EDB101U-HALK EDEBİYATINA GİRİŞ I
Ünite 3: Halk Şiirinde Tür ve Şekil
Halk Şiirinde Ölçü ve Durak
Halk şiiri terimiyle, halkın içinden yetişmiş kişilerin
(ozanların, âşıkların) veya adları bilinmeyen halk
sanatçılarının ulusal ölçü (hece ölçüsüyle) ve bu şiir
geleneğine özel şekil, biçim ve türlerde ortaya koydukları
manzum ürünler anlaşılır. Halk şiirinin içinde hem bireysel
hem de anonim ürünler yer alır.
Ölçü (Vezin)
Şiirde ahenk ve ritmik tekrarların aynı olmasını sağlayan
ve bir anlamda mısraları sabitleştiren araç, onların
ölçüsüdür. Türk halk şiirinde en çok kullanılan ölçü hece
ölçüsüdür. Hece ölçüsünde esas, mısralardaki hece
sayısının birbirine eşitliğidir. Halk şiirinde halk şairleri
hece ölçüsünün yanı sıra, XI. yüzyıldan XX. Yüzyıla kadar
Türk edebiyatında yaygın bir şekilde kullanılan aruz
ölçüsüyle de şiirler yazmışlardır.
Durak
Hece ölçüsüyle söylenmiş veya yazılmış mısraların
gelenekselleşmiş bölümlere ayrılmasına “durak” denilir.
Duraklar mısrada kelime ortasından bölünmez. Duraklar,
mısralarda tek düzeliği önler ve anlatımı zenginleştirir.
Durakların geleneksel bir düzenleri vardır. Çift heceli (6, 8,
10, 12, 14, 16) mısralarda durak, mısrayı iki eşit parçaya
böler. Tek heceli (3, 5, 7, 9, 11, 13, 15) mısralarda ise,
genellikle çok heceli kısım mısranın ilk yarısında, az heceli
kısımsa mısranın ikinci yarısında bulunur. Bazı hece
ölçüsü kalıplarının duraklarını şu şekilde gösterebiliriz:
a) Hece sayısı az olan ölçülerde mısralar ya hiç
bölünmez ya da sadece ikiye bölünür.
• İki durağa bölünen ölçüler, (2+3=5),
(3+3=6), (4+3=7), (3+4=7), (4+4=8),
(5+5=10), (6+5=11), (7+7=14) şeklindedir.
b) Hece sayısı çok olan mısralar, ikiye, üçe hatta
dörde bölünür.
• Üç durağa bölünen ölçüler, (3+3+3=9),
(4+4+3=11), (4+4+4=12), (4+4+5=13)
şeklindedir.
• Dört durağa bölünen ölçüler (4+4+4+4=16),
(4+4+4+3=15) şeklindedir.
Halk Şiirinde Kafiye ve Redif
Bir şiirin en az iki mısrası arasında ve en az bir ortak sese
bağlı olarak meydana getirilen ses benzerliğine kafiye
denir. Ancak, bir şiirin mısraları arasındaki ses benzerliği
sadece kafiye ile sağlanabileceği gibi, genellikle kafiyeli
söze redif dediğimiz ve aynen tekrarlanan “ek” yahut
“kelime”lerin eklenmesiyle de sağlanabilir.
Halk Şiirinde Kafiye
Kafiye, ses benzerliğinin azlığına, çokluğuna göre
çeşitlenir. Halk şiirinde kafiye çeşitleri şunlardır:
• Yarım kafiye
• Tam kafiye
• Zengin kafiye
• Tunç kafiye
• Cinaslı kafiye
Yarım Kafiye: Benzerliği çoğunlukla bir tek sessiz harfe
dayanan kafiyelerdir. Türk halk şirinde yarım kafiye son
derece yaygın olarak kullanılmıştır. Halk şairleri çok eski
çağlardan beri kafiye konusunda hafif bir ses benzerliğini
yeterli görmüşlerdir. Özellikle de doğaçlama olarak
karşılıklı söyledikleri şiirlerle birbiriyle atışarak yarışan,
atışma veya deyişme yapan ozanlar kafiye bulma ve
oluşturmadaki kolaylığı nedeniyle yarım kafiyeyi
seçmişlerdir.
Tam Kafiye: Ses benzerlikleri çoğunlukla bir sessiz ve bir
sesli harfe dayanan kafiyelerdir. Türkçeye Arapça ve
Farsçadan geçen ve aynı uzun sesli ile biten kelimeler,
başka benzerlikleri olmasa da, tam kafiye sayılırlar.
