Przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami

środowiska przyrodniczego

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami
środowiska przyrodniczego

Źródło: dostępny w internecie: Obraz Sasin Tipchai z Pixabay, domena publiczna.

Integralnymi cechami środowiska przyrodniczego są zrównoważenie i rozwój. O cechach

tych decydują procesy równowagi środowiska i adaptacji. Działalność człowieka
w środowisku naturalnym doprowadziła do zaburzenia tych procesów, czego skutkiem jest
degradacja. Człowiek jednak w dużej mierze poznał procesy przyrodnicze zapewniające
prawidłowe funkcjonowanie środowiska, a ponadto tworząc własne środowisko życia, stara
się nim racjonalne gospodarować, w zgodzie z naturą. Najważniejsze koncepcje
racjonalnego zarządzania środowiskiem geograficznym i przykłady ich zastosowania są
przedmiotem tej lekcji.

Twoje cele

Omówisz główne koncepcje racjonalnego gospodarowania środowiskiem

przyrodniczym.
Omówisz zasady zrównoważonego rozwoju i świadczeń środowiskowych.
Dostrzeżesz potrzebę racjonalnego gospodarowania środowiskiem.
Wymienisz przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska
przyrodniczego.
Przeczytaj

Przed pojawieniem się człowieka przyroda ewoluowała, jednocześnie dążąc do równowagi.

Ingerencja człowieka w środowisko naturalne od czasów prymitywnego gospodarowania
do czasów rewolucji przemysłowej nie spowodowała w nim większych zmian. Jednak od
XIX w. człowiek przekształcił środowisko w takim stopniu, że w niektórych rejonach jego
funkcjonowanie zostało całkowicie zaburzone. Zminimalizowanie skutków tych zmian jest
bardzo utrudnione, czasem wręcz niemożliwe. Aby nie pogłębiać degradacji, człowiek
powinien racjonalnie wykorzystywać środowisko, w którym żyje – w taki sposób, aby
jednocześnie zaspokajać swoje potrzeby i zachowywać przyrodę w stanie umożliwiającym
funkcjonowanie w nim także następnym pokoleniom.

Założenia racjonalnego gospodarowania środowiskiem przyrodniczym są współcześnie

realizowane w ramach koncepcji zrównoważonego rozwoju (ang. sustainable
development). Pojęcie zrównoważonego rozwoju, rozumianego jako proces mający na celu
zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia w sposób umożliwiający realizację
tych samych dążeń przez następne pokolenia, zostało po raz pierwszy zdefiniowane w 1987
roku. Dokument Nasza wspólna przyszłość (Our Common Future) opracowała Światowa
Komisja Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju stała się podstawą racjonalnego gospodarowania

środowiskiem geograficznym, które składa się ze środowiska przyrodniczego i środowiska
człowieka. Do podstawowych obszarów zrównoważonego zarządzania środowiskiem
geograficznym należą:

1. ochrona przyrody i racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi, która polega na

ograniczaniu degradacji środowiska, ochronie zagrożonych wyginięciem gatunków
zwierząt i roślin oraz wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii;

2. wzrost gospodarczy połączony ze sprawiedliwym podziałem korzyści z niego

wynikających, który powinien polegać głównie na ułatwieniu dostępu do rynków dla
państw rozwijających się, wsparciu ich rozwoju oraz zmianie nieracjonalnych wzorców
konsumpcji i produkcji;

3. rozwój społeczny, w którym szczególny nacisk położony jest na walkę z ubóstwem,

a także upowszechnienie dostępu do edukacji i ochrony zdrowia.

Istotne znaczenie dla koncepcji zrównoważonego rozwoju ma pojęcie potencjału

środowiska oraz idea świadczeń ekosystemowych (ang. ecosystem services), wskazujące
na znaczenie środowiska przyrodniczego w życiu gospodarczym i społecznym.

Zasoby naturalne Ziemi dzielą się na trzy grupy:

 1. zasoby niewyczerpywalne,

2. wyczerpywalne odnawialne,

3. wyczerpywalne nieodnawialne.

Zasoby niewyczerpywalne, do których zaliczane są powietrze, woda, w globalnym ujęciu, ze

względu na ich obieg w przyrodzie, nie kończą się, ale ich jakość może się pogorszyć.
Zasoby wyczerpywalne odnawialne, takie jak gleby czy lasy, to zasoby mające zdolność
odtwarzania się, jednak ich odnowa wymaga długiego czasu. Zasoby wyczerpywalne
nieodnawialne to głównie zasoby energetyczne, takie jak węgiel, ropa naftowa czy gaz
ziemny, które po wykorzystaniu nie mają zdolności do odtworzenia się.

