Karianne Vandenbroucke

MAG
METHODIEK

DIT
VOOR HERBESTEMMING

WEG
naioio uitgevers
Ir. Karianne Vandenbroucke
senior architect erfgoed bij Rijnboutt, Amsterdam

Na haar studie tot ingenieur-architect aan de KU

Leuven (BE) volgde Karianne Vandenbroucke een
post-master opleiding aan het Raymond Lemaire
International Centre for Conservation van dezelfde
universiteit. Zij ontwikkelde haar visie op het omgaan
met erfgoed tijdens haar werk bij verschillende
restauratie-architecten en Vereniging Hendrick
de Keyser. Speciale aandacht gaf zij in die tijd aan
grote restauratieprojecten als Gemeenlandshuis
Diemerzeedijk en Huis Bartolotti te Amsterdam.
Daar heeft zij zich niet alleen ingezet voor een
historisch correcte benadering, maar vooral voor
een bruikbaar en duurzaam gebouw.

Als senior architect erfgoed bij Rijnboutt is Karianne

inhoudelijk betrokken bij herbestemmingsopgaven en
coacht zij collega’s die te maken hebben met gebouwd
erfgoed. Wat begon als het aanreiken van ontbrekende
kennis, mondde uit in een persoonlijke zoektocht
om haar wetenschappelijke oriëntatie en jarenlange
ervaring in traditionele restauratieprocessen aan
te laten sluiten op de pragmatiek en het tempo van
een commerciële bouwpraktijk. De methodiek voor
herbestemmen van erfgoed die in dit boek beschreven
wordt, is ontwikkeld in de dialoog tussen de auteur
en haar collega’s.

Karianne is bestuurslid en gastdocent bij de

ErfgoedAcademie. Van 2017 tot en met 2019 was
zij lid van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit
voor het historisch centrum van Amsterdam.
Ook zet zij zich in voor het opleiden van nieuwe
erfgoedprofessionals, met lezingen en gastcolleges
bij onder andere TUDelft RMIT, HU post-hbo
Bouwhistorie en Restauratie en het PEP.
MAG DIT WEG
 VOORWOORD

Lange tijd kenmerkte de Nederlandse ruimtelijke ordening zich door een

‘nieuwbouwcultuur’. De naoorlogse bouw- en ontwikkelpraktijk steunde op
grootschalige sloop en nieuwbouw. Het was een in hoge mate gespleten
praktijk waarin ‘oud’ tegenover ‘nieuw’ en ‘behoud’ tegenover ‘ontwikkeling’
stond. Deze gespletenheid spiegelde zich in de verhouding tussen de
historische en ontwerpende disciplines. Waar de architectuur zich richtte op
de nieuwbouwopgave, concentreerde de monumentenzorg zich op het als
‘waardevol’ bestempelde verleden.

Binnen de ruimtelijke ordening werd de monumentenzorg opgevat als

een zelfstandige sector, die – binnen duidelijk afgebakende zones – de
ruimte kreeg om de authenticiteit van het verleden te bewaken. Ingewijde
erfgoedspecialisten bepaalden met behulp van instrumenten voor selectie,
aanwijzing en bescherming wat de moeite van het behouden waard was
voor toekomstige generaties. Beschrijving en waardenstelling vormden de
drijvende inhoudelijke mechanismen. De ethiek waarmee interventies in de
monumentale voorraad werden gelegitimeerd was gestoeld op het beginsel
‘behoud gaat voor vernieuwing’.

Beide disciplines – en hun beoefenaars – opereerden lange tijd autonoom

van elkaar in relatief gesloten systemen. In organisatorisch opzicht was
sprake van een non-interventie pact: de ontwerpers mengden zich niet in de
interne aangelegenheden van de monumentenzorg, en omgekeerd. Buiten
de restauratiepraktijk was van enige toenadering nauwelijks sprake. Pas in

4 5
 de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw komt daarin voorzichtig
verandering. Met de toenemende belangstelling onder architecten voor de
historische gebouwenvoorraad en de aanwijzing van steeds meer en ook
steeds grotere gebouwen en gebouwcomplexen tot (rijks)monument, neemt
het grensverkeer tussen beide disciplines toe.
Belangrijkste aanjager van de interdisciplinaire dialoog is de herbestemmings­­­
opgave. Het belang van die opgave is de afgelopen kwarteeuw sterk toegenomen.
Wat zich nog niet zo lang geleden in de marge van de bouwwereld bevond,
is nu mainstream geworden. Overal in het land worden in onbruik geraakte
gebouwen en gebieden nieuw leven in geblazen. Steeds meer gemeentebesturen,
ontwikkelaars en eigenaren zien kansen voor herontwikkeling. Bij de vraag naar
nieuwe functies als wonen, werken of winkels wordt niet meer automatisch
gekeken naar maagdelijke weilanden. En waar leegstand ontstaat, wordt een
zoektocht gestart naar nieuw – soms tijdelijk – gebruik. De behoefte aan een
aantrekkelijke en authentieke leefomgeving en de noodzaak van circulariteit en
duurzaamheid, geven herbestemming een duw in de rug.
Bouwen staat in steeds meer gevallen gelijk aan ombouwen. Daardoor worden
de voorheen gescheiden rollen van erfgoedspecialist en architect grondig door
elkaar geschud. Niet zo vreemd als je bedenkt dat herbestemmen gelijk staat
aan veranderen. Vraag en aanbod, oud en nieuw, moeten bij elkaar worden
gebracht. Omdat het bestaande nooit precies op maat is voor een nieuwe
functie, zijn aanpassingen nodig. Het gebouw moet zich voegen naar nieuw
gebruik, en andersom. Ieder gebouw is anders, kent zijn eigen architectonische
en bouwhistorische logica. Aansluiten op die logica, betekent redeneren vanuit
de bestaande context, die een specifieke aanpak vereist. Zowel de architect
als de erfgoedspecialist die werkt aan herbestemming heeft daarvoor nieuwe
kennis, competenties en vaardigheden nodig.
Zo zullen architecten die voor de opgave staan om tot een synthese van
oud en nieuw te komen, zich moeten verdiepen in de geschiedenis van het
gebouw. Herbestemmen vraagt om een dienstbare houding, aandacht en
geduld. De bestaande context moet opnieuw worden gelezen, begrepen en op
waarde geschat om verder ontwikkeld te kunnen worden. Omgekeerd worden
erfgoedspecialisten gestimuleerd om zich niet alleen in de cultuurhistorische
waarde maar ook in de gebruikswaarde van een gebouw te verdiepen. Ook
dat vraagt om aanpassingen in denken en doen. De klassieke aanpak van
behoud-door-conservering is vaak niet toereikend. Sterker nog, de vraag
hoe we het bestaande kunnen benutten, betekent een fundamenteel andere
houding ten aanzien van het erfgoed.
6 7
Bij herbestemming wordt erfgoed – al dan niet met een beschermde status –
inzet van een onderhandelingsproces, waaruit een geïntegreerd eindresultaat
ontstaat. Het oude wordt geüpdatet, verduurzaamd en bij de tijd gebracht.
Daarbij gaat het niet alleen om de fysieke of morfologische kenmerken, maar
ook om de bedoelingen, associaties of herinneringen die aan een object zijn
verbonden. Hoe vertaal je de materiële en immateriële geschiedenis van een
gebouw naar de toekomstige tijd? Wat mag er blijven en wat kan er blijven?
En wat zijn eigenlijk de criteria voor verandering en aanpassing? Dit boek
maakt duidelijk dat deze vragen in de ontwerppraktijk resulteren in een
intensief gesprek tussen architecten en erfgoedspecialisten.
Dat gesprek verloopt prettiger en verdiept zich als je dezelfde taal spreekt.
Daarom wordt op de werkvloer druk gezocht naar een gemeenschappelijke
‘transformatietaal’. Die zoektocht vindt veelal plaats achter gesloten deuren,
in de besloten omgeving van het architectenbureau. Dat is jammer, omdat het
vak van herbestemming alleen verder komt wanneer inzichten en ervaringen
worden gedeeld. Als professionals uit de praktijk reflecteren op de afwegingen
en keuzes die ze maken. De kracht van dit boek is dat het de deur opent, en
expliciet maakt wat nu nog (te) vaak binnenskamers blijft.
Mag dit weg is een openhartig verslag van een erfgoedspecialist die haar (her)-
bestemming heeft gevonden in de aanpassing van oude gebouwen binnen de
merites van een bestaande ontwerppraktijk. Karianne Vandenbroucke heeft
de klassieke restauratiefilosofie omgewerkt tot een nieuwe interventie-ethiek.
In dit boek zet ze verschillende benaderingswijzen voor de omgang met
oude, karakteristieke gebouwen op een rij, van zeer terughoudend tot uiterst
radicaal. Door afwegingen helder, inzichtelijk en navolgbaar te maken, biedt
Karianne ontwerpers en andere spelers die betrokken zijn bij herbestemming
– van ambtenaar tot eigenaar – een overzichtelijk kader voor het maken van
keuzes. Daarmee levert ze een belangrijke bijdrage aan de (door)ontwikkeling
van het prachtige vak van herbestemming.
Joks Janssen
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Amersfoort, mei 2020
 INHOUD

Inleiding HERBESTEMMING ALS OPGAVE 10 Restauratievisie 4 HERSTELLEN VAN SCHADE 80

De restauratie-architect Wat ga je herstellen en waarom? 81
De herbestemmingsarchitect Herstellen van schade
Technische schade
Mechanische schade
Opgave 1 BEHOUD DOOR ONTWIKKELING 16 Esthetische schade
Een geslaagde herbestemming Grijs gebied
Een betekenisvolle herbestemming Nieuwe functie en comfort
Duurzaamheid in monumenten
Detailleren van ingrepen 91
Erfgoedwaarden 2 DRAGER VAN BETEKENIS 20 Richtlijnen voor restauratie 93
Waarom moet dit gebouw behouden blijven? 21 Van de theorie naar de praktijk 97
Algemene historische waarden en waarden vanuit de gebruikshistorie
Architectuurhistorische waarden
Bouwhistorische waarden Vergunningtraject 5 EEN LABYRINT 110
Ensemble- of stedenbouwkundige waarden Hoe stimuleer je een positief vergunningtraject? 112
Gaafheid Herbestemmen en bouwbesluit 113
Zeldzaamheid Rechtens verkregen niveau
Kernwaarden 28 Monumentstatus en bouwbesluit
Sterkten en zwaktes Het ingrependocument 115
Bouwhistorische quickscan 29 Een nieuw vergunningstelsel – wat nu? 118
Wettelijke context
Kaartmateriaal
Bouwarchief Opdracht ZELF LEREN DENKEN 121
Beeldmateriaal Ruimte voor ontwikkeling
Gebouw Vasthouden en loslaten
Cultuurhistorische context
Waarderingsplattegronden
Het verhaal 41

Ontwerpvisie 3 HET HERREZEN GEBOUW 54 Casussen HOOFDKANTOOR VAN DE TELEGRAAF 42

Waarom past deze functie hier goed? 55 Heropende pershal herstelt levendigheid op straat
Het ontwerp 57
Contrast – contact – connectie – kopie 59 POST UTRECHT 68
Contrast Nieuwe voorgevel aan oude verkeersader
Contact
Connectie THE GARAGE 98
Kopie Van onderhoudsgarage naar multifunctioneel gebouw
In de omgeving 63
Gebouw en omgeving
Herbestemming van de stad
Schaal en historie Literatuurlijst 124
Ontwerpen met bestaande bouw 67 Colofon 126

8 9
 INLEIDING

HERBESTEMMING
ALS
OPGAVE
Fort Napoleon te Oostende is het belangrijkste militaire monument in
Vlaanderen uit de Napoleontische tijd. Hoewel de vesting de afgelopen twee-
honderd jaar veel verschillende functies heeft gehad, is het in uitzonderlijk
1 Fort Napoleon, Oostende, België goede staat gebleven. Het is een voorbeeld van een polygonaal stelsel uit
1811 met een massieve metselwerk kern, omgeven door een droge gracht met
steunmuur en daaromheen de glooiende duinen. 1

In 2000 werd Fort Napoleon herbestemd tot museum en

evenementenlocatie. Twee jaar na de oplevering bezocht
ik dit project. Ik stond in het fort en keek om me heen. Ik
zag welke intrigerende en intelligente ingrepen hier waren
bedacht en uitgevoerd om de vesting met behoud van al
zijn kracht en identiteit een nieuwe toekomst te geven.

Zo waren er bijvoorbeeld een entree en een restaurant­

zaal bijgekomen. De wijze waarop deze zijn ingepast
in het gebouw voegt waarde toe, omdat je het fort
er beter door begrijpt. Doordat je niet rechtstreeks
binnenkomt maar in een hoek van het gebouw, via een
hellingbaan en door grote, nieuwe poorten, begrijp
je meteen dat het ook niet de bedoeling is dat je hier
makkelijk binnenstapt. 2 Maar wat op mij het meeste
indruk maakte, was de restaurantzaal. Deze steekt
als een glazen doos dwars door het fort. Dat lijkt in
eerste instantie een grove ingreep: hiervoor moest
immers authentiek materiaal worden doorbroken. Maar
2 Entree het is ingenieus, omdat dit een sublieme manier is om

10 11 Inleiding
 De restauratie-architect
In die periode volgde ik de Master of Science in Conservation of Monuments
and Sites, een postdoctorale opleiding aan de Katholieke Universiteit van
Leuven. Tijdens mijn studie voor ingenieur-architect had ik al gemerkt dat ik
ontwerpen vanuit een wit vel papier moeilijk vond. Ik had een fascinatie voor
oude gebouwen, voor de verhalen van mensen die daar hadden gewoond en
gewerkt en voor de geschiedenis die je uit monumentale panden kunt aflezen.
Vandaar mijn keuze voor een postdoctorale opleiding over monumentenzorg.

Toen ik eenmaal besloten had om restauratie-architect te worden, ben ik

bij verschillende bureaus gaan werken die hierin gespecialiseerd waren.
In die tijd was herbestemming in Nederland nog een specialisme binnen
het architectenberoep. In 2004 werd architectenbureau Fritz mijn eerste
werkgever. Maarten Fritz is filosofisch en academisch in zijn aanpak. Zijn
werk is een permanente zoektocht naar een nieuwe visie op het vakgebied.

Daarna kwam ik terecht bij Rappange & Partners architecten. Bij dit bureau
raakte ik vertrouwd met een meer bouwtechnische oriëntatie. Voorop stond de
kwaliteit van de uitvoering, het architectonische detail. Rappange & Partners
architecten benadert gebouwen op gevoel: wat goed gemaakt en stilistisch in
lijn is met het geheel, blijft. Wat kwalitatief onder de maat is, verdwijnt.

Vervolgens ging ik bij Vereniging Hendrick de Keyser werken. Hier keek men
niet alleen naar het verhaal van een gebouw, maar ook naar de betekenis ervan
binnen de cultuurhistorische context. Ik hield mij bezig met de geschiedenis
van de panden en de vertaling daarvan in de restauratieaanpak. Zo bracht ik
ongeveer twaalf jaar in de traditionele restauratiewereld door, tot ik in 2016 als
erfgoedspecialist bij Rijnboutt in dienst trad.
3 Restaurant
De herbestemmingsarchitect
de doorsnede van het fort te bekijken en te beleven. Achter de glazen gevel Rijnboutt was typisch een bureau dat
in het restaurant zie je in een oogopslag hoe de vesting gebouwd is en hoe de vooral veel nieuwbouw realiseerde,
verdediging bedoeld was. 3 met af en toe een transformatie van
een bestaand gebouw. Vanuit hun
Bovendien had men ervoor gekozen om uitsluitend de onderdelen te restaureren op nieuwbouw gebaseerde kennis
die noodzakelijk zijn voor de (nieuwe) exploitatie. Dit was niet alleen een en vakmanschap werden deze
financiële keuze, maar ook een ideële: als je nu door het fort loopt voel je de transformaties aangepakt als een
geschiedenis ervan, en tegelijkertijd het verval. Niets is weggepoetst of ‘dood’ verbouwopgave. Maar sinds 2006
gerestaureerd. Het is deze aantrekkingskracht die de locatie interessant maakt kwamen er steeds meer projecten
voor een museumbezoek of om haar af te huren voor een evenement. Het erfgoed met een herbestemmingsopgave
versterkt dus de nieuwe functie. 4 of een erfgoedcomponent in de
portefeuille. Vanuit dat vakmanschap
Een mooi gevolg van deze geslaagde herbestemming was dat kort na de en vanuit aandacht voor de context
oplevering de directe omgeving werd aangewezen als cultureel landschap. groeide bij Rijnboutt de behoefte
De duinen eromheen waren altijd al onlosmakelijk met het fort verbonden, aan meer verdieping en kennis
maar pas nu je de vesting weer ten volle begrijpt, zie je ook het belang van de op het gebied van erfgoed, zodat
wisselwerking met het landschap. keuzes bij herbestemmingsprojecten
beter onderbouwd konden worden.
Het geheel maakte enorm indruk op me. En ik realiseerde me wat de rol van het Rijnboutt vindt dat gedegen
betrokken architectenbureau, Govaert & Vanhoutte, hierin was geweest. onderzoek en analyse een goede
Dat was het moment waarop ik wist dat ik restauratie-­architect wilde worden. 5 basis vormen om bewuste keuzes
4 Gewelf te kunnen maken aan het begin

12 Inleiding 13 Inleiding
 van het proces. Daardoor kan de aanpak van het project
beter gestructureerd worden, in plaats van te reageren
op vondsten of meningen van anderen. Die aanpak en die
keuzes moeten immers leiden tot een betekenisvolle(r)
bijdrage van het project aan zijn omgeving.
Rijnboutt staat niet alleen in zijn zoektocht naar de
beste aanpak van herbestemmingsprojecten. Het lijkt
wel alsof heel Nederland opeens aan het herbestemmen
is geslagen. Ik heb me vaak afgevraagd wat er
veranderd is. In 2010 werd door het Rijk het Nationaal
Programma Herbestemmen gelanceerd met een enorm
arsenaal aan middelen, campagnes en partners. Maar
waarom net toen? En hoe komt het dat dit programma
zo succesvol is? Wellicht is de toenemende globalisering
een oorzaak? Mensen gaan op zoek naar hun identiteit,
naar herkenning, en vinden die mogelijk terug in
erfgoed. Misschien is het een reactie op de tabula
rasa aanpak van de jaren zestig en zeventig, toen alles
modern en vooruitstrevend moest zijn en ‘oude meuk’
maar het beste kon verdwijnen? Of kan het zijn dat er
na de financiële crisis meer waardering ontstond – ook
vanuit economisch oogpunt – voor het benutten van
bestaande gebouwen?
Hoe dan ook heeft het herbestemmen van erfgoed
een enorme vlucht genomen. Dat loopt echter niet
synchroon met het kennisniveau van dit specialisme
5 Hellingbaan entree bij menig ontwerpbureau dat in zijn dagelijkse praktijk
met herbestemming te maken krijgt. Rijnboutt is niet
het enige bureau dat aanloopt tegen vragen als: wat
kan, wat mag en wat móet? En heel concreet: wat moet
blijven en wat mag weg?
Toen ik bij Rijnboutt begon te werken, besefte ik pas hoezeer mijn opgebouwde
kennis en ervaring verschilden van die van mijn collega’s, die voornamelijk
met nieuwbouw en verbouw te maken hebben. Discussies met voormalige
vakgenoten gingen bijvoorbeeld over de interpretatie van de kleur groen in
kleurhistorisch onderzoek, of over het dateren van papierbehang aan de hand
van de stempeltechniek waarmee de verf op het papier was aangebracht. Met
overheden ging ik de dialoog aan over het terugbrengen van de hoogtijdagen
van een pand (het moment in de geschiedenis waarop een gebouw in zijn
bedoelde en meest glorieuze vorm bestond) versus het feit dat alle tijdslagen
even belangrijk zijn – en hoe voorkom je dan verwarring bij de bezoeker die
denkt dat alles wat oud is uit dezelfde tijd stamt? Met opdrachtgevers besprak
ik hoe hun programma-eisen bijgesteld konden worden zodat ze in het gebouw
pasten zonder erfgoedwaarden aan te tasten; het pand ging altijd voor. En met
aannemers ging het over de juiste beitel om een achttiende- of negentiende-
eeuws profiel mee te schaven en over de voor- en nadelen van het repareren
van rotte balken door het inzetten van een stuk hout versus het aangieten met
epoxy (kunststof).
14 Inleiding
Ik merkte dat ik niet alleen een andere taal sprak dan mijn collega’s bij
Rijnboutt, maar ook op een andere manier naar een project keek. Ik deed
uitspraken als: ‘Bij ons in de erfgoedwereld doe je kleurhistorisch onderzoek
voordat je nieuwe kleuren uitkiest’ of ‘In monumentenland heet dat anders’.
Ik moest opeens zaken die voor mij vanzelfsprekend waren, uitleggen aan
collega’s die eveneens over bouwkundige kennis beschikten, maar een andere
achtergrond hadden. En door hun kritische houding en onbevangen blik ging
ik opnieuw nadenken over basisvragen als: ‘Waarom moet erfgoed behouden
blijven?’, ‘Heeft alles wat oud is waarde?’ of ‘Mag dit weg?’ En vooral: ‘Hoe
kunnen bestaande en nieuwe waarden elkaar versterken en hoe geef je dat
concreet vorm?’
In de afgelopen drie jaar heb ik geprobeerd voor mijn nieuwe collega’s een
duidelijke en handzame aanpak op te stellen voor herbestemmingsprojecten.
Ik wilde hen inzicht geven in de keuzes die je kunt en moet maken bij dit
soort opgaven, en hen helpen deze keuzes te onderbouwen. Om een goede
afweging te kunnen maken, moet je weten waar je het over hebt. Het
gaat eerder om het aanleren van een onderzoekende attitude, dan om het
aanbieden van een kant-en-klare receptuur. In het begin is dat best lastig,
omdat het je ontbreekt aan kennis en ervaring, of aan tijd of budget. Daarom
is het – zoals voor alles – belangrijk je eigen grenzen te kennen en tijdig een
deskundige in te schakelen. Hoe vaker je herbestemmingsprojecten uitvoert
en met verschillende erfgoeddeskundigen samenwerkt, hoe vanzelfsprekender
deze onderzoekende attitude zal zijn.
Door mijn eigen kennis en ervaring te vertalen en in een werkbare methodiek
samen te vatten, probeer ik een brug te slaan tussen de erfgoedwereld en
de nieuwbouwwereld. Deze methodiek, die ik ontwikkeld heb in dialoog met
mijn collega’s bij Rijnboutt, heb ik uitgewerkt tot dit boek. De voorbeelden
die ik aanhaal uit de restauratiepraktijk, komen uit mijn eigen werkervaring
van voor ik bij Rijnboutt kwam. De voorbeelden die ik gebruik om de
herbestemmingspraktijk te illustreren, komen uit de portefeuille van Rijnboutt.
Daardoor zijn het allemaal projecten die ik zelf goed ken. Een groot deel van
deze projecten staat in Amsterdam, waar ik sinds 2004 woon en werk.
Ik wil niet pretenderen dat de voorgestelde methodiek hét antwoord is op alle
herbestemmingsopgaven in historische steden, maar – gecombineerd met
de casussen – hoop ik dat het anderen wel inspireert en ten minste een stap
verder helpt.
Karianne Vandenbroucke
Amsterdam, mei 2020
15 Inleiding
 OPGAVE

BEHOUD
DOOR
ONTWIK­KELING

Erfgoed is een breed begrip. Er is industrieel, religieus, agrarisch en residentieel

erfgoed. Naast het klassieke monumentale woongebouw kan ook een fabrieks-
complex of een landhuis met landerijen, of zelfs een complete woonomgeving
erfgoed zijn. De verschillen tussen erfgoedprojecten zijn groot en de belangen
die met elk project samenhangen, zijn onderling vaak onvergelijkbaar.

De betekenis van het woord erfgoed is het laatste decennium enorm omarmd
en verruimd. Pakweg vijftien jaar geleden was erfgoed nog een begrip voor zeer
specifieke objecten of structuren, gebruikt door enkele geïnteresseerden, historici en
professionals. Tegenwoordig is het een containerbegrip voor alles wat ons houvast
geeft over onze identiteit. Alles kan erfgoed zijn en iedereen kan dat label gebruiken.

Erfgoed zijn, binnen de scope van dit
boek, al die objecten die met een bepaald
doel gemaakt zijn, maar in de loop der
tijd meer waarden hebben verworven
dan enkel dat functionele doel.
Een gebouw, object of ensemble heeft
een monumentstatus als het geregistreerd
staat in het landelijk, provinciaal of
gemeentelijk monumentregister.
Het heeft dan ook een registernummer.
Als ik het in dit boek over erfgoed heb, bedoel ik alle
objecten – gebouwd, stedelijk of landschappelijk – die met
een bepaald doel gemaakt zijn, maar ondertussen meer
waarden hebben gekregen dan die ene functie. Uiteraard
is er ook immaterieel erfgoed en groen erfgoed, maar
dat valt buiten het bestek van dit boek. Tegelijkertijd
betekent het dat ik hier niet alleen praat over gebouwen
of stedenbouwkundige ensembles die het label
‘monumentstatus’ of ‘beschermd stadsgezicht’ hebben.
In dit boek beperk ik mij tot gebouwd erfgoed in de
stedelijke context, omdat ik hier de meeste ervaring

17 Opgave
 mee heb. Ondanks alle verschillen is de benadering van elk stedelijk
erfgoedproject toch in grote lijnen hetzelfde. Het wezen van een stad zit
evenveel in de gebouwen waaruit hij is samengesteld als in de functies
ervan en de dynamiek die in en tussen die gebouwen plaatsvindt. In de stad
gebeurt het: hier ontstaan vernieuwingen en zetten veranderingen zich in.
Het vereist deskundigheid en gedegen onderzoek om een monument hierin
mee te laten evolueren, zodat het onlosmakelijk deel blijft uitmaken van
die dynamiek. Als dat lukt, behoud je meer dan alleen een monumentaal
gebouw: je versterkt ook het wezen van de stad.
Om besluiten te kunnen nemen over de herbestemming en de betekenis van
een pand voor zijn omgeving, is gedegen kennis nodig van het bestaande
gebouw en van zijn stedenbouwkundige context. Aan de orde zijn de
oorspronkelijke situatie, de veranderingen in de loop der tijd, wat we nu in
handen hebben om mee te werken en wat er nodig is voor de toekomst. Door
de juiste vragen te stellen aan jezelf, aan de opdrachtgever en aan andere
belanghebbenden, kun je de afweging maken wat van belang is, waar je
rekening mee moet houden en wat weg kan. In dit boek vertel ik welke
vragen dat kunnen zijn en hoe je de antwoorden hierop kunt zoeken.
Een geslaagde herbestemming
Een gebouw wordt ontworpen met een bepaald doel, voor een specifieke
functie. Maar in de loop der tijd wordt het gebouw onderdeel van onze
collectieve geschiedenis. Het heeft bepaalde waarden gekregen – nostalgische,
culturele, economische – die je niet meer wilt verliezen. Uiteraard telt het
duurzaamheidsaspect hierbij ook mee.
Vaak lijkt het bij een herbestemmingsproject te gaan om de afweging tussen
het behouden van de verworven waarden en kwaliteiten enerzijds en het
ontwikkelen van nieuwe waarden anderzijds. Alsof behoud en ontwikkeling
elkaar in de weg staan en het ene altijd moet wijken voor het andere. In de best
geslaagde herbestemmingsprojecten vormen bestaande en nieuwe waarden
echter één geheel. Door iets nieuws toe te voegen aan
een bestaand gebouw – zoals bijvoorbeeld het glazen
restaurant bij Fort Napoleon, wat ik beschreef in de
Erfgoedwaarden zijn alle cultuur­ inleiding – benut je de kans om de erfgoedwaarden beter tot
historische waarden die een object hun recht te laten komen. Hetzelfde geldt voor een nieuwe
door de jaren heen vergaarde, waardoor functie die zijn waarde deels ontleent aan het erfgoed:
het meer betekenis heeft dan een zoals het voelbaar houden van de geschiedenis van Fort
economisch of functioneel object. Napoleon bijdraagt aan de aantrekkingskracht van de
evenementenlocatie.
De kunst is om geen strijd te laten ontstaan tussen beide facetten,
maar erfgoedwaarden en de nieuwe functie zó in te zetten dat ze elkaar
versterken. Waar gebouw en programma elkaar aanvullen, wordt hier zoveel
mogelijk gebruik van gemaakt. Waar de invulling van het programma knelt
met de erfgoedwaarden, daar zit de ontwerpopgave.
De kracht van een goed herbestemmingsproject zit zowel in het optimaal
benutten van de sterke kanten als in het intelligent oplossen van de
knelpunten. Het mooiste is als met een integrale oplossing zowel de
knelpunten tussen programma en erfgoed als eventuele minpunten van
18 Opgave
programma of erfgoed worden opgelost. Zo wordt een eigentijdse laag
toegevoegd aan het gebouw, met een eigen logica en bestaansrecht.
Het komt vaak voor dat de relatie tussen een gebouw en zijn omgeving
mettertijd wijzigt, of dat hier nieuwe eisen aan worden gesteld omdat de
functie van het pand verandert. Dit vraagt om een nieuwe inpassing van
het gebouw: in de straatwand, de straat, het stedenbouwkundig geheel.
Dat gaat niet vanzelf, omdat ook hier tegenstrijdigheden kunnen ontstaan
tussen functionele en erfgoedbelangen. Het (opnieuw) inpassen van het
gebouw en het programma en deze een nieuwe betekenis geven binnen
hun veranderde stedelijke context, is evenwel een belangrijk onderdeel
van de herbestemmingsopgave. Net zoals erfgoedwaarden en een nieuw
programma elkaar kunnen versterken binnen een herbestemd gebouw,
kunnen een nieuwe stedenbouwkundige inpassing van een pand en een
gebiedsontwikkeling elkaar betekenis verlenen.
Een betekenisvolle herbestemming
We hechten waarde aan erfgoed, aan objecten uit het verleden, omdat ze iets
vertellen over onze geschiedenis, over wie we zijn, waar we vandaan komen en
waar we bij horen. Erfgoed raakt aan onze identiteit. Het maakt dat we onze
stappen richting de toekomst beter begrijpen. De waarde van erfgoed zit dus in
meer dan alleen in ouderdom, hij zit in het verhaal dat het gebouw ons vertelt.
Het gebouw is de draad die de toekomst met het verleden verbindt.
Soms is dat verhaal echter nauwelijks leesbaar. Door gebrek aan kennis over
de bouwperiode(n), typologie of bouwstijl(en) of door aanpassingen aan het
gebouw waardoor oorspronkelijke kwaliteiten verloren zijn gegaan of niet
langer als zodanig worden herkend. Een betekenisvolle herbestemming brengt
deze kenmerken en kwaliteiten – en daarmee het verhaal van het gebouw –
weer aan de oppervlakte.
Erfgoed wordt vaak ingezet om een plek identiteit te geven. In een nieuwbouw­
wijk verwijzen straatnamen naar wat ooit was of wordt een oud gebouwtje
het middelpunt van de nieuwe wijk. Soms is dat zeer geslaagd en geeft het
de nieuwe plek een gelaagdheid, soms lijkt het alsof het er aan de haren
bijgesleept is. Het is in dat geval erfgoed zonder werkelijke betekenis voor
die plek en je begrijpt niet goed waarom het er nog staat. Een betekenisvolle
herbestemming is voor mij een project waar je de historische identiteit als
vanzelfsprekend aanvoelt. Waar je het verhaal uit de geschiedenis begrijpt
zonder dat daar bordjes of uitleg voor nodig zijn. Waar heden en verleden
samen laten zien waar we thuis zijn.
19 Opgave
 ERFGOEDWAARDEN

DRAGER
VAN
BETEKENIS

Veel ontwerpers zien een herbestemmingsproject als een voortdurende

afweging tussen het respecteren van erfgoedwaarden en het inpassen van
een nieuwe functie. Dat is een lastige opgave. Het geeft het gevoel dat je
steeds moet kiezen: voorrang geven aan het een of aan het ander. De kunst is
echter om erfgoedwaarden en nieuwe functie niet alleen naast elkaar te laten
bestaan, maar elkaar ook te laten versterken. De moeilijkheid zit hem daarbij
in de afwegingen die je maakt en hoe je de uiteindelijke keuzes onderbouwt.
Een herbestemmingsopgave bestaat uit een ontwerpvisie en een restauratie­
visie, die beide gestoeld zijn op kennis over het object en zijn context.
De ontwerpvisie en restauratievisie licht ik in de volgende hoofdstukken toe.
We beginnen met kennis.

Waarom moet dit gebouw behouden blijven?

Herbestemming begint met een absolute basisvraag: ‘Waarom moet dit
gebouw behouden blijven?’ Een antwoord als: ‘Omdat het een monument is’,
helpt je niet verder. Een monumentstatus is slechts een label. Dat zegt niets
over welke kwaliteiten van het pand behouden moeten blijven. Door deze
vraag aan jezelf en aan je omgeving te stellen, ontdek je de erfgoedwaarden
van het gebouw.