Zengin Kafiye: Mısra sonlarında redif dışında üç veya daha
fazla sesin benzeşmesine denilir. Arapça ve Farsçadan
geçen kelimelerde bir sessizle bir uzun sesliden (â, û, î gibi)
ibaret kelimeler, içinde uzun ünlü bulundurmaları
sebebiyle zengin kafiye olarak kabul edilirler.
Tunç Kafiye: Kafiyeyi oluşturan ses benzeşmelerinin
üçten fazla olması halinde, kafiye olan kelimelerden birinin
diğerinin sonunda aynen tekrar edilmesiyle oluşan
kafiyeye denir.
Cinaslı Kafiye: Sesçe aynı, anlamca ayrı olan kelimelerden
veya kelime gruplarından yapılmış kafiyelere denir.
Kafiye ile ilgili diğer unsurlar şunlardır:
Ana Kafiye (Ayak): Bir halk şiirinin bütün dörtlüklerinde
belli bir plan dahilinde tekrarlanan kafiyelere, “ana kafiye”
adı verilir. Âşık şiirinde ana kafiyeye “ayak” da denir.
İç Kafiye: Hem halk şiirinde hem de divan şiirinde
kullanılan iç kafiye, bir şiirde mısra sonları dışında mısra
içinde uygun yerlerde kafiye bulunmasına denilir.
İçerisinde iç kafiye bulunan şiire musammat adı verilir.
Halk şiirinde kafiyeyi şekil bakımından yani kafiye
örgüsüne göre incelersek; düz kafiye, çapraz kafiyenin
kullanıldığı görülmektedir.
Düz Kafiye: Kafiyelerin alt alta sıralandığı dizelerde
görülen kafiye örgüsüdür.
Çapraz Kafiye: Kafiyelerin birer aralıkla sıralandığı
dizelerde görülen kafiye örgüsüdür.
Halk Şiirinde Redif
Redif şiirde kafiye kelimesinden sonra gelen, anlam ve
görevi bir olan ek ve kelimelere denilir. Halk şiirinde
duygu, düşünce ve benzetme üretmedeki işlevselliği
nedeniyle redife çok önem verilir. Halk şiirinde redifin en
önemli görevi, kafiye bulmakta güçlük çekilen kelimeleri
dize sonunda getirebilmekte sağladığı kolaylıktır.
Türk halk şiirinde üç çeşit redif vardır. Yalnızca bir ekten
ibaret rediflere “ek redif” adı verilir. Bir kelimeden ibaret
rediflere “kelime redif” denilir. Redif, bir dizenin sonunda
1
 EDB101U-HALK EDEBİYATINA GİRİŞ I
Ünite 3: Halk Şiirinde Tür ve Şekil
hem kelime hem de ek redif durumunda bulunabilir, bu tür
rediflere de “ek ve kelime redif” adı verilir.
Halk Şiirinde Heceli Nazım Şekilleri
Halk şiirinde nazım şeklini dış yapı özellikleri belirler.
Halk şiirinin dış yapı özellikleri şunlardır:
• Nazım birimi
• Nazmın hacmi
• Nazmın kafiye örgüsü
Nazım Birimi: Şiirlerde, geleneksel şekil ve anlam
bütünlüğü taşıyan, şiirin inşasında yapı unsuru olan ve
kendi içinde organik bağımsızlığı bulunan mısra
topluluğuna nazım birimi denir. Türk Halk Edebiyatının
heceli ürünlerinde kullanılan nazım birimi “dörtlük”tür.
Türk Halk Edebiyatının aruzlu şiirlerinde ise, nazım birimi
“beyit”tir.
Nazmın Hacmi: Şiirin inşasında kullanılan nazım biriminin
sayısına bağlı olarak uzunluk-kısalık veya hacim açısından
nazım biçiminin ayırt edilmesini sağlayan ölçüttür. Türk
halk şiiri üç boy hacim ölçüsüne sahiptir. Bunlar, bir
dörtlükten oluşan mâni, en az iki dörtlük en fazla dört
dörtlük olan koşma ve en az beş dörtlükten başlayıp dörtlük
sayısında sınırı olmayan destan nazım biçimleridir.
Nazmın Kafiye Örgüsü (Uyak düzeni): Halk şiirinde belli
bir ölçüde söylenmiş olan şiirin içinde kafiyelerin sıralanış
ve tekrarlanış kuralları demektir. Heceli halk nazmının
mâni ve koşma tipi olarak adlandırılan iki temel kafiye
örgüsü vardır. Mâni tipi kafiye örgüsü “aaxa” şeklinde
kafiyelenir. Koşma tipi kafiye örgüsünün sadece ilk
dörtlüğü değişen 4 kafiyeleniş çeşidi vardır. Koşmanın
kafiyeleniş şekilleri şöyledir:
a) aaab, cccb, dddb ...
b) abab,cccb, dddb ...
c) abxb, dddb, eeeb ...
d) aaaa, bbba, ccca ...
