Mózg Człowieka. Podręcznik

Machine Translated by Google
TO
CZŁOWIEK
MÓZG
KSIĄŻKA
TO
CZŁOWIEK
MÓZG
KSIĄŻKA
RITA CARTER
SUSANALDRIDGE
STRONA MARTYNA
STEVE’A PARKERA
KONSULTANCI Profesor Chris Frith, profesor

Uta Frith i dr Melanie Shulman
ZAWARTOŚĆ
ŻADNYCH ZWYKŁYCH NARZĄDÓW 6 KORA MÓZGU 66
KOMÓRKI MÓZGOWE 70
BADANIE MÓZGU 8 IMPULSY NERWOWE 72
PUNKTY W NEURONAUCE 10 MAPOWANIE MÓZGU

I SYMULACJA 74
SKANOWANIE MÓZGU 12
PODRÓŻ PRZEZ MÓZG 14
ZMYSŁY 76
MÓZG I CIAŁO 36 JAK POCZUJEMY ŚWIAT 78
FUNKCJE MÓZGU 38 OKO 80
UKŁAD NERWOWY 40 KORA WZROKOWA 82
MÓZG I ŚCIEŻKI WIZUALNE 84

SYSTEM NERWOWY 42
Percepcja wizualna 86
WIELKOŚĆ MÓZGU, ZUŻYCIE ENERGII,
I OCHRONA 44 WIDZENIE 88
EWOLUCJA 48 UCHO 90
WYKRYWANIE ZNACZENIA DŹWIĘKU 92
PRZESŁUCHANIE 94
ANATOMIA MÓZGU 50
ZAPACH 96
STRUKTURY MÓZGU 52
POSTRZEGANIE ZAPACHU 98
STREFY I PRZEGRDY MÓZGU 56
SMAK 100
JĄDRA MÓZGU 58
DOTYKAĆ 102
WZGÓRE, PODWZGÓRE,
I PRZYGÓDNICY 60 SZÓSTY ZMYSŁ 104
Pień mózgu i móżdżek 62 SYGNAŁY BÓLOWE 106
UKŁAD LIMBICZNY 64 DOŚWIADCZENIE BÓLU 108
Wielka Brytania LONDYN
STARSZY REDAKTOR Peter Frances
REDAKTOR PROJEKTU Ruth O'Rourke-Jones
REDAKTOR GRAFICZNY PROJEKTU Francis Wong
WYDAWczyni USA Jennette ElNaggar
TRZECIA EDYCJA REDAKTOR WYKONAWCZY USA Lori Cates Hand
REDAKTOR ZARZĄDZAJĄCY Angeles Gavira Guerrero

DK DELHI
REDAKTOR ZARZĄDZAJĄCY GRAFIKĄ Michael Duffy
STARSZY REDAKTOR Rupa Rao
ROZWÓJ PROJEKTOWANIA KURTEK
REDAKTOR GRAFICZNY Sonakshi Singh
REDAKTOR ZARZĄDZAJĄCY Rohan Sinha KIEROWNIK Zofia MTT
ZARZĄDZAJĄCY EDYTOR GRAFICZNY Sudakshina Basu PRODUCENT, PRZEDPRODUKCJA Gillian Reid
STARSZY PRODUCENT Meskerem Berhane

PROJEKTANT DTP Bimlesh Tiwary
WSPÓŁCZESNA WYDAWczyni Liz Wheeler
BADACZKA OBRAZÓW Sumedha Chopra
DYREKTOR ARTYSTYCZNY Karen Self

KIEROWNIK BADAŃ OBRAZÓW Taiyaba Khatoon
KIEROWNIK PRZEDPRODUKCJI Balwant Singh DYREKTOR PROJEKTOWY Phil Ormerod
KIEROWNIK PRODUKCJI Pankaj Sharma DYREKTOR WYDAWNICTWA Jonathan Metcalf

RUCH I KONTROLA 110 PAMIĘĆ 154 MONITOROWANIE MÓZGU

I STYMULACJA 202
ROZPORZĄDZENIE 112 ZASADY PAMIĘCI 156
DZIWNE MÓZGI 204
NEUROENDOKRYNA SIEĆ PAMIĘCI 158
SYSTEM 114
UKŁADANIE PAMIĘCI 160
PLANOWANIE RUCHU 116 ROZWÓJ I STARZENIE 206
PRZYPOMNIENIE I UZNANIE 162
WYKONANIE RUCHU 118 MÓZG NIEMOWLĄT 208
NIEZWYKŁA PAMIĘĆ 164
NIEŚWIADOME DZIAŁANIE 120 DZIECIŃSTWO I MŁODZIEŻ 210
NEURONY LUSTRZANE 122 Mózg dorosłych 212

