Współrzędne sferyczne dV = r 2 sin θ dr dθdφ

▶ Obliczyć objętość V kuli opisanej przez x 2 + y 2 + z 2 ¬ R 2 .

▶ We współrzędnych sferycznych kula opisana jest przez
warunek r 2 ¬ R 2
▶ Żeby dostać całą kulę bierzemy
0¬r ¬R, 0 ¬ θ ¬ π, 0 ¬ φ < 2π
▶ We współrzędnych sferycznych kula jest prostopadłościanem
▶ Objętość
ZZZ ZR Zπ Z2π
V = 1 · dV = r 2 sin θ dr dθdφ
Kula r =0 θ=0 φ=0
ZR Zπ Z2π
2
= r dr sin θ dθ dφ
r =0 θ=0 φ=0
     2π 
r3 R   π
   R3
= · − cos θ · φ = 2π {− cos π + cos 0}
3      3
r =0 θ=0 φ=0
Reguły całkowania (czyli reguły różniczkowania od tyłu)

▶ d ′ ′ ⇒
Rdt (F (t) + G (t)) = FR(t) + G (t)R
(f (t) + g (t)) dt = f (t)dt + g (t)dt
R R
▶ d
(c F (t)) = c F ′ (t) ⇒ c f (t) dt = c f (t)dt
dt
▶ d
F ′ (G (t))G ′ (t) ⇒
R (F′ (G (t)))′=
dt
F (G (t))G (t) dt = F (G (t)) + C
▶ d ′ ′ ⇒
Rdt (F′ (t)G (t)) = FR (t)G (t)′ + F (t)G (t)
F (t)G (t)dt + F (t)G (t)dt = F (t)G (t) + C
R
▶ d
c =0 ⇒ 0 dt = C
dt
 k+1
 R
▶ d t t k+1
dt k+1
= tk ⇒ t k dt = k+1
+C
R
▶ d
(ln(t)) = 1t oraz d
(ln(−t)) = 1
⇒ 1
dt = ln(|t|) + C
dt dt t t
R
▶ d
(e t ) = et ⇒ e t dt = e t + C
dt
R
▶ d
sin(θ) = cos(θ) ⇒ cos(θ)dθ = sin(θ) + C
dθ
R
▶ d
(− cos(θ)) = sin(θ) ⇒ sin(θ)dθ = − cos(θ) + C
dθ
Wektory [przypomnienie]

Bierzemy dwa punkty na płaszczyźnie P1 = (x1 , y1 ) oraz

−−−→
P2 = (x2 , y2 ). Wektor P1 P2 ma składowe
−−−→
P1 P2 = [x2 − x1 , y2 − y1 ]

Wektor ma
▶ kierunek
▶ zwrot
▶ wartość (skalar!)

−−−→ q
P1 P2 = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2
Dodawanie wektorów
Motywacja: dorzucamy trzeci punkt P3 = (x3 , y3 ) do P1 = (x1 , y1 )
i P2 = (x2 , y2 ).
Teraz:
−−−→
P1 P2 = [x2 − x1 , y2 − y1 ]
−−−→
P2 P3 = [x3 − x2 , y3 − y2 ]
oraz
−−−→
P1 P3 = [x3 − x1 , y3 − y1 ]
= [(x3 − x2 ) + (x2 − x1 ), (y3 − y2 ) + (y2 − y1 )]
Powyższe sugeruje, aby dodawanie wektorów zdefiniować “po
→
−
współrzędnych”, tj. dla wektów →−a = [ax , ay ] i b = [bx , by ]
przyjmujemy, że sumą wektorów jest
→
− →
−
a + b = [a + b , a + b ]
x x y y
W ten sposób dostajemy [“metoda równoległoboku”]
−−−→ −−−→ −−−→
P1 P3 = P1 P2 + P2 P3
Tak zdefiniowane dodawanie wektorów jest niezalezne od wspolrzednych.
Dodatkowe operacje na wektorach I
▶ Odejmowanie wektorów – również “po współrzędnych” :
→
− →
−
a = [ax , ay ] , b = [bx , by ]
→
− →
−
a − b = [ax − bx , ay − by ]
▶ Mnożenie wektora → −
a = [a , a ] przez skalar (liczbę) λ :
x y