Die opgave start met een analyse van de bestaande situatie. Je onderzoekt
de bouwgeschiedenis van het pand, gaat na wat de belangrijkste erfgoed-
waarden zijn en waar deze precies in het gebouw ‘in steen’ gevangen zijn. Zo
kun je vaststellen wat de sterke kanten en zwakke plekken van het pand zijn.

21 Erfgoedwaarden
 Maar je kijkt ook verder dan het gebouw zelf en onderzoekt zijn relatie met de
directe omgeving. Hoe was die, hoe is die nu en waardoor is dat veranderd?
Als je niet veel ervaring hebt met historische gebouwen of over weinig kennis
beschikt van de specifieke geschiedenis van het gebouw of het tijdperk, kan het
zoeken van alle verschillende erfgoedwaarden heel complex lijken, of je vreest
wellicht zaken over het hoofd te zien. Voor sommige projecten is het misschien
voldoende om dit onderzoek in grote lijnen uit te voeren. Dan is het juist heel
verrijkend als je het wel zelf doet. Dit heet een bouwhistorische quickscan.
Verderop licht ik toe hoe je dat aanpakt. Jij bent dan degene die het meeste
weet over het gebouw. Dat geeft je een sterke positie in het ontwerpproces.
Voor andere projecten is het van belang dat dit onderzoek zo diepgaand en
breed mogelijk wordt uitgevoerd, en dat je er zeker van bent dat het onderzoek
correct en volledig is. Dan is het wellicht beter een bouw-
historicus in te schakelen om een bouwhistorische verken-
ning op te maken. Maar dan nog is het goed om zelf over
deze onderwerpen na te denken, zodat je hem de juiste
Cultuurhistorische waarden zijn alle vragen kunt stellen en zijn rapport kritisch kunt lezen.
culturele en historische ontwikkelingen
die in het object tot uiting komen. Om richting te geven aan die zoektocht, kun je de
In Huize Frankendael aan de Middenweg te Amsterdam bevindt zich een
wandtableau, in mozaïek ontworpen en aangebracht door de voorlaatste
bewoner, Ben Merkelbach, voormalig Amsterdams stadsarchitect en een van
de oprichters van ‘De 8’, de groep architecten die de stroming van het Nieuwe
Bouwen in Amsterdam vertegenwoordigde. De laatste bewoners van het
huis waren zijn stiefdochter en haar gezin. Het verhaal
gaat dat Merkelbach tegen zijn zin in dit ouderwetse
buitenverblijf ging wonen. Misschien was dit moderne
tableau een daad van verzet, hoewel hij het huis op
andere punten met veel aandacht heeft gerestaureerd.
Hoewel het tableau dus niet uit de oorspronkelijke
bouwperiode stamt en een losstaande kunstuiting
is, heeft het algemene historische waarde omdat het
van de hand van architect Merkelbach is en omdat het
verbonden is met de recente gebruiksgeschiedenis van
het pand. Bij de restauratie is het daarom met evenveel
respect behandeld als andere onderdelen van het huis.
7  Tegeltableau Merkelbach, Huize Frankendael, (architectenbureau Fritz, restauratie 2008) 7
Middenweg, Amsterdam

Meestal worden deze onderverdeeld
in deelwaarden.
Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek
categorieën gebruiken die omschreven staan in de Bij de zoektocht naar algemene historische waarden
Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek. Deze zijn tot stand kun je in eerste instantie naar de oorspronkelijke functie
gekomen onder verantwoordelijkheid van verschillende van het gebouw kijken. Wat was de maatschappelijke betekenis ervan? Had
overheidsdiensten en de Stichting Bouwhistorie Nederland. het een vernieuwende typologie? Of is het juist de laatste in zijn soort of

de geschiedenis voor hoe we nu en

ullen leven, wordt algemeen erkend.
enis zijn er in onze omgeving nog
esten te zien en te beleven. Overal
De richtlijn stelt dat erfgoedwaarden ons iets vertellen misschien een uitzonderlijk goed bewaard doorsnee voorbeeld? Deze vragen
over de culturele en historische ontwikkelingen die in het hebben natuurlijk ook veel te maken met de context: in een hoogstedelijke
den we gebouwen of gebieden die
roeger laten zien of in zich herbergen.
en overheden betekent dat een

Lezen
object tot uiting komen. Kort gezegd ga je dus op zoek naar omgeving kan aan een gebouw een andere betekenis worden toegekend dan
den we bij het veranderen of het
gebouw, complex van gebouwen of
ed mogelijk rekening met de bouw-
en analyseren
chappelijke geschiedenis? Om hierin
e keuze te maken, kan men het beste
de bouw- en gebruiksgeschiedenis en
van de cultuurhistorische waarden van een gebouw. Cultuur is in een dorp of in een landelijke omgeving.
ng laten maken. Een uitgelezen manier
cultuurhistorisch
whistorisch onderzoek. In sommige
e overheid een dergelijk onderzoek
rband met een vergunning of subsidie
erfgoed een breed begrip en daarom worden de cultuurhistorische
de te kunnen toetsen.

bouwhistorisch onderzoek zijn

waarden in de richtlijn onderverdeeld in de volgende Als landhuis is Huize Frankendael aardig, maar
enaren, gebruikers en beheerders
omplexen en gebieden. Tevens bieden
ng aan overheden, architecten en
categorieën: algemene historische waarden en waarden niet bijzonder in zijn verschijningsvorm voor de tijd
vanuit de gebruikshistorie, architectuurhistorische waarin het gebouwd is, of in zijn typologie. Als laatst
rojectmanagers en aan bouwhistorici
kend vormen de richtlijnen lesstof in
et gebied van historie en bouwkunde.

wamen tot stand onder verantwoor-

e Rijksdienst voor het Cultureel
waarden, bouwhistorische waarden en ensemble- of overgebleven buitenplaats in de Watergraafsmeer
stedenbouwkundige waarden. Elk van deze waarden wordt getuigt het huis echter wel van de geschiedenis van de
hting Bouwhistorie Nederland, de
rlandse Gemeenten, het Atelier
er en de Rijksgebouwendienst.
r aanleiding van deze publicatie kunt
nstanties wenden. Bij gemeenten is
ochure bouwhistorisch onderzoek
e bevat een korte samenvatting van
getoetst aan de hand van de criteria gaafheid (authenticiteit
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Stichting Bouwhistorie Nederland

drooglegging en van de oorspronkelijke inrichting van
om van bouwhistorisch onderzoek.
en herkenbaarheid) en zeldzaamheid. Waarschijnlijk zul
Vereniging Nederlandse Gemeenten

Atelier Rijksbouwmeester
het land rond Amsterdam. 8
90-9024049-7
2009 je niet voor ieder gebouw in alle categorieën een goede
Rijksgebouwendienst

invulling vinden. Maar constateren dat er in een bepaalde

6 Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek
Algemene historische waarden drukken
een ontwikkeling in de geschiedenis uit.
Dit zijn voornamelijk sociaalmaatschap-
pelijke ontwikkelingen, maar het kunnen
ook bestuurlijke, geografische, techni-
sche of typologische ontwikkelingen zijn.
Waarden vanuit de gebruikshistorie
kunnen zowel het (historisch) gebruik
of de functie van het object betreffen,
als een herinnering aan een belangrijke
historische gebeurtenis of prominente
persoon uitdrukken.
24-09-2009 07:39:31
categorie geen doelmatige waarden aanwezig zijn, is ook
van belang voor de herbestemming. 6
Algemene historische waarden en waarden
vanuit de gebruikshistorie
Officieel zijn algemene historische waarden en waarden
vanuit de gebruikshistorie verschillende categorieën,
maar je kunt ze ook samen oppakken. Onder algemene
historische waarden valt letterlijk alles wat met de
geschiedenis van een pand te maken heeft. Meestal
gaat het met name om sociaalmaatschappelijke
aspecten. Heeft hier een bijzondere historische figuur
gewoond of gewerkt, of vond er een belangrijke
historische gebeurtenis plaats? Vandaar dat er veel
overlap is met waarden vanuit de gebruikshistorie.
8 Huize Frankendael, Middenweg, Amsterdam
Architectuurhistorische waarden
betreffen zowel de waardering van het
ontwerp als het oeuvre van de architect,
of de betekenis van het gebouw in de
architectuurgeschiedenis.
Bij de meeste monumenten zijn de cultuurhistorische
gegevens globaal wel bekend. Om het belang van een
gebouw te kunnen bepalen binnen de bredere context
van de cultuurhistorie of de sociaalmaatschappelijke
aspecten in de tijd dat het gebouwd werd, is het nodig
om je goed te oriënteren.
Architectuurhistorische waarden
Ten eerste zeggen architectuurhistorische waarden iets
over de verschillende architecten die aan een gebouw
gewerkt hebben en over de gekozen stijl. Is dit werk
kenmerkend voor het oeuvre van een bepaalde architect
of vormt het een uitzondering daarop? Is het een vroeg
of juist een later werk? Is de architectuur kenmerkend
voor een bepaalde stijl, stroming of periode – of zet die
zich hier juist tegenaf? Het is een interessant onderzoek,

22 Erfgoedwaarden 23 Erfgoedwaarden

9 Prins Hendrikkade 48, Amsterdam
beschouwd. Maar deze oefening dwingt je om objectief en analytisch te bekijken
welke kwaliteiten er zijn. Op deze kenmerken kun je straks, als je een nieuw
onderdeel gaat ontwerpen, inhaken.
Bouwhistorische waarden omschrijven
de geschiedenis van het bouwen en de
afleesbaarheid van de bouwhistorie van
een bouwwerk.
De geschiedenis van het bouwen
gaat over ontwikkelingen in de bouw­
techniek, bouwmethoden en materialen.
10 Huis Bartolotti, Herengracht, Amsterdam
24 Erfgoedwaarden
omdat het ook inspiratie oplevert voor jouw ingrepen. Als
je bijvoorbeeld beter begrijpt hoe binnen de Amsterdamse
Schoolstijl optoppingen werden vormgegeven, kan dat je
inspireren tot het toevoegen van een extra laag op een
gebouw in Amsterdamse Schoolstijl. 9
Ten tweede zeg je in deze categorie iets over de kwaliteit van
de architectuur en het karakter van het gebouw. Hier kun
je vertrouwen op jouw kijk op architectuur als ontwerper.
Waarin zitten de architectonische kwaliteiten? Wat maakt dit
ontwerp bijzonder of esthetisch hoogwaardig? Als ontwerper
zie je waarschijnlijk meteen wat waardevolle ruimtes,
structuren of details zijn. Als je van die architectonische
kenmerken een objectieve beschrijving geeft in woord of
beeld, ben je al een heel eind. Zit het in de detaillering, in de
ritmiek of in de open-dichtverhouding van de gevels, in de
structuur of in de omgang met ruimtelijkheid? En waar zitten
de bijzondere interieuronderdelen, wat is hun verhouding tot
het gehele ontwerp? Ik zie in de praktijk dat deze stap vaak
wordt overgeslagen, omdat hij als vanzelfsprekend wordt
Bouwhistorische waarden
Voor de bouwhistorische waarden onderzoek je welke details,
structuren, materialen of installatieconcepten van belang
zijn voor de geschiedenis van het bouwen. Dat gaat dus over
de algemene geschiedenis van het bouwen in een bepaalde
regio of in Nederland en hoe dit gebouw aan het begrip
hiervan bijdraagt. Aan het begin van de zeventiende eeuw
werden bakstenen bijvoorbeeld nog in veldovens gebakken.
De temperatuur in deze oven was ongelijkmatig verdeeld,
waardoor er bakstenen van verschillende kwaliteiten in
kleur en gelijkvormigheid werden
gebakken. Na het bakken werden
de stenen gesorteerd in eerste
kwaliteit voor voorgevels, tweede
kwaliteit voor zijgevels en een
restpartij voor vulmateriaal of
getypeerd als ‘onbruikbaar’. Om
de gevel van Huis Bartolotti aan de
Herengracht te Amsterdam – met
zijn uitzonderlijk gelijkvormige en
strakke bakstenen – in de zeventiende
eeuw te kunnen bouwen, heeft de
opdrachtgever Willem Bartolotti een
sortering van zeer hoge kwaliteit
moeten aanschaffen, waarvan er per
baksel niet veel beschikbaar waren.
(Vereniging Hendrick de Keyser,
restauratie 2016) 10
De bouwhistorie is de bouwgeschiede- Ook de afleesbaarheid van de bouwhistorie aan het
nis van een object. Hierin beschrijf je pand zelf is van belang. Dit komt tot uitdrukking in
alle veranderingen en verbouwingen die de histori­sche gelaagdheid. Daarmee wordt bedoeld
een object vanaf de bouwtijd onderging. dat er vaak verschillende lagen van geschiedenis,
diverse verbouwingen, naast en door elkaar bestaan
De historische gelaagdheid is in een pand. Niet alles wat oud is heeft dezelfde
letterlijk een archief: het vertelt welke waarde. Sommige lagen kunnen meer waarde hebben
bouwsporen tijdens verschillende dan andere, omdat een laag met meer aandacht en
periodes uit het verleden over elkaar kwaliteit gebouwd is of omdat deze een bepaalde
heen op een object zijn achtergebleven. cultuurhistorische of bouw­historische waarde heeft.
Het huis De Drie Halve Manen aan de Hinthamerstraat
138 te Den Bosch kent vier tijdslagen. De oudste laag is
De bouwfasen zijn de verschillende peri- de eerste bouwfase van 1545. De begane grond van het
odes waarin een verbouwing of verande- hoofdhuis bestond toen nog uit een voorkamer en een
ring aan het object heeft plaatsgevonden. achterkamer. Op de wanden van de achterkamer zijn
unieke, laatgotische muurschilderingen teruggevonden
Met de bouwtijd wordt in bouwhistorisch uit de bouwtijd. Deze lijken een verband te hebben met
onderzoek de oorspronkelijke bouw van gewelfschilderingen van de Sint Janskathedraal in
het pand bedoeld. Den Bosch. Al in 1580 zijn de muren grotendeels weer
wit gekalkt en is er een cartouche met een spreuk op
de binnenste wand geschilderd.
Deze renaissanceschildering heeft
waarschijnlijk een relatie met
Antwerpen. 11
In het begin van de zeventiende
eeuw is in de achterkamer een
wand geplaatst voor een smalle
gang van de voorkamer naar een
achtergelegen schuur of werkplaats.
Omdat de achterkamer smaller
werd, moest ook de schouw wor-
den verplaatst. Deze verbouwing
heeft het huis zijn huidige structuur
gegeven, die kenmerkend is voor
veel woonhuizen in Den Bosch uit
die tijd.
11 De Drie Halve Manen, Hinthamerstraat 138, Den Bosch
Tegen het einde van de negentiende
eeuw was het huis scheefgezakt. De
toenmalige bewoner – een huisschilder – heeft voorzetwanden en verlaagde
plafonds geplaatst om die scheefstand zo veel mogelijk te verdoezelen. In de
voorkamer is een hangkamertje getimmerd. Op deze nieuwe elementen heeft
de schilder een staalkaart van zijn ambacht aangebracht: imitatieschilderingen
van verschillende houtsoorten en marmersoorten en rijk gedecoreerde plafonds
met verschillende sjabloneringstechnieken. Het zijn belangrijke voorbeelden
van hoe laat negentiende-eeuwse interieurs werden gedecoreerd.
Bij de restauratie was het een moeilijke beslissing welke tijdlaag waar in
het zicht gebracht zou worden en hoe. Elke tijdlaag heeft immers zijn eigen
cultuurhistorische waarde en betekenis. Uiteindelijk is er in de voorkamer
25 Erfgoedwaarden
 voor gekozen om de negentiende-eeuwse situatie te restaureren, omdat hier Gaafheid (authenticiteit en herkenbaarheid)
de meeste en meest betekenisvolle elementen uit die historische laag waren Met gaafheid geef je de waardering aan Gaafheid is de mate waarin de gevonden erfgoed­waarden
overgebleven. In de achterkamer is wat over was van de zestiende-eeuwse voor de staat van het object en zijn erf- nog gaaf en herkenbaar aanwezig zijn. Meestal wordt
situatie zo goed als mogelijk geconserveerd. Daarbij zijn beide schilderingen goedwaarden. Je waardeert in hoeverre hiermee het materiaal zelf bedoeld. Hoeveel authentiek
– de laatgotische schildering uit 1545 en de renaissanceschildering uit 1580 – oorspronkelijke uitingen en bedoelingen materiaal is nog voorhanden en herkenbaar te relateren
gerespecteerd. Bijgevolg is in de achterkamer een gedecoreerd negentiende-­ nog herkenbaar aanwezig zijn. aan een van de erfgoedwaarden? Maar het kan natuurlijk
eeuws stucplafond verwijderd en is de zeventiende-eeuwse gangmuur tot ook gaan over de herkenbaarheid
borstweringshoogte afgebroken. Beide afwegingen waren moeilijk, met van een bepaalde structuur of ruimte
stevige vakdiscussies over de verschillen in waardering van verschillende in het pand. Ook de reden waarom
tijdlagen. Voor Vereniging Hendrick de Keyser was de zeldzaamheidswaarde waardevolle onderdelen verloren
van de muurschilderingen doorslaggevend. Hiervan kun je de betekenis en zijn gegaan, of verborgen achter een
rijkdom pas ten volle begrijpen (en waarderen) wanneer deze worden bloot- verlaagd plafond, kan van betekenis
gelegd in een samenhang die zo dicht mogelijk de oorspronkelijke situatie zijn. Het is meestal een vrij makkelijke
benadert. (Vereniging Hendrick de Keyser, restauratie 2013) categorie om zelf in te vullen.

Het is misschien moeilijker om bouwhistorische waarden te kunnen duiden als je
weinig kennis hebt van de geschiedenis van het bouwen, of niet zo veel ervaring
hebt met het aflezen van de historische gelaagdheid in een gebouw. Achter in dit
boek is een lijst toegevoegd van boeken en websites die je op weg kunnen helpen.
Ensemble- of stedenbouwkundige waarden
Ensemblewaarden beschrijven of en hoe Een gebouw heeft ensemblewaarden of stedenbouwkundige­­
een gebouw bijdraagt aan een ensemble waarden als het bijdraagt aan een groter geheel, een
of aan een stedenbouwkundige eenheid: stedenbouwkundige context of een ensemble. Zonder dit
ten tijde van de oorspronkelijke bouw en gebouw zou er een opvallend gat ontstaan in de steden-
in de huidige context. bouwkundige context of zou het ensemble niet compleet
zijn. Om in deze categorie erfgoedwaarden te kunnen
Stedenbouwkundige waarden beschrijven vinden, moet je je letterlijk omdraaien en wegkijken van
in hoeverre een gebouw verbonden is het gebouw. Je neemt nu zowel de oorspronkelijke opzet
met de ontwikkeling van de stedenbouw- als de huidige situatie in ogenschouw. Hoe verhoudt het
kundige of landschappelijke context of gebouw zich tot zijn omgeving? Werd het ontworpen als
hier een uitdrukking van is. En ook welke onderdeel van een architectonisch, stedenbouwkundig
kwaliteit deze relatie heeft. of landschappelijk ensemble? Wat is daar nog van over?
Wat was de betekenis van het gebouw in het oorspron-
kelijke stedenbouwkundige weefsel
en welk belang heeft het nu? Hoe
sluit het gebouw aan op zijn om-
geving; de overgang van publiek
naar privé? Is dat veranderd in de
loop der tijd en waarom? Met goede
kaarten en plattegronden en wat
basiskennis over stedenbouw en
landschap kun je ver komen. Maar
bedenk dat er ook structuren zijn
die je misschien niet meteen her-
kent als je weinig ervaring hebt met
stedenbouwkundige of landschap-
pelijke ontwikkelingen en geschie-
denis. De bouwhistoricus van de
gemeente kan je hier doorgaans
goed bij helpen. 12
12 Lodewijk van Deysselbuurt (AUP), Amsterdam
Bij het Vogelhuis in Artis waren
de prachtige daklichten en
beschilderde spanten achter een
verlaagd plafond verdwenen.
Al vrij kort na de bouw van het
Vogelhuis bleek namelijk dat het
gebouw zo sterk opwarmde door
het glas in het dak, dat de vogeltjes
letterlijk van hun stokje gingen.
13 Vogelhuis Artis, Amsterdam Om bij de restauratie het verlaagde
plafond weg te kunnen halen en
het daklicht te herstellen, moest
dus eerst een oplossing worden
gezocht voor het opwarmen van
de ruimte. Dit zegt veel over het
voortschrijden van de kennis over
zowel bouwfysica als over het
houden van vogels. (Rappange &
Partners architecten, restauratie
2010) 13
Zeldzaamheid
De zeldzaamheidswaarde geeft aan hoe En ten slotte: hoe zeldzaam zijn de gevonden kernwaarden?
zeldzaam een gebouw is in relatie tot Dit is moeilijk om zelf in te vullen. Je moet hiervoor
zijn context en eerder gevonden erf- veel kennis en ervaring hebben in alle eerdergenoemde
goedwaarden. categorieën. Meestal moet je hiervoor de hulp inschakelen
van de bouwhistoricus van de gemeente of zo’n expert
inhuren.
De zoektocht naar deze erfgoedwaarden, of je die nu
zelf uitvoert of door een bouwhistoricus laat doen, geeft
vaak al veel inspiratie voor de herbestemming. Kennis leidt tot waardering:
hoe meer je erover weet, hoe meer je het gebouw apprecieert. Dat geldt
waarschijnlijk niet alleen voor jou, maar ook voor je opdrachtgever en andere­­
betrokken partijen. Deze kennis en daarmee samenhangende verhalen zullen
je daarom helpen in de verdere planvorming en in de communicatie hierover
met andere partijen.

26 Erfgoedwaarden 27 Erfgoedwaarden
 Kernwaarden
Als je eenmaal onderzoek begint te doen naar een gebouw, vind je vaak meer
erfgoedwaarden dan je van tevoren had gedacht. Er is namelijk altijd wel
iets opmerkelijks te vinden in elk van de cultuurhistorische categorieën. Niet
alle erfgoedwaarden zijn echter even belangrijk. Sommige erfgoedwaarden
zijn vrij algemeen en gelden misschien voor alle panden in de straat. Andere
kenmerken het wezen van het gebouw. Deze waarden zijn onvervreemdbaar:
als je ze wegneemt, is het gebouw het gebouw niet meer.
Kernwaarden zijn de kenmerken die Die erfgoedwaarden noem je de kernwaarden.
een object uniek maken. Deze zijn
onvervreemdbaar: verdwijnt een van Om te bepalen welke erfgoedwaarden de echte kern­
de waarden, dan verdwijnt de ziel, waarden zijn, kun je ze ordenen naar hun mate van
de bestaansreden van het object. De belang voor het wezen van het gebouw. Meestal worden
kernwaarden zelf zijn niet altijd tastbaar. in een dergelijke ordening heel politiek correct alleen de
Toch zijn ook voor immateriële waarden gewichten ‘neutraal’, ‘positief’ of ‘hoog’ gegeven, maar
vaak fysieke uitingen aanwijsbaar. soms is het gewicht van een onderdeel ook gewoon
‘laag’. Een ordening kan er dan uitzien als een tabel. 14
Nu je de kernwaarden van het gebouw hebt benoemd, kun je bepalen of
deze gerelateerd zijn aan een bepaald bouwkundig onderdeel. Zo kun je
onderbouwen welke onderdelen het belangrijkste zijn voor het behoud van
het gebouw. Als de kernwaarde bijvoorbeeld een historische gebeurtenis is,
is deze vaak verbonden aan een bepaalde ruimte. Als het gebouw een speci­
fieke functie had, dan gaat het om de onderdelen die daar uitdrukking aan
geven, zoals de pershal in het Hoofdkantoor van De Telegraaf of de helling-
baan in de garage Citroën Noordgebouw te Amsterdam. Deze voorbeelden
licht ik uitgebreider toe in de casushoofdstukken. Gaat het om een bijzondere
architectuurstijl, dan zijn het de details met de kenmerken van deze stijl die
de kernwaarde vertegenwoordigen. Als het om een kunstzinnige uitdrukking
of bijzonder ambacht gaat, dan wil je het oorspronkelijke materiaal behouden
zoals dat door de kunstenaar of ambachtsman is verwerkt. Je moet daarbij
ook letten op de oorspronkelijke functie en betekenis van het onderdeel. Je
kunt de vraag ook omdraaien: als je een bepaald onderdeel wilt weghalen,
verdwijnt er dan een kernwaarde?
Sterkten en zwaktes
Nadat je in het gebouw en zijn historie bent gedoken om de erfgoedwaarden
en kernwaarden te bepalen, ken je ook de sterke en zwakke plekken ervan.
De sterke kanten, de kernwaarden, geven het gebouw identiteit en zijn de
belangrijkste reden waarom we het willen behouden. Misschien heb je
ondertussen ook sterke kanten ontdekt die niet meteen opvallen. Zoals een
innovatief kanalenstelsel voor installaties dat je kunt hergebruiken voor een
nieuwe installatietechniek. Of een terugliggende rooilijn, die plaatselijk extra
publieke­ruimte creëert waarvan de hele straat profiteert. Leg deze punten
vast in een document, visueel of tekstueel, zodat je hier tijdens het hele
project naar kunt teruggrijpen.

Maar een gebouw heeft natuurlijk ook zwakke kanten. Niet alles wat oud
Laag Neutraal Positief Hoog is, is waardevol en ook in het verleden maakte men fouten. Zelfs ideeën die
destijds vanzelfsprekend waren, pakten misschien minder goed uit dan
Algemene historische waarde / gebruiksgeschiedenis gedacht. Of de context is inmiddels zo veranderd dat het nu een minpunt
is geworden. In zeer oude panden waren bijvoorbeeld weinig toiletten – of
Architectuurhistorische waarde er was een toiletruimte buiten – en geen aparte badkamers. Tegenwoordig
zijn er vrijwel altijd toiletruimtes nodig die goed bereikbaar en onopvallend
Bouwhistorische waarde zijn. Als je een gebouw geschikt wilt maken voor welke functie dan ook,
zul je deze zwakke kanten sowieso moeten oplossen. Je kunt hier dus al
Ensemble- of steden-bouwkundige waarde verschillende oplossings­richtingen voor bedenken, los van de uiteindelijke
nieuwe bestemming. Het voordeel ervan is dat je dan in eerste instantie een
Gaafheid en herkenbaarheid oplossing zoekt die het beste past bij het gebouw en het meest recht doet
aan zijn sterke kanten. Hierdoor kun je later beter beoordelen of een nieuwe
Zeldzaamheid functie deze oplossingsrichting ook ondersteunt en daarmee bijdraagt aan
het versterken van het bestaande gebouw.
14 Tabel erfgoedwaarden
Bouwhistorische quickscan
Onderzoek naar de bouwgeschiedenis van een pand – de bouwhistorie – kan
op verschillende niveaus worden uitgevoerd en kan variëren in omvang en
diepgang. Een echt bouwhistorisch onderzoek wordt meestal uitgevoerd door
een bouwhistoricus of architectuurhistoricus. Als hierbij ook die elementen
en aspecten worden beschreven en gewaardeerd die bijdragen aan de
historische betekenis, de karakteristiek en de leesbaarheid van de bouw- en

28 Erfgoedwaarden 29 Erfgoedwaarden
 gebruiksgeschiedenis – oftewel de kernwaarden –
In een cultuurhistorische waardenstel- dan noem je dat een cultuurhistorische waardenstelling.
ling wordt aan de verschillende bouw-
kundige elementen van een object een Om snel meer te weten te komen over het gebouw dat
waardering toegekend voor de mate je wilt herbestemmen en om bijvoorbeeld de erfgoed-
waarin die elementen een cultuurhisto- waarden te bepalen, kun je zelf een klein bouwhistorisch
rische waarde vertegenwoordigen. onderzoek doen. Dit heeft het niveau van een quickscan.
Het is een inventarisatie van wat er op het eerste gezicht
te vinden is en de snelle conclusies die daaruit voort-
Een bouwhistorische quickscan is een vloeien. Zo’n bouwhistorische quickscan, die een paar uur
kort bouwhistorisch onderzoek waarbij tot enkele dagen in beslag neemt, staat nog helemaal
je alleen inventariseert wat je tijdens los van de aanpassingen die het gebouw mogelijkerwijs
een snelle zoektocht kunt vinden en ondergaat. Het geeft je vast een beeld: zo zag het er toen
vaststelt voor welke vragen of onderwer- uit en wat is daar nog van over. De quickscan maakt
pen een echt onderzoek nodig is. evident wat het gebouw is, wat bij elkaar hoort en wat
je nog wilt weten. Je legt er de identiteit mee vast en
geeft een eerste onderbouwing voor het invullen van de
erfgoedwaarden.
Wees je ervan bewust dat je met een quickscan slechts de oppervlakte raakt
en misschien essentiële zaken over het hoofd ziet. Het is daarom altijd goed om
de resultaten van de quickscan te bespreken met de erfgoedambtenaar van de
gemeente, om te weten of je de belangrijkste kwesties hebt aangestipt.
Ook als je van plan bent een specialist in te schakelen voor een diepgaander
bouwhistorisch onderzoek met of zonder cultuurhistorische waardenstelling,
is het goed om van tevoren zelf al een quickscan te doen. Zo kun je je vragen
beter formuleren en ben je als opdrachtgever een betere en kritischer gespreks-
partner voor de bouwhistoricus.
De primaire doelen van een bouwhistorische quickscan zijn:
• het vinden, onderbouwen en waarderen van erfgoedwaarden;
• verhalen over het gebouw ontdekken. Een mooi verhaal kan helpen bij het
enthousiasmeren van de betrokken partijen;
• architectonische kenmerken van het gebouw vastleggen: wat bepaalt
zijn identiteit? Dit is onderdeel van je instrumentarium om straks nieuwe
ingrepen vorm te geven.
Daarnaast is er nog een aantal secundaire doelen. Ook al zoek je hier niet
gericht naar en leg je ze misschien ook niet als zodanig vast, toch zijn deze een
bijkomend resultaat van de bouwhistorische quickscan. De verworven kennis
zul je later in je project nodig hebben.
De secundaire doelen zijn:
• richtlijnen bepalen voor het ontwerp. Bijvoorbeeld voor het bepalen van
een goed programma of het inpassen van de beoogde functie, geïnspi-
reerd op het oorspronkelijke gebruik;
• aanleiding voor ingrepen onderbouwen. Bijvoorbeeld de ruimte benutten
op de plaats van verdwenen oorspronkelijke elementen of toegevoegde
nieuwe elementen;
• technische kennis van het gebouw vergroten. Dit is zeer waardevol voor
de technische restauratie van het bestaande gebouw.
30 Erfgoedwaarden
De belangrijkste onderdelen van de bouwhistorische quickscan kun je vaak
online vinden. In ieder geval geeft een websearch je al snel een beeld of er
veel of weinig informatie over een pand te vinden is, of dat je ook naar fysieke
bronnen moet zoeken.
Een bouwhistorische quickscan bestaat globaal uit de volgende onderdelen:
wettelijke context, kaartmateriaal, bouwarchief, beeldmateriaal, gebouw en
cultuurhistorische context.
Wettelijke context
Het is belangrijk om te weten met welke wettelijke kaders je rekening moet
houden bij het project. Wanneer een gebouw wordt aangewezen als monument
of onderdeel is van een beschermd stadsgezicht of ensemble, schrijft de
gemeente, de provincie of het rijk hiervoor een tekst
waarin wordt omschreven waarom dit gebouw of gebied
Wanneer een object of ensemble opge- de monumentstatus krijgt. Deze redengevende omschrijving
nomen wordt in een monumentenre- van aanwijzing tot monument of tot beschermd gebied
gister, wordt de reden van registratie is de basis van de wettelijke kaders. Vaak kan de reden­
verklaard in de redengevende omschrij- gevende omschrijving al veel aanknopingspunten geven
ving. Hierin staan dus de kernwaarden over wat de erfgoedwaarden van het gebouw zijn. Voor
die op dat moment bekend waren en rijksmonumenten kun je deze vinden op de website van
erkend werden. de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Voor gemeentelijke
monumenten varieert het per gemeente of je deze online
kunt vinden of moet opvragen.
Vervolgens zijn de voor dat adres geldende welstandscriteria en het bestem-
mingsplan belangrijke kaders voor het ontwerp. Daarbij staat in de onder­
bouwingen van de welstandscriteria en van het bestemmingsplan vaak
omschreven wat de gemeente belangrijk vindt en of er al cultuurhistorische
waarden aan een gebied of object worden toegeschreven. Verder zijn er vaak
nog andere gemeentelijke kaders voor het gebied, zoals een beeldkwaliteits­
plan, een ontwikkelplan voor het gebied, een stedelijke cultuurnota et cetera.
Het is goed om op de hoogte te zijn van wat de stad voor ogen heeft met
het gebouw­of het gebied. Dan kun je erop anticiperen of de door jou en
je opdrachtgever beoogde ontwikkeling hierbij past of juist weerstand zal
oproepen. Ook stedelijk beleid in de vorm van gemeentelijke verordeningen,
bijvoorbeeld over de omgang met monumenten, kan concrete aanwijzingen
geven over hoe de gemeente de herbestemmingsplannen zal beoordelen.
Door haar grote volume en lange plint aan de Nieuwezijds Voorburgwal, heeft het
voormalige Hoofdkantoor van De Telegraaf een prominente rol in de steden-
bouwkundige betekenis van deze straat ter hoogte van de Postzegelmarkt.
Het was dan ook van belang gedurende de herbestemming van dit gebouw
door Rijnboutt, om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen­in het stedelijk
beleid en dit te betrekken in de ontwikkeling naar een nieuwe bestemming.
In de programmatische visie Nieuwe zijde, nieuwe lopers uit 2016 was door de
gemeente Amsterdam een reeks uitgangspunten vastgelegd voor het gebruik
van de Nieuwezijds Voorburgwal. Zo waren er plannen voor de herinrichting
van de Postzegelmarkt tot een aangenaam verblijfsplein en lag in deze visie
de nadruk op het beter doorwaadbaar maken van het gebied, waarmee het
secundaire winkelgebied beter bereikbaar en het hoofdwinkelgebied ontlast
kon worden. Kort daarna, in 2018, verscheen de visie Stad in Balans, waarin
31 Erfgoedwaarden

