijlen

in functie van aantrekken nieuwe en bredere publieken
• ‘Dumbing down’: minder aandacht voor diepgravende inhoud en duiding, steeds meer voor
presentatie en vorm van de politieke discussie (‘format logica’)
 Positionering journalisten, politici en publiek, afwisseling, reportages, muziek, strikte
tijdsafbakeningen, op voorhand gescripte simplistische stellingen,…
 Leidt tot een afgezwakte macht voor politieke elites? “television cameras,
soundbites etc., compel the political elites to some extent to dance to a tune
composed by the media” (Dahlgren, 2010)
• Toenemende nadruk op ‘Jan met de pet’ (via opiniepeilingen, reportages, stellingen,…)
• Toenemende aandacht voor conflict en strijd
POLITIE KE TE LE VISIE PROGRAMMA’S
EVOLUTIES FORMATELEMENTEN
 POLITIE KE TE LE VISIE PROGRAMMA’S
EVOLUTIES JOURNALISTIEKE STIJLEN

• Meer actieve en interpreterende rol voor de journalist

• Kort op de bal (of de man) spelen
• Opiniepeilingen spelen belangrijke rol
• Toenemende aandacht voor strategieën
• Strijdelement wordt actief in de hand gewerkt (door format, maar ook in
gesprekken zelf)
 POLITIE KE TE LE VISIE PROGRAMMA’S
EVOLUTIES JOURNALISTIEKE STIJLEN

• In de strijd om aandacht van het publiek worden traditionele journalistieke rollen tot het uiterste
gedreven (bv. waakhondfunctie en publieke verantwoordelijkheidsfunctie evolueren in een
overkritische houding tav politiek/politici?)
• Veelkoppige journalist-presentator die mix van professionele vaardigheden aan de dag moet
weten te leggen
 POLITIE KE TE LE VISIE PROGRAMMA’S
DE JOURNALIST ALS VEELKOPPIGE MEDIAPROFESSIONAL

• Interviewer + moderator > rol als interactioneel manager (interactionele macht)

• Waakhond + public servant > rol als politiek journalist (publieke macht)

• Entertainer + ceremoniemeester > rol als televisiemaker (media-culturele macht)

 POLITIE KE TE LE VISIE PROGRAMMA’S
• Zulke evoluties nefast voor democratische en politieke rol van media en journalistiek?
 “the media have taken a more active watchdog role, but they have been barking
at too many shadows” (Dahlgren, 2010)
 journalisten “use the alibi of journalism’s democratic credentials while
delivering a content that most of the time deserves no special protection at all”
(Turner, 2005)
• Of toch een meer genuanceerd verhaal?
 democratisch potentieel van waakhondfunctie en infotainment genres
 politiek ook controle over nieuwsproductieproces: professionalisering medialogica
 actieve interpretatie door het publiek (cfr. encoding/decoding & polysemie Hall)
 ...LATE N WE HE T HE BBE N OVE R ...

ME DIA & DE MOC R ATIE

J OUR NALIS TIE K – POLITIE K - PUB LIE K

C AS E : POLITIE KE TV-PR OGR AMMA’S

CAS E : MEDIA,
C AS E : ME DIA DEMOCRATIE
& DE MOC R ATIE E LDE R S INEN IDENTITEIT
DE WE R E LD

C AS E : ME DIA & DE MOC R ATIE IN C OR ONATIJ DE N

C AS E : S OC IALE ME DIA
 COLLECTIEVE IDENTITEIT

“a set of attitudes, commitments, and rules for behavior—

that those who assume the identity can be expected to
subscribe to.”

(Friedman & McAdam, 1992: 157)

 "When we designed this project back in
2005 we intended introducing another
strong player on the international scene, a
player that wouldn't just provide an
unbiased coverage of the events in Russia
but also try, let me stress, I mean — try to
break the Anglo-Saxon monopoly on the
global information streams.“

(Putin, 2013)
 “The story as a whole is representative of the overall
trend: popular independent outlets are acquired by state-
owned or state-friendly forces and turned into
loudspeakers for the dominant ideology, supplanting any
serious discussion of sociopolitical issues with derivative
forms of entertainment.”

(Mejias & Vokuev, 2017)

Bron: Wikipedia
 ...LATE N WE HE T HE BBE N OVE R ...

ME DIA & DE MOC R ATIE

J OUR NALIS TIE K – POLITIE K - PUB LIE K

C AS E : POLITIE KE TV-PR OGR AMMA’S

C AS E : ME DIA, DE MOC R ATIE & IDE NTITE IT

CAS E : SOCIAL E MEDIA

C AS E : S OC IALE ME DIA
 SOCIALE MEDIA

Eigenschappen sociale media i.v.m. traditionele media:

1. Publiek als consument én producent

2. Bereik: rechtstreeks contact tussen zender en ontvanger
3. Mobilisatiekracht: o.i.v. snelheid van het medium en direct bereik

4. Populariteit boven kwaliteit en diversiteit

5. Interactiviteit
 SOCIALE MEDIA & DEMOCRATIE

• Sociale
media herschudden de kaarten en hervormen de spelregels van de link
tussen journalistiek – politiek – publiek:
 Journalistiek: online nieuws + sociale media als ‘bron’
 Politiek: direct contact met electoraat, zonder traditionele media als ‘go-between’

Publiek: selecteert zelf actief welke media-inhouden te consumeren, kan

informatie creëren en delen, wordt aangemoedigd om mening te formuleren,
wordt aangemoedigd om positie in te nemen
SOCIALE MEDIA: E EN FE E S T OF BE DREIGING
VOOR DEMOCRATIE ?
SOCIALE MEDIA: E EN FE E S T OF BE DREIGING
VOOR DEMOCRATIE ?
 SOCIALE MEDIA: E EN FE E S T OF BE DREIGING
VOOR DEMOCRATIE ?