Racjonalne gospodarowanie zasobami niewyczerpywalnymi

Do obniżenia się jakości powietrza przyczynia się emisja zanieczyszczeń, w tym dwutlenku
węgla i metanu, powodujących ocieplenie klimatu. Racjonalne gospodarowanie polega
zatem na ograniczeniu emisji zanieczyszczeń. Jednym z ważniejszych działań w tym
zakresie jest polityka proekologiczna, na którą składają się przepisy prawne. Najważniejszy
w tym zakresie jest art. 96 ustawy Prawo ochrony środowiska, umożliwiający organom
administracji samorządowej uchwalanie przepisów ograniczających lub zakazujących
eksploatacji instalacji, w których spalane są paliwa, w celu zapobieżenia negatywnemu
oddziaływaniu na zdrowie ludzi lub na środowisko. Na tej podstawie w wielu
województwach uchwalono tzw. uchwały antysmogowe. Najbardziej radykalną jest uchwała
obowiązująca w Krakowie, zakazująca spalania wszelkich paliw stałych. W efekcie,
w Krakowie w ciągu ostatnich kilku lat została wymieniona większość pieców opalanych
węglem. Skutkiem tego od sezonu grzewczego 2012/13 do 2019/20 spadło stężenie pyłów
zawieszonych w powietrzu prawie o połowę, a stężenie dwutlenku azotu obniżyło się
o 25%.

Przepisy prawa umożliwiają także racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi.

Najważniejsze w tym zakresie są treści zawarte w Unijnej Ramowej Dyrektywie Wodnej,
która ustanawia ramy ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych,
wód przybrzeżnych i wód podziemnych. Celem tej dyrektywy jest zapobieganie
i ograniczanie zanieczyszczenia wód, wspieranie zrównoważonego wykorzystania wody,
ochrona i poprawa środowiska wodnego oraz łagodzenie skutków powodzi i susz. Od
państw członkowskich Unii Europejskiej oczekuje się zatem sporządzenia planów
gospodarowania wodami w dorzeczach rzek. Efektem racjonalnej polityki ochrony zasobów
wodnych są liczne nowoczesne oczyszczalnie ścieków, które powstały w największych
miastach Polski. Przykładem może być Oczyszczalnia Ścieków „Czajka” (fot. 1.), która jest
największym zakładem oczyszczania ścieków w Polsce (515 000 m³/dobę) i jednym
z najnowocześniejszych obiektów w Europie. Warto dodać, że powstający podczas
oczyszczania ścieków biogaz wykorzystywany jest do produkcji energii cieplnej
i elektrycznej niemal w całości zaspokajającej potrzeby oczyszczalni. Niestety, negatywnym
przykładem funkcjonowania ochrony wód w Polsce jest system kanalizacyjny w Warszawie
dostarczający ścieki do tej oczyszczalni, którego awarie były przyczyną klęsk ekologicznych
w Wiśle.

Do przykładów racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi należy stosowanie

zamkniętego obiegu wody, tzw. stacji recyklingu wody, która pozwala znacznie zmniejszyć
zużycie wody, szczególnie w przedsiębiorstwach wodochłonnych, takich jak
elektrociepłownie czy kryte pływalnie.

Fot. 1. Oczyszczalnia Ścieków „Czajka”

Źródło: K. Kowalski/aeromedia.pl dla MPWiK w m.st. Warszawie S.A, dostępny w internecie:
h ps://www.mpwik.com.pl/view/zaklad-czajka.

Racjonalna gospodarka zasobami wyczerpywalnymi –

odnawialnymi
Zalążków koncepcji zrównoważonego rozwoju można upatrywać w gospodarce leśnej. Lasy
jako wyczerpywalne, ale odnawialne zasoby przyrody, mogą być bardzo dobrym przykładem
prowadzenia racjonalnej gospodarki zasobami przyrody. W przeszłości leśnictwo było pod
silnym wpływem nauk technicznych, dlatego sposób myślenia leśników został w znacznej
mierze ukształtowany przez sposób myślenia inżynierów, których celem było
rozwiązywanie problemów technicznych i nastawienie na produkcję drewna. Dlatego też
lasy miały zwykle charakter monokultur składających się z drzew jednego gatunku, głównie
sosny lub świerku. Poza drewnem las dostarcza człowiekowi także innych świadczeń -
należą do nich płody runa leśnego, w tym rośliny lecznicze. Las pełni także ważne funkcje
związane z ochroną powietrza, wody i gleby. Współczesną gospodarkę leśną, opartą na
przepisach Ustawy o lasach oraz Ustawy o zachowaniu narodowego charakteru
strategicznych zasobów naturalnych kraju, prowadzi się według zasad:

1. powszechnej ochrony lasów,

2. trwałości utrzymania lasów,

3. ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów,

4. powiększania zasobów leśnych.

W obszarach leśnych ochronie w formie parków narodowych i rezerwatów podlegają

powierzchnie lasów, na których ekosystemy zachowały się w stanie naturalnym lub mało
zmienionym. Obszary leśne o innych walorach przyrodniczych i krajobrazowych chronione
są w formie parków krajobrazowych, natomiast określone siedliska leśne są chronione
w formie obszarów Natura 2000. Na innych terenach należących do Lasów Państwowych
racjonalna gospodarka leśna obejmuje zagospodarowanie, pielęgnację, wylesienia oraz
sadzenie lasów. Ponadto zadaniem leśnictwa jest wykorzystywanie drewna i innych roślin
leśnych oraz zarządzanie zdrowotną i ochronną wartością lasów. Główną zasadą racjonalnej
gospodarki leśnej jest większa różnorodność drzew w lasach (fot. 2).

Fot. 2. Bory mieszane

Źródło: J. Czepnik, dostępny w internecie: h ps://wolow.wroclaw.lasy.gov.pl/lasy-nadlesnictwa.