λ→
−
a = [λ ax , λ ay ]
▶ kierunek wektora się nie zmienia, co widać np. z równania
prostej przechodzącej przez punkty P1 = (x1 , y1 ) i
−−−→
P2 = (x2 , y2 ) tworzące wektor ⃗a = P1 P2
y2 − y 1 λ ay
y= (x − x1 ) + y1 ⇔ y= (x − x1 ) + y1
x2 − x 1 λ ax
▶ dla λ < 0 zmienia się zwrot
−−−→ −−−→
(−1) P1 P2 = P2 P1
q
▶ długość |⃗a| = ax2 + ay2 zmienia się wg wzoru

|λ⃗a| = |λ||⃗a|
Dodatkowe operacje na wektorach II
▶ Dzielenie wektora →
−a = [ax , ay ] przez skalar (liczbę) λ ̸= 0 :
→
−a 1−
= → a = [ax /λ , ay /λ]
λ λ
→
−
▶ Iloczyn skalarny dwóch wektorów → −a = [ax , ay ] , b = [bx , by ]
→
− →
−
a · b = ax b x + ay b y
Dlaczego tak? Bo wynik jest skalarem, tj. nie zmienia się przy
obrotach układu współrzędnych!
W odpowiednio dobranych współrzędnych mamy
⃗a = [|⃗a|, 0] ,
⃗b = [|⃗b| cos(θ), |⃗b| sin(θ)].
Wtedy
→
− →
−
a · b = |⃗a||⃗b|cos(θ)
W szczególności ⃗a ̸= ⃗0 jest
prostopadły do ⃗b ̸= ⃗0 ⇔
→
− →
−
a · b =0
Wektory osi układu współrzędnych ⃗i , ⃗j
▶ Pokazują kierunki (i zwroty) osi układu współrzędnych, mają
długość jednostkową
⃗i = [1, 0]
⃗j = [0, 1]

▶ Dowolny wektor ⃗b = [bx , by ] można przedstawić jako

kombinację liniową wektorów ⃗i oraz ⃗j

⃗b = bx ⃗i + by ⃗j
▶ Wygodna postać gdy pracujemy w dwóch różnych układach
współrzędnych (x, y ) oraz (x ′ , y ′ )
⃗b = bx ⃗i + by ⃗j = bx ′ ⃗i ′ + by ′ ⃗j ′
▶ Wektory o długości jednostkowej nazywamy wersorami. Z
wektora ⃗a ̸= 0 możemy zrobić wersor u⃗⃗a o kierunku ⃗a
u⃗⃗a = ⃗a/|⃗a|
Świat trójwymiarowy (x, y , z)

▶ ⃗a = [ax , ay , az ] ⃗b = [bx , by , bz ]
▶ Wektory osi: ⃗i = [1, 0, 0] ⃗j = [0, 1, 0] ⃗k = [0, 0, 1]
▶ Dodawanie wektorów: ⃗a + ⃗b = [ax + bx , ay + by , az + bz ]
▶ Mnożenie wektora przez liczbę : λ⃗b = [λbx , λby , λbz ]
▶ Rozkład wektora na wersory osi (czyli tzw. wektory bazowe)
⃗b = bx ⃗i + by ⃗j + bz ⃗k
q
▶ Wartość (długość) wektora |⃗b| = b 2 + b 2 + b 2
x y z

▶ Iloczyn skalarny wektorów ⃗a · ⃗b = ax bx + ay by + az bz

▶ Kąt θ między wektorami ⃗a i ⃗b : ⃗a · ⃗b = |⃗a||⃗b|cos(θ)
Iloczyn wektorowy dwóch wektorów I
▶ ⃗a = ax ⃗i + ay ⃗j + az ⃗k , ⃗b = bx ⃗i + by ⃗j + bz ⃗k

