2022/01/ 28

- 2022/05/22

JOSÉ
ANTONIO
SISTIAGA
DE RERUM
NATURA
eus

1
ANTOLAMENDU ETA KOORDINAZIO OROKORRA
Kubo Kutxa. Kutxa Fundazioa
ERAKUSKETA
José Antonio Sistiaga. De rerum natura
KOMISARIOTZA
Jean-Michel Bouhours
KOORDINAZIOA
Ereiten Kultur Zerbitzuak
DISEINU GRAFIKOA
Maite Zabaleta Nerecán
Kubo Kutxa aretoak bere esker ona adierazi nahi
die erakusketa honetan modu batean nahiz bes-
tean parte hartu eta lagundu duten pertsona eta
entitateei, eta bereziki hauei: José Antonio Sistia-
ga, Catherine Rodié, Ainara Sistiaga, Alain Sistiaga,
Jokin Sistiaga, Waslaw Sistiaga, Xabi Garat, Helena
Elbusto, Juan Pablo Zabala, Svetlana Beklemicheff,
Euskal Filmategia eta Irungo Udala. Eta Gorka Sis-
tiagari bere eskuzabaltasunagatik, haren laguntza
gabe ezinezkoa izango baitzen proiektu hau.
©José Antonio Sistiaga, VEGAP, Donostia / San
Sebastián, 2022

ARGIZTAPENA ETA MUNTAIA

Expolan
Onartu

ZURGINTZA
Lankor

GARRAIOA ETA ENBALATZEA

Hasenkamp

FILMEN DIGITALIZAZIOA
Filmoteca Vasca
Gorka Sistiaga (Light Cone, Paris)

IKUS-ENTZUNEZKOAK
Laser

MARKOZTATZE LANAK
El Taller Restauración

ZAHARBERRITZE LANAK
Ana Vitoria
Equipo 7
Garazi Valverde

ASEGUROA
Mapfre

ITZULPENAK
Lourdes Pérez Munilla
Rosetta T.Z.

ERROTULAZIOA
Druck

HEZKUNTZA
Koma Zerbitzu Kulturalak

INPRIMAKETA
Michelena Artes Gráficas, S.L.
 De rerum natura erakusketak alderik alde zeharkatzen du José
Antonio Sistiagaren (Donostia, 1932) ibilbide artistikoa. 60ko
hamarkadan sorturiko «fronte kulturaleko» figura nabarmene-
tako bat izan zen, 1965ean Gaur taldea sortzearekin batera,
izan ere, taldearen bultzatzaileetako bat izan baitzen; horrez
gainera, Euskal Herrian margolaritza abstraktuak izandako or-
dezkari nagusietako bat dugu Sistiaga, María Paz Jimenez Es-
cudero aitzindariaren pausoei segika.

Txikia zelarik piztu zitzaion bokazio artistikoa Sistiagari, Diego

Velázquezen margolan baten kopia ikusi ostean, eta artista au-
todidakta izan zen, oso gazterik ekin baitzion bere kabuz ikas-
teari, maisuen margolanak kopiatuz. 1955etik aurrera, Parisen
jarri zen bizitzen, eta gerraosteko arte-korronterik abangoar-
distenetan murgildu zen. Oroz gain, pintura esploratu zuen ne-
kaezin, inguruko Munduaren ezagutza intuitibo, sentsorial eta
dionisiar bat garatzeko bide gisa.

50eko hamarkadaren bigarren erdian sei urte igaro zituen Pari-

sen, eta, horren ondoren, 1962an zehazki, Euskal Herrira itzuli
zen: bere dinamismoa eta sormena baliatu zituen garaiko kul-
tura berritzeko eta hainbat proiekturi ekiteko –hezkuntzari, kul-
turari eta arteari lotuak–, diktadurako kultur instantzia ofizialak
eraldatzeko asmoz.

Familiako aita zen Sistiaga, eta bere haurren hezkuntzak kez-

katzen zuen, izan ere, beharrezkoa iruditzen baitzitzaion, gizar-
tea eraldatzeko, haurren hausnarketa-gaitasunean oinarrituriko
hezkuntza bultzatzea, gaurko umeak izango baitira biharko hel-
duak. 1963ko urtarrilean, Esther Ferrerrekin batera —Donostia-
ko beste artista bat—, Adierazpen Askeko Lantegia ireki zuen
hiriko umeentzat, eredu gisa hartuta Arno Sternek Pariseko St.
Germain des Prés auzoan garatzen zuen Ostegunetako Aka-
demia, jolasaren eta haurren sormen-potentzial naturalaren
inguruan ardaztua, pentsamendu libertarioaren ildotik. Hez-
kuntza-eredu alternatiboak interesatzen zitzaizkion artistari,
eta bereziki interesgarria iruditu zitzaion Eskola Modernoaren
mugimendua, Célestin Freinetek sortua —Frantziako hegoal-
dean izan zuen mugimendu horren berri Sistiagak—; 1964an,
11 hilabetez, Esther Ferrerrek eta Sistiagak lehen hezkuntza-
ko eskola bat bultzatu zuten, Freineten pedagogia aktiboaren
ereduari segika, Elorrioko Funcor kooperatibaren baitan: hez-
kuntza artistikoaz arduratu ez ezik, ikaskuntza-marko berri bat
finkatu zuten, barne-arkitektura bat eratuz eta errepresio-sis-
tema frankistaren aurkako arauak ezarriz, hala nola hezkuntza
3
 mistoa eta euskararen erabilera. Azkenik, Sistiagak tratua zuen
Dioniso Barandiaranekin, eta, horren haritik, Barandiaran gale-
ria zabaldu zen 1965ean Donostian; kulturgune berritzailea izan
zen: bertan antolatu zen Gaur taldearen lehen erakusketa ko-
lektiboa, bai eta, besteak beste, kontzertuak, performanceak
eta poesia-errezitalak ere.