• Forumfunctie:
authentieke publieke sfeer (cfr. vroegere dorpspleinen, markten)
waar maatschappelijk debat kan worden aangewakkerd
• Kritische,
reflectieve burger met eigen mening en direct kanaal om die te
ventileren  publieke opinie zonder filter door elites in de onderbouw
• Actieve
burger: potentieel voor zowel directe democratie als verzet, bottom-up
betekenisproductie
• Kans voor traditionele media om hun plek te herdefiniëren (meer focus op feiten,
grote verhalen, rode draden, synthese, minder op commentaar en opinie)
• Kans voor politiek om directe interactie met burgers aan te gaan
 #woke #trump #truth #wakeup #love #staywoke #redpill #awakening
#blacklivesmatter #spiritualawakening #hiphop #rap #spirituality #maga #wwg
#blm #qanon #wga #covid #consciousness #thegreatawakening #truthseeker
#newworldorder #god #agenda #facts #freedom #knowledge #nwo #bhfyp
 SOCIALE MEDIA: E EN FE E S T OF BE DREIGING
VOOR DEMOCRATIE ?
“Verdelen de sociale media ons meer dan dat ze ons met elkaar verbinden?” (De Morgen, 30/01/2018)

“Twijfelarmoede heerst over het hele spectrum: van de verongelijkte witte middenklasser tot de gekwetste zwarte
activist” (Mo*, 28/03/2021)

“Worden wij allemaal gemanipuleerd door nepnieuws en politieke advertenties op Facebook?” (Knack,
28/02/2018)

“Op sociale media krijgen mensen alleen nog te horen wat ze graag willen horen” (Knack, 28/02/2018)

“Een verkiezingscampagne hoeft geen bommentapijt meer te zijn, maar kan uitgroeien tot een
precisiebombardement, waarbij elke kiezer rechtstreeks wordt benaderd – zonder dat vervelende journalisten in de
weg lopen – met een boodschap die past bij de persoonlijkheid en voorkeuren van degene die ze moet krijgen” (De
Standaard, 7/04/2018)
 SOCIALE MEDIA: E EN FE E S T OF BE DREIGING
VOOR DEMOCRATIE ?
“Critics have stressed in this context that web 2.0 optimism is uncritical and an ideology that serves corporate
interests (…) or that web 2.0 users are more passive users than active creators” (Fuchs, 2014)

“The corporations’ surveillance of the prosumers’ permanently produced use values, i.e. personal data and
interactions, enables targeted advertising that aims at luring the prosumers into consumption and shopping.
It also aims at manipulating prosumers’ desires and needs in the interest of corporations and the commodities
they offer” (Fuchs, 2014)

“Social media and the mobile Internet make the audience commodity ubiquitous, and the factory is not limited to
your living room and your wage workplace – the factory and workplace surveillance are also in all in-
between spaces. The entire planet is today a capitalist factory.” (Fuchs, 2014)
 SOCIALE MEDIA: E EN FE E S T OF BE DREIGING
VOOR DEMOCRATIE ?
• Sociale
media als ISA ter ondersteuning van politieke en economische belangen (intensificatie
OB-BB structuur)?

• Populariteit als graadmeter: noch evenwichtigheid, noch diversiteit in aangeboden info

• Gebruikersdata als koopwaar en product van manipulatie (commodificatie, cfr. FS)

• Fakenews o.i.v. commerciële logica  geen journalistieke filter, geen poortwachterschap

(gatekeeping)

• Filterbubbels,
ieder zijn persoonlijke versie van de sociale realiteit  verdwijnen gedeeld
referentiekader? Versplintering? Collectieve identiteit?

• Journalistiek: leidt tot nòg meer pleasen van adverteerders

• Politiek: leidt tot nòg meer populisme en scherpe uitspraken

“In cases such as the Russia–Ukraine conflict, ‘lack of trust is widespread and on occasion skillfully
manipulated by the authorities’ (Etling et al., 2010: 7). What is new, however, is that the rhetoric of
division and ‘us versus them’ does not just flow from the media monopoly to the audience, sponsored
by state or private interests. With the advent of social media, online discourse has become an important
space for the generation and propagation of these messages, turning regular citizens into propaganda
machines capable of spreading disinformation, paranoia and hatred. Thus, in the aftermath of the
Arab Spring, it is possible to see the Russia–Ukraine conflict as marking an important reversal in how the
Internet is used during conflicts. The subversive possibilities hinted at in the narratives of the Twitter
Revolutions are giving way to mistrust and cynicism, as networks are co-opted by state and corporate
interests. The point is not that the Internet plays no role in exposing wrongdoing and raising awareness,
but that in spite of that, authorities have figured out how to use it to their advantage, incorporating it into
their arsenal of disinformation weapons.”

(Mejias & Vokuev, 2017: 6)

VOLGENDE KE E R MEE R OVE R:

THE MA 2: NIE UWS & J OUR NALIS TIE K

eva.de.smedt@ehb.be