⃗i ⃗j ⃗k
⃗a × ⃗b = ax ay az
bx by bz
= (ay bz − az by ) ⃗i + (az bx − ax bz ) ⃗j + (ax by − ay bx ) ⃗k

▶ Dlaczego tak? Bo wynik przy obrotach ukł.wsp. zachowuje

się jak wektor! W odpowiednio dobranych współrzędnych
mamy ⃗a = [|⃗a|, 0, 0] , ⃗b = [|⃗b| cos(θ), |⃗b| sin(θ), 0]. Wtedy

⃗a × ⃗b = |⃗a||⃗b| sin(θ)⃗k = [0, 0, |⃗a||⃗b| sin(θ)]

▶ Długość: |⃗a × ⃗b| = |⃗a||⃗b| sin(θmin ) gdzie 0 ¬ θmin ¬ 180o jest

mniejszym z dwóch kątów między wektorami
▶ Interpretacja geometryczna długości : pole równoległoboku
rozpiętego na wektorach −>
Iloczyn wektorowy dwóch wektorów II

▶ Kierunek: prostopadły do każdego z czynników: ⃗a · (⃗a × ⃗b) = 0

▶ Zwrot: w prawoskrętnym układzie współrzędnych, reguła
prawej ręki (pchamy przez mniejszy kąt)
▶ Jest antysymetryczny (nieprzemienny!): ⃗a × ⃗b = −⃗b × ⃗a
▶ ⃗0 ̸= ⃗a || ⃗b ̸= ⃗0 ⇔ [θmin = 0 lub θmin = 180o ] ⇔ ⃗a × ⃗b = 0
▶ Istnieje tylko w świecie trójwymiarowym
▶ W rzeczywistości jest pseudowektorem.
Wektor położenia punktu
▶ początek układu współrzędnych O = (0, 0, 0)
▶ Punktowi P1 = (x1 , y1 , z1 ) odpowiada wektor położenia
−−→
⃗r1 = OP1 = [x1 , y1 , z1 ] = x1 ⃗i + y1 ⃗j + z1 ⃗k
▶ Punktowi P2 = (x2 , y2 , z2 ) odpowiada
−−→
⃗r2 = OP2 = [x2 , y2 , z2 ]
▶ Różnica tych wektorów to

⃗r1 − ⃗r2 = [x1 − x2 , y1 − y2 , z1 − z2 ]

Siły elektrostatyczne
▶ Weźmy dwa spoczywające ciała punktowe w położeniach ⃗r1
oraz ⃗r2
▶ Przypuśćmy, że mają one ładunki elektryczne, wynoszące
odpowiednio, q1 oraz q2 .
▶ Siła F⃗12 jaką punkt 2 działa na punkt 1 dana jest przez prawo
Coulomba (1785)
⃗r1 − ⃗r2
F⃗12 = ke q1 q2 (1)
|⃗r1 − ⃗r2 |3
gdzie ke > 0 jest stałą Coulomba, która jest jednakowa dla
wszystkich par ładunków.
▶ Zgodnie z 3ZDN, siła F⃗21 działająca na ciało 2 wynosi
F⃗21 = −F⃗12 .
Siły elektrostatyczne
▶ Prawo Coulomba jest prawem odwrotnych kwadratów

⃗r1 − ⃗r2 1 ⃗r1 − ⃗r2

F⃗12 = ke q1 q2 = ke q 1 q 2
|⃗r1 − ⃗r2 |3 |⃗r1 − ⃗r2 |2 |⃗r1 − ⃗r2 |
▶ Siła elektrostatyczna ma kierunek prostej łączącej oba ciała
▶ Siła wzjemnego oddziaływania między ładunkami o tym
samym znaku jest siłą odpychającą (dla przeciwnych znaków
ładunków mamy przyciąganie).
Siły elektrostatyczne
▶ Z mikroskopowego punktu widzenia, ciała zbudowane są z
atomów. Atomy składają się z jąder (o ładunku umownie
dodatnim) przyciągających elektrycznie elektrony (o ładunku
ujemnym). Same jądra zbudowane są z protonów o ładunku
dodatnim i neutronów o ładunku zerowym.
▶ Ładunek elektronu jest co do wartości bezwględnej dokładnie
równy ładunkowi protonu, ale ma przeciwny znak. Fakt ten
jest potwierdzony doświadczalnie, jak również wyjaśniony
teoretycznie w Modelu Standardowym Fizyki Cząstek
Elementarnych.
▶ W oddziaływaniu protonu z elektronem
FCoulomb = 1039 × Fgraw .
Jednostka ładunku elektrycznego
⃗r1 − ⃗r2
F⃗12 = ke q1 q2
|⃗r1 − ⃗r2 |3