Artistaren arte-ekoizpen pertsonalean zentratzen da De rerum

natura erakusketa, hainbat diziplina uztartzen baititu: pintura,
marrazkiak, filmak, gardenkiak… Erakusketaren izenburua,
berriz, Lukrezio erromatar poetaren bilduma bati dagokio —K.
A. I. mendean idatzia—; bertan, Epikureo greziar filosofoaren
ideiak garatu zituen Lukreziok, alegia, naturako gauzen gailen-
tasunari buruzko argudioak: ikuspegi filosofiko horren gidaritza
pean esploratu zituen Sistiagak pintura abstraktuaren bideak.

Paisaiak —figuratiboak zein abstraktuak—, elementuak, natu-

rako indarrak eta energiak inspirazio-iturri handia izan ziren ar-
tistarentzat, haiei tiraka ikertu zituen kolorea, argia, mugimen-
dua, keinua. Sistiagaren obrak abstraktuak dira maiz, baina
deskubrituko dugu, harriturik, figura ere agertzen dela tarteka,
modu diskretuan zein nabarmenean, bereziki gorputz femeni-
noaren eta desiraren gaiaren haritik.

4
1 LEHEN MARGOLANAK, 1955-1964

Lehenengo areto honetan, obra partez argitaragabeak biltzen

dira, erakusketa hau prestatu bitartean agertutakoak. Gehien-
-gehienak paisaiaren gaiari loturik daude, izan ere, paisaiaren
kontzeptutik eta naturarekiko harremanetik beretik abiatuta ma-
mitu baitzen, arian-arian, artistaren lengoaia abstraktua. Gipuz-
koako paisaiak hautatu zituen Sistiagak, eta mendiak lehenetsi
zituen, nabarmen, itsasoaren gainetik. Prestakuntza-bolada
horretan, zeinetan Parisen bizi izan baitzen —nahiz eta Euskal
Herrira itzultzen zen maiz—, artistak, obraz obra, bide inizia-
tiko baten mugarriak balira bezala, inpresionismoaren osteko
pintura modernoko korronteen estiloak landu zituen: postinpre-
sionismoa, sinbolismoa, fauvismoa eta abstrakzioa. Paisaien
bitartez, hala koloreak nola lerroek autonomia lortu zuten apur-
ka-apurka. Paisaje vizcaíno [Bizkaiko paisaia] (1956) eta Jardin
des Tuileries [Tuileriak] (1956-66) obrei erreparatuta, agerikoa
da Vasily Kandiskyren obraren eragina, eta bi lanek etapa ga-
rrantzitsu bat markatzen dute mintzaira piktorikoko elementuen
autonomiari dagokionez, abstrakzioaren bidea urratzen baitute.
1961ean Parisetik itzulirik, artistak mintzaira abstraktu informal
eta espresionistari argiki heldu bazion ere, bere irudimenaren
jakin-mina eta zalutasuna erakutsi zituen hargatik, dogmatismo
oro ukatuz: esate baterako, beirateak eta pintura txinatarraren
espazio fluidoak landu zituen. Izenbururik gabea (Rasputin)
konposizio handiak, zeinak eskandalua eragin baitzuen bere in-
gurukoen artean ere, Pop Art mugimendu sortuberriaren oihar-
tzuna dakar, masa-komunikabideetako irudien collageak biltzen
dituelako eta erotismoa ere aipatzen duelako.

5
2 OBRA GRAFIKOA, 1955-1965

Hamarkada horretan, Parisen, Ibizan, Donostian eta Donibane-

-Lohizunen bizi izan zen artista, eta jarduera grafikoa funtsezkoa
izan zen beretzat, ziur aski jardun benetan malgua delako, eta,
beraz, aproposa artistaren bizimolde nomadarako. Gouachea,
tinta eta akuarela baliatu zituen teknika gisa, eta sortatan sailkatu
zituen bere lanak. Hamarkada horren bereizgarria da arte infor-
malaren nazioarteko testuingurua eta, bereziki, Pariseko ingurune
artistikoa, zeinetan murgildu baitzen Sistiaga 6 urtez (1955-61).
Hiri horretan, Manuel Duque artista andaluziarra ezagutu zuen,
eta adiskidetasun emankor bat garatu zuten biek; hala, Nuagis-
ten taldeko jardueren erdi-erdian suertatu zen Sistiaga; Julien Al-
vard arte-kritikari frantziarrak bultzatzen zuen taldea hain zuzen.
Arte informalaren adar horrek, bada, irudimenezko unibertso bat
sortu zuen, oinarritzat hartuz natur ingurune akuatikoak, lurrun-
tsuak eta argitsuak, bai eta elementu fluidoak ere; «zerumugarik
ez amaierarik gabeko mundua», Alvardek 1953an idatzi zuenez.
Ekialdeko filosofiari zor zaizkio infinituaren, immaterialtasunaren
eta hutsaren aipamenak, bereziki zen budismoari, pentsamolde
horren printzipioen berri izan baitzuen jendeak bai Europan baita
Estatu Batuetan ere: artistaren konposizioetan berehala gailendu
ziren hutsaren eta azkengabetasunaren gaiak, baina, horrez gai-
nera, keinu artistikoan intentzioa galtzearen kontzeptuak betirako
markatu zuen Sistiagaren bilakaera. Parisen, Tintas negras [Tinta
beltzak] seriea sortu zuen artistak, tinta txinatarra erabiliz, gauez,
hiriko lorategi publiko mortuetan, gaueko itzalak hartuz inspirazio
gisa. Pintzelaz aparte, egurrezko makilatxoak erabili zituen artis-
tak tinta batzuk egiteko; tresna horri esker, tentsioa sor zezakeen
lerroetan, eta, batzuetan, zoriaren zoriz, forma errealistak eskura-
tu zituen: dantzari bat, giza silueta bat, haize-oihalak… Artistaren
mintzaira plastiko abstraktua martxan jartzen da orrialde zuriaren
gainean, tintaren teknika oinarrizkotik abiatuta.