Gleby, także należące do odnawialnych zasobów wyczerpywalnych, wymagają znacznie

dłuższego czasu rekultywacji niż lasy. Dlatego powinny być bardziej od nich chronione.
Racjonalne gospodarowanie środowiskiem glebowym Polski określają zasady Wspólnej
Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Mają one na celu zapobieganie najważniejszym
zagrożeniom pokrywy glebowej, do których należą:

1. degradacja fizyczna w wyniku zagęszczenia i zasklepienia się gleb,

2. erozja i zakwaszanie gleby,

3. intensyfikacja procesów utraty substancji organicznej,

4. niekorzystne zmiany bioróżnorodności,

5. gromadzenie się zanieczyszczeń w glebach,

6. susze glebowe.

Przykładem racjonalnego gospodarowania glebą jest Ogólnopolski program regeneracji

środowiskowej gleb poprzez ich wapnowanie. Wapnowanie gleby polega na stosowaniu
nawozów wapniowych w celu odkwaszenia gleby oraz poprawienia jej właściwości
fizycznych, chemicznych i biologicznych (fot. 3).

Fot. 3. Wapnowanie gleby

Źródło: M. Robinson, CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Jednym z najlepszych przykładów racjonalnego, kompleksowego gospodarowania

środowiskiem przyrodniczym jest sposób prowadzenia gospodarki rolnej zwanej
permakulturą. Koncepcja permakultury jako sposób gospodarki rolnej wzoruje się na
takich ideach jak rolnictwo ekologiczne, agroleśnictwo czy zintegrowane rolnictwo. Do
podstawowych zasady permakultury należą:
 1. troszcz się o Ziemię: dbaj, aby wszystkie systemy życia mogły przetrwać i się rozwijać,

2. troszcz się o ludzi: dbaj, aby ludzie mieli dostęp do dóbr niezbędnych do życia,

3. dziel się nadmiarem: zdrowe systemy naturalne wykorzystują nadwyżki do wyżywienia

innych.

Z projektowaniem premakultury ściśle wiąże się pojęcie gildii jako grupy dowolnych
gatunków, z których każdy spełnia unikalne funkcje, będące w harmonii z pozostałymi.
Gildie to grupy roślin, zwierząt, owadów, które ze sobą współpracują (fot. 4). Zasady
rolnictwa permakulturowego z powodzeniem można zaaplikować również w małych
ogródkach działkowych, na grządkach przydomowych i na balkonach. Permakultura jest
odpowiedzią na to, jak ochronić naturalne środowisko przed degradacją i jak przywrócić
mu pierwotną równowagę, jednocześnie uzyskując korzyści w postaci oszczędności
i zdrowych, obfitych plonów.

Fot. 4. Gospodarstwo typu permakultura

Źródło: hardworkinghippy, CC BY-SA 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.

Rekultywacja, recykling i rewitalizacja

Racjonalne gospodarowanie środowiskiem przyrodniczym polega także na rewitalizacji
terenów poeksploatacyjnych. Dobrymi przykładami rekultywacji kamieniołomów mogą być
dwa obszary po nieczynnych kamieniołomach znajdujące się na terenie Krakowa.
Pierwszym z nich jest Park Bednarskiego (fot. 5) jako pionierski w Polsce sposób
rekultywacji rekreacyjnej, polegającej na przekształceniu terenu po kamieniołomie wapieni
zwanym „Szkoła Twardowskiego” w park miejski. Drugim jest rezerwat przyrody
nieożywionej Bonarka (fot. 6), znajdujący się na terenie dawnego kamieniołomu
i późniejszego obozu koncentracyjnego w Płaszowie. Obecnie w rezerwacie,
w odsłonięciach, eksponowane są m.in. górnokredowe wapienie, margle, opoki i czerty ze
skamieniałościami jeżowców, belemnitów, ramienionogów, amonitów i małży.

Fot. 5. Park Bednarskiego na krakowskim Podgórzu

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. (fot. Jacek Szmańda), CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Fot. 6. Rezerwat przyrody nieożywionej Bonarka

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. (fot. Małgorzata Luc), CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Rekultywacja i recykling stanowią współcześnie główne sposoby racjonalnego
gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego. Jednym z najbardziej
spektakularnych przykładów rekultywacji jest zagospodarowanie zwałowiska
zewnętrznego przy kopalni węgla brunatnego w Bełchatowie zwanego Górą Kamieńsk
(Góra Kamieńska) (fot. 7). Prace rekultywacyjne w kierunku leśnym na tym zwałowisku
rozpoczęto w 1977 r., a zakończono w 1994 r. Rekultywacją objęto ok. 1516 ha gruntów. Są to
grunty na zwałowisku i terenach przyległych. Ponadto na stoku góry utworzono trasę
narciarską i kolejkę linową wchodzącą w skład ośrodka sportowego (fot. 8), a na
wierzchowinie zlokalizowano elektrownię wiatrową o mocy 30 MW. Składa się ona z 15
turbin wirowych o mocy 2 MW każda. Warto dodać, że w ramach rekultywacji wyrobiska
w Bełchatowie planowane jest utworzenie jeziora. Jest to przykład rekultywacji przez
zalanie, podobnie jak na terenie dawnego kamieniołomu na krakowskim Zakrzówku (fot. 9).