MYŚLĄCY 166
STARZEJĄCY MÓZG 214
INTELIGENCJA 168
EMOCJE I UCZUCIA 124 MÓZG PRZYSZŁOŚCI 216
KREATYWNOŚĆ I HUMOR 170
MÓZG EMOCJONALNY 126
WIARA I PRZESĄD 172
ŚWIADOME EMOCJE 128 CHOROBY I ZABURZENIA 220
ILUZJE 174
Pragnienie i nagroda 130 ZABURZONY MÓZG 222
KATALOG ZABURZEŃ 224

ŚWIADOMOŚĆ 176
MÓZG SPOŁECZNY 132
CZYM JEST ŚWIADOMOŚĆ? 178
SŁOWNICZEK 250
SEKS, MIŁOŚĆ I
LOKALIZACJA ŚWIADOMOŚCI 180
PRZETRWANIE 134 INDEKS 256
UWAGA I
WYRAŻENIE 136 PODZIĘKOWANIE 264
ŚWIADOMOŚĆ 182
SIEBIE I INNI 138
BLUZAJĄCY MÓZG 184
MÓZG MORALNY 140
ZMIANA ŚWIADOMOŚCI 186
SEN I MARZENIA 188
JĘZYK I CZAS 190

KOMUNIKACJA 142
JA I
GESTY I CIAŁO ŚWIADOMOŚĆ 192
JĘZYK 144
POCHODZENIE
JĘZYK 146 INDYWIDUALNY MÓZG 194
OBSZARY JĘZYKOWE 148 NATURA I Wychowanie 196
KONWERSACJA 150 WPŁYW NA MÓZG 198
CZYTANIE I PISANIE 152 OSOBOWOŚĆ 200
PIERWSZA EDYCJA KREATYWNE WSPARCIE TECHNICZNE kopiowanie, nagrywanie lub w inny sposób) bez uprzedniej
pisemnej zgody właściciela praw autorskich.
Adama Brackenbury’ego i Johna Goldsmida
STARSZY REDAKTOR Peter Frances Opublikowano w Wielkiej Brytanii przez Dorling Kindersley Limited.
REDAKTOR ZARZĄDZAJĄCY Sarah Larter
STARSZY REDAKTOR GRAFICZNY Maxine Lea Zapis katalogowy tej książki jest dostępny w Bibliotece Kongresu.
STARSZY REDAKTOR GRAFICZNY Phil Ormerod
REDAKCYJNI PROJEKTU Nathan Joyce, ISBN 978-1-4654-7954-9
MENEDŻER WYDAWNICTWA Liz Wheeler
Ruth O'Rourke, Miezan van Zyl
WYDAWCA REFERENCYJNY Jonathan Metcalf Książki DK są dostępne ze specjalnymi rabatami przy zakupie
REDAKCYJNI Salima Hirani, Katie John, hurtowym w celu promocji sprzedaży, premii, zbierania funduszy
DYREKTOR ARTYSTYCZNY Bryn Walls lub do celów edukacyjnych. Aby uzyskać szczegółowe informacje,
Rebeka Warren
ILUSTRATORZY Medi-Mation, Peter Bull Art Studio należy skontaktować się z: DK Publishing Special Markets, 345
REDAKCYJNI GRAFICZNI PROJEKTU Alison Gardner, Hudson Street, Nowy Jork, Nowy
To wydanie amerykańskie, 2019 Jork 10014 SpecialSales@dk.com
Siân Thomas, Francis Wong
Pierwsze wydanie amerykańskie, 2009
Książka Human Brain Book zawiera informacje na szeroki zakres
PROJEKTANT Riccie Janus Opublikowano w Stanach Zjednoczonych przez DK Publishing
345 Hudson Street, Nowy Jork, Nowy Jork 10014 tematów medycznych i dołożono wszelkich starań, aby informacje zawarte
w tej książce były dokładne. Książka ta nie zastępuje jednak porady
ASYSTENT REDAKCJI Elizabeth Munsey
Prawa autorskie © 2009, 2014, 2019 Dorling Kindersley Limited lekarskiej i zaleca się, aby w sprawach dotyczących zdrowia osobistego
INDEKSATOR Hilary Bird DK, oddział Penguin Random House LLC zawsze konsultować się z lekarzem lub innym pracownikiem służby
zdrowia.
Korektor Polly Boyd
19 20 21 22 23 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Wydrukowane w Chinach
BADACZKA OBRAZÓW Liz Moore
001–306003–styczeń 2019 r
PROJEKTANT KURTEK Duncan Turner
Wszelkie prawa zastrzeżone. ŚWIAT POMYSŁÓW:
STARSZY KONTROLER PRODUKCJI
Bez ograniczania praw wynikających z praw autorskich zastrzeżonych ZOBACZ WSZYSTKO, CO WARTO WIEDZIEĆ
powyżej, żadna część tej publikacji nie może być powielana, przechowywana
Inderjita Bhullara
lub wprowadzana do systemu wyszukiwania, ani przesyłana w
REDAKTOR PRODUKCJI Tony Phipps jakiejkolwiek formie lub w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny, www.dk.com
ŻADNYCH ZWYKŁYCH NARZĄDÓW