1961ean, Parisetik alde egin zuen Sistiagak; Ibizara joan zen

lehenik, eta Euskal Herrira gero; itzulera horren ezaugarriak
dira eztanda kromatikoa eta horien adierazkortasunaren gara-
pen ikusgarria: obra batzuetan, keinuaren indar espresionista
eta keinuan berean datzan energia agertzen dira; beste batzuk,
aldiz, bareagoak dira, lerro jarraitutik abiatzen baitira; halaber,
egileak ikerketa berriak egin zituen kolorearen eta argiaren
inguruan, fenomeno naturalak inspiraziotzat hartuta. Zoruan
aurkezten diren obra txikiek, bestalde, meditazioari eta espiri-
tualtasunari dagokion dimentsioa islatzen dute, zeina presente
baitago beti Sistiagaren obran.
6
3 …ERE ERERA BALEIBU IZIC SUBUA
ARUAREN…, 1968-70

35mm film margotua, 75’, mutua

4K formatuko digitalizazioa: Gorka Sistiagak, Light Conen, Pa-
ris (2021)

…ere erera … da, zinemaren historian, zuzenean pelikularen

gainean margotutako lehen film luzea. Filmari buruz hitz egi-
tean, maiz azpimarratzen da hori, obraren izaera prometeotar
ia absurdo eta bakanaren isla; proiektu honetarako, artistak
gogor lan egin zuen hamazazpi hilabetez, egunean hamabi or-
duz, «jogurtak janez», autorearen beraren esanetan.

Lehenago ere izanak ziren zuzenean pelikularen gainean mar-

gotutako beste film batzuk zinemaren historian: adibidez,
1910ean edo 1912an, halako filmak egin zituzten Arnaldo Gin-
na eta Bruno Corra futurista italiarrek (gaur egun, desagertuta
daude lan horiek); bestalde, 30eko hamarkadaren erdialdean,
era horretako filmak egin zituzten Len Lye zeelandaberritarrak
eta Norman McLaren kanadarrak. Sistiagak, hain zuzen ere,
McLarenen film bat deskubritu zuen Frantziako Zinematekan:
modu horretan jabetu zen film margotuen teknikak aukera guz-
tiz berriak zabaltzen zizkiola bere margolaritza keinuzko/espre-
sionistaren muga fisikoak gainditzeko. Sistiagaren filmak ez du
soinurik, 70 minutu irauten ditu, meditazio-bidaia baten itxura
du, hutsaren eta materiaren bihotzera iristen dena kasik; gauza
infinituki handiak eta gauza infinituki txikiak, denak agertzen
dira, txandaka, pantailan: irakinaldiek, arrastoek, eztandek, sa-
kabanaketek eta egitura konplexuekiko kontzentrazioek espe-
rientzia bisual guztiz berri bat adieraz lezakete, bi elementurekin
lotua: batetik, astrofisikarekin; bestetik, ekialdeko filosofiekin.

Film hau atzerriko hainbat herrialdetan erakutsi zen, hala nola

Estatu Batuetan, Frantzian, Alemanian, Britainia Handian eta
Japonian; bestalde, hiru museotako bilduma iraunkorren parte
da: Georges Pompidou zentroa (Paris), Reina Sofía Arte Zen-
troa Museo Nazionala (Madril), eta CCCB Kultur Garaikidearen
Zentroa (Bartzelona). Film margotuen historiako lan goren hau,
besteak beste, Frantziako Zinematekaren erakusketa eta argi-
talpen batean agertu zen: Lanterne magique et film peint : 400
ans de cinéma [Linterna magikoa eta film margotuak: 400 urte
zinema], eta, ez hori bakarrik, in situ erakusketa bat eta argital-
pen berezi bat eskaini zioten Tabakaleran (Donostia), 2007an.

7
4 …ERE ERERA… FILMAREN OSTEKO
MARGOLARITZA, 1970-1997

Artistaren sorkuntza artistikoa eraldatu egin zen 1965 eta 1968

bitartean, hainbat jarduera uztartu baitzituen garai horretan:
haurren hezkuntza alternatiboa garatzeko ekintzak; Gaur tal-
dearen jarduna, zeinaren sortzailea izan baitzen (kolektibo
horretan biltzen ziren, Sistiagaz gainera, Amable Arias, Rafael
Ruiz Balerdi, Jorge Oteiza, Eduardo Chillida, Jose Luis Zumeta,
Nestor Basterretxea eta Remigio Mendiburu); bai eta Sistiaga-
ren beraren ekinaldiak ere (hitzaldiak, performanceak…).