Fot. 7. Widok z Góry Kamieńsk na elektrownię Bełchatów

Źródło: MOs810, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.
Fot. 8. Kolejka linowa i ośrodek sportowy na Górze Kamieńsk
Źródło: MOs810, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.

Fot. 9. Zbiornik wodny w dawnym kamieniołomie wapiennym na Zakrzówku w Krakowie

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. (fot. Jacek Szmańda), CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Recykling jest powszechnie obowiązującą w krajach Unii Europejskiej i w Polsce formą

realizacji zasad polityki proekologicznej, zrównoważonego rozwoju i racjonalnego
gospodarowania środowiskiem przyrodniczym. Zakłada zachowanie zasobów naturalnych
poprzez odzyskiwanie surowców z produktów odpadowych i wykorzystywanie ich do
produkcji nowych. Zasadą działania recyklingu jest maksymalizacja ponownego
wykorzystania materiałów odpadowych, z uwzględnieniem minimalizacji nakładów na ich
przetworzenie. Polskie prawo nakłada na samorządy gminne i przedsiębiorców obowiązek
selektywnego zbierania wielu rodzajów odpadów. Recykling stał się obecnie obowiązkiem
obywatelskim, dlatego jest najbardziej znanym przykładem racjonalnego gospodarowania
środowiskiem przyrodniczym.

Słownik
permakultura

jest to gałąź planowania ekologicznego, inżynierii ekologicznej oraz planowania

środowiska, którego celem są: tworzenie architektury domów w sposób zrównoważony
i tworzenie samoregulujących się systemów rolniczych wzorowanych na ekosystemach
naturalnych

potencjał środowiska

wszelkie zasoby i walory środowiska wykazujące zdolność do zaspokajania szeroko

rozumianych potrzeb człowieka

produkcja pierwotna

jest to ilość materii, jaką mogą wytworzyć producenci

recykling

jest to metoda ochrony środowiska polegająca na zmniejszeniu ilości odpadów

i ograniczeniu zużycia surowców naturalnych; recykling zajmuje się odzyskiem
surowców z odpadów i ponownym ich wykorzystaniem

rekultywacja

przywracanie wartości użytkowych lub przyrodniczych terenom zniszczonym przez

działalność człowieka

świadczenia środowiskowe

jest to grupa wytworów (np. zwierzyna łowna, drewno) oraz funkcji ekosystemowych (np.
oczyszczanie wody i powietrza, produkcja tlenu), które wykorzystywane są przez
społeczeństwo

zrównoważony rozwój

jest koncepcją, zgodnie z którą nadrzędną zasadą obowiązującą przy realizacji

różnorodnych potrzeb człowieka powinno być nieumniejszanie szans przyszłych
pokoleń na zaspokojenie tych samych potrzeb
Film edukacyjny

Obejrzyj film edukacyjny i wykonaj polecenia.

Polecenie 1

Wymień rozwiązania systemowe wpływające na racjonalne wykorzystanie zasobów Ziemi.

Polecenie 2

Opisz system sortowania odpadów w Twojej okolicy. Jaki wpływ na przyrodę ma recykling?

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DuVmQMwxB

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

Audiobook

Wysłuchaj nagrania i wykonaj polecenie.

Polecenie 1

Na czym polega koncepcja zrównoważonego rozwoju? Definicję poprzyj przykładem.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P7yc9Bap0

Ze względu na postępujący proces degradacji i wyczerpywanie się zasobów

naturalnych, racjonalne gospodarowanie środowiskiem przyrodniczym jest
współcześnie warunkiem niezbędnym dla utrzymania życia człowieka w przyszłości.
Podstawą racjonalnego gospodarowania jest ocena zasobów środowiska
przyrodniczego, która opiera się na koncepcji potencjału środowiska. Termin
potencjału środowiska został wprowadzony przez niemieckiego geografa Ernesta Neffa
i dotyczy oceny wszelkich zasobów i walorów przyrodniczych wykazujących zdolność
do zaspokajania szeroko rozumianych potrzeb człowieka. Koncepcja potencjału
środowiska przyrodniczego porządkuje sposób oceny i wartościowania środowiska
przyrodniczego dla potrzeb planowania przestrzennego. Ma ona szczególne
zastosowanie przy wykonywaniu specjalistycznych analiz i ocen środowiska
geograficznego oraz ocenie konfliktów w relacji człowiek – środowisko.

Potencjał środowiska przyrodniczego należy rozpatrywać w trzech kategoriach:

1) potencjału zasobowo-użytkowego – dotyczącego zasobów: surowców naturalnych,

wodnych, atmosferycznych, możliwości wykorzystania środowiska dla celów turystyki i
rekreacyjnych, produkcji rolnej, zabudowy itd.;

2) potencjału samoregulacyjno-odpornościowego, oznaczającego zdolność środowiska

do samoregulacji i samooczyszczania;

3) potencjału percepcyjno-behawioralnego, oznaczającego zdolność systemu

przyrodniczego do oddziaływania na zmysły człowieka i stymulowania jego
zachowania.