15 Postzegelmarkt, Amsterdam
de nadruk lag op het leefbaar houden van de stad voor de binnenstad­
bewoner. Voor de Nieuwezijds Voorburgwal betekende dit dat het nu
een buffer moest gaan vormen tussen het kernwinkelgebied met een
hoog bezoekersaantal en het secundaire winkelgebied dat door de
binnenstadbewoner wordt gebruikt.
Bij de herbestemming van het
voormalige Hoofdkantoor van De
Telegraaf is de hoofdingang van
de publieke functie gepositioneerd
aan de Kalverstraat, om de grote
publieksstroom aan die zijde te
houden. Aan de Nieuwezijds
Voorburgwal bevinden zich een
secundaire entree en etalages, voor
een uitnodigend (en veilig) klimaat
op binnenstedelijk niveau. Ook de
entree voor de kantoren ligt aan de
Nieuwezijds Voorburgwal. Door de
combinatie van wonen en werken
wordt de binnenstad verrijkt. 15
Zie voor een verdere toelichting ook
16 Kadastrale minuutplan uit 1832 van Muiden het casushoofdstuk.
32 Erfgoedwaarden
Kadastrale minuutplans zijn de eerste
kadastrale kaarten. Ze geven de situatie
weer van een bepaalde sectie (bouw-
blok) in 1832.
Het kadastrale veldwerk zijn de opmetings­­
tekeningen of -schetsen die gemaakt
worden als een perceel gewijzigd wordt,
zodat deze gegevens verwerkt kunnen
worden in de kadastrale kaart. Vaak worden
hier ook hulpkaarten van getekend waarop
de relatie tussen de vervallen en nieuw
ontstane percelen wordt weergegeven als
basis voor de nieuwe kadastrale kaarten.
Kadastrale kaarten en minuutplans uit de periode 1811-1832 zijn digitaal te vinden
op de beeldbank van de RCE. Met de inlijving van het Koninkrijk Holland in het
Franse keizerrijk in 1810 werd in Nederland de Franse methode ingevoerd voor het
registreren van eigendom van onroerend goed ten behoeve van de grondbelasting.
Dit was de eerste keer dat er een systematische en volledige administratie werd
17  Kadastrale hulpkaart uit 1920 van
Hellingstraat 28 – 30 – 32, Muiden
33 Erfgoedwaarden
Kaartmateriaal
Historische kaarten en het historisch kadaster zijn een
belangrijke bron van informatie, zeker ter vergelijking
met de actuele situatie en het huidige kadaster. Oók als
het onderzoek over een gebouw gaat. De oorspronkelijke
relatie met de omgeving kan veranderd zijn en dat kan
weer invloed hebben gehad op de functie of zelfs op fysieke
veranderingen van het gebouw. Het is voor dit onderdeel
van het onderzoek interessant om je af te vragen: waarom
is dit gebouw en in deze vorm op deze plek gebouwd? Hoe
is de huidige relatie van het gebouw met zijn omgeving en
is die in de loop der tijd veranderd? Met zo’n gerichte vraag
in je achterhoofd, is het makkelijker om de juiste kaarten te
analyseren voor je onderzoek. 16
In het gemeentelijke of regionale beeldarchief kun je meestal veel historische
kaarten vinden, net als op de beeldbank van de Rijksdienst voor Cultureel
Erfgoed (RCE). Als je door een geschiedenisboek over de stad bladert, zul je snel
zien welke kaarten waardevol zijn voor jouw onderzoek en kun je opzoeken bij
welk archief ze te vinden zijn. Vaak zijn ze daar ook digitaal verkrijgbaar.
ingesteld voor het hele Nederlandse grondgebied. Het was
ook voor het eerst dat percelen methodisch en nauwkeurig
in kaart werden gebracht. Het project werd pas in 1832
afgerond toen de Fransen al vertrokken waren, en vormt de
basis van ons huidige kadaster. Voor een bouwhistorische
quickscan is dit dus vaak het oudst beschikbare kaart­
materiaal met betrouwbare maatvoering. Daarnaast zijn er
incidenteel kadastrale hulpkaarten of veldwerk beschikbaar.
Dit zijn de opmetingstekeningen of -schetsen die gemaakt
worden als een perceel gewijzigd wordt. Hierop staan soms
extra opmerkingen of aantekeningen genoteerd over de
aangetroffen situatie, die interessant kunnen zijn voor het
onderzoek. Let wel dat de landmeetmethoden sindsdien
verbeterd zijn. De meest recente kadastrale kaart past dus
misschien niet naadloos op de oorspronkelijke kadastrale
kaart. 17
Ook het huidige kadaster kan informatie geven over de
geschiedenis van het perceel: een laag kadastraal num-
mer dat netjes ‘in de rij’ past bij de buurpercelen wijst
erop dat het perceel al lange tijd niet meer gewijzigd is
en misschien zelfs sinds 1832 ongewijzigd is. Een hoog
kadastraal nummer dat niet aansluit bij de nummering
van de buren (of misschien maar bij één van de buren)
vertelt dat er iets gebeurd is met dat perceel. Bij elke
kadastrale wijziging (splitsing of samenvoeging van een
perceel) wijzigt immers het kadastrale nummer.

Soms wordt met het bouwarchief
het gemeentelijke bouwarchief
bedoeld, maar dat archief bevat
alleen de voor een vergunning in-
gediende gegevens. Het volledige
bouwarchief, zoals bedoeld in het
bouwhistorisch onderzoek, bestaat
uit alle tekeningen, berekeningen
en bestekken die te maken hebben
met de bouw en verbouwingen
van een object.
18  Vergunningstekening uit 1907 voor een werkplaats en
machineloods aan de Hellingstraat, Muiden
Dateringsplattegronden zijn
plattegronden waarin met kleur
is aangegeven in welke bouwfase
een bepaald onderdeel is gebouwd
of toegevoegd.
De hoogtijdagen zijn het moment
in de geschiedenis waarop het pand
in zijn meest glorieuze en bedoelde
vorm bestond.
34 Erfgoedwaarden
Bouwarchief
Het bouwarchief van een pand bevat alle tekeningen,
(constructieve) berekeningen en bestekken van de bouw en
verbouwingen van het pand. Waarschijnlijk zul je niet alles Hellingstraat 28 Hellingstraat 30 Hellingstraat 32
kunnen vinden, maar in het gemeentelijk bouwarchief of Kelder
1842
bouwmuur
vergunningenarchief is vaak wel het een en ander aanwezig.
mogelijk 1872
De meeste gemeentes maken een knip in de tijd tussen het 1853
historisch archief en de lopende zaken (het bouwarchief of 1859
vergunningenarchief). Voor Amsterdam bijvoorbeeld zijn 1871
op dit moment alle (ver)bouwtekeningen van vóór 1905 1872
opgenomen in de beeldbank van het historisch archief. Hierin 1915
kun je zelf online zoeken. Alle (ver)bouwtekeningen van na 1919
1905 zitten in het gemeentelijk bouwarchief. Dossiers uit het nb: achter het pleisterwerk is mogelijk
metselwerk uit andere bouwfases aanwezig
na 1950
Amsterdamse bouwarchief moet je digitaal aanvragen. 18
onbekend
begane grond
Voor sommige bijzondere
gebouwen bestaan specifieke
archieven, bijvoorbeeld een familie­
archief of het archief van het
architectenbureau bij het Nieuwe 1842
1853
Instituut te Rotterdam. Een archief 1859
1871
kan ook voortkomen uit de functie 1872
1915
van het gebouw, zoals het archief 1919
na 1950
van het waterschap voor een onbekend
Hellingstraat 28 Hellingstraat 30 Hellingstraat 32
gemeenlandshuis. Deze archieven
zijn vaak niet digitaal ontsloten. Je 1842 19 Dateringsplattegronden Hellingstraat 28 – 30 – 32, Muiden
kunt ze alleen raadplegen door er 1853
zelf naartoe te gaan.
1859
Een voormalig magazijn van de Schoutenwerf aan de
Door de verschillende tekeningen 1871
Hellingstraat te Muiden bleek bijvoorbeeld een rijke
door de tijd heen met elkaar te 1872 bouwgeschiedenis te hebben. De oudste kern uit 1842
vergelijken, kun je – in combinatie 1915 was herhaaldelijk aangepast. In 1919 werd het verbouwd
met onderzoek in het gebouw zelf 1919 tot magazijn en kreeg het zijn huidige verschijningsvorm.
– dateringsplattegronden maken. Daarna zijn er nog een aantal verbouwingen geweest
na 1950
Welke onderdelen van het gebouw die of afbreuk doen aan deze verschijningsvorm of weg­
onbekend Verdieping
stammen nog uit de oorspronkelijke bouwtijd? En uit gehaald kunnen worden zonder dat er wezenlijk iets aan
welke verbouwingen of periodes komen de andere het gebouw verandert. Vanwege de cultuurhistorische
onderdelen? Door op de meest actuele plattegrond waarde – het magazijn is representatief voor het
elke bouwfase een andere kleur te geven, maak je de industriële verleden van de Schoutenwerf – zijn de
bouwgeschiedenis van het pand visueel leesbaar. Op vorm en het materiaal van de verbouwing uit 1919
deze manier kun je vaak makkelijker de verschillende (met inbegrip van alle voorgaande aanpassingen), het
historische lagen herkennen. 19 Die analyse kan uitgangspunt voor de ontwerpvisie en de restauratievisie.
je helpen om het oorspronkelijke ontwerp beter te Met andere woorden: de periode 1919 is aangewezen
begrijpen, maar ook om restauratiekeuzes te maken Hellingstraat 28
als de hoogtijdagen van het gebouw.
Hellingstraat 30
Bij elke ingreep
Hellingstraat 32
als je een bepaalde bouwfase wilt uitlichten of juist 1842
wordt de afweging gemaakt of deze recht doet aan het
als ‘minder van belang’ waardeert. Wanneer je een magazijn uit 1919. Zo niet, dan moet er een dwingende
1853
bepaalde periode in de geschiedenis aanduidt als het reden zijn om de ingreep uit te voeren en krijgt deze een
moment waarop het pand in zijn meest glorieuze en 1859 vormgeving waaruit blijkt dat het een nieuwe toevoeging
bedoelde vorm bestond, noem je dit de hoogtijdagen. 1871 is. (Rijnboutt, herbestemming 2020) 20
Het aanwijzen van hoogtijdagen helpt je om bepaalde 1872
restauratiekeuzes te onderbouwen of er in ieder geval 1915 Wees er wel alert op dat wat op de vergunnings- of
een duidelijke lijn in te trekken. 1919
20 Hellingstraat 28, Muiden verbouwingstekeningen is aangegeven, in werkelijkheid
na 1950
onbekend 35 ZolderErfgoedwaarden
/ Vliering
 misschien niet altijd zo is uitgevoerd. Blijf met een ervaren oog kijken naar
het gebouw en naar ander beeldmateriaal: dat helpt om te beoordelen wat
realiteit is en wat alleen op een tekening bestaat. Als je hierin een verschil
opmerkt, is het in de meeste gevallen belangrijk daar een mening over te
formuleren. Ik hecht persoonlijk veel waarde aan authenticiteit van het
materiaal. Hoe het werkelijk gebouwd is heeft voor mij dus voorrang op
hoe het getekend of bedacht was. De reden van de wijziging is immers
ook een getuige van de bouwpraktijk in het verleden, namelijk van een
noodzaak tot bezuiniging, materiaalschaarste of gewijzigd inzicht van de
architect of opdrachtgever.
Meestal worden tekeningen, prenten en schilderijen niet als een heel
betrouwbare bron gezien omdat de nauwkeurigheid en authenticiteit
afhangen van de kundigheid van de tekenaar of schilder en van diens
kunstzinnige interpretatievrijheid. Toch kun je bij gebrek aan historische
foto’s ook uit tekeningen en schilderijen wel enige informatie halen.
Voor de recente geschiedenis is Google Street View een bruikbaar gereedschap.
Op de website wordt bij de adresgegevens van de locatie aangegeven wanneer
de foto is genomen. Als naast deze datum een klokje staat, beschikt Google over
meerdere foto’s van verschillende data. Voor sommige locaties gaat dat tot wel
tien jaar terug. Recente wijzigingen zijn daardoor soms in beeld gevangen.

Bij het voormalige Citroën Noordgebouw aan het Stadionplein te Amsterdam,
stond bijvoorbeeld in het bestek en op tekening dat er aluminium raamprofielen
toegepast moesten worden. In 1962 was dit een nieuw product dat paste bij de
moderne en eigentijdse uitstraling
die opdrachtgever Citroën voor ogen
had. In werkelijkheid zijn er stalen
stoeltjesprofielen toegepast, wat in
die tijd als een relatief verouderd
product gold. Door als ontwerper
naar het gebouw te kijken – zeker in
relatie tot het drieluik van gebouwen
van architect Jan Wils op het
Stadionplein – waarderen wij deze
wijziging als een esthetische keuze
van de architect. De rankheid van
het staalprofiel, dat tegelijkertijd
meer geprononceerd is dan de vlakke
en brede variant in aluminium van
destijds, geeft een veel interessanter
lijnenspel. De heroverweging die
21 Voormalige Citroëngarage, Stadionplein, Amsterdam hier blijkbaar op het laatste moment
– waarschijnlijk door de architect
zelf – gemaakt is, krijgt hierdoor
extra lading en de stalen profielen
krijgen naast een esthetische ook
architectuurhistorische waarde.
Zie voor meer toelichting het
casushoofdstuk. 21
Beeldmateriaal
In beeldbanken, op internet, in archieven en in boeken
zijn vaak veel historische foto’s en tekeningen te vinden.
Vooral de foto’s zijn een waardevolle bron om te achter­
halen of wat op tekening is aangegeven, ook werkelijk
zo uitgevoerd is of dat er nog andere aanpassingen zijn
geweest. De geschiedenis gaat vaak verder terug dan
je denkt.
Jacob Olie heeft van Amsterdam prachtige zwart-wit foto’s gemaakt in de
periode 1860-1890, die op de Amsterdamse beeldbank op straatnaam te
zoeken zijn. 22
22 Grote Bickerstraat in 1881, Amsterdam
Gebouw
Het gebouw zelf is uiteindelijk de belangrijkste bron
voor de bouwhistorische quickscan. Door gewoon
eens rustig door het gebouw te lopen en met andere
ogen te kijken, valt je al snel veel meer op dan je in
eerste instantie dacht. Als je goed rondspeurt naar
verbouwingen en wijzigingen, zie je vaak wel waar
ingrepen gedaan zijn en wat bij elkaar hoort. Vroeger
werden op de verschillende onderdelen van een houten
dakspant telmerken gekrast voordat deze van de
timmerwerkplaats naar de bouw werden vervoerd.
Daaraan kon de timmerman op de bouw zien welke
onderdelen bij elkaar hoorden en in welke volgorde
23 Telmerk op spant de spanten gemonteerd moesten worden. Als je deze
telmerken herkent in een kap, kun je bijvoorbeeld
controleren of ze een complete reeks vormen of dat er
spanten ontbreken. 23
Ook de bouwkundige staat van bepaalde onderdelen geeft soms informatie
over de geschiedenis ervan. Scheuren kunnen bijvoorbeeld het gevolg zijn
van zettingen, doordat in een later stadium onderdelen zijn aangebouwd
of toegevoegd. Leksporen kunnen aangeven waar vroeger een goot heeft
gelopen. Roetsporen vertellen waar een schoorsteen zat. Kennis over en het
herkennen van historische bouwmethoden leert je iets over de tijd waarin
een onderdeel gebouwd is, of over de status of het gebruik van het gebouw.
Meer diepgaand onderzoek aan het bestaande gebouw kan een kleur­
historisch of dendrochronologisch onderzoek zijn, uitgevoerd door een
specialist. Hoewel je het dus niet zelf kunt uitvoeren en misschien ook niet
vaak zult laten uitvoeren, is het goed deze methoden te kennen. Je kunt ze
dan inzetten op het moment dat je extra inzicht nodig hebt voor bepaalde
restauratiekeuzes.
Als je bijvoorbeeld een nauwkeurige datering nodig
hebt van een houten onderdeel zoals een balk of spant,
Bij dendrochronologisch onderzoek kan dat met dendrochronologisch onderzoek worden
wordt vastgesteld in welk jaar een boom vastgesteld aan de hand van de jaarringen van het
gekapt is. Dit wordt bepaald aan de hout. De breedte van jaarringen wordt bepaald door
hand van de jaarringen op een stuk hout de seizoensomstandigheden waarin een boom is
dat van die boom afkomstig is. gegroeid. Daardoor is de opeenvolging van smalle en
brede jaarringen uniek voor een bepaalde regio en

36 Erfgoedwaarden 37 Erfgoedwaarden

24 Boorkern uit Scheepvaartmuseum, Amsterdam
Bij kleurhistorisch onderzoek worden de
opeenvolgende verflagen op een bouw-
houtsoort. Vergelijk het met een vingerafdruk. Met een
holle boor wordt uit de balk een houtkern genomen.
De opeenvolging van jaarringen wordt dan als een
streepjescode ingelezen en vergeleken met een grote
database aan jaarringen van regio’s uit heel Europa. Zo
kan bepaald worden waar de boom vandaan kwam, in
welk jaar deze is gekapt en soms zelfs of dat in de lente
of in de herfst was. 24
Kleurhistorisch onderzoek wordt bij bijna iedere herbestem-
ming uitgevoerd, omdat je inspiratie zoekt voor je eigen
ontwerpkeuzes, of op aanvraag van de welstand of de
gemeentelijke afdeling monumenten. De oorspronke-
lijke architect had bij het ontwerpen vaak een bepaald
kleuren­palet voor ogen dat zijn concept versterkte.
Daarom streeft men doorgaans naar het terugbrengen
van het kleurenpalet dat bij de betreffende bouwperiode
Bij een behanginventarisatie worden
de opeenvolgende lagen behang op een
bouwkundig onderdeel onderzocht.
25  Een kleurtrap in Huis Bartolotti,
Herengracht, Amsterdam
kun je een meer compleet beeld vormen van de interieur- of
exterieurafwerking door de tijd heen. Daarmee achterhaal
je ook het oorspronkelijk beoogde architectuurbeeld.
Naast kleurhistorisch onderzoek kan ook behang­
inventarisatie van belang zijn bij het in kaart brengen
van de historische gelaagdheid van een interieur.
In sommige gevallen zijn er meer lagen behang dan
verflagen. Het was vroeger namelijk goedkoper om te
behangen dan om te schilderen. Historisch papierbehang
kan op tien jaar nauwkeuring worden gedateerd; niet
alleen waren de patronen en kleuren zeer modegevoelig,
maar met name de druktechnieken en de kwaliteit van
het papier kent een lange traditie. Bij panden met een
ingewikkelde bouwhistorie kan dit behulpzaam zijn voor
het dateren van een bepaalde wand of onderdeel. 26

kundig onderdeel onderzocht. hoorde. Ik vind het iedere keer weer fascinerend om te
zien hoe de oorspronkelijke kleuren een gevel of interieur
in balans kunnen brengen, alsof alle onderdelen daardoor
op hun plaats vallen. Dergelijk onderzoek is niet alleen
nuttig als je sec terug wilt naar het kleurenpalet uit een
bepaalde periode; het kan ook inzicht geven in de bouw-
en gebruiks­geschiedenis van een pand.
Bij kleurhistorisch onderzoek worden de verschillende
In een kleurtrap zijn de opeenvolgende verflagen op een bouwkundig onderdeel, bijvoorbeeld een
verflagen van een bouwkundig onder- raamkozijn of een plafondbalk, in het zicht gebracht door ze
deel naast elkaar in chronologische laagje voor laagje met een scalpel bloot te leggen. Hierdoor
volgorde blootgelegd. Wordt ook wel ontstaat een kleurtrap, ook wel ‘stratigrafie’ genoemd. 25
stratigrafie genoemd. Aangenomen wordt dat de onderste verflaag van deze
trap de oudste is, en dat elke schilder het oppervlak een
beetje opschuurde om vervolgens over de vorige verflagen
heen te schilderen. Voor oudere verflagen (voordat we aan de gang gingen met
loog en elektrische schuurmachines) is dat meestal wel het geval. Het is echter
van belang om kritisch te blijven kijken. Stel dat je bijvoorbeeld op een heel
oude deur slechts enkele verflagen terugvindt, dan heb je waarschijnlijk niet
meer de hele kleurhistorie compleet. De kleurhistorisch onderzoeker kan aan
de verf en aan de vervuiling of verkleuring van het oppervlak van de verflaag
zien of het om een grondlaag of een afwerklaag gaat en wat voor soort verf er
is gebruikt, bijvoorbeeld op oliebasis of synthetische basis. Soms wordt er ook
aanvullend laboratoriumonderzoek gedaan om de pigmenten en bindmiddelen
te achterhalen. Dat kan helpen bij de datering van de verf, omdat sommige
pigmenten pas vanaf een bepaalde periode in Nederland werden gebruikt.
Pruisisch of Berlijns blauw werd bijvoorbeeld als pigment pas in 1706
uitgevonden en pas na 1724 in Nederlandse interieurs gebruikt. Het was een
dure en chique kleur en veel voorname huizen uit die periode hadden dan ook
een ‘blauwe kamer’.
Als je de verflagen van meerdere interieur- of exterieuronderdelen
onderzoekt, is het vaak mogelijk deze met elkaar in verband te brengen. Zo
Ten slotte zijn in je onderzoek de verhalen van bewoners,
gebruikers of bezoekers een interessante bron voor
de bouwgeschiedenis van een pand. Het is niet alleen
boeiend om te horen of te lezen hoe een pand vroeger
werd gebruikt: sommige verhalen bevatten onverwachts
ook technische informatie.
Tijdens de voorbereiding van de restauratie van het
Gemeenlandshuis aan de Diemerzeedijk te Amsterdam,
werd ik benaderd door een oudere dame die mij
vertelde dat zij in dat huis was opgegroeid. Haar vader
was de laatste dijkwachter die met zijn gezin het
26  Historisch behang in Huis Bartolotti, Gemeenlandshuis bewoonde. Speciaal voor deze dame
Herengracht, Amsterdam en haar broers en zussen, hun gezinnen en kleinkinderen
werd een open dag georganiseerd. Zij kenden het
Gemeenlandshuis nog van voor de grootscheepse
renovatie van 1971 en vertelden verhalen die inzicht gaven in de bouwhistorie.
In het oorspronkelijke bestek uit 1727 stond dat er een reinwaterkelder onder
het huis lag, maar het was niet duidelijk welke afmetingen deze van origine
had. Toen we bij de achtergevel stonden, gingen de broers opeens op zoek
naar een luik dat in de grond tegen het huis had gezeten
en dat nu weg was. Ze vertelden dat als ze op hun buik
lagen, ze een papieren bootje in dat gat konden laten
vallen, en dat het bootje dan onder het huis door voer.
Uit de locatie van dit verdwenen luik konden we afleiden
hoe groot de reinwaterkelder bij de bouw was. Toen
we daarna de trap opliepen, herinnerden alle kinderen
zich dat er halverwege, op het bordes, een deur was
met daarachter een ‘geheim’ kamertje. Nu was er een
gesloten wand. Het vermoeden dat die deur en een kleine
insteekverdieping in 1971 verwijderd waren, kon tot dan
toe niet hard worden gemaakt. De erfgoedambtenaar
heeft deze getuigenissen als bewijs aanvaard en de deur
en insteekverdieping zijn gereconstrueerd. (Vereniging
27 Gemeenlandshuis, Diemerzeedijk, Amsterdam Hendrick de Keyser, restauratie 2014) 27

38 Erfgoedwaarden 39 Erfgoedwaarden
 Cultuurhistorische context Waarderingsplattegronden
Om de cultuurhistorische waarden van een gebouw een breder kader te geven, In een uitgebreide bouwhistorische verkenning worden alle ontwikkelingen
is het ook van belang je in te lezen in de cultuurhistorische achtergrond. Het door de tijd heen in een bredere context gezet. Als zo’n onderzoek wordt
gaat hierbij om de verschillende categorieën cultuurhistorische waarden, zoals uitgevoerd door een onafhankelijke bouwhistoricus resulteert dit in een
die in de vorige paragraaf omschreven zijn. Denk aan algemene kennis over ‘neutrale’ cultuurhistorische waardenstelling. Soms worden hierbij ook
de architect, de bouwstijl, de typologie, de stedenbouwkundige context en waarderingsplattegronden gemaakt. Dan wordt op de plattegronden van
de sociaaleconomische setting op het moment van oplevering en de gebruiks- het gebouw met verschillende kleuren en symbolen aangegeven welke
geschiedenis van het gebouw. Als je op dit onderdeel echt de diepte ingaat, elementen in hoge mate een erfgoedwaarde vertegenwoordigen (hoge
wordt een bouwhistorische quickscan al snel een bouwhistorische verkenning. waarde), welke in mindere mate (positieve waarde) en aan welke onderdelen
geen erfgoedwaarden gerelateerd zijn (indifferent). Dit kan voor alle partijen
Vaak zijn dit ook vragen of onderdelen die je beter bij een bouwhistoricus kunt een nuttige leeswijzer zijn om te zien waar de erfgoedwaarden precies zitten.
uitzetten, omdat deze uit ervaring sneller bredere verbanden ziet. Zelf ben ik altijd een beetje huiverig voor de letterlijke interpretatie van deze
waarderingsplattegronden. Ze worden vaak vertaald als: hoge waarde =
behouden, positieve waarde = behouden wanneer het kan, en indifferent
= het maakt niet uit. Het respecteren van die erfgoedwaarden garandeert
immers op zichzelf nog geen goed en bruikbaar ontwerp. Ook geeft het
inkleuren van bouwmuren geen informatie over overkoepelende waarden
zoals ruimtelijkheid, verhoudingen of een bijzondere interieurafwerking.

Hoewel de waarderingsplattegronden gelezen kunnen worden als een

checklist die aangeeft ‘dit wel, dat niet’, ontslaat een waardenstelling de
architect niet van de verantwoordelijkheid om zelf de zaken in hun onderlinge
samenhang te interpreteren. Een waardenstelling is voor mij eerder een
b verkeers
referentiekader: het wijst de plekken aan die om een grondige argumentering
vragen als je juist daar iets aan het bestaande gebouw wilt veranderen.
ruimte

eetkamer
Als je een ondergeschikte functie dan in een indifferent gebied plaatst, is
lift wc

luik

multifunctioneel
wc kantoor
hal iedereen daar alleen maar blij mee. 28
wc
wonen

Het verhaal

openhaard
verkeers verkeersruimte

Door het uitvoeren van een bouwhistorische quickscan ken je het verhaal
ruimte verkeers
ruimte

HWA

techniek
wc keuken van het gebouw. Je weet iets over de wettelijke kaders waarbinnen je
KK gaat ontwerpen, over de bouwgeschiedenis, over de architect en over de
begane grond overige cultuurhistorische context. Hieruit kun je conclusies trekken over de
VW

erfgoedwaarden en kernwaarden van het gebouw. Je hebt ook in beeld welke

vervolgvragen er nog zijn die verder gaan dan een quickscan en die de basis
kunnen vormen voor een bouwhistorisch onderzoek door een specialist.

Erfgoed is meer dan een functionele schil. Het draagt een verhaal in zich over
de geschiedenis, dat van belang is voor de toekomst. Ik vind het altijd een
Legenda monumentale waarden goede oefening om van dit verhaal en van de conclusies van de bouwhistorische
bouwkundig (constructief):
hoge cultuurhistorische waarde
bouwkundig elementen:
kozijnen (3 cat.)
interieur elementen/afwerkingen:
historische plafondafwerkingen (3 cat.)
quickscan een document of presentatie te maken. In de eerste plaats doe ik
positieve cultuurhistorische waarde
indifferente cultuuristorische waarde
deuren/ramen (3 cat.) historische vloerafwerkingen (3 cat.)
vaste elementen (3 cat.)
dat voor mezelf, om de informatie op een heldere manier samen te vatten,
bovenliggende constructieve vloeren of kappen (3 cat.) om overzicht te krijgen en eventuele lacunes te ontdekken. Vaak is dit ook
de basis voor een presentatie aan collega’s, aan de opdrachtgever of aan de
28 Waarderingsplattegronden Hellingstraat 28 – 30 – 32, Muiden vergunningverlener. Op die manier houd je het verhaal gedurende het hele
proces vast en kun je het steeds bijschaven en aanscherpen.