Ia bi urtez …ere erera… film margotuaren proiektua garatu os-

tean, hura amaitzean heldu zion berriro artistak margolaritzari,
70eko hamarkadaren hasieran hain zuzen.

Olioak ziren, neurri handikoak, eta, espazio publikoan erakus-

teko sortuak zirenean, baita monumentalak ere. Obra-tipologia
ugari ikus dezakegu:

Batetik, obra «partikularrak» daude, astrofisikaren unibertsoan

eta materiaren fisikan oinarrituak; horren adibideak dira Acción
vital. Homenaje a nuestros antepasados [Bizi-ekintza. Omenal-
dia geure arbasoei] eta Ráfaga [Erauntsia]. Atzealde zuri eta
uniforme baten gainean, hala espazio siderala nola atomoen
espazioa osatzen duen hutsaren adierazle, partikula koloretsu
soilak agertzen dira, pintzelaren pasaera laburraren arrastoak,
zeinak trazu diskretuak utzi baititu mihisean gainean. Margolan
hauek azkar gauzatu ziren; artistak, keinu-molde horri buruz
mintzatzean, mihisearen aurrean egindako koreografia isil bat
dela esaten du, eta pintzelaren puntatik loratzen dela zehazki.

Ondoren, bestelako obra batzuk sortu zituen artistak: kolo-

re biziko atzealdeen gainean, trazu paraleloekiko kurba han-
diak margotu zituen, naturaren formak gogora ekarriz, hala
nola ozeanoko olatuak, hodeiak eta lurreko toles geologikoak.
Uhain eta odei margolanaren kasuan, formak tangentzialak
dira, badirudi ez direla inoiz elkartuko; Llamarada. Homenaje
a mi padre [Sugarra. Omenaldia aitari] eta Vorágine [Zurrun-
biloa] obren kasuan, berriz, bata bestearekin ahokatzen dira
formak, indar kontraesankorren edo energia-fluxu konplexuen
arteko jolasak iradokiz. 70eko hamarkadaren bukaera aldera,
artistaren mintzaira piktorikoak abstrakziorantz jo zuen, nahiz
eta modu esplizituan iradokitzen zen argia zela margolanen gai

8
 nagusia: izenburuek erreferentzia zehatza egiten diote natura-
ri, pinturak soilik iradokizunen bidez adierazten dutena islatuz:
esate baterako, Paseando por el bosque: luz matinal [Ibi-
laldia basoan: goizeko argia] eta La sortie au jour : Hommage
à Maurice Ravel [Egunera ateratzea: Omenaldia Maurice Ra-
veli] obretan, arrandiaz azaleratzen dira artistaren kolorerako
gaitasunak.

70eko hamarkadaren erditik aurrera, berriro agertu zen natura-

ren gaia artistaren obretan, lanen izenburuek eguneko uneen
berri ematen baitute gainera; horren adibide dira Naturaleza
crepuscular. Montaña [Natura iluntzean. Mendia] (1975) eta
Paseando en el bosque: luz matinal [Ibilaldia basoan: Goizeko
argia] konposizio handia. Izenburuek egunsentia eta ilunabarra
aipatzen dituzte, hortaz, bistan da artistak garrantzia ematen
ziola une jakin horietako argi naturalari, zeinetan argiaren ko-
loreak inoiz baino urrutiago egoten baitira zeniteko argitik, hau
da, eguneko argia deitzen zaion argi zuritik. Momentu bereziak
dira, dudarik gabe, meditaziorako egokiak; betidanik sustatu
dituzte oldar poetiko edo erromantiko ederrenak; margolariaren
kasuan, koloreak askatasun osoz aukeratzeko modua eman
zioten: gorri goriak, eguzkia zerumugaren lerrotik altxatzen den
momentua islatzeko; eguneko argiaren zuri/horia eta, azkenik,
urdinak, iluntasuna abailtzear dagoen unea, edo jada dena har-
tu duenekoa, adierazteko. Artistak, hiru kolore primarioen arte-
ko gardentasunekin jokatuz, espektro guztiko koloreak garatu
zituen. Koloreek dute adierazpen-indarra, eta, horrekin batera,
marrazketa desagertu egin da konposiziotik, artistak berak sor-
turiko tresna baten trazua lehenetsiz: pintzel edo eskuila ugari,
elkarri lotuta; modu horretan, hainbat kolore-izpitan biderka-
tu daiteke keinua. Paseando en el bosque: luz matinal lana-
ren kasuan, formak fluidoak dira, ur azpiko landare erraldoiak
edo sugarrak gogora ekartzeko eran, eta horrek erakusten du
Sistiagaren lanak baduela loturarik, nahi gabe bada ere, Nua-
gisten unibertso ikonikoarekin, eta, bereziki, René Duvillierren
lanarekin: frantziar margolari informal bat izan zen hura, André
Bretonek sustatua 50eko hamarkadan.

