MARXISME EN FRANKFURTER SCHULE

MEDIA 2

Dr. Eva De Smedt

2022-2023
 NOG EVEN TERUG NAAR LES 1…

• ‘Mediasociologie’ duidelijk?

• Plaats van paradigma’s in de ’zachte’ wetenschappen begrepen?

• Welke twee dominante paradigma’s omtrent de rol van de media?

• Welke stromingen binnen het mainstreamparadigma?

• Welke stromingen binnen het alternatieve kritische paradigma?

 ...IN LES 2...

DOELSTELLINGEN
DOELSTELLINGEN LES 2 LES 2

HET KRITISCHE PARADIGMA

HET KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

FRANKFURTER SCHULE
 DOELSTELLINGEN LES 2

 Begrijpen wat wordt bedoeld met ‘pleidooi voor complexiteit’

 De basisideeën van het marxisme begrijpen
 De basisideeën van het marxisme kunnen toepassen op vraagstukken over
media en journalistiek (zie ook komende lessen)
 De kritische ideeën van de Frankfurter Schule begrijpen en de opkomst ervan
kunnen kaderen
 De basisideeën van de Frankfurter Schule kunnen toepassen op vraagstukken
over media en journalistiek (zie ook komende lessen)
 ...LATEN WE HET HEBBEN OVER...

DOELSTELLINGEN LES 2

HET KRITISCHE PARADIGMA

HET KRITISCHE PARADIGMA

HET KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

FRANKFURTER SCHULE
 HET ALTERNATIEVE KRITISCHE PARADIGMA

• Focus op maatschappelijke vraagstukken en ‘macht’: hoe is de relatie media, mens,

maatschappij inherent verbonden met vragen rond macht en dominantie?
• Macht en machtsongelijkheid in het communicatieproces centraal, hetzij aan de
zenderzijde (PE), hetzij in mediaboodschappen of aan de ontvangstzijde (CS)
• Maatschappelijke ontwikkelingen en de rol van de media daarin niet gericht op consensus,
maar aandacht voor conflict: centraliseren van concepten als strijd, verzet, ideologie,
klassentegenstellingen
• Kwalitatieve onderzoeksmethoden
• Kritische stromingen gaan terug tot het marxisme
• Kapitalistisch mens- en maatschappijbeeld
 HET ALTERNATIEVE KRITISCHE PARADIGMA

1. Politieke economie

“One can think about political economy as the study of the social relations,
particularly the power relations, that mutually constitute the production,
distribution, and consumption of resources” (Mosco, 1996)

2. Cultural Studies

“Society as a terrain of domination and resistance and engages in critique of

domination and of the ways that media culture engages in reproducing
relationships of domination and oppression” (Kellner, 1995)

 Ideeën van marxisme en Frankfurter Schule als basis

”It is possible for different critical positions to coexist. It is possible to be sceptical about
the motives and behaviours of economically powerful media institutions. At the same time, it
is possible to be optimistic about the effects of regulatory control (…), and about the capacity
of audiences and society to resist the forces of commodification, and to generate a culture as
much as to have it imposed on them.” (Burton, 2005)
 HET ALTERNATIEVE KRITISCHE PARADIGMA:
PLEIDOOI VOOR COMPLEXITEIT

We gebruiken de alternatieve kritische stromingen als kapstokken om kritisch na te denken

over media- en communicatievraagstukken:

1. Kritische houding: geen vanzelfsprekendheden; wat er op een bepaald moment in de

media komt, of wat erover gezegd en geschreven wordt, in vraag stellen vanuit de
maatschappelijke en historische context
2. Open concepten met brede betekenissen
3. Dialectisch denken: niet in dichotomieën (of/of), maar en-en
 PLEIDOOI VOOR COMPLEXITEIT:
BELANG VAN KRITISCHE HOUDING & CONTEXT
“Doemberichten over de negatieve impact
van al die schermen op jonge kinderbreinen.
Ze zouden er asociaal, apatisch en dom van
worden”
“Steeds meer ouders vrezen dat een
generatie schermzombies zich aandient”
“Link tussen obesitas en depressie en het
gebruik van schermen”
“De impact van schermen op de gezondheid
van kinderen is miniem, klinkt het”
“Het heeft geen enkele zin om te focussen
op de nadelige invloed van het scherm zelf
(…) Feit is dat we niet moeten focussen op
dat scherm, wel op de tijd die we eraan
spenderen. En wat je hierdoor niet meer
doet”
 PLEIDOOI VOOR COMPLEXITEIT: DIALECTISCH DENKEN

Facebook lijkt “vandaag wel de … “Facebook heeft van mij een beter mens
verpersoonlijking van alles wat fout is in de gemaakt”
wereld”
“Elke generatie gelooft graag van zichzelf dat
ze op een kantelpunt leeft. Maar in het geval
van de generatie die nu opgroeit zou het
nog weleens kunnen kloppen ook.”