40 Erfgoedwaarden 41 Erfgoedwaarden
HOOFD­K ANTOOR

HEROPENDE PERSHAL HERSTELT

VAN

LEVENDIGHEID OP STRAAT

DE TELEGRAAF
Collectie Stadsarchief Amsterdam Collectie Het Nieuwe Instituut, archief J.F. Staal en G.J.Langhout

Collectie Het Nieuwe Instituut, archief J.F. Staal en G.J.Langhout Collectie Het Nieuwe Instituut, archief J.F. Staal en G.J.Langhout
 Hoofdkantoor van De Telegraaf
Sinds 1618 werd in Amsterdam een
landelijke krant gedrukt. Rond het
centrale deel van de Nieuwezijds
Voorburgwal bevonden zich al sinds
de zeventiende eeuw veel drukkerijen,
en vanaf de negentiende eeuw vormde­
deze buurt dan ook het hart van het
krantenbedrijf. Toen de kranten­
uitgeverijen groter werden, schaften
zij eigen drukmachines aan. Vanaf
1900 ontstond hierdoor de behoefte
aan een nieuwe gebouwtypologie
voor het krantenbedrijf, waarbij
drukkerij en redactie samen in één
modern pand werden gehuisvest.
Drager van betekenis
Het Hoofdkantoor van De Telegraaf, in 1930
ontworpen door Jan Staal en Gerard Langhout,
was het eerste, qua typologie meest uitgesproken
krantengebouw mét drukkerij van deze schaal. Het
werd dan ook als een belangrijke mijlpaal gezien
voor de modernisering van het persbedrijf. Bij de
oplevering verschenen er verschillende publicaties
0 10 20 m in bouwkundige vakbladen. Uit een speciale
uitgave van de krant ter ere van de opening van het
nieuwe gebouw blijkt duidelijk hoe trots men was
op dit staaltje van bouwkunst, en ook dat het in de
eerste plaats als een (kleine) fabriek werd gezien.
Het geldt in Nederland nog steeds als een van de
weinige functionalistische vooroorlogse gebouwen
van deze typologie.
De meest in het oog springende onderdelen zijn
de dubbelhoge hal waar de drukpersen stonden
opgesteld, de grote ramen aan de straatzijde die,
als ware het vitrines, aan de voorbijganger lieten
zien hoe een krant gedrukt werd en de hoge lift- en
watertoren. Zij drukken de oorspronkelijke functie
van het gebouw uit. Nog steeds kun je hieraan zien
dat dit geen doorsnee kantoorgebouw is. De brede
trap met natuursteen bekleding en koperen leuning
aan de ene zijde van het gebouw en de smalle trap
0 10 20 m met granito, tegelwerk en stalen leuning aan de
andere zijde vertellen van de strikte scheiding
tussen redactiemedewerkers en arbeiders.
0 10 20 m
Plattegrond 1e verdieping en doorsnede 47 Casus – Hoofdkantoor van De Telegraaf
Op alle verdiepingen zijn te openen, hoge stalen
ramen. Samen met de prachtige lichtstraat in de kap
getuigen zij van het belang dat gehecht werd aan
een goede werkomgeving: licht, lucht en uitzicht.
Hiervan getuigen ook de grote bouwkundige kanalen
die – op elke verdieping als verlaagd plafond in de
gangen aangebracht – op iedere afdeling voor eigen
luchtverversing zorgden.
Gerard Langhout was als ingenieur verantwoordelijk
voor de plattegronden en de logistieke organisatie
van de functies binnen het pand. Tijdens zijn
voordracht op 6 juni 1930, ter gelegenheid van de
opening van het hoofdkantoor, sprak hij vooral
over het functioneren van het gebouw en de
technische uitdaging om zware machines en een
kantoorfunctie in één gebouw te huisvesten. Jan
Frederik Staal, architect van de buitenzijde van het
pand, legde tijdens dezelfde gelegenheid de nadruk
op de inpassing van het gebouw in de omgeving.
Hem ging het erom dat de grote massa van het
Telegraafgebouw werd opgebroken om goed aan te
sluiten op de karakteristieke pandsgewijze bebouwing
van Amsterdam. Tegelijkertijd had hij de toren
beter gepositioneerd, zodat deze op straatniveau
geen harde overgang vormt maar van veraf wel
onmiddellijk de blik naar het gebouw trekt. Voor Staal
en Langhout was het Telegraafgebouw een belangrijk
ontwerp in hun oeuvre. Voor Langhout was het een
van de weinige gebouwen waarbij hij, behalve als
constructeur, ook als ontwerper een belangrijke rol
had. Voor Staal vormt het pand onderdeel van een
reeks waarin hij verschillende stijlen en stijlkenmerken
onderzocht. Bij het Telegraafgebouw vormde de
inpassing van een nieuwe typologie en nieuwe maat
in bestaand stedelijk weefsel het speerpunt.
Behoud door ontwikkeling
Nog steeds is het Telegraafgebouw een markant
gebouw aan de Nieuwezijds Voorburgwal. Deze locatie
was toentertijd gekozen vanwege de nabijheid van de
Beurs en het Hoofdkantoor van de PTT en de gunstige
ligging ten opzicht van tram en trein. De toren vormt
nog steeds een belangrijk oriëntatiepunt in de stad.
Vanaf straatniveau valt op dat de invulling van de grote
vitrines een grote invloed heeft op de beleving van het
straatbeeld. Oorspronkelijk was dit een zeer levendige
plint, waar het licht naar buiten straalde. De laatste
decennia was het gebouw in gebruik als bank met een
gesloten, anonieme plint. Door de grote lengte van de
gesloten gevel kwam het hele stuk van de straat hier
anoniem en onaangenaam over.
Voor de bouw van het pand zijn meer dan veertig
kleine pandjes gesloopt. Het Telegraafgebouw stond
destijds als een kolos in het bestaande stedelijk
weefsel. Nu aan de Nieuwezijds Voorburgwal
ondertussen meer grote panden gebouwd zijn, valt
minder op wat destijds de impact van deze nieuwbouw
op het bestaande bouwblok moet zijn geweest.
Deze zijn nog intact en vertegenwoordigen een van
de kernwaarden van het gebouw, namelijk dat het
kantoorpand voor die tijd zeer modern van opzet
was. Het is bijzonder dat hun oorspronkelijke functie
hersteld kon worden.
De representatieve entree van het pand stelt zich
relatief bescheiden op naast de grote vitrines van de
Erfgoedwaarden/Kernwaarden
Algemene historische waarden
Waarden vanuit gebruikshistorie
Architectuurhistorische waarden
Bouwhistorische waarden
Mijlpaal voor de modernisering van het krantenbedrijf
Onderdeel van moderne tijd
Modern en toonaangevend gebouw voor zijn tijd
Pershal met vitrines
Belangrijk in het oeuvre van Jan Staal en Gerard Langhout
 elang van licht, lucht en uitzicht komt tot uitdrukking in het
B
gebouw, bijvoorbeeld door de luchtkanalen

Bij de eerste grote verbouwing, slechts een paar pershal, zeker in verhouding tot de schaal van het Stedenbouwkundige waarden Was kolos in middeleeuws stedelijk weefsel

jaar na de oplevering van het oorspronkelijke gebouw. Deze entree werd alleen gebruikt door het Toren als landmark van veraf

gebouw, werd een verbinding gemaakt met het
pand aan Kalverstraat 28 om daar extra kantoor­
ruimte te creëren. Tot dan toe was daar een
wijnhandel met proeflokaal gevestigd, met een
voor die tijd moderne overdekte wintertuin achter
het pand. Bij de huidige herbestemming is die
verbinding tussen het grote Telegraafgebouw
aan de Nieuwezijds Voorburgwal en het kleine
winkelpand aan de Kalverstraat hersteld. Tussen
de twee gebouwen is een moderne interpretatie
van de oorspronkelijke wintertuin gerealiseerd. Dat
helpt bezoekers om zich te oriënteren: ze weten zo
precies in welk gebouw ze zich bevinden. Je kunt
nu een wandeling maken door de geschiedenis van
het bouwblok. Van het kleine negentiende-eeuwse
redactiepersoneel en bezoekers. Oorspronkelijk was
de logistieke entree met luifel eigenlijk belangrijker
voor het functioneren van het gebouw: hier was
volop bedrijvigheid, er werd af en aan gereden met
rollen papier en stapels kranten. Het belang van
deze ingang nam in de loop der tijd af, zeker nadat
de luifel verdween en een van de twee poorten in
een garagepoort veranderde.
Dat er sprake was van twee entrees aan de
Nieuwezijds Voorburgwal, vormde een mooie aan­
leiding om de twee functies van het gebouw nog
meer van elkaar te scheiden dan oorspronkelijk het
geval was. De representatieve entree is naar heden­
daagse normen te klein voor het kantoorvolume. De
 p straatniveau doorbreken van grote volume naar kleinere
O
buurpanden toe
Gaafheid Exterieur en trappenhuizen gaaf bewaard gebleven
Zeldzaamheid 
Zeldzaam voorbeeld van deze omvang en typologie uit deze
vroege periode
Sterktes Verbinding mogelijk met Kalverstraat
Dubbelhoge pershal constructief nog aanwezig
Vrij indeelbare kantoorvloeren en kanalen voldoen aan huidige eisen
Zwaktes Lange gevel bepaalt sfeer op straat
Verhaal 
Men was trots op de combinatie van hoogwaardig kantoor en
moderne fabriek midden in de stad
Herbestemming
Nieuwe functie Openbare functie (dienstverlening of retail) en kantoor
Contrast - contact Ingrepen contrasteren in vorm en materiaal, maar maken contact
doordat ze verwijzen naar oorspronkelijke wintertuin

winkelpand aan de Kalverstraat loop je via de
hedendaagse wintertuin naar de moderne kolos aan
de Nieuwezijds Voorburgwal. Hierdoor is opnieuw
voelbaar wat de impact van deze drukkerij was en is
in het fijnmazige stedelijk weefsel eromheen.
Het herrezen gebouw
logistieke entree is daarom in de herbestemming In de omgeving  evendige plint op Nieuwezijds Voorburgwal en verbinding met
L
Kalverstraat
heringericht, waardoor deze een representatieve
Restauratievisie 
Mechanische schade in representatieve gevels wordt
uitstraling kreeg. De luifel werd gereconstrueerd, gerestaureerd als het eindresultaat gegarandeerd beter is dan de
zodat de entree nu weer herkenbaar is op straat. huidige staat
Elkaar versterken Kantoor blijft kantoor
Voor de ontvangstbalie van het kantoor is een  ubbelhoge pershal met vitrines krijgt een functie die
D
nieuwe ruimte gecreëerd op de achteraanbouw levendigheid uitstraalt naar de straat

De dubbelhoge pershal met zijn belangrijke
relatie met de straat leent zich bij uitstek voor
een openbaar toegankelijke functie. Door
het opwaarderen van de verbinding met de
Kalverstraat, ontstaat er ook genoeg aanloop en
draagkracht voor een bijzondere winkel of een
verrassende formule. Doordat aan de Nieuwezijds
Voorburgwal slechts een secundaire entree
wordt gecreëerd, blijft de grote publieksstroom
in het binnengebied. Je stapt letterlijk door de Zwaktes oplossen  oor verbinding met Kalverstraat en extra volume op de
D
achterbouw is het contrast tussen middeleeuwse weefsel en het
achtergevel. Door het daklicht van de aanbouw zie grote gebouw weer leesbaar
je het volume van het Telegraafgebouw te midden
van de kleinschalige huizen aan de Kalverstraat. De
architectuur van de nieuwe aanbouw is familie van
de nieuwe wintertuin, en met de ingrepen wordt
een eigen laag toegevoegd aan de geschiedenis
van het pand.
Projectgegevens Nieuwezijds Voorburgwal 225

aan de kant van de Kalverstraat. De levendigheid Architect Rijnboutt bv

achter de vitrines verhoogt daarbij het gevoel van Opdrachtgever Kroonenberg Groep

sociale veiligheid op de Nieuwezijds Voorburgwal. Projectmanagement vb&t Projectmanagement

Zo kan aan de Postzegelmarkt een prettige Aannemer BAM Bouw & Techniek i.s.m. Schakel & Schrale

verblijfskwaliteit worden gerealiseerd. Adviseurs 

IMd Raadgevend Ingenieurs (constructie); Nelissen
ingenieursbureau b.v. (installaties/bouwfysica); vb&t
Brandveiligheid & Milieu (brandveiligheid); Monumenten Advies
De werkruimtes op de verdiepingen voldoen nog Bureau (bouwhistorie); Josefien & Co (kleurhistorie)
steeds aan de huidige kantooreisen: ze zijn ruim Aanvang project 2016
opgezet, goed indeelbaar, hebben veel daglicht en Start bouw 2018
de oorspronkelijke bouwkundige kanalen bieden Oplevering 2020
voldoende ruimte voor moderne luchtbehandeling. Omvang 14.335 m2 bvo

50 Casus – Hoofdkantoor van De Telegraaf 51 Casus – Hoofdkantoor van De Telegraaf

 ONTWERPVISIE

HET
HERREZEN
GEBOUW

Zoals gezegd is het bij een herbestemmingsopgave de kunst om erfgoed­

waarden en het nieuwe programma elkaar te laten versterken. Uit de
analyses van de erfgoedwaarden en van het programma komen de sterke
en zwakke punten naar voren. Bijkomend voordeel van het maken van een
analyse is dat je het gebouw en zijn functie beter leert kennen. Daardoor
zie je misschien oplossingen die je anders niet had bedacht.

In het vorige hoofdstuk ging de aandacht naar kennis over het bestaande
gebouw. Wat hebben we in handen om mee te werken? De volgende stap is
een analyse van de nieuwe functie en het opstellen van een ontwerpvisie.
Wat kan die betekenen voor het gebouw en zijn omgeving? Ten slotte wil je
natuurlijk ook hiervoor een passend ontwerp maken.

Waarom past deze functie hier goed?

Meestal krijg je bij aanvang van een herbestemmingsproject een nieuw
programma op van de opdrachtgever. Iemand verwerft een gebouw, wil hier
wat van maken en heeft al een idee wat dat moet worden. Soms is de opdracht
breder en wordt aan de ontwerper gevraagd: welke functie denk jij dat hier het
beste past? In beide gevallen is het een puzzel om een nieuwe functie te geven
aan een gebouw dat hier oorspronkelijk niet voor bestemd was.

Net als bij de erfgoedwaarden begint ook de analyse van een nieuwe
functie met een simpele basisvraag: ‘Waarom past deze functie hier
goed?’ Als óf de opdrachtgever óf jij daar een overtuigend en bevlogen

55 Ontwerpvisie
 antwoord op kan geven, zit je meestal wel goed. Nu komt het erop aan om Soms zijn deze nadelen in het onderhavige gebouw gemakkelijk op te
dit positieve uitgangspunt gedurende het project vast te houden. Hier zit vangen. Dan versterken gebouw en functie elkaar. Soms is het een echte
namelijk de kern van het concept en met een beetje geluk ook de visie op uitdaging om dergelijke eisen in een monument te realiseren. Dan knelt
de herbestemmingsopgave. Ook als je als ontwerpoefening verschillende het nieuwe programma in het bestaande gebouw. En daar begint je
programma’s of functies de revue laat passeren, begint die steeds met de ontwerpopgave.
basisvraag: ‘Waarom past deze functie of dit programma hier goed?’
Het ontwerp
Vaak blijken functies die een overeenkomst hebben met de oorspronkelijke Elke herbestemming, hoe klein of hoe groot de impact ervan ook is op het
bestemming van het gebouw het beste te passen. Zo was het voormalige bestaande gebouw, heeft een belangrijke ontwerpcomponent. Soms moet
Hoofdkantoor voor PTT te Utrecht dankzij zijn grote je nieuwe functionaliteiten op een creatieve manier onzichtbaar of op
publiekshal ideaal voor de huisvesting van de nieuwe respectvolle wijze inpassen in het bestaande gebouw. Meestal zijn er ook
bibliotheek van Post Utrecht, omdat er behoefte was aan componenten die daadwerkelijk en zichtbaar vorm krijgen. Zoals bij alle
een grote zaal voor een laagdrempelig en toegankelijk ontwerpopgaven zijn een heldere visie en een sterk uitgangspunt belangrijk
publieksprogramma. Op dezelfde manier maken de grote voor het hele herbestemmingsproject.
etalages en dubbelhoge pershal aan de Nieuwezijds
Voorburgwal te Amsterdam het voormalige Hoofdkantoor Het makkelijkste is het onderdeel waarin de nieuwe functie en de
van De Telegraaf uitermate geschikt voor een openbaar kernwaarden van het erfgoed elkaar versterken, dus waar programma
toegankelijke functie. Zie ook de casushoofdstukken en gebouw elkaar naadloos aanvullen. Probeer dit gedurende het project
over deze projecten. 29 Vanzelfsprekend maakt het goed in het oog te houden. Het probleem is namelijk dat dit onderdeel vaak
belangrijkste onderdeel van het nieuwe programma vanzelfsprekend lijkt, waardoor het niet gezien en benoemd wordt als een
gebruik van het meest uitgesproken kenmerk of de deel van het ontwerp en het aan kracht verliest.
29  Voormalig Hoofdkantoor van De Telegraaf in voornaamste kernwaarde van het bestaande gebouw.
1950, Nieuwezijds Voorburgwal, Amsterdam Vervolgens kunnen programma en erfgoed elkaar versterken door elkaars
Ik begin altijd te ontwerpen met de oorspronkelijke zwakke punten op te vangen. Sommige programmatorische eisen zijn
plattegrond als onderlegger – en niet de huidige plattegrond. (Voor het gemak misschien helemaal niet zo moeilijk te realiseren, of het gebouw biedt hier
ga ik er hier vanuit dat de kernwaarden van het gebouw gerelateerd zijn aan vanuit zijn oorspronkelijke functie juist ruimte voor. In een gebouw waar
de bouwtijd. Als je voor de herbestemming niet teruggrijpt naar de bouwtijd, van oorsprong al dienstruimtes waren, vinden facilitaire functies makkelijk
maar als hoogtijdagen een andere bouwfase hebt gekozen, kun je deze een plek. Andersom kan een nieuwe functie aanleiding zijn om moeilijke
paragraaf natuurlijk lezen met de plattegrond van die periode in gedachten.) onderdelen van een gebouw tot leven te laten komen.
Dat heeft een aantal voordelen. Ten eerste was die plattegrond destijds de
beste vertaling van de beoogde functie naar een gebouw, en ontleent daar De activering van de hellingbaan
een bepaalde logica en structuur aan. Door de jaren heen is de plattegrond in The Garage – het voormalige
door verbouwingen en aanpassingen meestal rommeliger geworden, Citroën Noordgebouw te Amsterdam
waardoor je wellicht de hoofdstructuur niet direct herkent. De kernwaarden –, een onvervreemdbaar onderdeel
van het gebouw zijn dus meestal beter vertegenwoordigd in de originele van de erfgoedwaarde, heeft meer
plattegrond. Zeker als je de overeenkomsten tussen de oorspronkelijke en waarde dan enkel het realiseren
de nieuwe functie wilt benutten of bepaalde ruimtelijke kwaliteiten uit het van bruikbare vierkante meters op
oorspronkelijke ontwerp wilt versterken, is dit de beste manier om deze een ogenschijnlijk onbruikbaar deel
tot hun recht te laten komen. Een tweede voordeel is dat je minder kans van het gebouw. De betekenis en
loopt om per ongeluk authentieke structuren te doorbreken. Als het om een positie van de hellingbaan worden
onderbouwde en bewuste ontwerpkeuze gaat, kun je een oorspronkelijke nu geaccentueerd, waardoor de
structuur natuurlijk wel eens wijzigen, maar het zou zonde zijn als dat per oorspronkelijke opzet van het hele
vergissing gebeurt. Ten derde is de kans dat je de oorspronkelijke structuur gebouw beter leesbaar wordt. De
met je nieuwe ontwerp versterkt groter, omdat je de plattegrond hiervan als (enigszins vreemde) vorm van de
onderlegger neemt – ook al is die structuur misschien deels al verdwenen. vluchttrap in de hoek inspireerde
tot het ontwerp van de nieuwe
Vervolgens maak je een analyse van de zwakke punten van de voorgestelde werkplekken. Hierdoor vormt de trap
nieuwe functie. Je moet realistisch zijn: elke functie heeft ook nadelen. een logisch onderdeel in het geheel
Een hotel vereist veel badkamers met bijbehorende installaties. Voor van losstaande elementen, in plaats
retail heb je een goede expeditie en interne logistiek nodig. Bij woningen van een vreemde eend in de bijt. Zie
spelen comforteisen en brandveiligheidsvoorschriften een rol. Horeca en hierover meer in het casushoofdstuk
bijeenkomstfuncties vragen grote luchthoeveelheden en ventilatievouden. 30 Voormalige Citroëngarage, Stadionplein, Amsterdam over dit project. 30

56 Ontwerpvisie 57 Ontwerpvisie
 Contrast – contact – connectie – kopie
Wanneer je in je herbestemmingsopgave bepaald hebt waar de knelpunten
tussen programma en bestaande gebouw zitten en hoe je die wilt oplossen in
het ontwerp, is de volgende vraag hoe je dit gaat vormgeven. Globaal gezien
kan een nieuwe toevoeging of ingreep zich op vier manieren verhouden tot
het bestaande gebouw: het kan een contrast vormen, contact maken, een
connectie smeden of het kan een kopie zijn.

Een contrast is een in het oog
vallende tegenstelling.
31 Catharinasteeg, Leiden
Uiteindelijk is de echte ontwerpuitdaging het oplossen van de knelpunten.
Waar zitten kernwaarden en programma elkaar in de weg? Dat kan om kleine
dingen gaan, of om een wezenlijk onderdeel van het project. Dankzij de
eerdere analyse van kernwaarden en programma, en door de oefening hoe
die twee elkaar kunnen versterken, heb je nu waarschijnlijk helder wat er nog
niet goed zit en waarom. Het mooiste is als je met een integrale oplossing
zowel de knelpunten als eventuele zwakheden van het programma of het
erfgoed kunt oplossen. Misschien kan dat in een enkelvoudig ontwerpgebaar.
Zoals één groot trappenhuis, dat als een individueel object in het gebouw
wordt geplaatst en op die manier allerhande functionele relaties en opgaven
in een keer oplost.
Contrast
Een contrast is een in het oog vallende tegenstelling. Dit is
een veel gekozen oplossing voor nieuwe toevoegingen bij
herbestemmingsopgaven omdat het makkelijk lijkt. Je laat
duidelijk zien wat oud is en wat is toegevoegd. Het idee
is dat je daarmee het bestaande gebouw maximaal respecteert, omdat je geen
concurrentie aangaat. Maar het probleem van een contrast is dat het opvalt.
Het gevaar is enerzijds dat zo’n oplossing zich loszingt van het gebouw, terwijl
het juist iets moest toevoegen. Daarmee wordt het een Fremdkörper die waar
dan ook had kunnen landen. Anderzijds kan een in het oog vallend element
zoveel aandacht opeisen dat de samenhang in de oorspronkelijke architectuur
uit elkaar valt. Bij een herbestemming of restauratie gaat het immers niet
alleen om het technisch herstel van het gebouw. Met een goede ingreep kun
je ook de architectuur en de betekenis herstellen. Het gaat dan om kwaliteiten
als harmonie, ritme, structuur en ruimtelijkheid.
Een contrast kan een goede vorm zijn voor een toevoeging als het betekenis­
vol en intelligent is. Met betekenisvol bedoel ik dat het contrast een bepaalde
functie heeft. Een plek waar het oog naartoe getrokken moet worden, om
bijvoorbeeld de routing of de ruimtelijkheid beter te
begrijpen. Het verschil met een willekeurig contrast is
dat je het hier bewust inzet om iets te bereiken, dat het
meer betekenis heeft dan alleen maar ‘niet hetzelfde als
het oorspronkelijke gebouw’.

Maar vaker betekent een integrale oplossing dat een bepaalde ontwerp­
oplossing consistent wordt ingezet. Telkens als een bepaald knelpunt naar
voren komt, wordt daar in het ontwerp op dezelfde manier – in dezelfde
architectuurtaal of met dezelfde materialen – op gereageerd. Zo voeg je een
eigentijdse laag toe aan het gebouw, met een eigen logica en bestaansrecht
binnen de herbestemming.
Bij de herbestemming van de monumentale panden rondom de nieuwe
Catharinasteeg in het Aalmarktgebied te Leiden legde Rijnboutt zichzelf
ontwerpregels op voor het doorbreken van historische wanden. Om de
visuele continuïteit van de wand te behouden, werd er
steeds een strook metselwerk met vaste maat rond de
Bij ingrepen in een bestaand gebouw nieuwe opening bewaard. In vakjargon heet zoiets dat er
wordt met de term ‘voldoende vlees’ voldoende vlees rond de opening is. De openingen zelf zijn
aangeduid dat rond een nieuwe in het hele project vormgegeven als stoere stalen
opening voldoende ononderbroken portieken, zoveel mogelijk van gelijke hoogte. Zo blijft
wand aanwezig moet blijven, zodat herkenbaar wat een nieuwe toevoeging is, zonder het
voorkomen wordt dat de wand visueel bestaande te ontkennen. (Rijnboutt, herbestemming
uit elkaar valt. 2017) shoofdstukken over deze projecten. 31
32 Huis Bartolotti, Herengracht, Amsterdam
Met een intelligent contrast wil ik zeggen dat de toe­
voeging ergens mee contrasteert. Het is in contrast met het
oorspronkelijke gebouw en past daarom alleen maar hier.
Meestal betekent dit dat het slechts in enkele facetten,
zoals in vorm, materiaal of positionering, contrasteert.
Bij de restauratie van Huis Bartolotti moest uit veilig­
heidsredenen verlichting in het trappenhuis worden
aangebracht. Oorspronkelijk was hier geen verlichting
en elektriciteit is sowieso een recente uitvinding.
Om te laten zien dat het een moderne toevoeging
betreft, is voor een hedendaagse lamp gekozen. De
feeërieke uitstraling van het armatuur en het spel met
licht past bij de Rococostijl van het houtsnijwerk en
decoratiestucwerk van de trap. Doordat de lichtbollen
uit het trapgat naar beneden lijken te dwarrelen,
trekken ze de blik van de kijker. Zo wordt de nadruk
gelegd op de trap als decoratief element. (Vereniging
Hendrick de Keyser, restauratie 2016) 32

58 Ontwerpvisie 59 Ontwerpvisie

33 Fort Napoleon, Oostende, België
Zoals ik al in de inleiding aangaf, is in Fort Napoleon te Oostende bijvoorbeeld
een extra ruimte toegevoegd die als een glazen doos het gebouw doorsnijdt.
Dit lijkt op het eerste gezicht een willekeurig contrast, maar het stoort niet
omdat het intelligent en betekenisvol is gedaan: de glazen ruimte trekt het
oog naar de doorsnede van het fort. Zoals je op de illustratie kunt zien, is het
volume op een radiaal van de vijfhoek geplaatst. Hierdoor voegt het zich in de
structuur van de plattegrond. 33
Contact
Contact is een onderlinge verbinding; Contact is een onderlinge verbinding, er is voeling tussen
er is voeling tussen de twee elementen. twee elementen. Een nieuwe toevoeging maakt contact
met het bestaande gebouw als de gekozen vorm of het
materiaal hier een logische aansluiting op vormt. Het
nieuwe element kan letterlijk de belijning overnemen of
uitgevoerd worden in gebouweigen materiaal. Zo kan een optopping op een
pand een heel eigen vormgeving hebben, maar als het uitgevoerd wordt in
dakeigen materiaal, passend bij het gebouw, dan ervaar je die toevoeging als
vanzelfsprekend. Het contact valt dan niet op, maar het is ook geen volledige
connectie omdat een sterke relatie ontbreekt. Meestal gaat het om onderdelen
die zich bescheiden opstellen tegenover het bestaande gebouw.
Bij The Bank aan het Rembrandtplein te Amsterdam had de dakopbouw die
eind jaren zestig was toegevoegd erfgoedwaarden gekregen vanwege de
karakteristieke vorm, die verwees naar het daklandschap van Amsterdamse
60 Ontwerpvisie
grachtenpandjes. Tegelijkertijd
hadden veel mensen moeite met de
dakopbouw omdat de vormgeving
en materialisering contrasteerden
met de grandeur van het voormalige
bankgebouw. Bij de renovatie in
2010 bleef die vorm behouden, maar
is in de materialisering en invulling
ervan meer contact gezocht met het
bestaande gebouw. De dakopbouw
werd bekleed met een zinken
felsdak en de raampartijen/puien
kregen een ritmiek die overeenkomt
met die van de onderliggende
raampartijen. Het geheel komt veel
natuurlijker over en valt minder op
34 The Bank, Rembrantplein, Amsterdam dan de oorspronkelijke dakopbouw.
(Rijnboutt, herbestemming 2010) 34
Connectie
Een connectie is een onderlinge Een connectie is een onderlinge samenhang of familie-
samenhang of familiebetrekking. betrekking. Het bestaande gebouw en de nieuwe toe-
voeging zijn familie van elkaar. Denk aan een broer en
een zus die erg op elkaar lijken: je ziet meteen dat het
familie is, maar er is ook geen twijfel over dat het twee
individuen zijn. Het is niet makkelijk om hier een evenwicht in te bereiken.
Er moeten voldoende familiaire kenmerken worden overgenomen, maar het
nieuwe element heeft ook eigenheid nodig. Als de ontwerper hierin slaagt,
zijn dit vaak de meest geprezen projecten. Het nieuwe element vormt dan
een natuurlijke toevoeging.
Om een goede connectie te maken, kun je de bestaande architectuur analy­
seren. Het gaat hierbij echt om de gebouwkenmerken en architectuur­waarden:
wat maakt dit pand herkenbaar? Wat is de taal van de architectuur, waaraan
ontleent zij precies haar werking? Je kijkt naar materiaalkeuzes, ritmiek,
detaillering, de open-dichtverhouding van de gevel. Je kunt ook inspiratie halen
uit het oeuvre van de architect of uit gebouwen in dezelfde stijl of typologie.
Hoe werd een dergelijke toevoeging elders opgelost? Wat kun je hiervan leren?
Hoewel hieraan zeer gedegen studies en analyses ten grondslag liggen, ogen de
resultaten meestal zo logisch dat ze moeiteloos tot stand lijken te zijn gekomen.
Het nieuw toegevoegde volume van Post Utrecht aan de Oudegracht te Utrecht
maakt een echte connectie met het bestaande gebouw.
Het voormalige Hoofdkantoor voor PTT stond om logistieke redenen met
zijn achterkant naar de gracht gekeerd. De uitdaging was om die achterkant
uitnodigend te maken voor welke nieuwe functie dan ook, passend in
de levendigheid van de Oudegracht en met behoud van de kracht van de
oorspronkelijke opzet van het Hoofdkantoor. Qua massa stelt het nieuwe
volume zich bescheiden op ten opzichte van het oorspronkelijke gebouw
omdat de gootlijn, die aan de voorgevel Neudezijde hoger ligt dan aan de
zijgevels, een stap lager ligt en zich voegt in een duidelijke hiërarchie.
Veel kenmerken van het pand zijn overgenomen in het nieuwe volume.
61 Ontwerpvisie
 Zoals enkele horizontale lijnen, het spelen met verticale belijning, de iets
vooruitspringende geveldelen, de smalle verticale ramen en het dakmateriaal
– keramische elementen in dezelfde kleur en kwaliteit als de oorspronkelijke
dakpannen. De detaillering en vormgeving van het nieuwe volume zijn heel
eigentijds. Dit alles maakt de toevoeging op hoofdlijnen verwant aan het
bestaande gebouw, maar het nieuwe volume blijft individueel in de details. 35
Een kopie is een nabootsing van
iets dat al bestaat.
Als je een kopie maakt, boots je iets na dat al bestaat. Dit
kan in verschillende gradaties. Je kunt iets tot in detail
namaken, je kunt iets interpreteren in dezelfde trant of
stijl, of je kunt een gestileerde verwijzing maken naar
iets bestaands. Met dat laatste beweeg je eigenlijk
dichter naar de connectie dan naar de kopie. De exacte
gradatiekeuze zal meestal afhangen van de omvang van
het onderdeel en zijn betekenis in het geheel. Een enkel
raam in een gevel of een deurkozijn in een gang kan
best gedetailleerd worden nagemaakt. Dat is ook goed
te onderbouwen met het argument dat dit onderdeel
niet in het oog mag springen, omdat anders een
oorspronkelijke gevelcompositie of een symmetrische
gangopzet wordt verstoord.

Bij de reconstructie van een straatgevel in een gevelwand of ensemble is

het meestal gepaster om een interpretatie of een gestileerde verwijzing
te ontwerpen. Ten eerste is het lastig om een gevel minutieus na te
bootsen, omdat er nu andere comforteisen gelden dan tijdens de bouw
van het ensemble. Dubbele beglazing, dikkere gevelopbouw en moderne
bouwmethoden maken het in feite onmogelijk om een exacte kopie te
maken van een historische gevel. Ten tweede is het voor een volledige
gevel lastiger te verdedigen dat een replica van een naastliggende gevel
noodzakelijk is om het stedenbouwkundige ensemble te respecteren. Van
veraf gezien valt het misschien niet eens op dat er een afwijkende gevel
staat, waardoor het ensemble als geheel intact blijft. Maar als je dichtbij
staat is het wèl duidelijk welke gevel eigentijds is en welke oorspronkelijk.

Als je kiest voor het kopiëren van historische architectuur, moet je

35 Post Utrecht, Neude, Utrecht
Kopie
Aan het toevoegen van een kopie van een bestaand onderdeel als nieuw
element is in vakkringen al veel discussie gewijd. Met een kopie voeg je
namelijk geen duidelijk afleesbare laag toe met een eigen bestaansrecht
of logica. Volgens het Charter van Venetië – een internationale conventie
uit 1964 op het gebied van restauratie en restauratievisies – mag je de
voorbijganger niet voor de gek houden: het moet altijd duidelijk zijn wat
origineel en wat een kopie is. De vraag is natuurlijk of dat een opvallend
verschil moet zijn, of alleen nog zichtbaar voor de oplettende kijker of zelfs
hooguit waarneembaar voor het professionele oog.
Volgens mij kan kopiëren een goede oplossing zijn als je niet wilt dat een
klein onderdeel – een raam in een gevel, een deurkozijn in een gang of in
sommige gevallen een gevel in een straatwand – het architectonisch geheel
of het stedenbouwkundig ensemble verstoort door te sterk de aandacht op te
eisen. Je kiest dan voor restauratie van de architectuur of van het ensemble
als geheel en beoordeelt het onderdeel als daaraan ondergeschikt.
ervan overtuigd zijn dat dit de beste conceptuele oplossing is. Die
beslissing vereist solide argumenten – en niet alleen om hem te kunnen
verantwoorden aan de vergunningverlener. Door jezelf te dwingen goed na
te denken over deze stap en hem degelijk te onderbouwen, wordt het een
doelbewuste en gelijkwaardige keuze naast contrast, contact of connectie.
En geen ‘easy way out’, zonder achtergrond of betekenis.
In de omgeving
De relatie tussen een gebouw en zijn omgeving is heel interessant. Een
gebouw is immers altijd deel van de context: een landschap, een tuin,
een straat of een wijk. Het is boeiend om te zien hoe een tuinconcept
van een achttiende-eeuws grachtenpand destijds een aanvulling was
op het interieurontwerp van de ruimtes die hierop uitkeken. Of hoe een
gemeenlandshuis, als hoofdzetel van een waterschap, op een dijk of
bij sluizen gepositioneerd werd. Maar bij de restauratie van dergelijke
monumentale panden verandert er in het algemeen weinig aan de relatie
tussen binnen en buiten. Bij de herbestemmingsprojecten van jonge
monumenten of van erfgoed zonder monumentstatus is meestal veel meer
mogelijk – en vaak ook nodig – in het herdefiniëren van de relatie tussen
het gebouw en zijn omgeving. In de stedelijke context is deze relatie vaak
meer gelaagd dan buiten de stad. Hoeveel aandacht de relatie tussen
gebouw en omgeving krijgt, verschilt per project. Maar bij elke goede
herbestemming wordt die relatie overwogen.