Z koncepcją potencjału środowiska ściśle związana jest idea świadczeń

ekosystemowych (z angielskiego „ecosystem services”). Koncepcja ta pojawiła się w
latach czterdziestych XX wieku wraz z rozpowszechnianiem się poglądów o ścisłej
zależności człowieka od środowiska i roli ekosystemów w przetwarzaniu odpadów. W
latach siedemdziesiątych XX wieku pojawiło się pojęcie „świadczeń środowiskowych”
w kontekście rybołówstwa, regulacji klimatu, ochrony ptaków i roli owadów w
zapylaniu roślin uprawnych. Współcześnie świadczenia oferowane człowiekowi przez
środowisko dzieli się na cztery następujące kategorie:

1) usługi zaopatrzeniowe – produkcja żywności, surowce pochodzenia organicznego i

inne zasoby biologiczne oraz zaopatrzenie w wodę;

2) usługi regulacyjne – obejmujące regulację obiegu powietrza, wody, zjawisk

ekstremalnych (powodzi, suszy) i zanieczyszczeń, przeciwdziałanie degradacji
gruntów i gleb oraz kontrolę chorób;

3) usługi wspomagające – obieg pierwiastków i związków chemicznych (w tym wody) w

przyrodzie, produkcja pierwotna, funkcje siedliskowe i cykl hydrologiczny;

4) usługi kulturowe – w tym estetyczne, rekreacyjne, duchowe, poznawcze,

edukacyjne i artystyczne.

Usługi zaopatrzeniowe i kulturowe obejmują wytwory i struktury bezpośrednio

użyteczne dla społeczeństwa, natomiast wspomagające i kulturowe wpływają na ogólną
integralność środowiska geograficznego.

Rozwój cywilizacji przemysłowej doprowadził do niemal całkowitej kolonizacji, a w

wielu miejscach – dewastacji przyrody. W efekcie uprzemysłowienia gospodarka
podporządkowała sobie naturalny obieg materii, energii i informacji. Traktowanie
przyrody jako dostawcy usług wiąże się z pojęciem kapitału. Kapitał przyrodniczy w
ujęciu ekologicznym dotyczy bogactwa przyrodniczego, które stanowi część składową
bogactwa narodowego. Odnawialne i nieodnawialne zasoby przyrodnicze wraz z
procesami, walorami, strukturą, kompozycją i wzajemnymi relacjami między
elementami środowiska przyrodniczego zapewniają zarówno samoregulację, jak i
rozwój społeczny i ekonomiczny. Z zagadnieniem racjonalnego gospodarowania
środowiskiem geograficznym, składającym się z elementów naturalnych i
antropogenicznych, ściśle wiąże się koncepcja zrównoważonego rozwoju (z
angielskiego „sustainable development”).
Pojęcie zrównoważonego rozwoju pierwotnie dotyczyło leśnictwa. Zostało wymyślone
w XVII wieku przez niemieckiego administratora górnictwa Hansa Carla von
Carlowitza. Oznaczało sposób gospodarowania lasem polegający na tym, że wycina się
tylko tyle drzew, ile może w tym miejscu urosnąć, tak by las nigdy nie został
zlikwidowany, by mógł zawsze się odbudować. Koncepcja zrównoważonego rozwoju
została rozwinięta w latach osiemdziesiątych XX wieku przez Światową Komisję do
spraw Środowiska i Rozwoju pod przewodnictwem Gro Harlem Brundtland w raporcie
„Our Common Future” (tak zwana Komisja Brundtland). Według raportu
„zrównoważony rozwój to rozwój, który zaspokaja potrzeby obecne, nie zagrażając
możliwościom zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń”. Zrównoważony rozwój opiera
się więc na dwóch podstawowych pojęciach:

1) pojęciu „potrzeb” – w szczególności podstawowych potrzeb najbiedniejszych na

świecie – ich zaspokojeniu należy nadać najwyższy priorytet;

2) pojęciu „ograniczeń” – narzuconych zdolności środowiska do zaspokojenia potrzeb

obecnych i przyszłych przez stan techniki i organizacji społecznej.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju to podstawowa koncepcja uwzględniana we

wszystkich opracowaniach planistycznych. Wynika z założeń polityki ekologicznej Unii
Europejskiej i polityki państwa polskiego, w której uwarunkowania przyrodnicze
stanowią główną przesłankę rozwoju w oparciu o artykule 5 Konstytucji RP
„Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium,
zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli,
strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się
zasadą zrównoważonego rozwoju”.

Definicja zrównoważonego rozwoju zawarta jest w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001

roku Prawo ochrony środowiska i brzmi następująco: „jest to taki rozwój społeczno-
gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych,
gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości
podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości
zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli
zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”.

Dobrym przykładem zastosowania koncepcji zrównoważonego rozwoju w racjonalnym

gospodarowaniu środowiskiem jest permakultura. Słowo „permakultura” wywodzi się
od połączenia dwóch słów z języka angielskiego: „permanent”– czyli stały, ciągły,
nieustanny – oraz „agriculture”– czyli rolnictwo, uprawa. Jej podstawowym założeniem
jest uprawa i hodowla w sposób jak najbardziej zbliżony do naturalnego ekosystemu.
 Projektowanie gospodarstwa permakulturowego nawiązuje do wzorców naturalnych
według następujących zasad.