9
5 FIGURAK, PAISAIA ETA JARIOA, 1970-2006

Aurreko aretoko margolanen aldi berean, Sistiagak mintzaira

minimalistako obra grafikoen sorta bat garatu zuen: ikatz-ziri
gorri nahiz urdinekin egindako lerroak dira. Bihurgune-figurek
gogora dakartzate naturan gertatzen diren mugimendu handi
eta geldoak, hala nola higidura-uhin handiak, uhinen tankerako
fenomenoak: ozeanoko olatuak, adibidez. Eskultoreak harria-
ren masa mehetzen duen bezala, handik forma anatomiko bat
sortzeko, Sistiagak, funts minimalistako jardun honekin, giza
figuraren itzulera «sorraraziko» du, espero gabe: Desnudos
[Biluziak] sorta da horren emaitza. Sorta hori egiteko, mode-
loak izaten zituen parean, eta ikatz-ziri fin batekin marrazten
zuen, horizontalean, paperari behin ere begiratu gabe. Obra
horiek argi eta garbi erakusten dute artistaren marrazteko tre-
bezia itzela; horrez gainera, halako sentsualitate primitibo bat
darie marrazkiei, Antzinako Greziako Ziklade uharteetako idolo
arkaikoak balira bezala. Hamar urte beranduago, modeloetan
oinarrituz biluziak marrazteko proiektuari ekin zion berriro Sis-
tiagak; oraingoan, ordea, alde batera utzi zuen «artista eta bere
modeloa» bereizten dituen ohiko rola, eta bi kideren arteko
eszena intimoen lekukotasun zuzena eman zuen. Obra horie-
tan bi asmo nabarmentzen dira: batetik, errealismoa gehiago
baiesten da marrazkietan; bestetik, konplexurik gabe heltzen
zaio sexualitatearen gaiari, ikonografia erotiko esplizituagoare-
kin. Lan grafiko horien hazi bat jadanik presente zegoen, neurri
batean, amodio-harreman baten autoerretratua islatzen duen
Laztanak filmean.

Paradigma berri bat agertu zen Sistiagaren obran, eta gaur arte
iraun du: jarioaren nozioa da, zehazki. Heraklito filosofo grezia-
rrak aipatu zuen estreinakoz. Errealitate mugikor, aldakor eta
iheskorra deskribatzen du jarioak: ezer ez da amaitzen sekula,
dena higitzen da, etenik gabe, unibertsoan. Sistiagak mugi-
kortasunaren nozio hori landu zuen 80ko hamarkadan, obrak
sortuz paperaren gainean gouachez eta pastelez. Paseando
por el bosque: luz matinal margolanaren erako kurba paralelo
handiak daude obra koloretsu eta bizi-bizi hauetan; horiez gai-
nera, berriro azaltzen dira paisaia errealistetako lerroak: filigra-
na erara, atzealdean eta kolore-jarioen norabidearekiko «kon-
trakarrean» agertzen dira. Artistak, hala, errealitate ukigarri eta
hautemangarri bat agerrarazten du, halakoa ez den ingurune
baten barruan.

10
6 AZKEN OBRAK, 2011-

2011-2012 urteetatik aurrera, Velocidad, luz, color: un solo

gesto, tres resultados diferentes izeneko obra-sorta piktorikoa
abiatu zuen artistak; sorta hori da, alde handiarekin, bere ibil-
bideko emankorrena. Ehunka margolan dira, olioa kartoiaren
gainean. Estudioan, horizontalean jarduten zen margolaria,
mahai handi baten gainean: bi kartoi zuri, «matrizeak», besoen
garaieran kokatzen zituen; bien artean, baita haien inguruaren
ere, kartoi gehiago jartzen zituen: batzuk beltzak; beste batzuk
txikiagoak eta zuriak: bere dispositiboaren «azalera pasiboak».
«Matrizeen» gainean, keinu indartsuz margotzen zuen, azale-
rari jotzen zion pintzelarekin: kolpeak baldintzatu behar zuen
jarraipena. Keinuaren bitartez, pintzelean bildutako materia tu-
rrustan atera zitekeen alboetatik, eta proiekzioak zein orbanak
sor zitzakeen inguruan. Zen filosofiako irakaspen bat berrak-
tibatzen da hemen, Daisetz T. Suzukiren ikuspegiari segituz
betiere: keinuaren intentziorik eza. Margo-tantatxoak, artisten
lantegietako zoruan topatu ohi ditugun erakoak, hondakinak
alegia, Sistiagaren margolaritzaren funtsa bilakatzen dira.

Jarioa errealitate mugikor baten paradigmatzat hartzen duen

nozioa bete-betean adierazten da hemen pinturaren bitartez,
masa-efektuak eta kolore-partikulen jarduera bizia tarteko.