62 Ontwerpvisie 63 Ontwerpvisie
 Gebouw en omgeving
Elke verandering in de relatie tussen gebouw en omgeving is eigenlijk
een stedenbouwkundige opgave. Hoe een gebouw zich verhoudt tot de
straat, hoe privé en publiek en misschien een semiprivate zone daartussen
elkaar ontmoeten, heeft altijd invloed op de kwaliteit en beleving van de
aanpalende openbare ruimte. De nieuwe functie die in het gebouw komt en
de bewegingen van gebruikers en bezoekers hebben invloed op het grotere
geheel – of het nu gaat om een verkeersafname omdat een bedrijfsgebouw
herbestemd wordt tot enkele woningen, of dat er juist meer reuring ontstaat
omdat er grote winkels komen. Het is dus verstandig om te bekijken wat een
herbestemming betekent voor de omgeving en hoe het gebouw hierop kan
aansluiten. Zo zorg je er niet alleen voor dat het gebouw beter in de buurt
past, maar orden je ook de omgeving zelf.
Het voormalige Proveniershuis te
Schiedam heeft een poortgebouw
aan de voorzijde en een hoofd­gebouw
aan de achterzijde. De gebouwen
zijn verbonden door twee vleugels,
waardoor een afgesloten hof ontstaat.
In de vleugels rond het hof bevinden
zich kleine woningen, oorspronkelijk
voor bejaarden (proveniers). Bij
de bouw in 1756 werd in het
hoofdgebouw op de begane grond
een grote eetzaal met gaarkeuken
gerealiseerd, met op de eerste
verdieping een regentenkamer. Ook
bevatte het hoofdgebouw de woning
van de huismeester en een aantal
eenkamerwoningen, alle bereikbaar
vanuit het hof. Een paar jaar voor de
restauratie door Vereniging Hendrick
de Keyser werd de kade achter het
Proveniershuis heringericht tot
belangrijkste loop- en tramroute van
het treinstation van Schiedam naar
het centrum. Hiervoor zijn een aantal
gebouwen gesloopt die zich vlak
36 Proveniershuis, Overschiesestraat, Schiedam achter het Proveniershuis bevonden.
Daardoor is de achtergevel van het
hoofdgebouw het eindpunt van een
zichtlijn in die looproute geworden.
Bij de restauratie van het Proveniershuis werden de eetzaal en de keuken
teruggebracht als restaurant. De eenkamerwoningen werden samengevoegd
tot appartementen. Omdat in de nieuwe stedenbouwkundige context de
achtergevel voortaan de voorgevel werd, zijn – ook om de rust van het hof
te bewaren – de entrees van het restaurant en de appartementen in deze
voormalige achterzijde opgenomen. Tegelijkertijd is hiermee de nieuwe
voetgangersentree van de stad geactiveerd met horeca, met de mogelijkheid tot
een terras aan de kade. (Vereniging Hendrick de Keyser, restauratie 2012) 36
64 Ontwerpvisie
Herbestemming van de stad
De leesbaarheid van een stad met primaire structuren, secundaire structuren,
pleinen en achterafsteegjes, is vergelijkbaar met de leesbaarheid van een
gebouw. De stedenbouwkundige herbestemmingsopgave heeft hierdoor
enige overeenkomst met de herbestemming van een gebouw. Het toevoegen
van een nieuw volume aan een monumentaal pand of het doorbreken of
heropenen van bestaande gangen om de toegankelijkheid te verbeteren,
zijn als opgaven vergelijkbaar met het toevoegen van een nieuw pand of
een nieuwe verbinding in bestaand stedelijk weefsel. In een achttiende-
eeuws grachtenpand zijn de dienstruimtes, bergingen, schachten en andere
functionele ruimtes de aangewezen plekken voor ingrepen die nodig zijn om
de hoofdruimtes, de representatieve kamers, te laten stralen. Zo zijn ook in de
stad lege kavels, overbouwde achterterreinen en voormalige industrieterreinen
of parkeerplaatsen de aangewezen plekken om verbetering in de stedelijke
structuur aan te brengen.
In Dordrecht bijvoorbeeld wordt rond het Lindershof een project ontwikkeld
binnen een cluster van verschillende panden, die veelvuldig verbouwd en
aangebouwd zijn. Dat geldt niet alleen voor het voormalige bankgebouw aan de
Bagijnhof, maar ook voor de kleinere woonhuizen aan de Lange Breestraat. Aan
de straatzijde bestaan deze gebouwen uit grote volumes met representatieve
gevels. Ze doen duidelijk mee in de primaire stedelijke structuur en hebben
deze betekenis tijdens alle bouwfasen behouden. Het binnengebied, dat aan
de oorspronkelijke Bagijnestraat (voorheen een binnengracht) lag, was altijd
secundair in het stedelijk weefsel. Hier is een wildgroei ontstaan van pakhuizen,
bergingen en dienstingangen. Met de herbestemming van het bouwblok
verandert de betekenis van dit binnengebied. Binnen deze secundaire structuur
wordt ruimte gezocht om de primaire stedelijke structuur beter te benutten. De
opgave vraagt om representatieve entrees en een intiem plein met een kwalitatief
hoogwaardig verblijfsklimaat. De lage, rommelige en puur functionele bebouwing
wijkt voor deze nieuwe ingreep. De hiërarchie tussen hoofd- en bijgebouwen,
tussen hoofdstraat en pleintje, tussen primair en secundair stedelijk weefsel,
blijft bestaan, maar laat dus ook
ruimte om deze laatste op een nieuwe
manier in te vullen. (Rijnboutt, start
herbestemming 2018) 37
Bij het Aalmarktgebied in Leiden
inspireerden twee betreurens­
waardige ingrepen uit het verleden
tot het nieuwe stedenbouwkundige
plan. Ten eerste was in het verleden
een tijdelijke brug aangelegd tussen
de Stille Mare en het Waaghoofd.
Een ietwat vreemde keuze van-
uit historisch perspectief, omdat
de Waagkade van oudsher een
aanlegsteiger was, die vrij in het
water hoort te liggen. Daarbij lag
deze brug in het verlengde van de
Mandemakerssteeg, die een te smal
37 Lindershof, Bagijnestraat, Dordrecht straatprofiel heeft om mee te kunnen
65 Ontwerpvisie
 doen in het hoofdwinkelcircuit. Wat
bedoeld was als een tijdelijke oplos­
sing, is uiteindelijk veel langer in
gebruik gebleven. De tweede tekort-
koming was dat aan de Aalmarkt, ter
hoogte van de verdwenen Van Nelle
fabriek, het gat van een gesloopt pand
vanwege economische krimp nooit
meer was opgevuld. Die twee factoren
stimuleerden zowel de aanleg van een
nieuwe – definitieve – brug als het
creëren van de nieuwe Catharinasteeg
met een beter straatprofiel, zodat brug
en straat samen beter aansluiten bij
de structuur van de stad. (Rijnboutt,
herbestemming 2017) 38
38 Catharinasteeg, Leiden

Schaal en historie
Een herbestemming is ook op stedenbouwkundig niveau geslaagd wanneer de
nieuwe functie als ‘natuurlijk’ wordt ervaren binnen de stedelijke context, en
tegelijkertijd een duidelijke verbetering is. Net als bij de gebouwopgave komt
de stedenbouwkundige oplossing voort uit een analyse: hoe was het, hoe is
het nu, wat heb je nodig en hoe kunnen die facetten elkaar versterken? Door
kernwaarden uit het verleden herkenbaar te maken en – in ieder geval als beeld 39 AaBe fabriek, Tilburg
– op te nemen in het stedenbouwkundig ontwerp, zorg je voor aansluiting met
de omgeving en een beter begrip van je keuzes bij de toeschouwer.

Als er keuzes gemaakt moeten worden, is de rol en het belang van

erfgoedwaarden voor die beslissing afhankelijk van de schaal waarop
gewerkt wordt. Op de schaal van de stedelijke structuur is het verleden vaak
dwingender dan je misschien in eerste instantie denkt. Als een nieuwe of
heringerichte binnenplaats logisch aansluit op het bestaande omringende
stratenpatroon, wordt deze gemakkelijk opgenomen in het stedelijk weefsel.
Maar bij grote, rigoureuze ingrepen waarbij geen rekening gehouden wordt met
de huidige situatie, zie je dat dit kan conflicteren met de bestaande structuren.
Kijk bijvoorbeeld naar de herinrichting van de Weesperstraat in Amsterdam tot
een stadsautoweg, die rond 1960 dwars door historisch stedelijk weefsel werd
aangelegd en daar een litteken heeft achtergelaten dat pas na veertig, vijftig
jaar is geheeld. Bestaande rooilijnen worden daarom tegenwoordig vrij hard
gehandhaafd, omdat deze bijdragen aan een goede aansluiting op de omgeving.
Die rooilijnen zijn sporen uit het verleden. Erfgoedwaarden als het ware. Daar is
eigenlijk niet eens meer discussie over dat die moeten worden gerespecteerd.
Op de schaal van de aankleding van de straat – wat er tussen die rooilijnen en
binnen dat stratenpatroon gebeurt – geven hedendaagse gebruikseisen vaker
de doorslag dan erfgoedwaarden. We rijden immers niet meer in koetsen en
hebben een ingewikkelder ondergrondse infrastructuur dan vroeger. Doordat je
in de aankleding van de straat het verleden misschien niet altijd meer letterlijk
herkent, kun je over het hoofd zien dat de onderliggende stedenbouwkundige
structuur meestal wel diep in de ontstaansgeschiedenis van de stad of het
gebied is geworteld.
Bij de AaBe Fabriek in Tilburg is de openbare ruimte rondom het gebouw
totaal anders ingericht dan oorspronkelijk het geval was. In zijn huidige
hoedanigheid van winkelcentrum opent het gebouw zich meer naar de
omgeving; de aanpalende ruimtes zijn parkeerplaatsen, groenvoorzieningen
en terrassen geworden. Het hele terrein is nu openbaar gebied. Doordat
de structuur van het oorspronkelijke fabriekscomplex is doorgetrokken in
het masterplan voor de inrichting van die openbare ruimte, en vanwege de
fabrieksschoorsteen als landmark, blijf je hier het industriële karakter wel
voelen. Heden en verleden zitten elkaar niet in de weg, maar versterken
elkaar. (Rijnboutt, herbestemming 2016) 39
Ontwerpen met bestaande bouw
Een goede en betekenisvolle herbestemming realiseren is een complexe
opgave. Voor erfgoeddeskundigen is ‘de ontwerpvisie in relatie tot de
omgeving’ al gauw een lastig onderwerp. Hun expertise ligt niet zozeer in het
ontwerpen of de stedenbouwkundige context; zij zijn gericht op het object en
zijn geschiedenis. Bij herbestemming kan de omgeving en de wisselwerking
daarmee niettemin een doorslaggevende rol spelen bij de ontwerpvisie op
het object. Daarnaast laat ontwerpkracht zich niet zo gemakkelijk in woorden
vangen. Natuurlijk heeft het ook te maken met ervaring, met interesse voor
bestaande bouw en affectie met erfgoedwaarden. De een heeft dit meer dan
de ander en ervaring komt alleen met de tijd. Maar dit hoofdstuk biedt je wel
een aantal handvatten om de uitdaging aan te gaan.

66 Ontwerpvisie 67 Ontwerpvisie
NIEUWE VOORGEVEL

POST

AAN

UTRECHT

OUDE VERKEERSADER
Collectie Het Utrechts Archief Collectie Het Utrechts Archief
 Post Utrecht
In de bouwgolf na de Eerste
Wereldoorlog was het gebruikelijk dat
een hoofdpostkantoor de vorm kreeg
van een stedelijk paleis, vergelijkbaar
met een stadhuis: groot en vrijstaand,
liefst gelegen aan een plein, dominant
en rijk gedecoreerd. Zo kon er geen
misverstand ontstaan over zijn
maatschappelijke status en functie.
Drager van betekenis
Architect Joseph Crouwel koos in 1924 voor zijn
ontwerp van het Hoofdkantoor voor Post, Telefonie
en Telegrafie aan de Neude te Utrecht voor de
stijl van de Amsterdamse School, dat blijkbaar
in zijn ogen van alle moderne architectuurstijlen
het meest geëigende idioom bezat voor deze
opgave. Ook de toenmalige opvattingen over het
Gesamtkunstwerk en het geestelijk verheffen van
de gemeenschap door haar in aanraking te brengen
met esthetisch verantwoorde architectuur, pasten
bij de nieuwe denkbeelden over dienstverlening
en klantvriendelijkheid van de PTT. Dit nobele en
tegelijk moderne streven kreeg zijn weerklank in
een publiekshal van een indrukwekkende omvang
met een, ook voor die tijd, opvallende vorm en rijk
decoratieprogramma.
Vanaf circa 1875 nam het gebruik van post-, telefoon-
0 10 20 m en telegraafdiensten in rap tempo toe. Telefonie
en telegrafie hoorden, net als de auto, het vliegtuig
en de radio, bij het moderne leven en werden voor
iedereen toegankelijk. De groei en de bouw van
postkantoren hing niet alleen samen met de snelle
technologische ontwikkelingen – zoals de komst van
grote telefooncentrales – maar ook met veranderende
ideeën over dienstverlening en klantvriendelijkheid.
Er werd een netwerk van postkantoren over het
land uitgerold om deze faciliteiten dicht bij het volk
te brengen. Na de Eerste Wereldoorlog ondernam
de PTT grote bouwactiviteiten om alle diensten
onder één dak samen te brengen.
Behoud door ontwikkeling
De telegraaf bestaat niet meer en telefonie (internet)
0 10 20 m heeft minder oppervlakte nodig dan voorheen: de
servers van KPN staan nu op 260 m2 in de kelder
van het gebouw. De binnenstedelijke ligging past
0 10 20 m
Plattegrond 1e verdieping en doorsnede 73 Casus – Post Utrecht
evenmin bij de hedendaagse logistiek van de post.
Kortom: het gebouw heeft zijn rol verloren.
In 2011 sloot het hoofdpostkantoor als laatste in
Nederland zijn deuren, waarmee het in zijn soort het
meest gaaf bewaard is gebleven. Het pand bevat
nog veel verwijzingen naar zijn eerdere functie.
In het stedenbouwkundig plan voor Utrecht uit
1917 van architect Berlage werden de doorgaande
straten Lange Viestraat, Potterstraat, Lange
Jansstraat en Nobelstraat verbreed tot belangrijke
verkeersaders. Langs deze aders vond een schaal­
vergroting in de bebouwing plaats. De Neude kwam
aan de verkeersaders te liggen en moest een van
de belangrijkste pleinen van de stad worden. Van
de Oudegracht dacht men dat deze waterweg een
verouderde verkeersader was, die snel in onbruik zou
raken. Voor het ontwerp van het hoofdpostkantoor
nam Crouwel de plattegrond van het Rotterdamse
postkantoor aan de Coolsingel als uitgangspunt.
Een gebouw met een duidelijke voor- en achterkant,
naar een ontwerp van de architect Bremer. De
voorkant van het hoofdpostkantoor werd aan de
Neude geplaatst, de logistieke achterkant aan de
Oudegracht. De zijgevel aan de Potterstraat had
oorspronkelijk ook een entree en lichthoven met
ramen in het souterrain.
De Oudegracht bleef, ondanks de ingrepen van
Berlage, een belangrijk cultureel en winkelgebied,
waardoor de ondergeschikte achtergevel van het
prominente postkantoor ongelukkig gepositioneerd
was. De zij-ingang aan de Potterstraat verdween en
de koekoeken werden dichtgezet. Daarmee ontstond
ook aan deze straat een zeer lange, gesloten gevel.
Het postkantoor had nu alleen aan de Neude een
publieksentree. In de huidige beleving van de
straat is het wenselijk dat dit grote gebouw zich
meer alzijdig gedraagt en in de plint – zeker aan de
Oudegracht, maar ook aan de Potterstraat – gaat
meedoen aan het stedelijke leven.
Het herrezen gebouw
De grote publiekshal van het voormalige hoofd­
postkantoor leent zich met zijn rijke detaillering en
symboliek bij uitstek voor een publieke functie. Het
plan om in het voormalige PTT-hoofdpostkantoor
de centrale bibliotheek onder te brengen, met een
nieuw publieksprogramma, een auditorium en
horecagelegenheid, bleek een perfecte keus. De
grote publiekshal leent zich met rijke detaillering
bij uitstek voor een publieke functie. De symboliek
en ornamenten van de PTT, die het verzorgen
van wereldwijde communicatie als zijn primaire
taak beschouwde, sluiten wonderwel aan op de
functie van de hedendaagse bibliotheek, die zich
richt op het overbrengen van informatie (vanuit
de hele wereld) en het leggen van verbindingen
(communicatie).
In de kelder (bereikbaar via de heropende entree
aan de Potterstraat) en aan de Oudegracht worden
winkels gerealiseerd. Zo wordt het gebouw alzijdig
onderdeel van het omringende winkel- en horeca­
gebied. Voor deze nieuwe functies was extra volume
nodig aan de Oudegracht, waarvoor het voormalige
expeditiehof zich goed leende. De gevel van dit
nieuwe volume heeft dezelfde verhoudingen als
vergelijkbare gevels aan de gracht.
Connectie
Om het nieuwe Post Utrecht mee te laten doen in
de huidige stadsdynamiek, was het van belang om
in de (vroegere) achterzijde aan de Oudegracht een
echte voorgevel te creëren. Voor de architectuur van
de nieuwe gevel werd een taal gezocht die verwant
is aan de architectuur van het bestaande gebouw.
Die connectie blijkt onder andere uit de ritmiek van
de verticale belijning en open-dicht-verhouding, uit
het doortrekken van enkele horizontale lijnen, uit het
spelen met reliëf in het gevelvlak en uit het werken
met ornamentiek. Maar de grootste connectie tussen
het bestaande en het toegevoegde volume zit in het
dak. Dankzij zijn zwart-bruin geglazuurde dakpannen
is het dak zeer aanwezig in de architectuur van het
bestaande gebouw. Dit gegeven vindt zijn echo in
de moderne gebakken en geglazuurde keramische
gevel­elementen van het nieuwe volume. Het
oorspronkelijke dak toont de hiërarchie tussen het
hoofdvolume aan de Neude – met hoge dakrand,
hoge gevel en relatief klein dakvlak – en de zijvleugels
aan de Potterstraat en Drakenburgerstraat – met
lagere dakrand, lagere gevel en groter dakvlak. Het
toegevoegde volume aan de Oudegracht doet mee in
deze hiërarchie door zich met een nog lagere dakrand,
lagere gevel en groter dakvlak ondergeschikt op te
stellen ten opzichte van de zijvleugels. Tegelijkertijd
is de nieuwe gevel voldoende eigenzinnig en heeft hij
voldoende maat in vergelijking met de andere grote
panden aan de Oudegracht om een volwaardige
voorgevel te zijn. De overige materialisering en
detaillering van het nieuwe volume is eigentijds. Het
is hiermee op hoofdlijnen familie van het bestaande
gebouw, maar individueel in de details.
76 Casus – Post Utrecht
Nieuwe functie en comfort Erfgoedwaarden/Kernwaarden
Niet alleen de buitenzijde van het gebouw moest Algemene historische waarden PTT-diensten toegankelijk voor iedereen
meer geopend worden naar de stad, ook aan Onderdeel van de moderne tijd
de binnenzijde was meer transparantie nodig Waarden vanuit gebruikshistorie Hoofdpostkantoor sloot in 2011 zijn deuren
tussen de verschillende zalen en verdiepingen. Architectuurhistorische waarden  msterdamse school; verheffen van het volk door kennismaking
A
Oorspronkelijk was alleen de grote hal toegankelijk met rijke architectuur en symboliek
voor het publiek, de rest van het gebouw bestond Stedenbouwkundige waarden Onderdeel van plan Berlage
uit werk- en kantoorruimte. Zeker voor de ruimtes Prominent aan de Neude
waar nu de bibliotheek wordt gehuisvest is meer Stedelijk paleis
openheid en een betere oriëntatie van groot Gaafheid Zeer gaaf bewaard, ook in ornamentiek en in functionele symboliek
belang. Rijnboutt heeft in samenwerking met Zecc Zeldzaamheid Niet zeldzaam als hoofdpostkantoor in deze architectuurstijl
Architecten – verantwoordelijk voor het interieur Sterktes Grote publiekshal
van de bibliotheek – een plan gemaakt waarbij de Prominent aan de Neude
bibliotheek wordt opgebouwd rondom de grote Zwaktes Achtergevel aan de Oudegracht
publiekshal. De hal vormt hierbij het centrale Geen contact met Potterstraat of Drakenburgerstraat
oriëntatiepunt. Voor de nieuwe circulatie zijn Verhaal Berlage dacht dat de Oudegracht verouderde verkeersader was
openingen in wanden aangebracht om zodoende
zalen bij elkaar te betrekken en doorzichten te Herbestemming
creëren. Ook zijn er openingen gemaakt in vloeren Nieuwe functie Bibliotheek, horeca, winkels, fietsenstalling
om roltrappen te plaatsen, met weer andere Connectie Connectie in architectuur van nieuwe gevel
doorzichten en oriëntatiemogelijkheden tot gevolg. In de omgeving Nu alzijdig onderdeel van stedelijk weefsel
De ingrepen hebben een terughoudende en Restauratievisie Technisch herstel (restauratie) van oorspronkelijke onderdelen
eigentijdse vormgeving waardoor ze herkenbaar zijn Elkaar versterken Grote publiekshal krijgt opnieuw publieksfuncties
als een nieuwe laag, maar stellen zich bescheiden Sterke entree, Neude houdt betekenis
op ten aanzien van het Rijksmonument. Door hun Voormalige entree Potterstraat heropend
grote maat en schaal kunnen de oorspronkelijke Zwaktes oplossen Volwaardige voorgevel aan Oudegracht
zalen en wanden relatief forse ingrepen verdragen 
Meerdere publiekstrekkende functies en in alle lagen van het
gebouw; publiek ziet meer van het gebouw dan voorheen
zonder aan kracht of leesbaarheid in te boeten.
Veel aandacht is ook besteed aan het toevoegen
van buitenzonwering. Fysiek is dit een relatief
kleine ingreep, maar met grote visuele impact,
zowel in geopende als gesloten toestand van de
zonwering. Voor het ontwerp is een studie gedaan
naar zonweringen op gebouwen uit dezelfde
periode: waar zijn deze passend uitgevoerd en
waar storend? Wat is hiervan de reden? Uiteindelijk
is gekozen voor markisolettes – screens die
halverwege het raam naar buiten vallen – met
bovendorpels en geleiders, gemonteerd op de (niet
Projectgegevens Post Utrecht
oorspronkelijke) houten kozijnen en geschilderd
Architect Rijnboutt bv
in de kleur van het kozijn. In opgetrokken toestand
Interieurarchitect de Bibliotheek Zecc Architecten BV
lijken de markisolettes onderdeel van het kozijn,
Opdrachtgever a.s.r. real estate
in uitgezette toestand past de uitstraling bij de
Ontwikkelaar MRP Development/FiMek Estate
architectuur van de jaren twintig.
Aannemer Burgland Bouw BV
Adviseurs 
Zonneveld ingenieurs (constructie); Deerns (installaties); Peutz
Door het openen van het exterieur en interieur, door B.V. (bouwfysica/brandveiligheid); Het Oversticht (bouwhistorie);
het realiseren van een voorgevel aan de Oudegracht Josefien & Co (kleurhistorie)
en door het nieuwe programma met horeca, retail Aanvang project 2008
en een moderne bibliotheek is Post Utrecht een Start bouw 2018
gebouw geworden dat niet alleen midden in de stad Oplevering 2020
staat, maar ook midden in het stedelijk leven. Omvang 17.927 m2 bvo
77 Casus – Post Utrecht
 RESTAURATIEVISIE

HERSTELLEN
VAN
SCHADE

Je hebt een mooi ontwerp gemaakt voor de herbestemming. De kernwaarden

van het bestaande gebouw komen tot hun recht en nieuwe elementen zijn
goed ingepast. Een herbestemmingsproject gaat echter niet alleen over een
ontwerpvisie. Je zit ook nog met dat bestaande gebouw. Vaak gaat er veel
aandacht naar het ontwerp, naar de materialisering en zelfs naar de detaillering
van de nieuwe onderdelen, maar ontbreekt er oog voor de bouwtechnische staat
van het pand. Meestal valt daar best wat aan te repareren en te restaureren, of
is het op zijn zachtst gezegd toe aan groot onderhoud. Bovendien is het vaak
gewenst om het gebouw aan te passen aan de moderne eisen op het gebied
van isolatie, inbraakbeveiliging of brandveiligheid. Over al deze zaken gaat
de restauratievisie van een herbestemmingsproject. Aan de hand hiervan kun
je vervolgens de principedetails ontwerpen voor de ingrepen en het bestek
schrijven voor de restauratieonderdelen.

Wat ga je herstellen en waarom?

In de restauratievisie onderbouw je
aan de hand van de kernwaarden
hoe je verschillende soorten schades
restaureert en hoe je diverse ingrepen
in principe aanpakt.
In de restauratievisie onderbouw je aan de hand van
de kernwaarden hoe je verschillende soorten schades
restaureert en hoe je diverse ingrepen in principe aanpakt.
Wat je gaat doen met of aan het bestaande gebouw, kun
je meestal grofweg in drie categorieën indelen. Ten eerste
is er het echte restauratiewerk. Theoretisch gezien is dat
gewoon schade herstellen, maar dan met een tandje meer
kwaliteit. Ten tweede moet je grote en kleine ingrepen
doen om de nieuwe bestemming mogelijk te maken. Grote

81 Restauratievisie
 om de functie in te richten, kleine om te voldoen aan moderne eisen. Ten slotte
zijn er de duurzaamheidsmaatregelen, die bij bestaande bouw niet altijd voor
de hand liggen. Dit kunnen drie aparte pijlers zijn van je restauratievisie, maar
omdat ze op dezelfde kernwaarden gebaseerd zijn en in samenhang zijn met de
ontwerpvisie, vormen ze uiteindelijk een integrale herbestemmingsvisie. In de
restauratievisie vertel je welke principes je hanteert voor deze drie categorieën.
De restauratievisie is een vrij technisch deel van de herbestemmingsopgave.­
Het gaat echt over het materiaal en de details. Het is goed om te weten
dat je niet alle technische aspecten van tevoren kunt bedenken. Dat is een
groot verschil met nieuwbouw, waarbij het hele project tot op het laatste
detail op papier uitgedacht moet worden om het te kunnen bouwen. Bij een
herbestemmingsproject is het voor sommige aspecten voldoende om alleen
de principes vast te leggen – daar waar niet veel gaat veranderen. Voor
andere­­aspecten zul je veel onderzoek moeten verrichten en een detail tot
in de finesses moeten uitwerken, voordat je een onderdeel kunt aanpakken
waar je aan erfgoedwaarden of bouwfysische eigenschappen raakt. Tijdens
de uitvoering van een herbestemmingsproject zul je bovendien verrassingen
tegenkomen. Onderdelen die net iets anders in elkaar zitten dan je dacht,
of waardevolle historische elementen die als een cadeautje achter een
verlaagd plafond of voorzetwand tevoorschijn komen. Het helpt dan als je
een heldere restauratie­visie hebt opgesteld, waar je tijdens het hele proces
op kunt terugvallen. Dan hoef je niet bij elke ontdekking opnieuw een
theorie te bedenken.
De restauratievisie is niet alleen bedoeld om je voor te bereiden op mee- of
tegenvallers tijdens de uitvoering. Vaak begin je al in een vrij vroeg stadium
met het opmaken van deze visie omdat je hiermee bij vergunningverlenende
instanties kunt aantonen wat je van plan bent met het bestaande gebouw en
hoe de kernwaarden beschermd en versterkt zullen worden. Het is de kerntaak
van de erfgoedambtenaar om zorg te dragen voor de instandhouding van het
erfgoed in zijn gemeente of regio. Het is van belang dat hij je basishouding
tegenover het erfgoed aan de hand van een heldere restauratievisie en
duidelijke stukken goed kan beoordelen.
Voor het opstellen van de restauratievisie bepaal je eerst welke bouwkundige
onderdelen de kernwaarden van het gebouw in hoge mate belichamen. Dan
weet je welke gevels, ruimtes of interieuronderdelen de erfgoedwaarden
representeren en dus een meer hoogwaardige aanpak vereisen om deze
kernwaarden te behouden of te versterken. De basis hiervoor is de bouw­
historische quickscan of het bouwhistorisch onderzoek dat je hebt
uitgevoerd (of laten uitvoeren), zeker als daarbij ook een cultuurhistorische
waardenstelling, daterings- en waarderingsplattegronden zijn opgemaakt.
In het voortraject heb je de kernwaarden vastgesteld die ten grondslag
liggen aan je ontwerp. Als je dat in die fase nog niet volledig had gedaan,
probeer je ze voor de restauratievisie nog concreter te formuleren en toe te
spitsen op het gebouw zelf.
Afhankelijk van het bouwkundige onderdeel en de erfgoedwaarde hiervan
kun je dan – meestal samen met de opdrachtgever – beslissen of je iets op
een kwalitatief hoogwaardige of op eenvoudige wijze wilt aanpakken.
82 Restauratievisie
Voor een eenvoudige achtergevel bijvoorbeeld, die nooit als zichtwerk was
bedoeld en die verder ook geen erfgoedwaarde heeft, kan deugdelijk herstel
voldoende zijn. Dan houd je meer tijd, aandacht en budget over om voor een
architectonisch hoogwaardige voorgevel die veel erfgoedwaarden draagt,
wel een echt restauratieve aanpak te kiezen. En soms zijn alle gevels
gelijkwaardig en kies je voor allemaal dezelfde aanpak.
Vervolgens geeft de restauratievisie aan wat er bij het bestaande gebouw
wordt aangepakt en hoe. Tijdens gesprekken met collega’s die minder ervaring
hebben met deze kant van het restauratiewerk – en zeker tijdens overleg met
opdrachtgevers – merkte ik dat dit vaak als een erg theoretisch en technisch
onderwerp wordt ervaren. Ik heb daarom geprobeerd het onderwerp terug te
brengen tot behapbare keuzes. Dit is misschien een versimpelde versie van de
materie, maar het kan helpen om tot de kern te komen.
Herstellen van schade
Laten we eerst kijken naar het restaureren. Als je iets
simpelweg gaat herstellen, is het doel voornamelijk dat
het weer functioneert. De reparatieplek is misschien
een beetje zichtbaar, maar niet storend als je naar het
geheel kijkt. Elke goede vakman kan iets herstellen en
gebruikt daarvoor gelijkwaardig materiaal of passende
reparatiemiddelen.
Restaureren is het herstellen van schade. Als je restaureren óók definieert als het herstellen van
schade, dan zit daar – in vergelijking met gewoon
Technische schade is schade waarbij repareren – dat tandje meer kwaliteit in waardoor het
er een technische noodzaak is om deze eindresultaat onzichtbaar is, ook op technisch vlak.
te herstellen. Een onderdeel verkeert Restaureren wordt gedaan door een gecertificeerde
dan in zo'n slechte staat, dat er ver- specialist of door een zeer ervaren vakman, en uitge-
volgschade zal ontstaan als je het niet voerd met identiek materiaal of anders met geëigende
restaureert. restauratiemiddelen. Zowel voor restaureren als voor
simpel herstellen geldt dat het eindresultaat technisch
gelijkwaardig moet zijn of een verbetering. Anders is
het niet de moeite waard om eraan te beginnen.
Technische schade
Er zijn verschillende redenen om iets te herstellen
of te restaureren. Technische schade, waarbij er een
technische noodzaak is om deze te herstellen, moet
je altijd aanpakken. Dit is het geval wanneer door
veroudering, inwatering of achterstallig onderhoud
een onderdeel zo slecht is geworden dat er snel
meer schade zal volgen als je niet ingrijpt. Als
bijvoorbeeld de specie uit de voegen valt, zal het
metselwerk op een gegeven moment niet meer
waterdicht zijn. En als een houten goot gaat rotten,
kan er water binnenkomen en nog meer schade
veroorzaken. Bij een technisch mankement beperkt
de keus zich dus in feite tot gewoon herstellen of
hoogwaardig restaureren, afhankelijk van de waarde
40 Schade aan natuurstenen neut van het onderdeel. 40
83 Restauratievisie
 Mechanische schade
Mechanische schade is schade Mechanische schade is een andere reden om iets te
veroorzaakt door gebruik. herstellen of restaureren. Daarmee wordt schade
bedoeld die veroorzaakt is door gebruik. Meestal wordt
dit als storend ervaren, bijvoorbeeld als er gaten in het
metselwerk geboord zijn om kabels van de openbare
straatverlichting op te hangen. Herstel heeft hier
ook een technische noodzaak omdat er via de gaten
regenwater in het metselwerk kan komen. Soms hebben
deze gebruikssporen ook erfgoedwaarde, omdat de
slijtage laat zien hoe iets gebruikt werd.
De toegangspoort tot de Schoutenwerf in Muiden heeft
aan de werfzijde een metselwerkboog. In deze boog zijn
kleine hoekjes uitgehakt, zodat een bestelbusje er nèt
onderdoor past. Lekker praktisch, alles is er functioneel
zonder waardering voor de architectuur. Maar misschien
ben ik de enige die meteen het verband ziet met de
oorspronkelijke functie van de werf, en vindt een ander het
er gewoon slordig uitzien. Het is aan het ontwerpteam om
de afweging te maken of dit gebruiksspoor als getuige van
het werfverleden blijft zitten, of dat het toch afbreuk doet
aan de architectonische waarde van de gevel, zeker als het
poortgebouw en de naastliggende panden straks netjes
41 Schoutenwerf, Muiden gerestaureerd zijn. (Rijnboutt, herbestemming 2020) 41
Bij mechanische schade hangt het dus van diverse
overwegingen af of je wel of niet gaat herstellen.
Waardoor werd de schade veroorzaakt en kan dit tot
vervolgschade leiden? Worden de kernwaarden van
het erfgoed beter bewaard of versterkt door het behoud
Het schadebeeld is letterlijk de visuele van het schadebeeld of juist door het herstel ervan?
waarneming van de schade en/of de
beschrijving daarvan. Esthetische schade
Een derde soort schade die tot nadenken stemt, is
Bij esthetische schade is materiaal esthetische schade. Dit is het geval wanneer materiaal
verouderd, verschraald of er ontbreken verouderd of verschraald is, of als er onderdelen
onderdelen, maar er is geen sprake van ontbreken, maar er geen sprake is van technisch
technisch falen. falen. Bij een natuurstenen decoratie in een gevel kan
bijvoorbeeld de profilering vervaagd zijn of uitstekende
stukjes zijn afgebroken, maar het natuursteen is als
geheel nog steeds in prima conditie. Of je esthetische
schade wilt herstellen of restaureren, hangt van verschillende factoren af.
Vaak is het een budgettaire kwestie: er is geen noodzaak tot herstel dus
waarom zou je er geld aan uitgeven. Ook deze restauratie kun je relateren
aan de kernwaarden en of deze beter behouden of versterkt worden door
het in stand houden van het schadebeeld of juist door het herstel ervan.
Bij de natuurstenen decoratieve elementen van de voorgevel van Kalverstraat
28 te Amsterdam zat de kernwaarde in de compositie, ouderdom en
architectuur van de gevel. Het vervagen van de decoratieprofilering en het
hier en daar ontbreken van een knopje deed niets af aan het totaalbeeld.
84 Restauratievisie
Eigenlijk viel het niet eens meteen op. Hier hoefde
de esthetische schade niet hersteld te worden om de
kernwaarden van de gevel te behouden. (Rijnboutt,
herbestemming 2020) 42
Bij het gebouw de Werkmeester op Cruquius te
Amsterdam was de belangrijkste kernwaarde de
aanwezigheid van historische gelaagdheid op een plek
waar verder alles nieuw is. Daarom was de zichtbaarheid
en herkenbaarheid van dit beeldbepalende pand over een
langere zichtlijn van belang. Om die reden werd besloten
de voormalige torenvormige makelaar op het dak in het
kader van esthetisch herstel te reconstrueren. (Rijnboutt,
herbestemming 2020) 43
Misschien is het herstellen van esthetische schade
uiteindelijk een kwestie van smaak. Sommigen vinden
dat een monument ‘dood’ gerestaureerd wordt als
het te blinkend en opgepoetst uit de restauratie
42 Kalverstraat 28, Amsterdam komt en alle ouderdomssporen gewist zijn. Zij vinden
de afleesbaarheid van de leeftijd van een pand een
belangrijke kernwaarde. Anderen vinden het zonde
als je een grootscheeps restauratieproject op touw zet
en vervolgens een gebouw overhoudt dat er nog steeds oud en smoezelig
uitziet. Deze groep vindt dat de architectonische of cultuurhistorische
waarde van het gebouw beter tot zijn recht komt als het zich toont zoals het
oorspronkelijk was bedoeld.
Grijs gebied
Na het analyseren van de verschillende schadesoorten heb je waarschijnlijk
nog een grijs gebied over. Zoals eerdere, slecht uitgevoerde reparaties of
restauraties die zich nu aftekenen en daarom een storend element zijn. Als
oude reparaties tot vervolgschade
leiden, is er misschien een techni-
sche noodzaak om de reparatie over
te doen. Je kunt ook zeggen dat
het mechanische schade is omdat
deze door mensen is aangebracht,
of dat het om esthetische schade
gaat omdat het afbreuk doet aan
het aanzicht en de beleving van het
erfgoed. Kortom: een grijs gebied.
Ook voor deze onderdelen kun je
verschillende afwegingen maken
voor het wel of niet herstellen of
restaureren hiervan. Weer in relatie
tot de kernwaarden, maar zeker
ook in relatie tot het beoogde eind­
resultaat. Om een oude reparatie
weg te halen, is er soms kans op meer
schade aan het omringende werk.
43 Werkmeester, Cruquius, Amsterdam
85 Restauratievisie
 Technische ja Bij technische schade moet altijd de oorzaak worden
schade? weggenomen en het onderdeel worden hersteld. Of dit een
hoogwaardige restauratie is of een simpel herstel, kun je
laten afhangen van de erfgoedwaarde van het onderdeel.
Hoge erfgoedwaarde?