▶ Wartość bezwzględną ładunku elektronu nazywamy ładunkiem

elementarnym i oznaczamy przez e.
▶ Ładunek ciał makroskopowych jest wielekrotnością ładunku
elementarnego (kwantyzacja ładunku )
▶ Ładunek jest zachowany
▶ Jednostką ładunku w układzie SI jest kulomb (1C ).
▶ Ściśle rzecz biorąc kulomb jest, jednostkę pochodną,
definiowaną przez (podstawową) jednostkę natężenia prądu
jako ampero-sekunda (1C = 1A·s).
▶ W praktyce, w 2019 roku zredefiniowano ampera w taki
sposób, że kulomb wynosi dokładnie
1
1C = e ≈ 6.2415090744 · 1018 e
1.602176634 · 10−19
Stała Coulomba

⃗r1 − ⃗r2
F⃗12 = ke q1 q2
|⃗r1 − ⃗r2 |3
▶ Przybliżona wartość stałej Coulomba to
ke ≈ 8.988 · 109 N m2 /C 2
▶ W praktyce, zamiast stałej Coulomba, stosuje się zwykle tzw.
przenikalność elektryczną próżni ε0 , związaną ze stałą
Coulomba przez
1
ke = (2)
4π ε0
▶ Przybliżona wartość

C2
ε0 ≈ 8.8542 · 10−12
N m2
▶ W faradach, 1F = C2
N m,
F
ε0 ≈ 8.8542 · 10−12
m
Pole elektryczne i zasada superpozycji I

▶ Siła elektrostatyczna F⃗ (⃗r ) działająca na poruszający się

ładunek punktowy q znajdujący się (w pewnej chwili) w
położeniu ⃗r , pochodząca od zbioru nieruchomych ładunków
punktowych qi w położeniach ⃗ri , jest sumą wektorów sił
pochodzących od każdego(z ładunków qi z osobna: )
X ⃗
r − ⃗
r i
F⃗ (⃗r ) = q k e qi (3)
i
|⃗r − ⃗ri |3
▶ Natężeniem pola elektrostatycznego wytwarzanego przez
rozważany układ ładunków punktowych qi nazywamy wektor
X ⃗r − ⃗ri
E⃗ (⃗r ) = ke qi (4)
i
|⃗
r − ⃗ri |3
▶ W skrócie mówimy, że E⃗ (⃗r ) polem elektrostatycznym.
Pole elektryczne i zasada superpozycji II

▶ Pole elektrostatyczne jest więc stosunkiem siły

elektrostatycznej F⃗ (⃗r ) działającej na poruszający się punkt
materialny przechodzący przez położenie ⃗r do wartości
ładunku elektrycznego q tego punktu

F⃗ (⃗r ) = q E⃗ (⃗r ) (5)

.
▶ Jednostką wektora E⃗ (⃗r ) jest niuton na kulomb 1 N
C , czyli wolt
N V
na metr 1 C = 1 m .
Pole elektryczne i zasada superpozycji III

X ⃗r − ⃗ri
E⃗ (⃗r ) = ke qi
i
|⃗r − ⃗ri |3

▶ Pole elektryczne ładunku punktowego Q umieszczonego w

początku układu współrzędnych ma postać
⃗r
E⃗ład.pkt. (⃗r ) = ke Q (6)
|⃗r |3
Pole elektryczne

Rysunek 1: Źródło: Wikipedia