11
7 FILM KOSMIKOAK
70mm IMAX filma, 7 min, soinuarekin
4K kopia digitala, 35 mmko interpositibotik
Bere bigarren film margotua 80ko hamarkadaren
amaieran egin zuen Sistiagak, 70 mm-ko pelikula
batekin, 15 zuloko lmax deitua; teknologia hori era-
biltzen zen zinearen industrian peplumak edo film
bereziki ikusgarriak proiektatzeko pantaila erraldoi
esferikotan (Omnimax), giroan bete-betean murgil
zitezen ikusleak. Artistak 20 urte lehenago eginda-
ko lehen film margotua ez bezala (…ere erera…,
1968-1970), Impresiones en la alta atmósfera la-
nak modu esplizituagoan aldarrikatzen du saiakera
kosmogoniko bat dela: irudien bidez, izar baten ga-
rapenari jarraituko diogu (haren bizitzari), unibertso
kosmiko ilunaren baitan, zeina indar-eremu indar-
tsuek zeharkatzen baitute. Film zuzenaren teknikari
esker (pelikularen gainean margotzen da), fenome-
70 mm IMAX film margotua, 2’, mutua
Irudien digitalizazioa eta berreraikitze digitala oso
definizio altuan: Gorka Sistiaga (2021)
Han: Artistaren azken film margotua dugu hau;
1992an hasi zuen, eta bukatu gabe dago (7 minu-
tukoa izan behar zuen, eta 2 bakarrik irauten ditu).
Aurreko bi film margotuen kontrakarrean, honako
lan honek garapen narratibo bat osatzen du, zient-
zialariek izarren bizitzaz aztertutakoarekin bat egi-
nez: zazpi minututan, hainbat milioi urteko prozesu
12
Impresiones en la alta atmósfera
[Inpresioak goi-atmosferan], 1988-89
no bisual kontrolik gabeak agertzen dira, giza ikus-
menaren hautematearen mugan, izarren muineko
jarduera izan zitekeena iradokiz. Artista, tarteka,
eguzki-erupzioak iradokitzen ahalegindu da, astro-
fisikariek eguzki-ekaitzak deiturikoak, alegia.
Soinu-bandari dagokionez, Waslaw Beklemicheff
semeak organo elektrikoarekin konposaturiko
musika erabili zuen artistak; ikuslea huts siderale-
ra amilarazten duen irrintzia, berriz, Beñat Axiarik
egindakoa da.
Filma jatorrizko bertsioan aurkeztu zen, 70 mm
lMAX formatuan, ekipamendu bereziko aretoetan,
hala nola Pariseko Géode aretoan, Poitiers hiriko
Futuroscopen eta Natur Zientzien Museoan, Ma-
drilen. Estatu Batuetan erakutsi zen halaber (Los
Angeles, New York, Chicago, Miami, Pittsburgh eta
Baltimore hirietan), baita Japonian eta Europan ere.
Han (Sobre el sol)
[Eguzkiari buruz], 1992-
kosmiko bat kontatzen da, izar baten bizitza eta
heriotza; lehenik, apurka-apurka hazten da; gero,
erraldoi gorri bilakatu, eta, azkenik, deuseztatu
egiten da, hautsa baizik ez izan arte. Kate-erreakzio
kimiko gero eta azkarrago gisa irudikatu zen izarra-
ren heriotzaren prozesua. Modu horretan, markoan
egonkorturiko objektu kosmikoak, txantiloien edo
paper gaineko planoen bidez lortuak, poliki-poliki
mugitzen dira irudian barna; aldiz, haien «materia»,
giza adimenaz gaindiko materia energetikoa, film
margotuaren teknikaren bitartez eratzen da.
ARTELAN KOMENTATUAK
Gilles Deleuze-k, Francis Bacon margolariari buruz
ari delarik La logique de la sensation [Sentsazioaren
logika] liburuan, eta Aloïs Riegl-en ikusmen hapti-
koaren kontzeptuari heltzen dionean, eskuaren eta
begiaren arteko harremana aztertzen du: artistak
espazio optiko ideal bat erakutsi behar duenean,
urruneko ikuspegi baten fruitua, begiaren mende
egongo da eskua. Baina, alternatiba haptikoari da-
gokionez, optikoa ez bezalako ikusmenari dago-
kionez, lerroak ibilbide nomada bati jarraitzen dio,
diosku Deleuzek. José Antonio Sistiagak azaltzen
duenez, obra hau egiteko, zeinak figuraziora itzu-
lera markatzen baitu, ez zuen premiarik izan orriari
erreparatzeko: modeloari eta bere eskuari begira-
tzen zion, eta itsuan marrazten zuen, nolabait esa-
teko. Baina marraztea ez da hitz egokia, izan ere,
ez dago marrazkirik bere horretan, ez dago lerrorik.
Eskuaren eta pastelaren arteko «zaldiko-maldiko»
horizontal bat da, orriaren gainean mugitzen dena,
uki mimetikoz. Amaren sabeleko haurtxoaren gisan,
biluziak zuzenean ateratzen dira espazioan dabil-
tzan bihurduren hizkuntza abstraktutik [erref. 62];
70eko hamarkadaren hasieran, obra minimalisten
sorta bat osatu zuen artistak: «hutsaren» nozioak
presentzia nabarmena zuen bertan. Mihise zurien pa-
rean, artistak dantza egiten du eta, pintzelarekin, kon-
taktu dinamikoak egiten ditu oihalaren gainean, gor-
putzaren eta dantzaren mugimenduari jarraituz. Obra
hauek, funtsean, kolore primarioetara mugatutako
sorta batetik abiaturiko mugimenduen trazuak dira,
mihise zuri eta garbiaren espazio huts eta erraldoian
flotatzen dute. Artistak «hutsarekiko» duen interesak
13
Desnudos [Biluziak] sorta, 1970-1972
bat-batean, trazuek itxura primitibistako giza hara-
gitze baterantz jotzen dutela ematen du: silueta fe-
meninoak dira, sentsualitate handia darien jarrerak.
Gaston Bachelard-ek, La terre et les rêveries de la vo-
lonté [Lurra eta borondatearen ameskeriak] liburuan,
materiaren eta eskuaren dualtasuna aipatzen du:
«Materiak eta eskuak loturik egon behar dute,
dualismo energetikoaren muina bera emateko;
dualismo aktibo bat da hori, objektuaren eta
subjektuaren dualismo klasikoa ez bezalakoa,
zeinean biak ahultzen baitira behaketaren on-
dorioz: objektua bere inertzian, subjektua bere
nagikerian».
Plinio zaharrak, Historia naturala lanean, marraz-
ketaren sorburua deskribatzen zuen: modeloaren
itzala horman errepresentatzen zen leialtasunez.
Sistiagaren kasuan, berriz, objektuan finkaturik
dago begia, hura ez antzeratzeko, eta eskuaren
haztapena ezartzen da paperean: marrazketaren
erotizazio fisikoaren poderioz igurzten da pastel-
-pusketa paperaren gainean.
Ráfaga [Erauntsia], 1970
Nafarroako Unibertsitatea Museoa
Argazkia ©Manuel Castells
hainbat iturri ditu: alde batetik, unibertsoa harizpi ga-
laktikoz eta hutsez osaturik dagoela dioen astrofisika;
bestetik, hustasunaren metafisikoa, zen budismotik
datorrena, eta Sistiagak Jorge Oteizarekin partekatu
zuena 1962an topo eginez geroztik. Izenburuak, Rá-
faga, intentsitate handiko fenomeno metereologiko
bat dakar gogora: euskal kostan maiz agertzen den
haize-ekaitza, berez, energia-bultzada tupusteko bat
da, hala uda-arratsen amaierako galernetan nola ne-
guko behe-presio ozeaniko bortitzetan.