nee nee ja

Herstel Restauratie

Mechanische ja Bij mechanische schade kun je verschillende afwegingen

schade? maken wanneer er wel of geen actie moet volgen en daarna
of het om restauratie of herstel gaat. Bijvoorbeeld:
Gebruiksspoor heeft geen erfgoedwaarde? Of
Schade tast kernwaarde aan? Of
Schade is storend in het totaalbeeld? *

nee ja

nee
nee Geen actie Hoge erfgoedwaarde? Geen actie
of Herstel *
ja

Restauratie
44 Voormalig Hoofdkantoor van De Telegraaf, Nieuwezijds Voorburgwal, Amsterdam

Esthetische ja Ook bij esthetische schade kun je verschillende

Bij het voormalige Hoofdkantoor van De Telegraaf aan de Nieuwezijds schade? afwegingen maken. Bijvoorbeeld:
Schade tast kernwaarde aan? Of
Voorburgwal te Amsterdam waren bijvoorbeeld in de jaren tachtig de rol­ Leeftijd mag/moet weggepoetst worden? Of
lagen boven de raamopeningen in de voorgevel vervangen met een niet Is er budget voor niet noodzakelijk herstel? *
passende steen. Hierdoor vielen ze erg op en gaven een ritmiek aan de nee ja
gevel die nooit zo was bedoeld. Als je deze bakstenen zou uithakken om
nee
ze te vervangen door een meer passende steen, loop je het risico dat je ook nee Geen actie Hoge erfgoedwaarde? Geen actie
omliggende stenen kapotmaakt en dus meer moet vervangen dan alleen de of Herstel *
ja
rollaag. Daarom hebben we de opdrachtgever geadviseerd een dergelijke
operatie uitsluitend uit te voeren als vaststond dat het eindresultaat beter Restauratie
zou worden dan het huidige beeld. Met andere woorden: alleen als we
een goed passende baksteen ter vervanging konden vinden. Uiteindelijk
vond de aannemer een partij die in situ de glazuurlaag of emaillen laag Grijs gebied ja Bij een schadebeeld dat in een grijs gebied valt, kunnen
van het metselwerk kon vervangen door een nieuwe laag, die qua kleur en deels dezelfde, maar ook hele andere afwegingen een rol
spelen bij de restauratiekeuze. Bijvoorbeeld:
glansgraad volledig aansloot bij het oorspronkelijke werk. Meer informatie Schade tast kernwaarde aan? Of
over dit project staat in het casushoofdstuk. 44 Is er budget voor niet noodzakelijk herstel? Of
Het eindresultaat is aantoonbaar beter? Of
Het onderdeel heeft geen functie meer? *
Je kunt dit onderdeel van de restauratievisie samenvatten in een stroom­
diagram. Hiermee maak je de restauratiekeuzes duidelijk voor alle betrokken nee ja

partijen en is het ook helder voor welke vraagstukken er standaard­ nee

Geen actie Hoge erfgoedwaarde? Geen actie
oplossingen zijn en bij welke vragen je altijd teruggaat naar de opdrachtgever of Herstel *
en de vergunningverlenende instanties. Dit stroomdiagram ziet er per project ja

anders uit, maar de basiskeuzes zijn hetzelfde. De eerste vraag is steeds wat
Restauratie
voor soort schade het is. Daarna bepaal je per schadesoort welk argument
doorslaggevend is voor het wel of niet aanpakken van de schade en of je dat
doet door te herstellen of door te restaureren. De verantwoording hoe je in * Welke afweging je hier maakt en waarom: dat is je restauratievisie. Deze visie bepaal je samen met je team en met de opdrachtgever en leg je voor aan monumentenzorg.

jouw project omgaat met schadeherstel, welke afwegingen je daarbij maakt

en tot welke acties die leiden, is een van de pijlers van je restauratievisie. 45 45 Stroomdiagram

86 Restauratievisie 87 Restauratievisie
 Nieuwe functie en comfort
Bij een herbestemming gaat het niet alleen om het herstellen van schade.
Over het algemeen moet je ook ingrepen verrichten in het bestaande gebouw.
Enerzijds om de nieuwe functie in te kunnen passen en anderzijds om aan
minimale comforteisen of functionele eisen te kunnen voldoen op het gebied van
brandveiligheid, ventilatie, energiehuishouding of akoestiek. Een herbestemming
veronderstelt ook vaak een ander gebruik van het bestaande pand: van een
garage naar een winkel of een moderne kantooromgeving. Veel ontwerpers
met een achtergrond in nieuwbouw benaderen dit als een technische opgave.
Standaardoplossingen en nieuwbouwdetails worden dan een beetje aangepast
aan de situatie in het gebouw. Doorgaans geeft dat geen goede resultaten. Op
detailniveau blijken dan opeens de erfgoedwaarden te worden aangetast, of aan
de beoogde eisen wordt niet naar verwachting voldaan.
Het is goed om ook voor deze categorie aanpassingen en ingrepen een stap terug
te doen en eerst een overkoepelende visie op te stellen als onderdeel van de
restauratievisie. Deze overkoepelende visie begint met de vraag: wat is eigenlijk
precies de opgave? Aan welke functionele en comforteisen moeten we minimaal
voldoen? Sommige voorwaarden worden opgelegd vanuit het bouwbesluit en
vanzelfsprekend stelt de opdrachtgever zijn eigen eisen aan het project. In
beide gevallen is het goed om te achterhalen wat de achterliggende gedachte
is. Wanneer een opdrachtgever voorzetwanden eist, is het belangrijk om te
weten welk doel hij daarbij voor ogen heeft. Pas dan kun je inschatten of een
voorzetwand de beste oplossing is of dat je op zoek moet naar alternatieven.
Net zoals bij de afwegingen die je maakte om het programma in te passen in
het gebouw, analyseer je nu de technische opgave en de mogelijkheden en
beperkingen hiervoor binnen het pand. Meer nog dan bij nieuwbouw, kun je bij
bestaande bouw pas beginnen met ontwerpen en detailleren als je zeker weet
welke problemen opgelost moeten worden en welke perspectieven hiervoor
zijn. Zo voorkom je principe-oplossingen, die in werkelijkheid helemaal niet
gerealiseerd kunnen worden. En soms kom je in het gebouw zelf al oplossingen
tegen, die je achter je bureau nooit had kunnen bedenken.
Daarna kijk je naar wat het gebouw brengt. Uiteraard staan op de eerste plaats
de kernwaarden en waar die fysiek in vastgelegd zijn. Als de gangstructuur
en trappen behouden dienen te worden, kun je die niet zomaar gebruiken als
distributiezone voor installaties. Maar als daarentegen enkele zalen of kamers
van hoge waarde zijn en de gangen minder belangrijk
worden gevonden, kun je die juist wel inzetten als
distributienet voor de installatiekanalen. Bij dit onderdeel
is het interessant om te bekijken hoe het comfort en de
functie van het gebouw oorspronkelijk georganiseerd
waren. Wat is daar nog van over en welke uitgangspunten
van toen zijn nu nog actueel? De leilindes die vaak vrij
dicht langs de ramen van monumentale boerderijen
staan, zijn hier een goed voorbeeld van. Dit is een oude
manier van zonwering: in de zomer, als de zon fel is,
staan de lindes in blad en werpen schaduw op de ramen.
In de winter, als je juist wilt profiteren van het weinige
zonlicht, hebben de bomen geen blad en valt het zonlicht
46 Leilindes ongehinderd binnen. 46
88 Restauratievisie
47 Voormalig Hoofdkantoor van De Telegraaf, Nieuwezijds Voorburgwal, Amsterdam
Ook binnen gebouwen kun je voorbeelden vinden van nog steeds bruikbare
oplossingen uit het verleden. Zo zaten er in de gangen van het voormalige
Hoofdkantoor van De Telegraaf aan de Nieuwezijds Voorburgwal te Amsterdam
verlaagde plafonds, waarin grote kanalen waren opgenomen voor een vrij
uitgebreid luchtbehandelingssysteem. Dit systeem is nog altijd intact en
vertegenwoordigt een van de kernwaarden van het gebouw, namelijk dat
het voor die tijd een zeer modern opgezet gebouw was. Deze bouwkundige
kanalen kunnen prima hergebruikt worden om de moderne
luchtbehandeling in weg te werken. Het mooie is dat
daarmee hun oorspronkelijke functie hersteld is. Zie ook
het casushoofdstuk hierover. 47
Veel gebouwen hebben vanuit het oorspronkelijke gebruik
al een functionele zone of functionele ruimtes zoals
bergingen, technische ruimtes, sanitaire ruimtes et cetera.
Dit zijn bij uitstek de zones om ook de nieuwe functionele
onderdelen in onder te brengen. Bij Huis Bartolotti aan
de Herengracht te Amsterdam zijn bij de restauratie en
herbestemming tot evenementenlocatie een moderne
caterkeuken en toiletgroep gerealiseerd in het souterrain.
Op deze plek waren indertijd al de ondersteunende functies
als keuken en opslag ondergebracht. Daardoor zijn de
afstanden van de keuken en toiletten tot de representatieve
zalen soms erg lang. Maar dat probleem speelde vroeger
natuurlijk ook al. Naast elke representatieve zaal zat
daarom een kabinet of zijkamer van waaruit geserveerd
kon worden of waar men zich even kon terugtrekken.
Tijdens de restauratie hebben deze kamertjes opnieuw
een ondersteunende functie gekregen door hier extra
pantry’s en toiletten te realiseren. (Vereniging Hendrick
48 Huis Bartolotti, Herengracht, Amsterdam de Keyser, restauratie 2016) 48
89 Restauratievisie
 Daarnaast heeft een bestaand gebouw natuurlijk ook technische beperkingen
ten aanzien van modern gebruik. Die kunnen bijvoorbeeld zitten in bouwfysische
kenmerken, constructieve randvoorwaarden of lastige vluchtroutes. Voordat
je met ontwerpen begint, is het goed om hiervan een helder beeld te hebben.
Samen met een adviseur die ervaring heeft met bestaande bouw bekijk je
het gebouw nog eens, maar nu expliciet op zoek naar dit soort beperkingen.
Om het bouwfysisch gedrag van het gebouw te onderzoeken ga je na waar
koudebruggen zitten of waar er risico is dat deze ontstaan. Waar zijn er
problemen met de ventilatie of tocht? Hoe is de wandopbouw nu en wat is de
vermoedelijke isolatiewaarde daarvan? Op dezelfde manier kunnen ook de
constructieve beperkingen – wat is constructief toelaatbaar om toe te voegen of
weg te halen – onderzocht worden.
Door eerst de opgave en probleemstelling goed te analyseren en hiervoor
oplossingen te zoeken vanuit het gebouw zelf, heb je de meeste kans dat je
de beoogde comforteisen en functionele eisen kunt realiseren zonder erfgoed-
waarden te verliezen. In de restauratievisie leg je de principes hiervoor vast.
Duurzaamheid in monumenten
Er is veel discussie over of en hoe monumentale gebouwen verduurzaamd
moeten en kunnen worden. Hierover zijn boeken en artikelen geschreven,
internetplatforms opgericht en symposia georganiseerd. Het is een te breed
onderwerp om er in het kader van dit boek diep op in te gaan, maar ik wil wel
graag een aantal overwegingen meegeven.
Als architect moet je je verantwoordelijkheid nemen ten aanzien van duur-
zaamheid. Vanuit de gedachte dat alle beetjes helpen, kun je in elk project
waar mogelijk duurzame keuzes te maken. Je kunt materialen kiezen die een
positieve bijdrage leveren aan een gezond verblijfsklimaat zoals leemstuc,
verf op waterbasis of isolatie die van oud papier of oud textiel is gemaakt. Je
kunt tweedehands onderdelen gebruiken voor de bouw of elementen die uit
het project gekomen zijn beschikbaar stellen voor hergebruik elders. Qua iso-
latie kun je altijd zoeken naar plekken waar de minste inspanning het meeste
resultaat geeft. Komt er een nieuwe funderingsplaat? Dan kun je hier tege-
lijkertijd de isolatie laten aanleggen. Of plan de aanleg hiervan op het dak,
wanneer dakbeschot en pannen vervangen moeten worden. Bovendien is er
steeds meer mogelijk om slim te verwarmen en te luchten, aan warmteterug-
winning te doen of om energie op te wekken.
Tegelijkertijd zijn bij erfgoed de keuzemogelijkheden vaak beperkt. Aan
de ene kant omdat erfgoedwaarden als authentiek materiaal of bijzondere
detaillering geen ruimte laten voor alternatieve materialen of oplossingen.
Aan de andere kant is het bouwfysisch gedrag bij oude gebouwen vaak heel
anders dan bij moderne bouw, waardoor hedendaagse oplossingen niet zomaar
integraal kunnen worden overgenomen. De discussie over de balans tussen
duurzaamheid en erfgoedwaarden is vaak het lastigst, want die is per definitie
subjectief. Het kan helpen als je van tevoren heel duidelijk de erfgoedwaarden
en kernwaarden hebt vastgelegd. Bij elke ingreep, hoe klein ook, kun je dan de
afweging maken: verdwijnt hiermee een kernwaarde?
Over de bouwfysische gevolgen van isoleren, luchtbehandeling of verwarming
kun je in theorie een objectief gesprek voeren. Het gaat hierbij immers
90 Restauratievisie
simpelweg over de vraag of er mogelijk problemen kunnen ontstaan met
koudebruggen en condens, of met te snelle opwarming en uitdroging van
materialen. Helaas worden er in de praktijk nogal eens tegenstrijdige adviezen
gegeven. Meestal is het verstandig terughoudend te zijn met isoleren. Probeer
niet te voldoen aan nieuwbouwwaarden. Vaak is het namelijk in werkelijkheid
veel lastiger dan het op papier leek om het hele detail met gelijke isolatiedikte
en dampremmende folie tot in alle hoeken en kieren van het te isoleren
bouwdeel deugdelijk te realiseren. Ongemerkt creëer je dan toch nog ergens
een koudebrug of dampdoorgang. Dat geeft veel vervolgschade, die meestal
pas laat wordt opgemerkt. Bekijk daarom ook oplossingen met een lagere
isolatiewaarde, dampopen details of bufferzones.
Voor een monument is het meestal makkelijker om energiebesparing
te bereiken via de installaties, dan met ultieme isolatie en kierdichting.
Wanneer je gratis energie uit de zon, aarde of lucht kunt halen, is het niet
zo erg als je wat extra energie nodig hebt om het gebouw te verwarmen.
Voor verwarming op lage temperatuur heb je natuurlijk wel een bepaald
minimum aan isolatie en kierdichting nodig. Bij sommige monumenten is dat
misschien niet haalbaar en blijft het pand op hoge temperatuur verwarmd.
De randvoorwaarden bij het installatieontwerp in een monumentaal gebouw
zijn onderhoud en bereikbaarheid. Bedenk dat het gebouw waarschijnlijk
nog honderden jaren blijft staan, terwijl technische installaties om de tien
à twintig jaar vervangen moeten worden. Sowieso moeten ze jaarlijks
onderhouden en gerepareerd worden. Dit moet altijd mogelijk zijn zonder
grote ingrepen. Houd er bij je installatieontwerp dus rekening mee waar
de onderdelen kunnen staan die bereikbaar en vervangbaar moeten zijn
en welke onderdelen onzichtbaar (en daarmee vaak onbereikbaar) kunnen
worden weggewerkt. Ook het nadenken over de toekomst van het project is
een duurzame overweging.
Detailleren van ingrepen
In de restauratievisie heb je vastgelegd welke ingrepen nodig zijn voor het
realiseren van de functionele en comforteisen van het programma en wat de
mogelijkheden en beperkingen zijn van het gebouw. De vormgeving van die
ingrepen – of ze een contrast vormen, contact of een connectie maken, of een
kopie zijn – heb je bepaald in je ontwerpvisie. Op basis van deze twee visies
kun je nu een concreet ontwerp maken voor alle ingrepen en kun je gaan
nadenken over de detaillering ervan.
Het helpt om eerst een detail te tekenen van de bestaande situatie. Dan
kom je er vanzelf achter of je het gebouw goed genoeg kent of waar er nog
twijfel is over de werkelijke situatie. Als er onzekerheden zijn, is het altijd
een goed uitgangspunt om uit te gaan van de slechtst mogelijke situatie. Als
je bijvoorbeeld niet zeker weet of twee vloeren op elkaar zullen aansluiten,
kun je er het beste van uitgaan dat ze dat net niet doen en dat je een
ongemakkelijke halve trede niveauverschil moet overbruggen. Als je daar
een oplossing voor weet te bedenken, kan het in werkelijkheid alleen maar
meevallen. Door steeds de bestaande en de nieuwe situatie naast elkaar
te tekenen, houd je altijd helder – voor alle partijen – wat er blijft, wat er
weggaat, wat er nieuw bijkomt en wat gedemonteerd en herplaatst wordt.
Je keuzes hierin maak je op basis van de waardering van het onderdeel en
volgens het principe dat er geen vervolgschade mag ontstaan.
91 Restauratievisie

49 Huis Bartolotti, Herengracht, Amsterdam
De waardering bepaalt of een onderdeel tijdens de bouw verwijderd
of verplaatst kan worden. Een zeer rijk gedetailleerde of kwetsbare
wandafwerking die gerelateerd is aan een kernwaarde, kun je niet zomaar
weghalen. 49 Een simpele wandafwerking, die wel erfgoedwaarde heeft
omdat het onderdeel is van een belangrijk interieur, kun je misschien tijdelijk
demonteren en herplaatsen. En als er geen wandafwerking van betekenis
is, heb je meer de vrije hand. Het ontstaan van vervolgschade heeft meestal
te maken met bouwfysisch gedrag of constructief draagvermogen. Bij
het isoleren van bestaande structuren creëer je makkelijk onbedoeld een
koudebrug. Vandaar dat het altijd een goed idee is om een bouwfysicus te
raadplegen over deze detaillering.
Voor de details van de grote ingrepen die nodig zijn om de nieuwe functie in
te passen, zoals bijvoorbeeld nieuwe doorgangen en wanden, komt daar nog
bij dat je moet bedenken waar de marge zit. Het bestaande gebouw is niet
waterpas en heeft geen loodrechte hoeken. Gaat de nieuwe structuur daarin
meelopen en wordt alles dus op maat gemaakt? De meeste aannemers vinden
het heel moeilijk om een nieuw onderdeel scheef aan te brengen, zodat het
aansluit op bestaande scheefstand. Je moet hier dus extra aandacht aan
geven als je dat expliciet zo wilt. Of is het nieuwe onderdeel wel waterpas
en loodrecht, en maken bestaande structuur en nieuwe structuur dus een
verschillende beweging in horizontaal of verticaal vlak? In dat geval moet je
van tevoren bedenken waar je die beweging opvangt, zodat deze niet storend
is. Bedenk hoe je detail er uitziet voor zowel de kleinste als de grootste marge
en in welk onderdeel je dat verschil opvangt. Op deze manier kun je een
principedetail maken waarvoor het er eigenlijk niet toe doet wat de exacte
vorm en beweging is van het bestaande gebouw.
92 Restauratievisie
Richtlijnen voor restauratie
In de restauratievisie heb je vastgesteld welke onderdelen
van het bestaande gebouw hersteld of gerestaureerd
moeten worden en hoe je omgaat met verschillende
soorten schade. Hierna moet je beslissen en omschrijven
hoe dat uitgevoerd gaat worden. Je zit dan meestal al in
de fase van bestektekeningen en bestektekst.
Samenwerken met bevlogen en ervaren aannemers en
ambachtslieden is heel waardevol omdat niet elke aan-
nemer voeling heeft met het puzzelwerk en de creatieve
aanpak die vaak nodig zijn bij bestaande bouw. Waar de
ene metselaar liever meters maakt, vindt een ander het
geweldig om een halve dag te priegelen op een lastig
stukje tot het perfect is. Zo maakte ik eens mee dat een
zeer betrokken timmerman een beschadigd onderdeel
van een bijzondere wenteltrap van het Gemeenlandshuis
te Maassluis – een meesterproef van een timmerman
uit 1626 – in het weekeinde stiekem mee naar huis nam,
omdat hij in zijn eigen werkplaats beter en verfijnder
gereedschap had om het onderdeel exact te kunnen
namaken. (Vereniging Hendrick de Keyser, restauratie
2014) 50 Van alle toegewijde ambachtslieden met wie ik
50 Gemeenlandshuis, Hoogstraat, Maassluis samenwerkte, heb ik veel geleerd over historische bouw-
methoden en restauratiewijzen.
Er is veel zorg in het veld om deze kennis en vakmanschap vast te leggen, te
borgen en te behouden. Er zijn namelijk steeds minder jonge ambachtslieden
die voor de restauratie kiezen, waardoor kennis moeilijk doorgegeven
kan worden. En omdat bestaande bouw op steeds grotere schaal wordt
herbestemd, vindt de restauratie hiervan vaak plaats door aannemers met
verschillende achtergronden. Het wordt daarom belangrijker om niet meer
alleen op de ervaring en het vakmanschap van de aannemer te varen. Ook als
architect moet je aan de voorkant al goed kunnen beschrijven wat je precies
wilt dat er gedaan wordt, hoe dat wordt aangepakt en wat het beoogde
eindresultaat is. Het is dan wel zaak dat de architect en de aannemer elkaar
goed begrijpen.
De Stichting Erkende Restauratiekwaliteit
Een uitvoeringsrichtlijn bevat de Monumentenzorg (ERM) zet zich met dit doel in voor het
technische afspraken, de juridische en de opstellen van kwaliteitsrichtlijnen, uitvoeringsrichtlijnen
procedurele aspecten van de uitvoering en normering van uitvoerende partijen. Hierin worden
van het werk. De richtlijn beschrijft hoe kennis, begrippen en kwaliteitsniveaus vastgelegd
een bepaald deel van het werk het beste zodat opdrachtgever, architect en aannemer steeds over
kan worden uitgevoerd. hetzelfde praten en weten wat er van hun werk verwacht
wordt. De onderliggende uitgangspunten en theorie
waarop de ERM haar richtlijnen en normering stoelt, zijn
interessant als grondslag voor elke restauratie. Voor mij zijn deze richtlijnen
niet dwingend, maar ik zie ze wel als een belangrijk kader of advies. Je kunt
het ermee eens of oneens zijn en je kunt de uitvoeringsrichtlijnen van de ERM
wel of niet gebruiken, maar los daarvan is het prettig een theoretisch kader te
hebben voor je eigen restauratiekeuzes en om te weten waar een ander – zoals
een erfgoedambtenaar of een restauratieaannemer – het over heeft als hij of zij
93 Restauratievisie
 bepaalde begrippen gebruikt. Zeker omdat de theorie van de ERM voortkomt
uit de kennis, het vakmanschap en de traditie van het restauratievak in
Nederland en breed gedragen wordt. Daarom wil ik deze theorie hier in grote
lijnen toelichten.
Over restauratie van cultureel erfgoed zegt de ERM dat dit alleen zinvol is
als het de betekenis ervan blijvend in stand houdt of versterkt. Met andere
woorden: niet alles klakkeloos restaureren, maar erover nadenken wat de
betekenisgevende elementen zijn – in relatie tot de
kernwaarden van het erfgoed dus – en of de huidige
De technische levensduur van een mate- restauratiekeuzes bijdragen aan het behouden of
riaal of onderdeel geeft aan hoe lang de versterken van deze kernwaarden. Restaureren wordt
technische kwaliteit hiervan binnen de daarbij gedefinieerd als het zo veel mogelijk vertragen
gestelde normen valt. De levensduur is van de tand des tijds: alles is eindig en elk materiaal heeft
afhankelijk van falen als gevolg van verou- zijn eigen technische levensduur. Omdat we voor bepaalde
dering, aangepaste normen en hoe lang onderdelen waarde hechten aan de authenticiteit van het
materialen of onderdelen voor reparaties materiaal, proberen we deze technische levensduur te
leverbaar blijven. rekken, maar uiteindelijk is het op.
De ERM dirigeert drie standaardregels die in acht
genomen dienen te worden bij het restaureren:
1. Beperk de omvang van de ingreep: doe zo veel als (technisch)
noodzakelijk en zo weinig als mogelijk is.
Het lijkt vanzelfsprekend dat je zo min mogelijk doet, misschien ook
vanuit financieel oogpunt, maar vaak ontstaat toch de aandrang om
‘nu we toch bezig zijn’ toch maar
zo veel mogelijk aan te pakken
omdat het er dan netter uitziet.
Bij een raamkozijn waarvan de
hoek is ingerot, is volgens de ERM
de juiste restauratiehouding dat
je alleen die hoek vervangt en
niet het hele kozijn, ook al is dat
laatste misschien makkelijker. Als
je het hele raamkozijn verwijdert,
ben je niet alleen de hand van
de timmerman kwijt, maar
ook de originele profilering en
detaillering. Het risico is dat een
kopie van het origineel toch een
wat meer afgevlakte versie is van
de oorspronkelijke – bijvoorbeeld
omdat er in de handel gangbare
schaven gebruikt worden in plaats
van op maat gemaakte – en je door
51 Aangeheelde raamhoek verbouwing na verbouwing een
steeds vlakkere architectuur krijgt.
De ERM omschrijft als juiste restauratiehouding: het slechte deel tot
voorbij de grens met het niet aangetaste, gezonde hout verwijderen (zo
veel als technisch noodzakelijk) en een nieuw stuk hout op traditionele
wijze aanlassen (zo weinig als mogelijk). 51
94 Restauratievisie
2. Voer de ingreep degelijk uit om opnieuw ingrijpen zo lang mogelijk
uit te stellen.
Deze uitspraak verzet zich tegen tijdelijke en snelle ‘oplapoplossingen’.
Het kan een natuurlijke neiging zijn om alle schade zo snel mogelijk te
herstellen of weg te werken, ook al is op dit moment misschien niet het
budget of de juiste oplossing voorhanden om dit degelijk te doen. Toch is
hierdoor de vervolgschade soms groter dan wanneer je even niets doet,
omdat je een slechtere situatie creëert of simpelweg omdat elke ingreep
kans geeft op extra schade. In het voorbeeld van het verrotte raamkozijn:
als je voor de snelheid een rechthoekig stuk hout inlijmt dat niet dezelfde
profilering heeft als het oorspronkelijke kozijn, kan dat de werking van
het raam belemmeren of het raam zelfs beschadigen. Wanneer je dan
later wel een stuk hout met de juiste profilering hebt laten namaken en
het noodreparatiestuk gaat verwijderen, moet je opnieuw wat gezond
authentiek hout weghalen om een goede verbinding te kunnen maken.
3. De ingreep is compatibel en mag niet tot schade leiden.
Tijdens mijn werk bij Vereniging Hendrick de Keyser heb ik met eigen ogen
kunnen zien waar deze uitspraak over gaat. We beginnen nu veel van de
restauraties van dertig, veertig jaar geleden over te doen omdat comforteisen
veranderd zijn of een functie gewijzigd moet worden. Bij deze projecten
komen we problemen tegen die niet te maken hebben met de oorspronkelijke
materialen, maar het gevolg zijn van verouderde restauratiemethoden.
Met de beste bedoelingen zijn in het verleden vernieuwende methoden of
materialen toegepast die nu schade blijken te geven. Men heeft bijvoorbeeld
lange tijd gedacht dat het voor
historisch metselwerk beter was om
alle voegen in kalkmortel te vervangen
door cementmortel, omdat dit harder
en meer waterdicht is. Maar nu
blijkt dat de oude baksteen daarmee
de zwakste schakel wordt van het
metselwerk. Hij scheurt makkelijk bij
beweging of vriest kapot omdat het
water zich hier ophoopt in plaats van
in de voeg. 52 Hetzelfde geldt voor het
hydrofoberen van metselwerkgevels
als wondermiddel om vochtdoorslag
tegen te gaan. Het eerste vocht wordt
inderdaad wel tegengehouden door
de waterwerende laag, maar een
historische metselwerkwand is nooit
honderd procent waterdicht. Als
langs een voeg of scheur toch water
achter de hydrofobe laag komt en dit
52 Kapot gevroren metselwerk bevriest, dan wordt de hele hydrofobe
laag eraf gedrukt.
Door dit soort praktijkvoorbeelden is men veel terughoudender geworden in
het toepassen van nieuwe technieken of materialen, omdat je niet altijd de
technische gevolgen ervan kunt overzien. Bij het aandragen van een nieuwe
methode moet je altijd kunnen aantonen dat deze niet tot schade zal leiden.
95 Restauratievisie
 Naast deze theoretische achtergrond over wat restaureren is en verschillende onderdelen vertaald? In de praktijk zal niet alles in een hokje
welke filosofie daaraan ten grondslag ligt, produceert de ERM samen van de restauratieladder passen, maar het project heeft meer kans van
met de ambachtslieden en gildes praktische kwaliteitsrichtlijnen of slagen als de aannemer en jij dezelfde uitgangspunten hebben en dezelfde
uitvoeringsrichtlijnen. Voor alle verschillende begrippen hanteren.
ambachten houdt de ERM als onderlegger voor deze
richtlijnen hetzelfde principe aan, zodat een consistente Van de theorie naar de praktijk
De restauratieladder onderscheidt de terminologie ontstaat: de restauratieladder. Dit zijn De ontwerpvisie en restauratievisie, die voortkomen uit analyse en
verschillende ingreepniveaus (ladder­ opeenvolgende niveaus van restaureren, van meest onderzoek van het bestaande gebouw en de beoogde functie, zijn
treden) van het restaureren, aflopend van terughoudend tot meest ingrijpend. Het gaat hier dus het theoretische kader waarmee je het herbestemmingsproject zijn
volledig behoud tot volledig vervangen in om restauratie in de definitie van het herstellen van argumentatie en overtuigingskracht geeft. De detaillering, materialisering
moderne technieken, afwijkend materiaal schade, niet over de verschillende ontwerphoudingen die en het restauratiebestek die uit die theorie voortkomen zijn de werkelijke
en/of met verbeterde detaillering. toegelicht werden in de paragraaf over contrast – contact gereedschappen waarmee je het project gaat realiseren, waarmee je gestalte
– connectie – kopie? De vijf restauratieniveaus worden geeft aan je ideeën en waarvan je hoopt dat een argeloze voorbijganger dat
als volgt gedefinieerd door de ERM: hele theoretische kader direct onbewust begrijpt. Geef daarom evenveel
aandacht aan het herstel van het bestaande gebouw en aan de details van de
1. Conserveren of onderhouden nieuwe ingrepen, als aan het vormen van ontwerp- en restauratievisies. Je
Dit wordt ook wel passief conserveren genoemd en is louter gericht op project verdient het.
reinigen of het nemen van beschermende maatregelen. Voor het houten
raamkozijn betekent dit het gewone onderhoudsschilderwerk.
2. Repareren
Dit is het meer actieve conserveren waarbij kleine onderdelen worden
bijgewerkt of vervangen. Dus als je bij het raamkozijn een stuk houtrot
moet vervangen door een houten inlasstuk.
3. Vernieuwen
Als een volledig onderdeel (het volledige raamkozijn) vervangen moet
worden.
Hieronder vallen, weer in volgorde van terughoudend tot ingrijpend:
a. Kopiëren: vernieuwen met dezelfde detaillering en profilering, in
hetzelfde materiaal en met dezelfde techniek. Het raamkozijn wordt
nagemaakt in dezelfde houtsoort als het origineel, met identieke
detaillering en profilering, waarbij de stijlen op historische wijze met
een pen-en-gat-verbinding verbonden worden en voorzien van 3 mm
dik enkel, getrokken glas.
b. I miteren: vernieuwen met dezelfde detaillering en profilering, maar
in afwijkend materiaal en/of techniek. Het nieuwe raamkozijn ziet
er precies hetzelfde uit als het origineel. Maar er is voor een andere
houtsoort gekozen, bijvoorbeeld tropisch hardhout omdat dit beter
bestand is tegen weersinvloeden, en de stijlen zijn op moderne wijze
verlijmd.
c. Verbeteren: vernieuwen met dezelfde profilering, maar met
afwijkende detaillering, materiaalgebruik en/of techniek: Het uiterlijk
van het nieuwe raamkozijn is op het eerste oog hetzelfde als het
origineel, maar er is bijvoorbeeld dubbel glas toegepast waarvoor de
profieldikte zwaarder is uitgevoerd, of er is een dubbele kierdichting
toegepast zodat het minder tocht.