Nazmın Ölçüsü: Hecelerin sayılarının ya da uzunluk ve
kısalıklarının düzenli biçimde sıralanış temeline dayanan
ve nazımda ritmik tekrarların ve ahengin aracı olarak
kullanılan “söz ölçüsü”dür.
Halk Şiirinde Kullanılan Heceli Nazım Şekilleri
Türk halk şiirinin heceli ürünlerinde şu nazım şekilleri
kullanılır:
• Mâni
• Koşma
• Destan
Mâni
Mâni, bir dörtlükten oluşan, kafiye örgüsü aaxa biçiminde
düzenlenen, çoğunlukla hecenin 7 ve 8’li kalıplarıyla
yazılan halk şiiri nazım şekline denilir.
Koşma
Koşma çoğunlukla hecenin 8’li ve 11’li kalıplarıyla
yazılan; en az iki, en fazla dört dörtlükten oluşan bir nazım
biçimidir. Koşmanın kafiye örgüsü aaab, cccb, dddb...;
abab, cccb, dddb ...; abxb, dddb, eeeb ...; aaaa, bbba, ccca
... şekillerinden birisi olabilir. Koşmalar yapılarına göre
asıl koşma, koşma şarkı, musammat koşma, dedim-dedi’li
koşma, tecnis koşma, zincirleme koşma, ayaklı koşma,
yedekli koşma, zincirbend ayaklı koşma, musammat ayaklı
koşma, musammat zincirbend koşma ve musammat
zincirbend ayaklı koşma şeklinde sınıflandırılmıştır.
Destan
En az beş dörtlükten başlayıp sınırsız dörtlük sayısına
sahip, kafiye örgüsü aaab, cccb, dddb ...; abab,cccb, dddb
...; abxb, dddb, eeeb ...; aaaa, bbba, ccca ... şeklindeki
koşma tipi kafiye örgülerinden herhangi birisi kullanılan
şiirlerin nazım şekline destan adı verilir.
Kavuştak: Halk şiirinde nakarata verilen isimdir.
Halk Şiirinde Nazım Türü Kavramı ve Nazım
Türleri
Türk halk şiirinde konu, anlatım tutumu, ezgi, nazım şekli
ölçütlerinden birini veya bazen de birkaçını dikkate alarak
yapılan tür tanımlarına nazım türleri adı verilir. Bunlar
arasında en yaygın olarak kabul gören nazım türleri
şunlardır:
• Güzelleme
• Koçaklama
• Taşlama
• Ağıt
• Varsağı
• Semaî
• Destan
Güzelleme: Güzelleme güzel ve güzellerle güzelliklerin
övüldüğü koşmalara denir.
Koçaklama: Yiğitlik, kahramanlık, dövüş ve savaş
konularında söylenen övmeye yönelik bir anlatım
tutumuyla oluşturulan ve bu türe has ezgilerle icra edilen
şiirlere koçaklama adı verilir.
Taşlama: Toplumdaki haksızlıkların, geriliklerin,
ekonomik sorunların, yolsuzlukların, kişilerin
beğenilmeyen yönlerinin alaya alınarak, güldürücü,
iğneleyici bir biçimde eleştirerek yermeye ve güldürmeye
yönelik anlatım tutumuyla oluşturulan ve bu türe has
ezgilerle icra edilen şiirlere taşlama adı verilir.
Ağıt: Tanınan, bilinen fertlerin ölümü ve öldürülmesi başta
olmak üzere acıklı, hüzünlü ve üzücü olayları konu edinen,
törenlerde veya tören dışı zamanlarda ağlatmayı ve yas
tutturmayı amaçlayan, buna yönelik bir anlatım tutumuyla
oluşturulan ve bu türe has ezgilerle icra edilen şiirlere ağıt
denilir.
Varsağı: Kendilerine has bir ezgi çeşidine sahip olan
varsağılar, özellikle sert ve dağlı diliyle söylenmiş
olmalarıyla diğer koşmalardan ayırt edilirler. Varsağıların
büyük bir çoğunluğu hecenin 8’li kalıbıyla daha az olmakla
birlikte bazıları da hecenin 11’li kalıbıyla söylenmiştir.