Izenburua euskaraz dago (ez da gauzarik ohikoena):
obra irakurtzeko giltza ematen ote du, hau da, ola-
tu bat al da laino azpian? Ez, izenburua artistaren
semeak proposatu baitzuen, obra gauzatu ostean.
Hala eta guztiz ere, hurbileko beste obrak batzuek
erakusten dute paisaiari dagokiola erreferentzia,
baiki: Paisaje vasco actual: naturaleza mecánica
[Oraingo euskal paisaia: Natura mekanikoa] (Ara-
bako Arte Ederren Museoa, 1971) edo Paisaje [Pai-
saia] (Bilboko Banku Industriala, 1971). Obra hauek
ezaugarri komunak dituzte: kurba urdin handiak
eta tenkatuak ageri dira, pintzel handi baten bidez
lortuak, keinuarekin batera forma-trazu bat eratuz,
eta inguruan lerro meheagoak. Forma horiek bate-
ratu egiten dira eta kolore primarioen hondo lauak
estutzen dituzte: gorriak, horiak edo urdinak. Uhain
eta Odei laneko bi formak eskulturaren tankerakoak
dira bereziki —goi-erliebeaz ari garela esan geneza-
ke kasik—, elkar ukitzen dute tangentzialki, elkarren
kontra ageri dira maila sinbolikoan behintzat, gorri
sentsual eta beroz beteriko espazio batean, zeinak
gogora baitakartza artistak 1957-58 urteetan mar-
goturiko mendi-paisaietako zeruak. Obra hau, bere
Artistak pastel-pusketa bat erabili zuen kurba za-
balak marrazteko horizontalean, grafismo lodi ba-
tean. Paperaren testurak eta pastel-pusketaren
gaineko presioak aukera eman zioten hautaturiko
koloreen balioak deklinatzeko: kasu honetan, ur-
dina eta berdea. Sorta bereko zenbait obratan
ozeanoaren uhinak iradokitzen direla dirudi, bere-
14
Uhain eta odei. Homenaje a Lezo
Urreiztieta [Uhin eta Hodei. Omenaldia
Lezo Urreiztietari], 1972-74
Reina Sofia Arte Zentroa Museo Nazionala
indar guztiarekin, azkar gauzatu zen, eta badu ore-
ka bat bere konposizioan; artistak beti aldarrikatu
izan du hori, eta Ibizan erakutsi zuenean, beha-
tzaile aleman batek zoriondu egin zuen, bere kei-
nuzko obretan sor zezakeen oreka goretsiz. Uhain
eta Odei dagozkion sorta 1970ean abiatu zen eta
erakusketa pertsonal batean aurkeztu zen, Madril-
go Seiquer galerian, 1971n. Uhinezko fenomenoei
buruzkoak dira kurbak, bereziki ozeanoko olatuei
buruzkoak; fenomeno hori izugarri ohikoa da Euskal
Herrian, itsasoarekin elkarbizitzan dauden guztien-
tzat (arrantzaleak, bainulariak eta, noski, surflariak).
Olatuaren poetika, sorta honen hauspoa, gizonak
modu harmoniatsuan konposatzeko darabilen ele-
mentuen indarrari dagokio, eta ez, ordea, elemen-
tuen amorruari, oro har gertatzen den bezala.
Lezo Urreiztietari eskainia dago obra; euskal figu-
ra mitikoa zen, kontrabandista, erresistentea, fran-
kismoaren eta hitlerismoaren aurkako borrokalaria,
Mexikon erbesteratua; Urreiztietak, bada, amets bat
laztantzen zuen: Euskadi independente bat ezartzea
Guadalupeko irlan, kosta mexikarrean luze.
Pacífico [Pazifikoa], 1973
ziki kurba guztiek norabide horizontala dutenean;
beste obra batzuek, ordea, olatuen mugimenduari
egiten diote erreferentzia, talka-uhinei, edo argiaren
zein soinuaren hedapenaren uhin elektromagneti-
koei, eta gogora dakartzate hainbat margolan, hala
nola Llamarada, Pacífico, Sinuoso [Bihurgunetsua],
Expansión [Hedapena] edo baita Maehlstrom ere;
tintak kartoiaren gainean, itsasontzien kulunkan
oinarrituak, izan ere, artistak ontzi bat hartu zuen
maileguan Ozeano Barean barna bidaiatzeko sei
hilabetez, bere seme Gorkarekin batera, 1972ko
abenduaren amaieratik aurrera; hortik dator izen-
burua… Lehen sorta horren ostean, beste sorta
bat egin zuen artistak: formak moztu zituen, haien
ingeradari jarraituz, eta ondoren collageak sortu zi-
tuen; hala gertatu zen Pacíficorekin. Halako formen
«hornikuntza» ederra bildu zuen artistak, eta colla-
Maiz pentsatu dut, bereziki Velocidad, luz, co-
lor [Abiadura, argia, kolorea] sortako azken lanen
aurrean, José Antonio Sistiagaren obrak bazuela,
beharbada, halako ahaidetasun bat errusiar aban-
goardiako artista raionistekin, Mikhail Larionov eta
Natalia Gontxarovarekin (1911-1915 bitartean iraun
zuen korronte horrek); antzekotasun horiek guztiz
inkontzienteak lirateke Sistiagaren aldetik. 1913an,
Manifestu raionista argitaratu zuen Larionovek,
azalduz objektu batetik eta inguratzen duen ingu-
rutik jariatzen diren izpien batura dela hura erre-
presentatzeko modu bakarra: «Objektuen arteko
izpien talkei eta bateratzeei dagokion margolari-
tza da raionismoa». Objektuez dugun hautemate
bisualari dagokion figuraziotik urruntzen zen mar-
golaritza raionista, eta soilik bibrazioak adierazten
dituen, objektuaren inguruko energia-materia.
Paseando por el bosque: luz matinal obran, La-
rionovek aipaturiko «koloreen garrantzia gorenak»
oihartzun egiten du ozenki, koloreak nabarmentzen
baitira errealitate objektibo gisa, izenburuan irado-
kitako objektuen edo lekuen gainetik. «Obra honek
15
gearen teknikari esker, konposizioaren fasean, era-
bakiak hartzeko askatasun eta malgutasun handia
izan zuen, marrazketak eskaintzen ez duena; bide
horrek balizko damuei mesede egin arren, modua
ematen zuen formen superposizioak osatzeko eta
mugimendu kontraesankorrak bilatzeko. Badirudi
forma horiek hutsean flotatzen dabiltzala, halako
baretasun sentipen bat darie, edo, musikaren erara
esatearren, melodia gozo bat.
Paseando por el bosque: luz matinal
[Ibilaldia basoan: goizeko argia], 1977-78
Kutxa Fundazioaren Bilduma
aurrez ezarritako egitura bat zeukan» esan zuen
artistak, 90eko hamarkadako margolaritza-konpo-
sizio handien kontrakarrean.
Obra honen garai berean, paisaiari buruzko estu-
dioen sorta bat osatu zuen artistak —Retorno al
bosque, otro paisaje vasco [Basora itzulera, beste
euskal paisaia bat] adibidez, zeina 1977 eta 1979
bitartean egin baitzuen—, Gipuzkoako paisaiak
islatuz egunaren hainbat unetan: egunsentian, ilu-
nabarrean, eguerdiko argitan, etab. Eguneko mo-
mentu zehatza izenburuan agertzeak gogora dakar
Claude Monet-en metodoa. Baina paisaiei buruz
mintzatu behar genuke, ala sentsazioen oroitzape-
nez soilik? Koloreen bitartez, une bateko irudipenak
itzultzen dira, kasu honetan goizeko argiak eragin-
dako emozioak, koloreen eta itzalen arteko jola-
sak basoko landaredi trinkoan. Estilo raionistako
lerro tenkatuen kontrakarrean, uhin-kurba handiak
dauzkagu aurrean, kulunka erritmiko baten mende
dagoen leku baten itzulpen gisa, lokartu aurreko
unean lurrundutako ikuspegi baten antzera.
Bisita komentatuak
Larunbatetan 17:30ean euskaraz eta 18:30ean gaztelaniaz
Doan, aldez aurretik izena emanda