Als je voor je herbestemmingsproject uitvoeringstekeningen aan het maken

bent en het bestek gaat schrijven, kunnen de uitvoeringsrichtlijnen van de
ERM een goede informatiebron zijn. Per uitvoeringsrichtlijn heeft de ERM
handige informatiesheets opgesteld. Op één A4 staat samengevat wat de
belangrijkste aandachtspunten zijn voor het betreffende onderwerp. Waar
moet je aan denken en hoe worden de bovenstaande principes voor de

96 Restauratievisie 97 Restauratievisie
 VAN ONDERHOUDSGARAGE

THE

NAAR

GARAGE

MULTIFUNCTIONEEL GEBOUW
Collectie Het Nieuwe Instituut, archief Jan Wils
 The Garage
In de late jaren vijftig kon een breder
publiek zich een auto permitteren.
Van een luxeproduct veranderde de
auto in een familiewagen. Seriematige
werkplaatsen waar auto’s snel en
goedkoop gerepareerd konden worden,
horen bij die ontwikkeling.
Drager van betekenis
Citroën besloot in 1962 een onderhoudsgarage te
laten bouwen als buurpand van haar reeds bestaande
showroom en verkoopgarage op het Stadionplein. Qua
architectuur moest het nieuwe gebouw het moderne
autobedrijf uitstralen – technisch vernieuwend,
efficiënt – en aansluiten bij de architectuur van het
stadion en de eerste Citroëngarage.
De opdracht ging naar architect Jan Wils, die ruim
dertig jaar eerder het Olympisch Stadion met bijbeho­
rende portierswoningen en de eerste Citroëngarage
ontwierp. Met het nieuwe ontwerp erbij ontstond zo
een drieluik van zijn werk. Het ensemble vormde de
monumentale tegenhanger van de Berlagebrug en het
Zuiderstation in Plan Zuid; het is het eindpunt van de
0 10 20 m
stedenbouwkundige Oost-West As. De positie van de
nieuwe garage beklemtoonde de symmetrische opzet
van het Stadionplein.
In functionele zin fungeerde de tweede garage als
‘verlengde’ van de eerste Citroëngarage. Goed bereik­
baar aan de rand van de stad en met voldoende
parkeergelegenheid, waren beide garages op het
plein georiënteerd. Met hun rug naar het stadion
onderhielden ze hier geen functionele relatie mee.
Door de ontwikkeling van de omliggende wijk kwam
de toegankelijkheid van de showroom in het geding.
Vooral het parkeren in de omgeving werd een
probleem. In 2012 besloot Citroën uit te wijken naar een
nieuwe garage en showroom aan de rand van de stad.
De noordelijke en de zuidelijke Citroëngarages bleven
als losse objecten op het plein achter. Weliswaar
vormden deze twee objecten nog steeds een
onlosmakelijk deel van de symmetrische opzet van het
Stadionplein, maar tegelijkertijd waren het ‘industriële’
gebouwen, zonder relatie met de wijk en het stadion.
0 10 20 m
Inmiddels was de onderhoudsgarage uit 1962 tot
rijksmonument bestempeld – en gold als een van de
jongste monumenten uit de moderne geschiedenis.
0 10 20 m
Plattegrond 1e verdieping en doorsnede 103 Casus – The Garage
Behoud door ontwikkeling I
De opgave was om in dit rijksmonument een generiek
programma in te passen met een verbeterde aanslui­
ting op het omliggende gebied. Voor de omgeving
was een nieuwe gebiedsvisie van kracht, waarin van
de voormalige onderhoudsgarage een duidelijker
samenhang werd gevraagd met de omliggende en
uitdijende woonwijk, het tot evenementenlocatie
herbestemde Olympisch Stadion en de nieuwbouw
op het Stadionplein. De vereiste interactie tussen
het gebouw en zijn omgeving werd gerealiseerd in
de vorm van een alzijdige oriëntatie en een open en
uitnodigende plint.
In zijn huidige relatie met de omgeving maakt het
rijksmonument onder de naam The Garage actief
deel uit van het plein. De nieuwe functies van horeca,
kantoor en sportactiviteiten activeren het gebruik van
het plein, in een wijk waar voor de rest overwegend
wordt gewoond.
Het herrezen gebouw
De Citroëngarage Noord is een markant gebouw,
maar ontleent zijn karakter aan subtiele – en
daardoor kwetsbare – architectonische middelen.
Zoals het lijnenspel van de kozijnen, de compositie
van raampartijen en de lichte en donkere vlakken
in de gevel. Wanneer de kwaliteit en expressie van
deze onderdelen vertroebelt – wat de laatste jaren
door verschillende verbouwingen en zelfs door een
schilderbeurt is gebeurd – verdwijnt onmiddellijk een
groot deel van de waardering voor het gebouw. Ook
de appreciatie voor zijn rauwe, industriële karakter
is kwetsbaar, omdat deze verloren kan gaan bij het
willen realiseren van een modern en comfortabel
verblijfsklimaat – iets wat voor een garage nu
eenmaal niet speelt. Vanwege de kwetsbaarheid
van deze kernwaarden is voor een restauratieve en
zelfs reconstructieve aanpak gekozen, en voor de
benodigde ingrepen een architectuurtaal die een
connectie zoekt met het bestaande gebouw.
Om tot diep in het gebouw meer daglicht te krijgen,
zijn in het volume grote atriums uitgesneden. Omdat
de wanden hiervan in dezelfde industriële taal zijn
uitgevoerd als de oorspronkelijke scheidingswanden
in de garage, passen ze als vanzelfsprekend in het
gebouw en lijkt het of ze hier altijd zijn geweest. Om
de entree een meer uitnodigende uitstraling te geven
en beter contact te maken met de omgeving, werd
de bestaande garagetoegang getransformeerd tot
nieuwe hoofdentree, met de toevoeging van een
glazen pui met afgeronde hoek.
Met de plaatsing van een extra volume op het dak
werd ruimte gecreëerd voor het vereiste programma.
Gezien vanaf de straat ligt dit volume iets terug, en
laat het de expressie van het hoofdvolume intact.
Door zijn eigen architectuurtaal en terughoudende
positie gaat de opbouw geen concurrentie aan met
het ontwerp van Wils.
Voor de nieuwe functies en het daarmee samen­
hangende verblijfsklimaat waren tal van installaties
nodig, zoals luchtbehandeling, verlichting, elektra- en
databekabeling. Dankzij een strakke regie en meerdere
mock-ups ter plaatse, lukte het om een installatie te
maken die het industriële karakter van de ruimte en de
ritmiek van balken, kolommen en kozijnen versterkt.
De lastigste ontwerpopgave was echter het
activeren van de hellingbaan. De hellingbaan is de
belangrijkste getuige van het garageverleden en een
onvervreemdbaar onderdeel van de erfgoedwaarde.
Daarom moest deze niet alleen in materiaal behouden
blijven, maar ook als een wezenlijk onderdeel van het
gebouw leesbaar zijn. Het was moeilijk een geschikte
functie of gebruik te vinden voor een vloer met een
dergelijke forse hellingshoek. De oplossing werd
gevonden in het vertalen van de feitelijke functie van de
hellingbaan – het verbinden van de verdiepingen – in
een nieuwe gebruiksfunctie: een gemeenschappelijke
ruimte voor alle huurders met overlegplekken,
vergaderruimtes en een klein auditorium voor
presentatie en debat. De ietwat vreemde vorm van
het noodtrappenhuis inspireerde de vorm van de
overlegplekken. Zo versterken en verantwoorden beide
elementen elkaars aanwezigheid en verschijning.
Herstellen van schade
De grootste technische uitdaging vormde de
buitenschil. Hierin zit de architectonische expressie van
het gebouw en dus een groot deel van de nalatenschap
van Jan Wils. In tegenstelling tot de bestektekeningen
waarin aluminium kozijnen werden voorgeschreven, is
het gebouw uitgevoerd met – begin jaren zestig toch al
verouderde – stalen stoeltjesprofielen. Waarschijnlijk
is dit een esthetische keuze geweest. Dat geldt ook
voor het witte tegelwerk. Beide onderdelen bepalen de
uitstraling van het gebouw, samen met de compositie
van donkere en lichte vlakken in de gevel.
De gevelpuien bestaande uit stalen stoeltjesprofielen
zijn in situ gerestaureerd en geconserveerd.
Aanvankelijk was het de bedoeling om deze aan
de binnenzijde te voorzien van enkele millimeters
106 Casus – The Garage
kunststof-isolatie om koudebruggen en condens te Erfgoedwaarden/Kernwaarden
voorkomen, en dit te camoufleren met aluminium Algemene historische waarden Automobiel en garagediensten voor iedereen
zetwerk. Overleg met de aannemer wees echter uit Onderdeel van moderne tijd
dat dit een veel te kwetsbaar en petieterig detail was Waarden vanuit gebruikshistorie Opdrachtgever en eerste gebruiker pas in 2012 vertrokken
om het strakke uiterlijk van de puien te behouden en Rauwe atmosfeer van garage tastbaar aanwezig
daadwerkelijk koudebrugonderbreking te waarborgen. Architectuurhistorische waarden  en van de latere werken in het oeuvre van Jan Wils, waarin hij
E
sterker kiest voor modernisme en het Nieuwe Bouwen
Ook nader (bouwfysisch) onderzoek naar nut en
Neutraliteit in het ontwerp
noodzaak van deze kostbare toevoeging toonde
Expressie/compositie van de gevels
aan dat de voorgestelde isolatie weinig effect zou
Ensemble waarden Onderdeel van drieluik van werken van Jan Wils
hebben. Uit navraag bij de gebruikers van een ander
Stedenbouwkundige waarden Vervolledigd symmetrische opzet Stadionplein
project waar de stoeltjesprofielen ongeïsoleerd waren
Eindpunt van stedenbouwkundige Oost-West As van Plan Zuid;
gelaten, bleek dat er daar nauwelijks sprake was
Gaafheid Raampartijen, hellingbaan en interieur gaaf bewaard gebleven
van condensproblemen. Daarom zijn de profielen
Zeldzaamheid Zeldzaam voorbeeld van een dergelijke onderhoudsgarage
uiteindelijk niet geïsoleerd. Wel is isolatieglas als
Sterktes Neutraliteit in het ontwerp
structurele beglazing toegepast en zijn de convectoren
Expressie/compositie van de gevels
en reeds aanwezige convectorputten verbeterd,
Zwaktes Hellingbaan te grote hellinghoek voor verblijfsruimte
waardoor het klimaat vlak langs de gevel optimaal is.
Verblijfsklimaat is niet comfortabel voor kantoor
Weinig contact met omgeving
Het tegelwerk aan het exterieur is gereconstrueerd
Verhaal 
In bestek stonden aluminium puien maar zijn er stalen
aan de hand van sporen op het gebouw en informatie stoeltjesprofielen toegepast; waarschijnlijk een esthetische keuze
op de oorspronkelijke bestelbon. De nieuwe tegels
zijn op een dunne isolatieplaat aangebracht. Ook aan Herbestemming
de binnenzijde is de gevel waar mogelijk geïsoleerd. Nieuwe functie Multifunctioneel bedrijfsgebouw met horeca, kantoor en
Hierdoor is de expressie van de gevel in de geest van sportactiviteiten
het oorspronkelijke ontwerp hersteld, maar met een Connectie  e nieuwe onderdelen zijn industrieel vormgegeven en zijn
D
verbetering van de isolerende waarde. daarmee familie van de bestaande wanden
In de omgeving Een open, meer uitnodigende entreepartij en mogelijkheid tot
alzijdige entrees
Behoud door ontwikkeling II
Restauratievisie Consolidatie van stalen kozijnen en reconstructie van tegelwerk
‘Neutraliteit’ is een belangrijk kenmerk van het
Elkaar versterken  eutraliteit van het oorspronkelijke ontwerp staat
N
oorspronkelijke ontwerp voor de Citroëngarage multifunctioneel gebruik toe
Noord. De verregaande standaardisering Zwaktes oplossen Hellingbaan inzetten als verbindend element
vormt hiervan een eerste uitdrukking, de grote Strak ontworpen installaties versterken industriële sfeer
overspanningen en vrije indeling van de vloervelden
een tweede. Ook de soberheid van het witte en
grijze kleurpalet en het gebruik van eenvoudige
materialen liggen in het verlengde hiervan. Dankzij
zijn generieke organisatie en terughoudendheid in
expressie bezit het gebouw een ongekend vermogen
om andere functies in zich op te nemen. Hoewel het
ontworpen is als garage zou het – behoudens de
meer specifieke onderdelen als de hellingbaan of Projectgegevens The Garage
het parkeerdak – ook dienst hebben kunnen doen Architect Rijnboutt bv
als kantoor, distributiecentrum, restaurant Opdrachtgever Bouwinvest Development BV
of kledingmagazijn. Ontwikkelaar Peak Development
Vanuit het oogpunt van herbestemming werkt Aannemer Bouwinvest Development BV
de in het gebouw nagestreefde neutraliteit als Adviseurs 
Van Rossum Raadgevend Ingenieurs (constructie); Techniplan
Adviseurs (installaties); LBP Sight (bouwfysica/brandveiligheid);
voordeel. De principiële uitwisselbaarheid van Dorien van Hoogstraten (bouwhistorie); Josefien & Co
haar programmaonderdelen is een pre. Het hoort (kleurhistorie)
bij de onvervreemdbare eigenschappen van het Aanvang project 2015
ontwerp, dat het gebouw in alle opzichten open­ Start bouw 2016
staat voor verandering. Oplevering 2019
Omvang 15.471 m2 bvo
107 Casus – The Garage
 VERGUNNINGSTRAJECT

EEN
LABYRINT

Het verkrijgen van een omgevingsvergunning voor een herbestemmings­

project zien veel architecten als een frustrerend traject. Je krijgt te maken
met diverse diensten bij de gemeente en er gelden verschillende gemeente­
lijke regelgeving en verordeningen. Hoe vind je een weg door dit labyrint?

Tegelijkertijd is een herbestemming ook voor veel erfgoedambtenaren

lastige materie. De eerste monumentenwetten uit 1961 en 1988
gingen over bescherming en behoud van erfgoed. De kerntaak van de
erfgoedambtenaar was – en is nog steeds – de instandhouding van
erfgoed waarborgen binnen de gemeente of regio. Door de modernisering
van de monumentenzorg en wijzigingen in vergunningstelsel en
erfgoedwet zijn daar langzamerhand steeds meer taken bijgekomen.
Een erfgoedambtenaar moet nu ook kunnen adviseren over restauratie
en onderhoud, hij moet verstand hebben van duurzaamheid (en dus van
bouwfysica en installaties) en ten slotte moet hij kunnen meedenken
over (nieuw) gebruik en functionaliteit. Taken die soms met elkaar of
met de kerntaak conflicteren. Dus ook voor menig erfgoedambtenaar is
het vergunningtraject een labyrint. Bij grote monumentengemeenten
en bij gemeenten die zich laten ondersteunen door een van de regionale
welstands- en monumentenorganisaties is inmiddels voldoende kennis in
huis om al deze taken waar te kunnen maken. Voor kleinere gemeenten,
waar slechts een deeltijdfunctie voor een erfgoedambtenaar beschikbaar is
– met vrij weinig kansen om in de praktijk of via bijscholing te leren – is het
ingewikkeld om al deze taken te combineren.

111 Vergunningtraject
 Bijkomend probleem is dat het gros van de herbestem­
Voor jong erfgoed bestaat geen harde mingsopgaven zich afspeelt binnen jong erfgoed of
definitie. Meestal wordt erfgoed van na industrieel erfgoed. Dit zijn objecten waar pas recent
1940, soms na 1900, bedoeld. erfgoedaandacht voor is en waarover dus minder kennis
voorhanden is dan over het ‘klassieke’ monument.
Het is, ook voor de ervaren erfgoedambtenaar, vaak
moeilijker om voor jonge monumenten te beoordelen welke ingrepen wel
of geen afbreuk doen aan de kernwaarden van een gebouw. Voor een deel
komt dat door de leeftijd van deze objecten. We hebben er nog niet genoeg
afstand van genomen om er met een zekere mate van objectiviteit over
te kunnen oordelen. Het heeft ook te maken met het ontbreken van een
duidelijke historische gelaagdheid in deze gebouwen. Aan het klassieke
monument is meestal in de loop der eeuwen het nodige gewijzigd. Er
zijn als vanzelf zones ontstaan: met meer waarde, met minder waarde
en een grijs gebied daartussen. Het maakt dat het klassieke monument
wat vergevingsgezinder is in het toevoegen van een nieuwe tijdslaag. In
vergelijking daarmee is het jonge monument meestal heel uniform in zijn
bouwhistorie. Het oorspronkelijke ontwerp staat vaak nog grotendeels
overeind en haast al het materiaal is authentiek. Met een restauratiehouding
als ‘behoud gaat voor vernieuwing’ of ‘authentiek materiaal moet behouden
blijven’ is bij een dergelijk object van een mogelijke ontwikkeling geen
sprake. Jong erfgoed vraagt dus zowel van de erfgoedambtenaar als van de
herbestemmingsarchitect een andere houding.
Hoe stimuleer je een positief vergunningtraject?
De sleutel is: communicatie. De sterke kanten van de erfgoedambtenaar zijn:
kennis op objectniveau en ervaring met de restauratiepraktijk. De sterke
kanten van de herbestemmingsarchitect zijn: kennis over gebruik en functio-
naliteit en ervaring met de stedelijke inpassing van een object. Ga daarom als
ontwerper tijdig in vooroverleg met de verschillende gemeentelijke diensten en
dien heldere en complete documenten in om je ontwerpvisie en restauratie­visie
toe te lichten. Ook als binnenkort de nieuwe omgevingswet in werking treedt,
blijven dit belangrijke onderdelen van het vergunningstraject.
Zoals omschreven in het hoofdstuk over de bouwhistorische quickscan, is
het van belang om voor de aanvang van het project goed te weten met welke
wettelijke kaders je rekening moet houden. Het gaat dan niet alleen om
het bestemmingsplan, de welstandscriteria en de eventuele redengevende
omschrijving van een monument, maar ook om gemeentelijke regelgeving en
verordeningen.
Met de omgevingswet wil de overheid Een van de doelen van de nieuwe omgevingswet die in
de regels voor ruimtelijke ontwikkeling 2021 wordt ingevoerd, is om al deze losse informatie en
vereenvoudigen en samenvoegen. beleidsdocumenten te bundelen in één instrument: het
omgevingsplan. Dit gaat het bestaande bestemmingsplan
Het omgevingsplan bevat alle regels inclusief alle gemeentelijke verordeningen vervangen.
over de fysieke leefomgeving die de ge- Bij invoering van de nieuwe, op een bredere basis
meente stelt binnen haar grondgebied. gestoelde omgevingswet, zal ook een nieuw Digitaal
Per gemeente is er één omgevingsplan. Stelsel Omgevingswet worden gelanceerd. Het
omgevingsplan moet alle nieuwe omgevingsdocumenten
bevatten, inclusief achterliggende geo-informatie,
vergelijkbaar met ruimtelijkeplannen.nl voor
112 Vergunningtraject
de huidige bestemmingsplannen. Hopelijk worden ook bijvoorbeeld
redengevende omschrijvingen door dit instrument beter ontsloten. Over
de nieuwe omgevingswet later in dit hoofdstuk meer. Maar tot deze wordt
ingevoerd en het Digitaal Stelsel in 2029 compleet is ontwikkeld, blijft het
binnen de gemeente zoeken naar de juiste verordeningen en visies. De
vergunningverlenend ambtenaar en de erfgoedambtenaar zijn hierbij goede
informatiebronnen.
Je kunt een vooroverleg met de gemeente regelen voor het wederzijds
uitwisselen van informatie. Gaat het om erfgoed, dan zal je eerste
aanspreekpunt vaak een erfgoedambtenaar zijn. Met deze medewerker
kun je al in een vrij vroeg stadium van gedachten wisselen – bijvoorbeeld
om je bevindingen uit de bouwhistorische quickscan te bespreken – en
nog voordat je een daadwerkelijk plan hebt. Aan de ambtenaar kun je
voorleggen wat je gevonden hebt aan bouwhistorie, welke erfgoedwaarden
je hebt herkend en waar volgens jou de sterke en zwakke punten van het
gebouw zitten. Je merkt dan snel genoeg of jullie op een lijn zitten over
deze uitgangspunten, die de basis gaan vormen van
je ontwerpvisie en restauratievisie. Hij of zij kan je
vertellen of je bouwhistorische quickscan compleet is,
waar je aanvullende informatie kunt vinden over wet-
en regelgeving en met welke gemeentefunctionaris
je in gesprek kunt over de ruimtelijke aspecten zoals
bestemmingsplaneisen. Op die manier heb je aan
het begin van het traject veel extra informatie en een
inkijkje in de houding van de gemeente, voordat je gaat
ontwerpen. En als je het niet met hun opstelling eens
bent, of knelpunten in het vergunningstraject voorziet,
dan weet je in ieder geval op welke punten je de
argumenten en keuzes sterker moet onderbouwen op het
moment dat je de daadwerkelijke vergunningaanvraag
gaat indienen. Met deze voorkennis is de kans groter
dat ook de rest van de toetsende ambtenaren en de
welstandscommissie overtuigd kan worden van je plan.
Het is natuurlijk het mooist als je in de geschiedenis
van een gebouw argumenten vindt om nieuwe
mogelijkheden te realiseren. Zo kun je niet alleen de
vergunningverlenende instanties beter overtuigen, maar
wint het project ook aan kracht. Uit de bouwhistorische
53 Kalverstraat 28, Amsterdam quickscan van de Kalverstraat 28 te Amsterdam bleek
bijvoorbeeld dat dit pand al vanaf de bouw verbonden
was met het achtergelegen Hoofdkantoor van De Telegraaf. Vervolgens werd
ontdekt dat de oorspronkelijke doorgang nog steeds – als dichtgemaakte deur
– aanwezig was. Dit vormde de aanleiding om de twee panden opnieuw aan
elkaar te koppelen en zo een verbinding te creëren tussen de Kalverstraat en
de Nieuwezijds Voorburgwal. Zie ook het casushoofdstuk. 53
Herbestemmen en bouwbesluit
Het bouwbesluit met zijn juridische taalgebruik is over het algemeen
best lastig te lezen en te interpreteren. Als je bouwbesluiteisen probeert
toe te passen op bestaande bouw, en zeker als er erfgoedwaarden in het
113 Vergunningtraject
Het rechtens verkregen niveau is spel zijn, blijkt het vaak nog een slag ingewikkelder
het actuele kwaliteitsniveau van een omdat het pand niet in elke ruimte aan alle eisen kan
gebouw, voor zover dat door legale voldoen. Los van de technische implicaties hiervan,
bouwactiviteiten tot stand is gekomen zijn er ook misverstanden over het toepassen van de
en voor zover het voldoet aan het bouwbesluitterm rechtens verkregen niveau en over de
kwaliteitsniveau voor bestaande bouw toepasbaarheid van bouwbesluiteisen in een monument.
voor de beoogde functie.
Rechtens verkregen niveau
In het bouwbesluit dat in 2012 in werking trad, is
meer aandacht voor transformatie (in het bouwbesluit
Verbouw wordt in het bouwbesluit aangegeven als ‘functiewijziging’) en verbouw. De
gedefinieerd als het geheel of term rechtens verkregen niveau lijkt daarbij een soort
gedeeltelijk vernieuwen, veranderen toverwoord, waardoor alles wat bestaande bouw is
of vergroten van een bouwwerk. niet aan bouwbesluiteisen zou hoeven te voldoen.
Dit ligt genuanceerder. In het bouwbesluit zijn drie
kwaliteitsniveaus benoemd: het nieuwbouwniveau, het
niveau voor bestaande bouw en het rechtens verkregen
niveau. Het hoogste niveau geldt voor de eisen die gesteld worden aan
nieuwbouw. De eisen voor bestaande bouw zijn het laagste niveau. Dit zijn de
minimale eisen waar een gebouw voor een bepaalde functie te allen tijde aan
moet voldoen. Ook als er niet wordt verbouwd, heeft een trap een minimale
optrede en aantrede en moet er een minimale vrije hoogte boven de trap
zijn om veilig gebruikt te kunnen worden. Het rechtens verkregen niveau zit
tussen deze twee niveaus in en heeft dus als ondergrens het kwaliteitsniveau
voor bestaande bouw. Het is het actuele kwaliteitsniveau van een gebouw,
voor zover dat tenminste door legale bouwactiviteiten tot stand is gekomen.
Bij verbouw geldt voor veel artikelen van het bouwbesluit dat het
kwaliteitsniveau aan het rechtens verkregen niveau moet voldoen. Het doel
hiervan is dat bestaande kwaliteiten er niet op achteruit gaan door een
verbouwing. Tegelijkertijd blijkt hieruit dat er begrip voor is dat niet alle
onderdelen aan nieuwbouweisen kunnen voldoen. Als je bijvoorbeeld een
bestaand trappenhuis wilt doortrekken in een extra verdieping, is het veiliger
als de bestaande optrede en aantrede worden doorgezet, ook al voldoen deze
misschien niet aan nieuwbouweisen. En als bepaalde onderdelen vóór de
verbouwing nog níet bestonden – als er bijvoorbeeld nog geen trappenhuis
was – dan geldt als rechtens verkregen niveau de minimumeis, dus het
kwaliteitsniveau voor bestaande bouw.
Bij een herbestemming moet dus eerst worden vastgelegd wat het actuele
kwaliteitsniveau is van de belangrijkste bouwbesluiteisen. Daarbij moet ook
getoetst worden of dit kwaliteitsniveau wel voldoet aan het minimale niveau
– voor bestaande bouw – voor de nieuw beoogde functie. Pas als dat in orde
is, kan dit niveau in het project gebruikt worden als rechtens verkregen
niveau en als basis dienen voor de verbouwing. Alle bestaande en nieuwe
onderdelen moeten na de verbouwing minimaal voldoen aan dit rechtens
verkregen niveau.
Monumentstatus en bouwbesluit
Een ander misverstand over het bouwbesluit is dat een gebouw met
monumentstatus niet aan bouwbesluiteisen zou hoeven te voldoen. In
beginsel moeten alle panden altijd aan bouwbesluiteisen voldoen, in het
114 Vergunningtraject
geval van een monument minimaal aan de eisen voor bestaande bouw. Als
er echter aantoonbaar erfgoedwaarden in het gedrang komen wanneer
je dit minimale kwaliteitsniveau probeert te realiseren, dan kun je voor
sommige onderdelen van het bouwbesluit ontheffing aanvragen. Als een
zeventiende-eeuwse spiltrap als hoofdtrap nog steeds op de oorspronkelijke
plek in de gang aanwezig is, kun je natuurlijk om ontheffing verzoeken om
niet te hoeven voldoen aan de minimale eisen voor optrede en aantrede,
en zo de trap behouden. Voor sommige onderdelen van het bouwbesluit is
het echter nauwelijks mogelijk om ontheffing aan te vragen. Dat geldt met
name wanneer de veiligheid in het gedrang komt. En terecht. Als die moeilijk
begaanbare spiltrap de enige vluchttrap is voor een grote groep mensen, mag
die misschien als relict wel blijven staan, maar zul je toch ook een goede en
veilige trap elders moeten realiseren.
Brandveiligheid is vaak een lastige opgave in een monumentale omgeving.
Uiteraard staat veiligheid altijd voorop. Het is je verantwoordelijkheid als
architect om ervoor te zorgen dat mensen ongedeerd een gebouw kunnen
ontvluchten. Tegelijkertijd mag je de erfgoedwaarden zo
min mogelijk aantasten. Door terug te gaan naar de kern
van die opgave – wat is er nodig om mensen tijdig en
zonder gevaar te laten vluchten? – kom je soms tot betere
oplossingen dan door letterlijk de regeltjes van het
bouwbesluit te volgen. Ik vind bijvoorbeeld de standaard
uit-bordjes meestal heel storend in een monumentale
omgeving. Niet alleen door de lichtintensiteit, maar ook
vanwege de benodigde bedrading en noodaccu die vaak
moeilijk zijn weg te werken. In overleg met de brandweer
zijn in Huis Bartolotti glow-in-the-dark bordjes
toegepast. Deze geven geen licht, zijn dun en hebben
geen bedrading nodig. In een noodsituatie moet bij
stroomuitval echter wel gewaarborgd zijn dat vluchtende
mensen nog iets kunnen zien, zeker op de trap. Daarom
zijn in de belangrijkste zalen en in het trappenhuis losse
noodaccu’s geïnstalleerd tussen de lichtschakelaar en de
lichtarmatuur. Bij stroomuitval blijft de hoofdverlichting
dus gewoon branden. (Vereniging Hendrick de Keyser,
restauratie 2016) 54 Zo’n alternatieve aanpak kan ook
voor andere eisen van het bouwbesluit een oplossing
bieden. Ga terug naar de kern en zoek een creatieve
oplossing die recht doet aan het gebouw.
54 Huis Bartolotti, Herengracht, Amsterdam
Samenvattend is het per bouwbesluiteis verschillend
of je in geval van monumentstatus ontheffing kunt aanvragen of niet. Deze
aanvraag moet echter altijd met goede argumenten of een gelijkwaardig
alternatief onderbouwd worden.
Het ingrependocument
Tot 2010 moest voor het verbouwen van een monument nog een aparte
monumentenvergunning worden aangevraagd. Hiervoor werden andere
documenten en stukken gevraagd dan voor een bouwvergunning. Toen eind
2010 de eerste omgevingswet werd ingevoerd waarbij alle vergunningen
onder één stelsel vielen, bleven restauratie-architecten deze aanvullende
115 Vergunningtraject
 stukken echter produceren en indienen bij een vergunningsaanvraag. En
ook de erfgoedambtenaren bleven deze op dezelfde manier beoordelen als
onder de monumentenvergunning. Met die stukken kan namelijk getoetst
worden of de instandhouding van het erfgoed voldoende gewaarborgd
is. Voor architectenbureaus die de monumentenvergunning niet hebben
meegemaakt, maar nu opeens aanvullende informatie moeten leveren bij een
vergunningsaanvraag voor een monument, is het daarom niet altijd duidelijk
wat er ingediend moet worden en waarom.
Alle aanvullende informatie kun je samenbundelen in één document,
waarin je alle ingrepen onderbouwt aan de hand van je ontwerpvisie en
restauratievisie, die op hun beurt weer gebaseerd zijn op je bouwhistorische
quickscan of het bouwhistorisch onderzoek. Dat is niet alleen overzichtelijk
voor de vergunningverlenend ambtenaar, maar helpt je ook om een helder
verhaal op te bouwen en te ontdekken waar lacunes
In het ingrependocument beschrijf en zitten in je argumentatie. Het ingrependocument kan qua
onderbouw je alle ingrepen die je doet opbouw, volgorde en nadruk natuurlijk verschillende
aan of in het bestaande gebouw. vormen aannemen, maar een aantal basisonderwerpen
moeten altijd aan bod komen.
In hoofdlijnen behandel je in het ingrependocument de volgende
onderwerpen:
Je begint met een korte beschrijving, eventueel al met een eerste beeld,
van de visie op en ambitie voor het project. Waar gaat het om, wat wil de
opdrachtgever bereiken, wat wil jij er als architect van maken en welke
problemen worden in dit project opgelost?
Het eerste deel van het ingrependocument gaat over het onderzoek en de
analyse die je hebt gemaakt van de bestaande situatie. Je laat in tekening
en foto’s het gebouw zien waarmee je aan de slag gaat. Het fotoverslag
mag vrij uitgebreid zijn, van interieur en exterieur. Laat daarbij niet alleen
de interessante onderdelen zien, maar ook juist wat niet interessant of
waardevol is. Bedenk dat degene die het project moet beoordelen, het
gebouw waarschijnlijk helemaal niet kent.
Vervolgens maak je een samenvatting van de wettelijke kaders,
van je bouwhistorische quickscan en van de stedenbouwkundige of
landschappelijke context. Het is mooi als je dit in beeld kunt uitleggen.
Hiermee leg je vast wat de belangrijke randvoorwaarden zijn voor je project
en welke erfgoedwaarden je hebt meegenomen in je overwegingen. Het gaat
dus nog steeds om de huidige toestand: hoe was het hiervoor en wat heb je
nu in handen om mee te werken?
In het tweede onderdeel van het ingrependocument licht je je ontwerp toe.
Neem de lezer mee in het verhaal en de keuzes die ten grondslag liggen aan
het ontwerp. Laat zien hoe de knelpunten en sterke punten van erfgoed,
programma en omgeving een plaats krijgen in het ontwerpconcept en hoe
dit beantwoordt aan de wettelijke kaders. Hier neem je ook stelling over
de verhouding tussen het bestaande gebouw met zijn erfgoedwaarden en
de nieuwe ingrepen. Als je ten slotte het ontwerp zelf presenteert, met de
creatieve uitwerking, materiaal- en kleurkeuze, in renders of aan de hand
116 Vergunningtraject
van referentiebeelden, zorg dan dat dit het meest logische antwoord is op de
randvoorwaarden en uitgangspunten.
Het laatste onderdeel van het ingrependocument is de restauratievisie.
Dit gaat zowel over het daadwerkelijk restaureren of herstellen van het
bestaande gebouw als over de ingrepen in oorspronkelijk materiaal ten
behoeve van comforteisen of functionele eisen voor de nieuwe functie.
De restauratieonderdelen kun je toelichten met de basisprincipes volgens
de ERM of aan de hand van het stroomdiagram uit het hoofdstuk over
restaureren. Voor de ingrepen kun je per onderdeel toelichten wat er
gebeurt, waarom hiervoor is gekozen en hoe het wordt uitgevoerd. Dit is
vrij uitgebreid, omdat je hier verantwoording aflegt voor het ingrijpen in
oorspronkelijk materiaal. 55 Daarbij behandel je in dit onderdeel ook de
belangrijkste principedetails. Het gaat dan echt om principekeuzes als: waar
zit stelruimte, wat is beeldbepalend, welke materialen worden gebruikt? Dat
kan dus vrij kort.
IV. Vensters, ramen en roeden
Het gevelbeeld van Amsterdamse huizen wordt, behalve door deuren en
snijramen, voornamelijk bepaald door de grote variatie aan vensters. Deze
rijke variatie is in de loop van de geschiedenis ontstaan. De historische
ontwikkeling van de raam- en roedeverdeling in combinatie met de profilering
maakt het mogelijk de ouderdom van de vensters te herkennen.
De in het eerste artikel genoemde traditionele maatverhoudingen zijn ook van toepassing op
de vensterindeling. Opvallend is dat de hoogtemaat van de vensters in een gevel naar boven
toe meestal afneemt, maar dat heeft een heel andere oorsprong dan deze
ontwerpverhoudingen. Door de afnemende hoogte lijken de meeste panden hoger dan in
werkelijkheid. De verklaring hiervan is eenvoudig dat de huizen in het verleden naar boven
toe steeds lagere verdiepingshoogten kregen en boven minder glasoppervlak nodig hadden
in verband met de lichttoetreding.
1740 Muiden Schoutenwerf Rijnboutt
Huizen na 1850 kregen, omdat ze gebouwd werden als meergezinswoningen, wel dezelfde
31
beschrijving ingrepen verdiepingshoogte. De vensters werden vanuit het interieur boven tegen de plafonds
geplaatst om zo hoog mogelijk het daglicht te vangen. Deze traditie van de plaatsing van de
vensters in de gevel bleef nog lange tijd in stand. Dit verklaart tevens de hoogteverschillen
in de gevels van deze vensters.
Ingreep 12
Opmerking commissie:
‘De raamindeling. Er wordt gekozen voor een kleinruitsindeling voor
de ramen die 18e -heel vroeg 19e eeuws is; zeker geen 1919. Het
is geen logische oplossing voor de casco’s die grotendeels uit 2e
helft 19e eeuw stammen. Oplossingen met ruiten vergelijkbaar met
schuiframen 1872 zoals in presentatie (Rijnboutt blz 8) weergege-
ven is meer voor de hand liggend. De commissie realiseert zich dat
1.
Kruisvenster,
2.
Vijfdeling,
3.
Vierdeling,
4.
Driedeling,
5.
Empire
6.
Schuifraam,
deze keuze gepuzzel oplevert (zie de gevelaanzichten ingrependoc
blz 15). Mogelijk dat een T-raamo-plossing betere kans van slagen
2de helft
17de eeuw
1ste helft
18de eeuw
2de helft
18de eeuw
eind 18de
eeuw
(draaiend),
eind 18de
eeuw
begin 19de
eeuw
heeft. In het nu voorliggende voorstel is de bovenraamstrook overal
ongeloofwaardig smal (1-ruitshoog versus 3-raamshoog onderraam);
historisch werd er dan gekozen voor een identieke hoogte van onder
en bovenraam of een benadering hiervan. Verder akkoord met profi-
lering kozijnen conform magazijnperiode 1876-1919’
Onderzocht is het schuifraam vanaf de 18e eeuw tot en met
de 20e eeuw omdat het schuifraam het meest toegepaste
raam is in die periode. De allereerste schuiframen verschij-
nen omstreeks 1685. Vanaf de 18e eeuw is er gestreefd Hellingstraat 28, bestaand kozijn aan
naar een zo groot mogelijke vensteropening. Dit streven om de achtergevel (1872)
steeds hogere ramen met zo min mogelijk opdeling duurt
tot aan de 20 eeuw. Na 1870 komt het type met een vast
bovendeel voorzien van een enkele glasplaat en een onder-
7.
Tweedeling,
8. 9.
Tweedeling,T-venster,
10.
T-venster
11. 12.
2de kwart 2de kwart
midden 19de 2de helft na 1860 (draaiend), 20ste eeuw 20ste eeuw
raam voorzien van een enkele verticale roede steeds meer
voor, het T-raam. Het T-raam komt voor als schuifraam, maar
eeuw 19de eeuw 20ste eeuw
later ook versie met draairamen. Rond 1900 verschijnt het (Amsterdamse) raamindeling 17e - 20e eeuw, bron: Binnenstad 215
raam met ongedeeld onderraam en bovenlicht met roeden of
glas-in-lood ten behoeve van afsluiting. Het onderraam blijft
vrij voor uitzicht.
Het T-raam met een bovenlicht voorzien van roedenverdeling Afbeeldingen hieronder: studie raamindeling Hellingsstraat 28, raam begane grond en raam 1e
is ook terug te zien op de foto van de Hellingsstraat 32 uit
1915, ook het bovenlicht boven de achterdeur en de boven-
lichten in de erker zijn voorzien van een kleine roedeverde-
verdieping.
1: Met een referentie naar de 2 bestaande ramen aan de achtergevel en de ramen in de houten
aanbouw van nummer 32 zoals te zien op de foto uit 1915.
ling. 2: Een T-raam op de begane grond en de 1e verdieping, door de vierkante verhoudening van het
raam op de eerster verdieping is deze optie niet geschikt voor het raam op de de verdieping.
De gevelopeningen van de Hellingstraat hebben diverse 3: Een T-raam op de begane grond en een stolpraam op de eerste verdieping, dit is de gekozen
afmetingen: de ramen op de begane grond zijn in het linker variant.
bouwdeel 27% breder dan de ramen in het rechter bouwdeel. 4: Vast bovenlicht met een ongedeeld onderraam op beide verdiepingen, net als optie 2 is deze
In de 19e eeuw werd er voor ramen een hoogte breedte ver- optie niet geschikt voor het raam op de verdieping
houding van 1:1,6 aangehouden, dit benaderd de gulden sne- 5: Als optie 4 met op de eerste verdieping een stolpraam
de. De ramen van de Hellingstraat zijn door de afwijkende
hoogte- breedteverhouding en de verschillende breedtema-
ten in één gevelvlak moeilijk van een logisch ogende roede
verdeling te voorzien. Na het onderzoeken van verschillende
raamindelingen, gaan we uit van een T-raam zoals toegepast
in het eertste kwart van de 20e eeuw, zonder roedeverdeling
in het bovenlicht.
1 2 3 4 5 Hellingstraat 32, T-raam met gesloten bovenlicht, foto 1915
55 Pagina uit ingrependocument Hellingstraat 28, Muiden
117 Vergunningtraject
 Ten slotte is het belangrijk om een goede tekeningenset toe te voegen
waarbij steeds bestaande en nieuwe situaties naast elkaar worden
weergegeven, ook voor de details. Het kan voor je ontwerpvisie ook
van belang zijn om de belangrijkste archieftekening of oorspronkelijke
bouwtekening toe te voegen, zodat duidelijk is wat je uitgangspunt was.
Afhankelijk van de argumenten en keuzes die ten grondslag liggen aan
je ontwerpvisie of je restauratievisie, krijgen bepaalde onderwerpen
meer aandacht of voorrang en worden andere onderwerpen misschien
samengevoegd. Bedenk wat de basis vormt van je project en pak daarmee uit.
Door het verantwoorden van restauratievisie en ontwerpvisie – zoals op
de hier beschreven wijze met een uitgebreid ingrependocument, of door
hier op eigen wijze invulling aan te geven – kom je op één lijn met de
erfgoedambtenaar. Je geeft hem de informatie die hij nodig heeft om je
project te kunnen beoordelen en maakt hem deelgenoot van je gedachtes en
overwegingen. Daardoor kan het gesprek over de inhoud gaan, over je keuzes
en argumenten, in plaats van in een discussie te verzanden over de kwaliteit
en volledigheid van de geleverde informatie.
Een nieuw vergunningstelsel – wat nu?
Vanaf 2021 komt er opnieuw een grote wijziging in het vergunningsstelsel
met de nieuwe omgevingswet. In die wet komt meer ruimte voor
ontwikkeling. De markt en de overheid gaan samen projecten mogelijk
maken, in plaats van een louter toetsende rol van de overheid. De
leefomgeving in al haar facetten komt hierbij op een meer samenhangende
manier centraal te staan in de besluiten en afwegingen van het bevoegd
gezag. Omdat de lokale overheid meer beslisbevoegdheid krijgt, kan
deze meer maatwerk leveren en beter inspelen op wat er nodig is op
gebiedsniveau. De verantwoordelijkheid bij de markt en de ontwerpende
partijen wordt groter, omdat ingediende projectvoorstellen leidend worden
voor het te maken beleid van de lokale overheid. Alle partijen moeten
hierdoor meer gebiedsgericht dan objectgericht gaan denken.
en immateriële bronnen, die in de loop der tijd tot stand zijn gebracht door
de mens of ontstonden uit de wisselwerking tussen mens en omgeving,
die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een
weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden,
overtuigingen, kennis en tradities en die aan hen en toekomstige generaties
een referentiekader bieden. Daarmee gaat cultureel erfgoed verder dan een
geregistreerd monument of beschermd stadsgezicht.
Naar verwachting zal met de nieuwe omgevingswet in steeds meer opgaven
iets zinnigs gezegd moeten worden over de wisselwerking tussen het
beoogde project en de erfgoedwaarden. Dit is niet alleen het gevolg van de
brede definitie van cultureel erfgoed in de nieuwe omgevingswet. Het komt
ook doordat de invloed die het project heeft op de kwaliteit van het culturele
erfgoed in het omringende gebied, een factor is die in de kwalitatieve toets
wordt meegewogen. Oók als het niet om een monument gaat, en zelfs als
het een nieuwbouwproject betreft in een bestaande stedenbouwkundige
of landschappelijke context. Steeds meer mensen met verschillende
achtergronden en uiteenlopende drijfveren zullen aan de slag moeten met
erfgoed. Ik kijk uit naar de nieuwe inzichten die dat gaat opleveren voor
toekomstige herbestemmingsprojecten. En ik ben heel benieuwd of het doel
van de nieuwe wet – meer algemene kwaliteit in onze leefomgeving krijgen –
inderdaad op deze manier wordt behaald.