Ludzki mózg nie przypomina niczego innego. Jeśli chodzi o narządy, nie jest generuje emocje, spostrzeżenia i myśli, które kierują Twoim
to szczególnie imponujące – około 3 funtów (1,4 kg) zaokrąglonego, zachowaniem. Następnie kieruje i realizuje twoje działania. Wreszcie
pofałdowanego miąższu o konsystencji gdzieś pomiędzy galaretką a odpowiada za świadomą świadomość samego umysłu.
zimnym masłem. Nie rozszerza się i nie kurczy jak płuca, nie pompuje
jak serce ani nie wydziela widocznego materiału jak pęcherz. Jeśli odetniesz DYNAMICZNY MÓZG
czubek czyjejś głowy i zajrzysz do środka, nie zauważysz zbyt wiele, co się dzieje. Jeszcze około 100 lat temu jedyny dowód na to, że mózg i umysł są ze
sobą powiązane, uzyskiwano z „eksperymentów naturalnych” — wypadków,
SIEDZIBA ŚWIADOMOŚCI w których urazy głowy powodowały aberracje w zachowaniu ofiar.
Biorąc to pod uwagę, być może nie jest zaskakujące, że przez wieki zawartość Oddani lekarze wyznaczali obszary krajobrazu mózgu, obserwując obiekty
naszych czaszek uważano za stosunkowo nieistotną. Kiedy mumifikowali takich eksperymentów za ich życia…
swoich zmarłych, starożytni Egipcjanie wyjmowali mózgi i wyrzucali je, następnie dopasowują swoje deficyty do uszkodzonych obszarów mózgu.
starannie zachowując jednak serce. Starożytny grecki filozof Arystoteles Była to powolna praca, ponieważ naukowcy musieli poczekać, aż pacjenci
uważał, że mózg jest grzejnikiem służącym do chłodzenia krwi. René umrą, zanim będą mogli przyjrzeć się dowodom fizjologicznym. W
Descartes, francuski naukowiec, darzył go nieco większym szacunkiem, rezultacie aż do początków XX wieku całą wiedzę o fizycznych podstawach
stwierdzając, że jest to rodzaj anteny, za pomocą której duch może umysłu można było zawrzeć w jednym tomie.
komunikować się z ciałem. Dopiero teraz odkrywamy pełnię cudu mózgu. Od tego czasu postęp naukowy i technologiczny stał się paliwem
rewolucji w neuronauce. Potężne mikroskopy umożliwiły szczegółowe
Najbardziej podstawową funkcją mózgu jest utrzymanie reszty ciała przyjrzenie się skomplikowanej anatomii mózgu. Rosnące
przy życiu. Spośród 100 miliardów neuronów w mózgu niektóre regulują zrozumienie elektryczności umożliwiło rozpoznanie dynamiki mózgu, a
oddech, bicie serca i ciśnienie krwi, a inne kontrolują głód, pragnienie, następnie, wraz z pojawieniem się elektroencefalografii (EEG), obserwację
popęd seksualny i cykl snu. Oprócz tego mózg i pomiar. Wreszcie przybycie
funkcjonalne maszyny do obrazowania mózgu pozwoliły naukowcom zajrzeć do badania pokazują, że mózg jest zdumiewająco złożonym i wrażliwym systemem,
wnętrza żywego mózgu i zobaczyć, jak działają jego mechanizmy. W ciągu ostatnich w którym każda część wpływa niemal na każdą inną. Na przykład poznanie
20 lat pozytonowa tomografia emisyjna (PET), funkcjonalne obrazowanie rezonansu „wysokiego poziomu” realizowane przez płaty czołowe wpływa na wrażenia
magnetycznego (fMRI), a ostatnio encefalografia magnetyczna (MEG) zmysłowe – zatem to, co widzimy, gdy patrzymy na obiekt, jest kształtowane zarówno
pozwoliły uzyskać coraz bardziej szczegółową mapę funkcji mózgu. przez oczekiwania, jak i przez efekt padania światła na siatkówkę. I odwrotnie,