1) Obserwuj i bierz udział – poprzez obserwacje natury projektowane są rozwiązania

odpowiadające potrzebom człowieka.

2) Złap i zatrzymaj energię – poprzez tworzenie systemów gromadzących zasoby.

3) Bądź wydajny, zapewnij sobie użyteczne owoce wykonywanej pracy.

4) Stosuj samodyscyplinę i zaakceptuj skutki swoich działań poprzez ograniczanie

nieodpowiedniego zachowania, aby systemy mogły sprawnie funkcjonować.

5) Stosuj i doceniaj zasoby i usługi odnawialne – korzystaj w pełni z obfitości natury, aby
ograniczyć zachowania konsumpcyjne i zależność od zasobów nieodnawialnych.

6) Nie wytwarzaj odpadów, nic nie może się zmarnować.

7) Projektuj od wzorców do szczegółów – obserwując z dystansu wzorce w naturze i

społeczeństwie, należy tworzyć trzon projektów, a następnie dodawać szczegóły.

8) Łącz, nie dziel – umieszczając właściwe rzeczy we właściwym miejscu, powstają

między nimi związki, w efekcie czego poszczególne elementy gospodarstwa nawzajem
się wspierają.

9) Stosuj małe i powolne rozwiązania, ponieważ są one łatwiejsze w utrzymaniu niż

duże, lepiej wykorzystują zasoby lokalne i dają bardziej zrównoważone wyniki.

10) Stosuj i doceniaj różnorodność, ponieważ zmniejsza ona wrażliwość na zagrożenia i

wykorzystuje unikalne właściwości środowiska.

11) Wykorzystuj i doceniaj elementy graniczne, ponieważ najciekawsze sceny

rozgrywają się w miejscach granicznych.

12) Kreatywnie wykorzystuj zmiany i reaguj na nie, bo poprzez uważną obserwację

można pozytywnie wpływać na nieodwracalne zmiany, interweniując we właściwym
czasie.

Gospodarka permakulturowa – jako sposób funkcjonowania ekologicznych

gospodarstw rolnych – staje się coraz bardziej powszechnym sposobem produkcji
żywności ekologicznej.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Dokończ zdanie, wybierając jeden z terminów znajdujących się poniżej.

Ochrona przyrody i racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi, wzrost gospodarczy

połączony ze sprawiedliwym podziałem korzyści z niego wynikających i rozwój społeczny,
w którym szczególny nacisk położony jest na walkę z ubóstwem, to główne zasady
koncepcji...

 zarządzania środowiskiem.

 potencjału środowiska.

 świadczeń środowiskowych.

 zrównoważonego rozwoju.
Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj zasoby przyrody do odpowiedniej grupy.

Zasoby niewyczerpywalne

lasy ropa na owa

powietrze woda

gaz ziemny węgiel gleby

Zasoby wyczerpywalne odnawialne

Zasoby wyczerpywalne nieodnawialne

Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenie jest prawdziwe czy fałszywe.

Uchwały antysmogowe to postanowienia społeczne zmierzające do potępienia spalania śmieci

w paleniskach domowych.

 prawda

 fałsz
Ćwiczenie 4 醙

Na podstawie dostępnych źródeł przyporządkuj kategorię świadczenia do jej

charakterystyki.

Produkcja żywności, surowce

Usługi kulturowe pochodzenia organicznego i inne zasoby
biologiczne oraz zaopatrzenie w wodę.

Obieg pierwiastków i związków, w tym

wody w przyrodzie, produkcja
Usługi regulacyjne
pierwotna, funkcje siedliskowe i cykl
hydrologiczny.

Regulacja obiegu powietrza, wody,

zjawisk ekstremalnych (powodzi, suszy)
Usługi wspomagające i zanieczyszczeń, przeciwdziałanie
degradacji gruntów i gleb oraz kontrola
chorób.

Zaspokajanie potrzeb estetycznych,

rekreacyjnych, duchowych,
Usługi zaopatrzeniowe
poznawczych, edukacyjnych
i artystycznych.
Ćwiczenie 5 醙

Przyjrzyj się poniższym fotografiom i zaznacz te, które przedstawiają wielogatunkową

zrównoważoną gospodarkę leśną.

 

 
Źródło: Lilly M, CC BY-SA 3.0, h p://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org
MOs810, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org
Kraków – moje miasto, CC BY 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/3.0, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org
Radomil, CC BY-SA 3.0, h p://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Ćwiczenie 6 醙

Spośród poniższych symboli wybierz symbol recyklingu, który dotyczy odzyskiwania

surowców z produktów odpadowych i wykorzystywanie ich do produkcji nowych.

  
Ćwiczenie 7 醙

Oceń, czy poniższe stwierdzenie jest prawdziwe czy fałszywe.

Permakultura to przykład wyjątkowo uprzejmego i kulturalnego zachowania się w każdej

sytuacji.

 fałsz

 prawda

Ćwiczenie 8 醙

Uzupełnij zdania. Skorzystaj z podanych niżej wyrażeń.