Hoewel nog niet alle informatie over de exacte uitvoering van de

wet bekend is, zijn de hoofdlijnen wel duidelijk. Een bouwaanvraag
zal op twee onderdelen getoetst worden, zelfs in twee verschillende
vergunningsstelsels, namelijk een technische toets – vergelijkbaar met de
huidige bouwvergunning – en een kwalitatieve toets. Voor die kwalitatieve
toets moet de initiatiefnemer aantonen dat het project een positieve bijdrage
levert aan de maatschappelijke doelen en ambities die de overheid heeft
vastgelegd in de nieuwe omgevingsvisies. Deze visies worden geschreven op
het niveau van het rijk, de provincie en de gemeente. In de omgevingsvisie
geeft de overheid een beschrijving van de kwaliteiten en kernwaarden van
de fysieke leefomgeving en van de opgaven, ontwikkelingen, ambities en
strategieën om deze te behouden en te versterken. Het doel hiervan is een
onderlinge samenhang te bereiken en in stand te houden tussen een veilige
en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit. Een
samenhangende belangenafweging, waarin ruimte, water, milieu, natuur,
landschap, verkeer en vervoer, infrastructuur en cultureel erfgoed integraal
worden meegenomen. Daarbij wordt het begrip cultureel erfgoed zeer
breed ingezet en gedefinieerd als: Alle uit het verleden geërfde materiële

118 Vergunningtraject 119 Vergunningtraject

 OPDRACHT

ZELF
LEREN
DENKEN

Bij een bestuurswissel van de Erfgoedacademie stelde vertrekkend voorzitter

Fons Asselbergs dat het essentieel is dat mensen zelf leren nadenken.
Asselbergs gaf aan dat je ze voldoende kennis en kunde moet meegeven – of
hen moet leren waar kennis en kunde te halen zijn – zodat men onderbouwd
kan argumenteren, verantwoording kan nemen voor eigen keuzes, maar ook de
argumenten van een ander voldoende op waarde kan schatten om zich te laten
overtuigen. Ik kan me geen betere opdracht indenken voor dit boek. Het is niet
mijn bedoeling om overal pasklare antwoorden op te geven, maar wel om aan te
geven welke vragen je kunt stellen en hoe je daar antwoorden op kunt vinden.

In dit boek heb ik geprobeerd uit te leggen dat de kracht van een goed
herbestemmingsproject zit in het optimaal benutten van zowel de sterke
kanten van een gebouw en programma, als in het intelligent oplossen
van mogelijke knelpunten hiertussen. Het gaat erom dat je de dingen die
vanzelfsprekend zijn niet voor lief neemt, maar benadrukt. Het punt waar
programma en gebouw naadloos op elkaar passen, bestempel je tot het
belangrijkste onderdeel van het project. Tegelijkertijd moet je lastige zaken
niet verdoezelen, maar aangrijpen om iets toe te voegen. Waar programma
en gebouw knellen, is er ruimte voor jouw ontwerpgebaar. Een integraal
ontwerpgebaar lost niet alleen het knelpunt op, maar versterkt ook dat
belangrijke punt. Bij een geslaagde, betekenisvolle herbestemming voel
je de identiteit van het erfgoed als vanzelfsprekend aan. Je begrijpt de
geschiedenis zonder dat daar bordjes of uitleg voor nodig zijn. Door jouw
herbestemmingsproject wordt die geschiedenis onderdeel van onze toekomst.

120 121 Opdracht

 Ruimte voor ontwikkeling
Onze identiteit, onze cultuur, komen immers voort uit het verleden. Maar
geschiedenis is vooral een verhaal over ontwikkelingen. Ontwikkelingen
waardoor nieuwe mogelijkheden ontstonden voor vooruitgang. Hier doet zich
een dilemma voor. Het aanhoudend tot erfgoed bestempelen van gebouwen
die getuigen van die ontwikkelingen, heeft zijn keerzijde. Door deze
gebouwen koste wat kost te willen bewaren, dreigt er onvoldoende ruimte
over te blijven voor ontwikkeling, voor nieuwe geschiedenis. In dit boek heb
ik een methodiek toegelicht waarmee een betekenisvolle herbestemming
gerealiseerd kan worden. Daarmee geef ik nog geen antwoord op de vraag
of je altijd alles moet herbestemmen. Niet alles wat oud is, heeft waarde. Dit
resulteert in een paradox: maken we ruimte voor ontwikkeling, of bewaren
we onze geschiedenis, onze cultuur, als het kader waarbinnen nieuwe
ontwikkelingen kunnen ontstaan?
Deze paradox is het meest voelbaar in de historische stad. Het respect voor
het verleden is hier zo groot geworden, dat gemeentelijk beleid – uitgevoerd
door de welstandscommissies en afdelingen monumentenzorg en ruimtelijke
ordening – het heden zijn ontwikkelingsruimte dreigt te benemen. Historisch
weefsel kan nauwelijks nog wijken om plek te maken voor nieuwe plannen en
typologieën, zoals begin twintigste eeuw nog gebeurde voor het voormalige
Hoofdkantoor van De Telegraaf in Amsterdam en het Hoofdpostkantoor voor
PTT te Utrecht. Toch zijn beide gebouwen inmiddels ook erfgoed geworden,
omdat ze getuigen van een belangrijke ontwikkeling in ons verleden.
De historische stad ontleent zijn identiteit voor een groot deel aan de tastbare
aanwezigheid van zijn geschiedenis. Dat is zijn verhaal, zijn bestaansrecht.
Maar een stad is geen museum. Dynamiek is ook een belangrijk onderdeel
van de stedelijke identiteit. Mensen komen naar de stad om nieuwe kansen
te benutten. Dat vormt zijn aantrekkingskracht. Door alleen die gebouwen te
behouden waarvan de geschiedenis iets bijdraagt aan de toekomst, creëer je
ruimte én een kader waarbinnen een nieuwe ontwikkeling kan plaatsvinden.
Vasthouden en loslaten
Dit is uiteraard een buitengewoon lastige overweging. In het recente
verleden hebben de uitkomsten hiervan voor veel onherstelbare schade
gezorgd. Denk aan het tabula rasa uit het modernisme, waarmee gebroken
werd met het verleden om zo op een ongeschreven blad en zonder context
een nieuwe toekomst te kunnen scheppen. Denk aan de modernisering van
het historisch stadscentrum met voetgangersgebieden en hedendaagse
winkelconcepten achter eeuwenoude gevels, waardoor het oorspronkelijke
stadshart tot een themapark voor bezoekers dreigt te verworden. Een
centrum waar de stadsbewoner zelf niet graag meer komt.
122 Opdracht
Planoloog Zef Hemel beschrijft in zijn toekomstvisie voor de historische
binnenstad van Amsterdam (oktober 2019) dat de binnenstad zijn
verbindende functie dreigt te verliezen. Volgens hem komt dat niet alleen
door het toegenomen toerisme, maar ook door een algemeen proces van
vervreemding waardoor de Amsterdammer de binnenstad niet meer ziet als
een gemeenschappelijk centrum voor ontmoeting.
Als reactie op die vervreemding houden we nog harder vast aan wat oud is,
wat ‘echt’ is, en staan we nog minder verandering toe aan of in historische
gebouwen. Toch moeten we ervoor waken dat we onze keuzes voor de
toekomst puur op nostalgie baseren. Daarmee bedoel ik niet de poëtische
nostalgie, maar de sentimentele nostalgie die ons verblindt en belemmert in
het maken van objectieve en duurzame keuzes.
Hemel ziet de oplossing in het koesteren van de stad als een monumentale tuin,
een dynamisch ecosysteem dat in honderden jaren gegroeid is. Een inspirerend
beeld, omdat ik meteen veel meer metaforen zie. De vanzelfsprekende eerbied
die we hebben voor die eeuwenoude boom. Het met zachte hand leiden,
begeleiden, van natuurlijke processen. Het accepteren dat die processen tijd
nodig hebben, dat je niet meteen kunt oogsten wat je zaait. Amsterdam is – net
als veel andere historische binnensteden – als monumentale tuin door haar
leeftijd, individuele inbreng en incidenten, verwilderd tot bos. Een bos waar
echter steeds minder ruimte is voor échte wildgroei. We moeten oppassen dat
mooie initiatieven niet in de kiem worden gesmoord. Dat er voldoende plek is
voor nieuwe aanwas en exoten. Om de stad levendig en interessant te houden,
mag ze niet te veel worden aangeharkt. Het risico bestaat dat de stad te keurig
wordt, dat alles binnen de lijntjes past. Dat de historische stad een plantsoen
wordt in plaats van een bos, en niet meer uitnodigt tot dwalen.
Het is goed om je bewust te zijn van deze paradox, zodat je jezelf de vraag
kunt stellen welke bijdrage het verhaal van jouw herbestemming kan leveren
aan toekomstige ontwikkelingen, aan de dynamiek van de stad. Met deze
vraag als leidraad kun je erfgoed niet alleen bestendigen voor de toekomst,
maar het daarin ook – opnieuw – een betekenisvolle rol laten vervullen.
123 Opdracht
 LITERATUURLIJST
Frans van Burkom e.a. (red.),
Leven in toen, Vier eeuwen
Nederlands interieur in beeld,
Stichting manifestatie Historisch
Interieur, Amsterdam, en Waanders
Uitgevers, Zwolle 2001
C. W. Fock (red.), Het Nederlands
interieur in beeld 1600 – 1900,
Waanders Uitgevers, Zwolle 2001
E.J. Haslinghuis en H. Janse,
Bouwkundige termen, Verklarend
woordenboek van de westerse
architectuur- en bouwhistorie, 4e
druk, Primavera Pers, Leiden 2001
Zef Hemel, Een nieuwe historische
binnenstad, Visie op de binnenstad
van Amsterdam 2040, Amsterdam,
10 oktober 2019
Michiel van Hunen (red.), Historisch
metselwerk, Uitgeverij Wbooks,
Zwolle 2012
Jan Jehee, Winkelpuien in
Nederland, Ontwikkeling en
architectuur, Uitgeverij Wbooks,
Zwolle 2014
Robert Klanten en Lukas Feireiss
(red.), Build-On, Converted
Architecture and transformed
buildings, Die Gestalten Verlag
GmbH & Co. KG, Berlijn 2009
R. Meischke, Niek Smit e.a., Huizen
in Nederland, Architectuurhistorische
verkenning aan de hand van het
bezit van de Vereniging Hendrick
de Keyser, Waanders Uitgevers,
Zwolle, en Vereniging Hendrick
de Keyser, Amsterdam; deel I
124
Friesland en Noord-Holland, 1993;
deel II Amsterdam 1995, deel III
Zeeland en Zuid-Holland 1998, deel
IV Utrecht, Noord-Brabant en de
oostelijke provincies, 2000; deel V De
negentiende en twintigste eeuw, 2018
Ileen Montijn, Huis & haard,
Stichting Open Monumentendag,
Amsterdam 2001
Richtlijnen bouwhistorisch
onderzoek, Lezen en analyseren
van cultuurhistorisch erfgoed,
Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed, Stichting Bouwhistorie
Nederland, Vereniging
Nederlandse Gemeenten,
Atelier Rijksbouwmeester,
Rijksgebouwendienst,
Den Haag 2009
Lambertus Simis, Grondig
onderwijs in de schilder- en verf-
kunst, De Erven H. Gartman,
Amsterdam 1829
Ronald Stenvert, Biografie van
de baksteen, Uitgeverij Wbooks,
Zwolle 2012
Ronald Stenvert en Gabri van
Tussenbroek (red.), Inleiding in
de bouwhistorie, Opmeten en
onderzoeken van oude gebouwen,
Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2015
Gabri van Tussenbroek, De
mythe van de onveranderlijkheid,
Veranderende opvattingen over
Amsterdamse monumenten,
verschenen in de oratiereeks van
de Universiteit van Amsterdam,
Amsterdam 2015
125
H.J. Zantkuijl, Bouwen in www.stichtingerm.nl
Amsterdam, Het woonhuis in de voor de restauratieladder,
stad, Vereniging Vrienden van de uitvoeringsrichtlijnen en infosheets
Amsterdamse Binnenstad, Bureau voor verschillende disciplines
Monumenten en Archeologie
/ Stadsarchief Amsterdam, www.topotijdreis.nl
Architectura en Natura, voor historische topografische
Amsterdam 2007 kaarten
Websites
www.cultureelerfgoed.nl
voor redengevende omschrijvingen
van rijksmonumenten, voor
beeldarchief en kadastrale
minuutplans, en voor richtlijnen,
brochures en publicaties over de
technische achtergrond van het
restaureren
www.herbestemming.nu
voor inspirerende projecten en
brochures over herbestemmen
www.hetnieuweinstituut.nl
voor archieven van
architectenbureaus
www.hisgis.nl
voor historische kaarten
geprojecteerd op het historisch
kadaster
www.joostdevree.nl
voor bouwkundige begrippen en
bouwhistorische feitjes
www.monumentenkennis.nl
voor de schadeatlas en de lithoteek
(natuursteenatlas)
www.restauratiecentrum.nl/boeken
voor handboeken over de
technische kant van restauratie

Dank aan al mijn collega’s van
Rijnboutt voor hun enthousiasme
en interesse, in het bijzonder aan
Frederik, Janneke, Joost, Marleen,
Richard K. en Richard Z. voor het
meelezen en Lara en Else voor de
tekeningen. Dank aan Janneke
Bierman, Judith Bohan, Isja Finaly
en Gabri van Tussenbroek voor hun
nuttige peer reviews en Joks Janssen
voor zijn mooie voorwoord. Speciale
dank aan mijn collega Jan voor zijn
kritische blik, inspirerende discussies
en groot vertrouwen in mij.
Tekst
Karianne Vandenbroucke (Rijnboutt)
Voorwoord
Joks Janssen (RCE)
Tekstredactie
Monique Montanus
Eindredactie
Jan van Grunsven (Rijnboutt)
Ontwerp
Thonik
Lithografie en Druk
NPN drukkers
Papier
120 grs Edixion FSC PEFC
Productie
Laurence Ostyn (nai010 uitgevers)
Uitgever
Marcel Witvoet (nai010 uitgevers)
126
COLOFON
Beeldverantwoording illustraties
Hoofdtekst
Auteur, 7, 14, 45
Arjan Bronkhorst, 10, 11, 49, 50
Bart Kwant (Rappange & Partners
architecten b.v.), 13
Bodo Groen (Huize Frankendael), 8
Collectie Stadsarchief Amsterdam, 29
David van Pijkeren (Bureau voor
Bouwkunst & Bouwhistorie, 2019),
19, 28
Gabri van Tussenbroek, 24
Govaert & Vanhoutte Architects, 1, 33
Jacob Olie, Collectie Stadsarchief
Amsterdam, 22
Judith Bohan Interieur Restauratie,
25, 26
Kadastraal archief, Hulpkaart 62_
MDN01_B, 17
Kees Hummel, 9, 21, 30, 31, 34, 38,
39, 47
Martine Neirynck (Govaerts &
Vanhoutte Architects), 2, 3, 5
Nathalie Luys Fotografie (Flickr), 4
Onbekende architect, Bouwarchief
Gemeente Gooise Meren, 18
Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed, Stichting Bouwhistorie
Nederland, e.a., 6
Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed, Minuutplans Noord
Holland sectie B blad 01, 16
Rijnboutt, 12, 15, 20, 23, 35, 40, 41,
42, 43, 44, 53, 55
Schadeatlas monumentenkennis.nl
(TNO), 52
Vereniging Hendrick de Keyser, 32,
36, 48, 51, 54
Vero Digital, 37
Wander van Laar (De Tuinen van
Appeltern), 46
Zien!, 27
Casussen
Archieffoto's: Collectie Stadsarchief
Amsterdam, Collectie Het Utrechts
Archief, Collectie Het Nieuwe
Instituut (CGLAd I en WILS I
10281462)
Overige foto's: Kees Hummel
Tekeningen: Rijnboutt
Portret auteur: Maurice Boyer
© 2020 nai010 uitgevers, Rotterdam /
Rijnboutt bv, Amsterdam
Behoudens de in of krachtens de
Auteurswet van 1912 gestelde
uitzonderingen mag niets uit deze
uitgave worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevens­bestand, of openbaar
gemaakt, in enige vorm of op
enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door fotokopieën,
opnamen of enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever. Voor
zover het maken van reprografische
verveelvoudigingen uit deze uitgave
is toegestaan op grond van artikel
16 h Auteurswet 1912 dient men de
daarvoor wettelijk verschuldigde
vergoedingen te voldoen aan de
Stichting Reprorecht (Postbus
3060, 2130 KB Hoofddorp, www.
reprorecht.nl). Voor het overnemen
van gedeelte(n) uit deze uitgave
in bloemlezingen, readers en
andere compilatiewerken (artikel
16 Auteurswet 1912) kan men
zich wenden tot de Stichting
PRO (Stichting Publicatie- en
Reproductierechten Organisatie),
Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp,
www.cedar.nl/pro.
Niet alle rechthebbenden van de
gebruikte illustraties konden worden
achterhaald. Belanghebbenden wordt
verzocht contact op te nemen met
nai010 uitgevers, Korte Hoogstraat 31,
3011 GK Rotterdam.
info@nai010.com
nai010 uitgevers is een internationaal
georiënteerde uitgever, gespeciali-
seerd in het ontwikkelen, produceren
en distribueren van boeken op het
gebied van architectuur, stedenbouw,
kunst en design.
www.nai010.com
ISBN 978-94-6208-557-2
Ook verkrijgbaar als e-book:
Mag dit weg e-book (pdf)
ISBN 978-94-6208-570-1
“Mag dit weg is een openhartig verslag
van een erfgoedspecialist die haar
(her)bestemming heeft gevonden in
de aanpassing van oude gebouwen
binnen de merites van een bestaande
ontwerppraktijk. Karianne heeft de
klassieke restauratiefilosofie omgewerkt
tot een nieuwe interventie-ethiek.”

Joks Janssen
kwartiermaker kennisstrategie Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed

“Door het lezen van dit boek krijgt een

architect meer waardering voor het werk
van de bouw­historicus en vice-versa.
Het geeft inzicht in de opgave, denk- en
analysewereld van de ander.”

Isja Finaly
directeur beheer Vereniging Hendrick de Keyser
Herbestemming van erfgoed is
niet langer voorbehouden aan
restauratie­specialisten, maar behoort
tegenwoordig tot de dagelijkse praktijk
van menig architectenbureau. Waar
het die praktijk aan ontbreekt, is een
werkbare methodiek. Hoe breng je de
vakinhoudelijke invalshoek (cultuur-
en bouwhistorie) en de operationele
aanpak (bouwprogramma en gebieds­
ontwikkeling) samen? Hoe zorg je dat
de kernkwaliteiten van een pand en de
beoogde functie elkaar aanvullen en
versterken – en knelpunten intelligent
worden opgelost?

Aan de hand van drie actuele
herbestemmingen van jonge
monumenten in een veranderende
stedelijke context wordt het belang
van de relatie tussen erfgoed en de
directe omgeving geïllustreerd:
Post Utrecht - het voormalige
Hoofdkantoor voor PTT tussen de
Neude en de Oudegracht te Utrecht
Met een voorwoord van Joks
Janssen, Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed.
Met het oog op de nieuwe
Omgevingswet, die gebouwen niet
langer beschouwt als zelfstandige
objecten maar als onderdeel van
een groter geheel, is deze publicatie
even actueel als onmisbaar.

The Garage - de voormalige

Citroëngarage aan het Stadionplein
te Amsterdam

Het voormalige Hoofdkantoor van

De Telegraaf aan de Nieuwezijds nai010 publishers
Voorburgwal te Amsterdam www.nai010.com
Dit eBook is voorzien van een watermerk met identificatiescode :

XB9aFVZHVARdPFE4U2FZbQE9VXkLVFMeAh5XIwAqCH5Tc1p3AHQFKlQi
64ad24129df9d

Het eBook is voorzien van een watermerk.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt,
in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door kopieen of fotokopieen,
opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.