“Een Belgisch man zou ertoe gebracht zijn
zichzelf te doden, na een ontspoord gesprek
met een chatbot.”
“Toch is doemdenken niet het juiste antwoord.
Alle grote ontdekkingen en uitvindingen - van
het vuur tot kernenergie - dragen tegelijk een
potentieel van vooruitgang en destructie in
zich.”
PLEIDOOI VOOR COMPLEXITEIT: OPEN CONCEPTEN

Complexiteit van concepten:

Cultuur, cultuurindustrie
Macht/weerstand/ideologie/hegemonie
Massa/publiek/individu: identiteit, plezier
PLEIDOOI VOOR COMPLEXITEIT: DIALECTISCH DENKEN

Weg van dichotomisch denken, en-en versus of/of:

Kwantitatief >< Kwalitatief
Theorie >< Praktijk
Onderbouw >< Bovenbouw
Consensus >< Conflict
Actie >< Structuur
Mainstream >< Kritisch
Markt >< Staat
Politieke economie >< Cultural Studies
 HET KRITISCHE PARADIGMA

Marxisme als basis voor:

1. Frankfurter Schule (als voorloper)
2. Politieke economie
3. Cultural studies

 Deze les: introductie tot basisideeën marxisme en Frankfurter Schule

 Volgende lessen (3 en 4): politieke economie en cultural studies
 Daarna (lessen 5-7): toepassing van deze stromingen op concrete thema’s
 ...LATEN WE HET HEBBEN OVER...

DOELSTELLINGEN LES 2

HET KRITISCHE PARADIGMA: POLITIEKE ECONOMIE EN CULTURAL STUDIES

HET KRITISCHE PARADIGMA:

HET KRITISCHE MARXISME
PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS ALS BASIS
FRANKFURTER SCHULE
 “Waar zitten de politici die de verwarming een paar streepjes lager willen draaien, of de
Europeanen aanraden om eens een postpakketje minder binnen te halen? Hoeveel uren de
Vlaming de laatste maanden ook in het bos, op de fiets, of zelfs op de yogamat heeft
doorgebracht: de boodschap dat zelfs maar een béétje minder produceren en
consumeren ons weleens beter, sterker en gelukkiger zou kunnen maken, wil er bij
onze verkozenen niet in (…) Toch is een béétje minder consumeren het beste wapen tegen
Poetin dat we in handen hebben. Durven Alexander De Croo en Jan Jambon dat hardop te
zeggen?”

(Bultinck in Knack, 16 maart 2022)

 KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

 Karl Marx (1818-1883)

 Context: industriële revolutie
 “Das Kapital” (1867)
 Focus op kapitalisme en
 …productieverhoudingen (verdeling
productiemiddelen)
 ...klassenstrijd (kapitalisten versus
arbeiders (proletariaat))
 …relatie materieel-economische
onderbouw en ideologische
bovenbouw
 Doel: bevrijding van onderdrukte
klasse
Bron: De relatie tussen onderbouw en bovenbouw uit Loisen & Joye, 2017: 212
“The ideas of the ruling class are in every epoch the ruling ideas, i.e. the
class, which is the ruling material force in society, is at the same time its
rulling intellectual force. The class which has the means of material
production at its disposal, has control at the same time over the means of
mental production, so that thereby, generally speaking, the ideas of those
who lack the means of mental production are subject to it”.

(Marx & Engels, 1846 (2004), p. 64).

 KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

Onderbouw-bovenbouwmodel:

 Onderbouw of substructuur = economische basis = productiemiddelen en –verhoudingen

(materiële niveau)
 Bovenbouw of superstructuur = opvattingen, ideeën, cultuur, politiek,… (intellectuele, ideologische
niveau)
 Onderbouw determineert de bovenbouw
 Bovenbouw houdt de onderbouw in stand
 wie controle heeft over productiemiddelen, heeft ook controle over de productie en
distributie van ideeën in een samenleving  kapitalistische klassse controleert het heersende
mens- en maatschappijbeeld en legt het op aan ondergeschikte klasse
 de dominante ideologie handhaaft de ongelijkheid tussen sociale klassen
 KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

Ideologie in het onderbouw-bovenbouwmodel:

 Ideologie maakt de verbinding tussen OB en BB: hoe mensen denken over hun eigen plaats in de
samenleving en hun relatie tegenover anderen in die samenleving, zal in lijn zijn met de ideeën,
waarden en belangen van de heersende klassen
 Wordt in stand gehouden via de BB door sociale instituties zoals politieke instellingen, de kerk,
familie, media, onderwijs, cultuur, etc.
 Marx spreekt daarom van een ‘vals bewustzijn’: de dominante ideologie zorgt ervoor dat de
maatschappelijke organisatie (en de ongelijkheid tussen klassen) als ‘natuurlijk’ of
‘vanzelfsprekend’ wordt ervaren en gerepresenteerd
 KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

Marxisme en mediasociologie (relatie media – mens – maatschappij)?

 Welke productieverhoudingen en economische structuren in de organisatie van media?

 Verband eigendomsstructuren media-instellingen en culturele inhoud?

 Verband eigendomsstructuren media-instellingen en representaties in media-inhouden?

 Nieuwsmedia als instrumenten (ideologische staatsapparaten) om ideeën en waarden van

machtige sociale actoren te legitimeren en ondersteunen?

“Journalisten die bij ‘zijn’ media werken kijken wel uit al te kritisch over het beleid
van Berlusconi te berichten” (De Volkskrant, 8 november 2011)
https://nos.nl/artikel/2272816-hoe-een-interview-van-fox-news-met-rutger-bregman-volledig-ontspoort.html
 KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

Kritieken

 Economisch reductionisme en determinisme

 alles wordt gereduceerd tot louter economische verhoudingen
 media en cultuur als loutere afspiegeling onderbouw? Geen eigen autonomie?
 Te veralgemenend en simplistisch
 Complotdenken, brainwashing: geen ruimte voor tegenkrachten
 KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

• Toevoeging Louis Althusser (1918-1990): ideologie als gematerialiseerd in ideologische staatsapparaten

(ISA’s)
 Rol van ISA’s in het in stand houden van bestaande machtsrelaties
 Bv. rond terrorisme, kapitalisme, man-vrouwrelaties, LGBTQ+, etc.
• Toevoeging Antonio Gramsci (1891-1937): van ideologie naar culturele hegemonie en contra-hegemonie
 Hoe onderdrukking verklaren? Cfr. context fascisme
 Geen vals bewustzijn
 Relatieve autonomie van de bovenbouw: elite niet enkel dominant door repressie en
kapitaal, maar evenzeer door algemene aanvaarding van die dominantie door onderdrukten
(hegemonie) + ook tegenmacht (‘contra-hegemonie’) mogelijk
 Ideologie wordt dominant gemaakt niet op basis van economische principes, maar door
middel van cultuur (onderhandeling)
 Alessandro Baricco spreekt van een “stilzwijgend pact” tussen “de gewone man en vrouw” en “de
elites” (cfr. artikel in De Morgen, 23/2/2019):

“Dat pact zou ik als volgt omschrijven: de mensen erkennen de privileges van de elites en zelfs een
soort nevelachtige onstrafbaarheid, en de elites nemen de verantwoordelijkheid op zich om een
gemeenschappelijke leefruimte te bouwen en te garanderen waarin het voor iedereen beter leven is.
Als je dit praktisch vertaalt, komt het neer op een gemeenschap waarin de elites werken aan een betere
wereld en waarin de mensen de dokters geloven, de leraren van hun kinderen respecteren, vertrouwen
hebben in getallen van de economische experts, journalisten geloven en zelfs – voor wie wil – de
priesters. Hoe je het ook wendt of keert, de westerse democratieën draaiden op hun best toen sprake
was van een dergelijke gemeenschap; toen het pact hield, sterk was en resultaten produceerde”
 ...LATEN WE HET HEBBEN OVER...