najbardziej wyrafinowane produkty mózgu mogą zależeć od jego
najprostszych mechanizmów. Na przykład intelektualne osądy wynikają z
NIEOGRANICZONY KRAJOBRAZ reakcji ciała, które odczuwamy jako emocje, a świadomość może zostać
Dzisiaj możemy wskazać obwody, które utrzymują nasze procesy życiowe, zgaszona przez uszkodzenie skromnego pnia mózgu. Aby jeszcze bardziej
komórki wytwarzające nasze neuroprzekaźniki, synapsy, przez które sygnały skomplikować sprawę, system nie kończy się na szyi, ale rozciąga się na czubki
przechodzą z komórki do komórki, oraz włókna nerwowe przenoszące ból lub palców. Niektórzy twierdzą, że wykracza to nawet dalej – obejmuje inne umysły, z
poruszające naszymi kończynami. Wiemy, w jaki sposób nasze narządy zmysłów którymi wchodzi w interakcję.
przekształcają promienie świetlne i fale dźwiękowe w sygnały elektryczne, i Neuronaukowe badania mózgu są w toku i nikt nie wie, jak będzie wyglądał
możemy prześledzić trasy, którymi podążają do wyspecjalizowanych obszarów ostateczny obraz. Może być tak, że mózg jest tak skomplikowany, że nigdy nie
kory mózgowej, które na nie reagują. Wiemy, że takie bodźce są ważone, cenione będzie w stanie w pełni zrozumieć samego siebie. Zatem tej książki nie można
i przekształcane w emocje przez ciało migdałowate – maleńki kawałek tkanki, który traktować jako pełnego opisu mózgu. Jest to pojedyncze spojrzenie, od dołu
uderza znacznie powyżej swojej wagi. Możemy zobaczyć, jak hipokamp odzyskuje do góry, na ludzki mózg, jaki znamy dzisiaj – w całym jego pięknie i
pamięć lub jak kora przedczołowa dokonuje oceny moralnej. Potrafimy złożoności. Bądź zdumiony.
rozpoznać wzorce nerwowe związane z rozrywką, empatią…
nawet dreszcz schadenfreude na widok przeciwnika ponoszącego porażkę. Więcej
niż tylko mapa, obraz wyłaniający się z obrazowania
BADANIE MÓZGU
Mózg jest ostatnim z ludzkich organów, który zdradza swoje tajemnice. PRZEZ DŁUGI CZAS LUDZIE NIE BYLI W stanie nawet zrozumieć, do czego służy mózg. ODKRYCIE
JEGO ANATOMII, FUNKCJI I PROCESÓW BYŁO DŁUGĄ I POWOLNĄ PODRÓŻ PRZEZ tysiąclecia, w miarę rozwoju i akumulacji ludzkiej wiedzy o tym tajemniczym
organie.
BADANIE
MÓZGU
ODKRYWANIE MÓZGU WYKORZYSTANIE SZCZURÓW
Mózgi szczurów są
Mózg jest szczególnie trudny do zbadania, ponieważ jego struktura jest niewielka, a zachodzących bardzo podobne do
mózgów ludzi.
w nim procesów nie można zobaczyć gołym okiem. Problem pogłębia fakt, że jego najciekawszy
Do czasu
produkt, czyli świadomość, nie sprawia wrażenia procesu fizycznego, zatem nasi odlegli przodkowie
opracowania technik
nie mieli oczywistego powodu, aby kojarzyć go z mózgiem. obrazowania jedynym
sposobem, w jaki
naukowcy mogli
Niemniej jednak na przestrzeni wieków filozofowie i lekarze zdobyli wiedzę na temat mózgu, a w bezpośrednio
ciągu ostatnich 25 lat, wraz z pojawieniem się technik obrazowania mózgu, neurobiolodzy przyjrzeć się tkance
mózgowej, było
stworzyli szczegółową mapę tego, co niegdyś było całkowicie tajemniczym terytorium. wykorzystanie
mózgów szczurów i innych zwierząt innych niż lud
387 p.n.e. Grecki 1664