Pentsatzeko leku bat. Arte-eskola eta -praktika esperimentalak Euskal

Herrian, 1957–1979 mahai-ingurua
Martxoak 10, 18:00tan. Kutxa Kultur Plaza (Tabakalerako 4. solairuan)
Rocío Robles Tardío, Sergio Rubira eta Mikel Onandia, Pentsatzeko leku
bat. Arte-eskola eta -praktika esperimentalak Euskal Herrian, 1957–1979
erakusketaren komisarioak. Artium Arte Garaikidearen Euskal Museoarekin
lankidetzan antolatutako jarduera
Gaztelaniaz. Doan, webgunean aldez aurretik izena emanda.

José Antonio Sistiagaren ...ere erera baleibu izik subua aruaren... (1968-
1970) filmaren proiekzioa
Maiatzak 6, 19:00tan. Tabakalerako zinema-aretoan (1. solairua)
35 mm-ko filma, eskuz margotua, 75’, mutua
Sarrerak Tabakaleraren ohiko guneetan salgai.

Informazioa eta erreserbak

T. (+34) 943 25 19 39
E. hezkuntza_kubo@kubokutxa.eus

Ordutegia
Asteartetik igandera Sarrera
12:00 - 14:00 doakoa
16:00 - 20:00

@kubokutxa
#Sistiaga
www.sala-kubo-aretoa.eus