DOELSTELLINGEN LES 2

HET KRITISCHE PARADIGMA: POLITIEKE ECONOMIE EN CULTURAL STUDIES

HET KRITISCHE PARADIGMA: MARXISME ALS BASIS

FRANKFURTER SCHULE
FRANKFURTER SCHULE
 FRANKFURTER SCHULE

 Kritische theorie geïnspireerd door marxisme

 Gebruikt marxistisch denkkader om kritisch na te denken over de rol van de media en cultuur in de

samenleving

 Vormt op haar beurt de basis voor latere theoretische denkkaders van politieke economie (les 3) en

cultural studies (les 4)

 FRANKFURTER SCHULE

 Ontstaan begin 20ste E

 Theodor Adorno & Max Horkheimer als founding fathers/grondleggers

 Joods-Duitse intellectuelen

 Ontvluchtten Duitsland in 1933 nadat hun onderzoeksinstituut door de

nazi’s gesloten werd

 Emigreren naar de VS

 Keren in 1950 terug naar de universiteit van Frankfurt

 FRANKFURTER SCHULE
DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (1944)

 Geïnspireerd door marxisme

 In een context van opkomend fordisme

 Focus op de relatie tussen massamedia en de arbeidersklasse

 Vaststelling: massacultuur en massacommunicatie neigen onze vrije tijd te domineren (vanuit een

cultuurpessimistisch oogpunt)

 Doelstelling: emancipatie en bevrijding van de massa’s (arbeidersklasse)

 Cultuurindustrie (het industrialiseringsproces van cultuur, de commercialisering of ‘commodificatie’

van cultuur) versus authentieke cultuur; of: lage cultuur versus hoge cultuur
 FRANKFURTER SCHULE
DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (1944)

 Focus op relatie tussen massamedia als ‘cultuurindustrie’ en de arbeidersklasse

 Cultuurindustrie = proces van industrialisering van massa-geproduceerde cultuur, en de commerciële

belangen die dat systeem drijven (cultuurproducten als loutere verkoops- of handelswaren)

 Cultuurindustrie als kritiek op de commodificatie of vermarkting van cultuur

 Functie van cultuurindustrieën: ideologieën van machtselites legitimeren en verspreiden

 Massacultuur niet als cultuur van de massa, maar als cultuurvorm gebruikt door machtselites om die

massa te domineren en manipuleren

 Creëert gestandaardiseerde en voorspelbare producten

 FRANKFURTER SCHULE
DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (1944)

LAGE CULTUUR HOGE CULTUUR

Populaire cultuur Traditionele kunst- en cultuurvormen

Massale reproductie/standaardisering Uniek

Ruilwaarde primeert Artistieke waarde primeert

Door elites ingeschakeld voor machtsdoeleinden Bezitten een eigen integriteit en waarde
Top-down Bottom-up
Creëert een ‘vals bewustzijn' Stimuleert onafhankelijk en kritisch denken

 Massacultuur laat geen ruimte voor verbeelding bij het publiek

 Verheerlijking van ‘hoge cultuur’ (Cultuur)
 FRANKFURTER SCHULE
DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (1944)

Amusement under late capitalism is the

prolongation of work

Free time is nothing more than a shadowy

continuation of labour
 FRANKFURTER SCHULE
DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (1944)

 DOEL FRANKFURTER SCHULE:

To see the importance of what they called the ‘culture industries’ in the
reproduction of contemporary societies, in which so-called mass culture and
communications stand in the center of leisure activity.

(Kellner, 2001)
 FRANKFURTER SCHULE
DIALECTIEK VAN DE VERLICHTING (1944)

As soon as the film begins, it is quite clear how it will end, and who will be
rewarded, punished, or forgotten. In light music, once the trained ear has
heard the first notes of the hit song, it can guess what is coming and feel
flattered when it does come.
https://www.youtube.com/watch?v=7UJ-tr8-Jl4
 FRANKFURTER SCHULE
KRITIEKEN

 Net als marxisme inherent economisch reductionistisch en deterministisch

 Kapitaalbezitters als ongenuanceerde grote machthebbers met controle over het zijn en denken van

mediaconsumenten

 Nostalgische en geïdealiseerde kijk op pre-industriële samenleving

 Gemakkelijk manipuleerbare massa van passieve individuen

VOLGENDE KEER MEER OVER:

POLITIEKE ECONOMIE:
ONDERZOEKSPROGRAMMA?
RELEVANTIE?
KRITIEKEN?

eva.de.smedt@ehb.be