filozof Platon Fizjolog z Oksfordu Thomas Willis
naucza w Atenach; publikuje pierwszy atlas mózgu,
wierzy, że mózg jest umieszczając różne funkcje
siedliskiem w oddzielnych „modułach”
PAPIRUS
procesów umysłowych. mózgu.
1700 p.n.e
Papirus egipski
szczegółowo PLATON
RYSOWANIE MÓZGU ATLAS MÓZGU
opisuje mózg, ale
Egipcjanie nie oceniają go
wysoko; w przeciwieństwie do 1543
innych narządów, jest on Andreas Vesalius, 1774 1848

4000 r. p.n.e. usuwany i odrzucany przed 450 p.n.e. europejski lekarz, publikuje Niemiecki lekarz Franz Phineas Gage ma
Wczesne pisma mumifikacją, co sugeruje, że Wcześni Grecy zaczynają pierwszą „nowoczesną” Anton Mesmer wprowadza przebity mózg
sumeryjskie uznawać mózg za anatomię ze „magnetyzm zwierzęcy”, żelaznym
nie uznano go za przydatny w
odnotowują siedlisko ludzkich szczegółowymi rysunkami zwany później hipnozą. prętem (patrz
przyszłych wcieleniach.
euforyczne działanie nasion maku. wrażeń. ludzkiego mózgu. s. 141).
4000 p.n.e. 3000 p.n.e. 2000 p.n.e. 1000 p.n.e. 1500 1600 1700 1800
2500 p.n.e. 335 p.n.e. Grecki 1649 1791

Trepanacja (wiercenie filozof Arystoteles Francuski filozof René Descartes Luigi Galvani, włoski
otworów w czaszce) jest potwierdza starożytne opisuje mózg jako układ fizyk, odkrywa
powszechną przekonanie, że serce hydrauliczny kontrolujący elektryczne
procedurą chirurgiczną w jest organem zachowanie. podstawy
wielu kulturach, nadrzędnym; mózg, „Wyższe” funkcje mentalne są aktywności nerwowej,
prawdopodobnie grzejnik zapobiegający jednak generowane powodując drganie
stosowaną w celu przegrzaniu organizmu. przez istotę duchową, która żabich nóg.
łagodzenia zaburzeń oddziałuje z ciałem poprzez
mózgu, takich jak epilepsja, lub ze względów rytualnych lub duchowych. RENE DESCARTES szyszynkę.
LUGI GALVANI
1849
170 p.n.e Niemiecki fizyk
Hermann von
Rzymski lekarz Galen teoretyzuje, że ludzkie
nastroje i usposobienie Helmholtz mierzy prędkość
wynikają z czterech „humorów” (płynów przewodnictwa

nerwowego i
gromadzących się w komorach mózgu).
Idea ta przetrwała ponad 1000 lat. następnie rozwija
pogląd, że percepcja
Opisy anatomiczne Galena, stosowane zależy od

ARYSTOTELES przez pokolenia lekarzy, opierały się głównie „nieświadomych
wniosków”.
na pracy na małpach i świniach.
TREPANNING GALEN W PRACY
8
BADANIE MÓZGU
POWSTANIE TECHNIK OBRAZOWANIA
Naukowcy nie byli w stanie dowiedzieć się zbyt wiele na