2
 EDB101U-HALK EDEBİYATINA GİRİŞ I
Ünite 3: Halk Şiirinde Tür ve Şekil

Semaî: Semaî nazım türünün Halk Edebiyatında aruzla ve Semaî

hece ile oluşturulan iki çeşidi vardır. Hece ile yazılan Gazel nazım biçimine uygun olarak ve aruzun “mefâ’îlün
semaîlerin kafiye örgüsü koşma gibidir. Çoğunlukla mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün” kalıbıyla meydana getirilen
hecenin 8’li kalıbıyla meydana getirilir ve kendine has bir şiirlerdir. Semaîler gazel, murabba, muhammes ve
ezgi çeşidiyle icra edilirler. Semaîlerde sevgi, doğa ve müseddes şeklinde de yazılabilir. Kafiye örgüsü gazel
güzellik gibi konular övmeye ve güzellemeye yönelik bir şeklindeki semaîlerde aa, xa, xa... şeklinde, eğer iç
anlatım tutumuyla işlenilir. kafiyelere sahipse (musammat) veya dörtlük (murabba)
Destan: Destanlar, mâni ve koşmalardan sadece şekliyle düzenlenmişse kafiye örgüsü aaaa, bbba, ccca
uzunluklarıyla veya hacimleriyle ayrılırlar. Destanların en veya abab,cccb, dddb,... biçimindedir.
az beş dörtlükten oluşup en fazla sınırının olmadığı konu Kalenderî
ve yaratıcısının gücüne göre 150 hatta daha fazla dörtlükten
Aruzun “mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün” kalıbıyla ve
meydana gelebildiği söylenebilir. Destanların konuları
gazel, murabba, muhammes ve müseddes nazım
kahramanlık ve savaştan trafik kazalarına kadar her konu
şekilleriyle âşıklar tarafından söylenen şiirlere denilir.
olabilir
Satranç
Halk Şiirinde Kullanılan Aruzlu Türler
Aruzun müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün
Halk şiirinde kullanılan aruz ölçüsüyle yazılmış nazım kalıbıyla yazılır. Ancak âşıkların meydana getirdiği
şekilleri şunlardır:
satrançlar, genellikle on altı heceli (8+8=16) iç kafiyeli
• Divan (musammat) beyitlerden oluşur. Satranç, Halk
• Selis Edebiyatında âşıkların vezn-i âher, dudak değmez,
• Semaî elifnâme gibi, şiirin şekli yönüyle hüner göstermeye
• Kalenderî yönelik anlatım tutumuyla meydana getirdiği şiir
• Satranç türlerindendir.
• Vezn-i Âher Vezn-i Âher
Divan Dörtlük (murabba) şeklinde ve aruzun müstef’ilâtün
müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün kalıbıyla yazılan
Aruzun “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” kalıbıyla
şiirlere denir. Vezn-i âherde her mısra, ilk üçü kendi içinde
oluşturulan şiirlere denilir. Bentlerindeki mısra sayısına
kafiyeli dört eşit parçaya bölünür. Halk Edebiyatında
göre ad alan divanın gazel, murabba, muhammes,
satranç gibi âşıkların şiirin şekli yönüyle hüner göstermeye
müseddes, musammat ve ayaklı divan denilen şekilleri
yönelik anlatım tutumuyla meydana getirdiği şiir
vardır.
türlerindendir. Vezn-i âherde kafiye örgüsü aaaa bbba,
Gazel: 5-15 beyit arasında yazılabilen; ilk beyti kendi ccca... şeklindedir.
arasında kafiyeli, diğer beyitlerin ilk mısraları serbest,
ikinci mısraları ise birinci beyitle kafiyeli olan divan
edebiyatı nazım şekli.
Murabba: Dört mısralı bentlerle kurulan divan edebiyatı
nazım şekli.
Muhammes: Beş mısralı bentlerle kurulan divan edebiyatı
nazım şekli.
Müseddes: Altı mısralı bentlerle kurulan divan edebiyatı
nazım şekli).
Divanîler çoğunlukla gazel biçiminde yazılmışlardır.
Divanların kafiye düzeni, gazel biçiminde (beyitlerle)
yazılanlarında aa/xa/xa/xa...; dörtlükler (murabbalarla)
şeklinde oluşturulanlarda ise aaxa, bbba, ccca... veya aaaa,
bbba, ccca... şeklindedir.
Selis
Halk şiirinde, âşıklarca aruzun “fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün
fe’ilün” kalıbıyla meydana getirdikleri şiirlere selis denir.
Selisde çoğunlukla gazel nazım biçimi kullanılmakla
birlikte murabba, muhammes, müseddes şeklinde yazılmış
selisler de vardır.