Rekultywacja leśna przyczyniła się do przywrócenia warunków naturalnych na zwałowisku

przy kopalni węgla brunatnego „Bełchatów”. Oprócz zalesienia, na utworzonej
w wyniku eksploatacji węgla brunatnego i rekultywacji terenów poprodukcyjnych Górze
Kamieńskiej, powstał także ośrodek sportowy wraz z trasą i kolejką .
Ponadto powstała o mocy .

elektrownia wiatrowa elektrownia wodna zewnętrznym wewnętrznym

narciarską 30 MW 60 MW linową wąskotorową

Ćwiczenie 9 醙

Podane parki narodowe dopasuj do właściwej grupy odpowiadającej pasom

geomorfologicznym Polski.

Nadmorskie

PN „Ujście Warty"

Białowieski PN Ojcowski PN

Woliński PN Pieniński PN
Pojezierne
PN „Bory Tucholskie"

Słowiński PN

Wielkopolski PN
Niżowe
Magurski PN

Roztoczański PN

Wyżynne

Górskie
Ćwiczenie 10 難

Turystyka stanowi często jedyną drogę do aktywności gospodarczej niektórych regionów, jak
na przykład Bieszczadów. Na podstawie poniższego tekstu i własnej wiedzy wykonaj
polecenia (A-E).

A. Wymień trzy cechy przyrodnicze, które można uznać za atut regionu w rozwoju turystyki.

B. Wymień dwa antropogeniczne rodzaje atrakcji, które można uznać za atut regionu
w rozwoju turystyki.

C. Napisz krótko, co zadecydowało o słabym rozwoju gospodarczym Bieszczadów.

D. Wymień trzy rodzaje działań, które można podjąć dla uaktywnienia ruchu turystycznego
w Bieszczadach i rozwoju gospodarczego regionu.

E. Wymień trzy rodzaje działań, które należy podjąć, aby rozwój regionu nie oznaczał jego
dewastacji.

Bieszczady to obszar górski, część Beskidów Wschodnich, usytuowany na pograniczu Polski,

Ukrainy i Słowacji. Cechuje się bogactwem przyrody. Blisko 70% powierzchni pokrywają lasy,
w znacznej części młode, wyrosłe na dawnych użytkach rolnych. Osobliwością jest obniżenie
górnej granicy lasów, brak regla górnego i kosodrzewiny oraz zastąpienie ich piętrem
subalpejskim, zwanym połoninami. Szczególnie ciekawa jest tu fauna reprezentowana m.in.
przez: rysie, żbiki, wilki, żubry, bobry, a także orły, puchacze, bociany oraz węże Eskulapa.
Znaczne par e regionu zostały objęte ochroną. Znajduje się tu: Bieszczadzki Park Narodowy,
Park Krajobrazowy Doliny Sanu oraz Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy. Ponadto
założono tu 20 rezerwatów i ustanowiono kilkadziesiąt pomników przyrody. Do najbardziej
atrakcyjnych rezerwatów należą: „Zwiezło” obejmujący słynne osuwiskowo-zaporowe
Jeziorka Duszatyńskie, „Gołoborze” (rezerwat geologiczny), „Jawor” z dużym skupiskiem cisów
oraz wiele innych, wśród których wspomnieć należy rezerwaty torfowiskowe. Do 1945 r.
Bieszczady były zamieszkane przez ludność góralską, etnicznie ukraińską (Bojkowie
i Łemkowie), mówiącą gwarą języka ukraińskiego, piszącą cyrylicą, wyznania głównie
grekokatolickiego. W pierwszych latach powojennych, w wyniku walk Ludowego Wojska
Polskiego z Ukraińską Powstańczą Armią, władze komunistyczne podjęły decyzję
o wysiedleniu ludności ukraińskiej do ZSRR oraz, w ramach tzw. akcji „Wisła”, na Ziemie
Odzyskane. Aktualnie rejon zamieszkiwany jest prawie wyłącznie przez ludność napływową,
polską. Po poprzednich mieszkańcach zostały stare cerkwie, cmentarze (często zaniedbane)
oraz zabudowania wiejskie, które można oglądać już tylko w skansenach. Bieszczady mają
względnie dobrą bazę turystyczną: liczne małe hotele, schroniska, kempingi i pola biwakowe,
zwłaszcza nad Soliną. Jednocześnie są regionem bardzo słabo zaludnionym, bez rozwiniętego
przemysłu, obszarem, do którego trudno dotrzeć ze względów komunikacyjnych. To wszystko
sprawia, że Bieszczady zaliczane są do biednych rejonów w Polsce.

Źródło: opracowanie własne

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Małgorzata Luc, Jacek Szmańda

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa II

Podstawa programowa

XIII. Człowiek a środowisko geograficzne – konflikty interesów: wpływ działalności

człowieka na atmosferę na przykładzie smogu, inwestycji hydrologicznych na środowisko
geograficzne, rolnictwa, górnictwa i turystyki na środowisko geograficzne, transportu na
warunki życia i degradację środowiska przyrodniczego, zagospodarowania miast i wsi na
krajobraz kulturowy, konflikt interesów człowiek – środowisko, procesy rewitalizacji
i działania proekologiczne.

Uczeń:

1) wykazuje na przykładzie wybranych miejscowości wpływ działalności człowieka na

powstawanie smogu na podstawie dostępnych źródeł podaje przyczyny i proponuje
sposoby zapobiegania powstawaniu tego zjawiska;

3) analizuje na przykładach ze świata i Polski wpływ działalności rolniczej, w tym

płodozmianu i monokultury rolnej, chemizacji i mechanizacji rolnictwa, melioracji
i nadmiernego wypasu zwierząt na środowisko przyrodnicze;

4) wyjaśnia wpływ górnictwa na środowisko przyrodnicze na przykładzie odkrywkowych

i głębinowych kopalni w Polsce i na świecie oraz dostrzega konieczność rekultywacji
terenów pogórniczych;

8) identyfikuje konflikty interesów w relacjach człowiek – środowisko i rozumie potrzebę

ich rozwiązywania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oraz podaje własne
propozycje sposobów rozwiązania takich konfliktów;

9) podaje przykłady procesów rewitalizacji obszarów zdegradowanych i proekologicznych

rozwiązań w działalności rolniczej, przemysłowej i usługowej, podejmowanych na
wybranych obszarach, w tym cennych przyrodniczo;

10) przyjmuje postawę współodpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego Ziemi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

nakreśla główne koncepcje racjonalnego gospodarowania środowiskiem

przyrodniczym,
wymienia i omawia zasady zrównoważonego rozwoju i świadczeń środowiskowych,
identyfikuje potrzebę racjonalnego gospodarowania środowiskiem,
wymienia przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska
przyrodniczego.

Strategie nauczania: asocjacyjna, badawcza (problemowa)

Metody nauczania: metody operatywne (praca z e‐materiałem, w tym z filmem

edukacyjnym), rozmowa kierowana, pogadanka

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer z dostępem do internetu

Materiały pomocnicze

Holzer S., Permakultura Seppa Holzera. Praktyczne zastosowanie w ogrodnictwie,

sadownictwie i rolnictwie, tłum. E. Skowrońska, Wydawnictwo Purana, Lutynia 2014.

Macias A., Bródka S., Przyrodnicze podstawy gospodarowania przestrzenią, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2014.

Przewoźniak M, Czuchański J.T., Przyrodnicze podstawy gospodarki przestrzennej. Ujęcie

proekologiczne, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk–Poznań 2020.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć na podstawie wstępu do

e‐materiału. Pogadanka.
Nauczyciel przedstawia cele lekcji.
Faza realizacyjna

Nauczyciel przeprowadza rozmowę kierowaną, omawiając zagadnienia: 1) główne

koncepcje stanowiące podstawy racjonalnego gospodarowania środowiskiem
przyrodniczym (potencjał środowiska, świadczenia środowiskowe, zrównoważony
rozwój); 2) rodzaje zasobów środowiska; 3) przykłady racjonalnego gospodarowania
powietrzem i wodą jako zasobami niewyczerpywalnymi; 4) przykłady racjonalnego
gospodarowania glebą i lasami jako zasobami wyczerpywalnymi odnawialnymi; 5)
pemakultura jako najbardziej kompleksowy przykład racjonalnego gospodarowania
środowiskiem na zasadach zrównoważonego rozwoju; 6) rekultywacja jako główna
zasada racjonalnego gospodarowania środowiskiem zdegradowanym; 7) recykling jako
obowiązek obywatelski i najpowszechniejszy sposób racjonalnego gospodarowania
środowiskiem przyrodniczym.
Podział uczniów na grupy (liczebność grup określa nauczyciel). Zadaniem uczniów jest
zapoznanie się z filmem edukacyjnym oraz audiobookiem, a następnie wykonanie
poleceń zawartych w tych częściach e‐materiału. Po upływie określonego przez
nauczyciela czasu przedstawiciele grup prezentują odpowiedzi. Następuje krótka
dyskusja nad propozycjami uczniów.
Nauczyciel prosi uczniów o wykonanie ćwiczeń z sekcji „Sprawdź się”. Wskazani
uczniowie bądź ochotnicy przedstawiają odpowiedzi, nauczyciel czuwa nad
poprawnością wykonania zadania.

Faza podsumowująca

Nauczyciel podsumowuje treści przekazane podczas lekcji i prosi o wskazanie

najważniejszych kategorii świadczeń środowiskowych i podstawowych zasad
zrównoważonego rozwoju.
Podsumowując, prosi o wymienienie najpowszechniejszych sposobów racjonalnego
gospodarowania środowiskiem przyrodniczym, rekultywacji i recyklingu oraz
o podanie własnych przykładów ich stosowania.
Nauczyciel przypomina cele lekcji i ocenia aktywność uczniów. Uczniowie dzielą się
swoimi doświadczeniami, mówią, co ich zainteresowało, o czym chcieliby dowiedzieć
się więcej itp.

Praca domowa

Praca pisemna: Zastanów się nad przykładami racjonalnego i nieracjonalnego

gospodarowania środowiskiem przyrodniczym w Twojej okolicy. Dokonaj oceny tych
działań, podaj propozycje zmian.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Film edukacyjny i audiobook mogą zostać wykorzystane w ramach innych zajęć

poświęconych relacji człowiek – środowisko przyrodnicze (zakres podstawowy: XIII). Mogą
zostać wykorzystane także podczas lekcji dotyczącej konieczności działań na rzecz
ochrony środowiska przyrodniczego w Polsce (zakres podstawowy: XIV. 11).