temat funkcjonowania mózgu aż do stosunkowo niedawna. „Nasadka”
Jedynym sposobem, w jaki byli w stanie dopasować funkcje elektrody
takie jak wzrok, emocje czy mowa, do miejsc w mózgu, którymi są
kontrolowane, było odnalezienie osoby, u której zdolności
zostały zaburzone z powodu urazu, a następnie poczekanie, aż
umrze. w celu sprawdzenia lokalizacji i zasięgu uszkodzenia
mózgu. W przeciwnym razie naukowcy mogliby jedynie zgadywać,
co dzieje się z mózgiem, obserwując zachowania ludzi.
Obecnie nowoczesne techniki obrazowania, takie jak funkcjonalny
MRI i EEG (patrz s. 12), umożliwiają neuronaukowcom obserwację
ELEKTRODY
aktywności elektrycznej w mózgu, gdy osoba wykonuje różne
Aktywność nerwową
zadania lub procesy myślowe. Pozwala im to łączyć rodzaje
można mierzyć
działań, emocji itp. z określonymi rodzajami aktywności w poprzez przymocowanie
mózgu. Swoboda obserwacji mózgu, jaką zapewniły techniki elektrod do skóry
obrazowania, umożliwiła eksplozję wiedzy w neurobiologii i OBRAZOWANIE REZONANSEM MAGNETYCZNYM głowy. Wychwytują
pogłębiła naszą wiedzę o mózgu i jego działaniu. Skany mózgu mogą ujawnić uszkodzoną tkankę – one aktywność
czerwony obszar na obrazie MRI powyżej elektryczną mózgu i
wskazuje uszkodzenie spowodowane udarem. przekształcają ją w zapis cyfrowy.
1889 Około 1900 roku 1934 1981

Santiago Ramón y Cajal proponuje, że komórki Zygmunt Freud porzuca wczesną Portugalski neurolog Egas Moniz Roger Wolcott Sperry
nerwowe są niezależnymi elementami i karierę neurologiczną, aby studiować przeprowadza pierwszą operację leukotomii otrzymuje Nagrodę Nobla za pracę
podstawowymi jednostkami psychodynamikę. Sukces psychoanalizy (znaną później jako lobotomia, patrz s. 11). nad różnymi funkcjami dwóch półkul
mózg w Doktrynie neuronu. Freuda na pół wieku przyćmił Wynalazł także angiografię, jedną z pierwszych mózgowych (patrz s. 11 i 205).
Zdobywa Nagrodę Nobla w 1906 roku. psychiatrię fizjologiczną. technik, które umożliwiły naukowcom tworzenie
ZYGMUNT FREUD obrazów mózgu.
1862–74 Broca i 2013

Wernicke (patrz s. 10) Stany Zjednoczone i Unia Europejska
odkrywają dwa główne 1953 rozpoczynają projekty symulacji ludzkiego
1906
obszary mózgu 1919 Opisuje Brenda mózgu. Connectome, globalne
odpowiedzialne za język. Santiago Milner przedsięwzięcie oparte na współpracy,
Irlandzki neurolog
1859 Ramón y Cajal
Gordon Morgan pacjent HM
dostarcza pierwsze wykresy połączeń
opisuje sposób
Karol 1874 Holmes (patrz s. 157),
między neuronami.
komunikowania
Darwin Carl Wernicke lokalizuje widzenie który cierpi
się komórek nerwowych.
publikuje O publikuje artykuły w korze utrata 1983
na temat afazji (zaburzeń KOMÓRKI NERWOWE
prążkowanej pamięci po Benjamin Libet pisze o
pochodzeniu języka po W Gryzoniach (głównej korze operacji czasie świadomej woli
gatunków. uszkodzeniu mózgu). HIPOKAMP wzrokowej). EGAS MONIZ
hipokampa. (patrz s. 11).
1900 2000
1850 1906 1914 1924 1970–80 1973 1991

Franz Joseph Gall Alois Brytyjski fizjolog Henry Hans Berger produkuje pierwsze Opracowano Timothy Bliss i Neurony lustrzane odkrył
zakłada frenologię Alzheimer Hallett Dale izoluje elektroencefalogramy. skanowanie Terje Lomo opisują Giacomo Rizzolatti
(patrz s. 10), która opisuje acetylocholinę, pierwszy z mózgu: w tej długotrwałe w Parmie (patrz s. 11 i
przypisuje różne cechy zwyrodnienie odkrytych neuroprzekaźników dekadzie pojawiają wzmocnienie 122–23).
osobowości przedstarcze (patrz str. 73). Zdobywa Nagrodę się PET, (patrz str. 158).
określonym (patrz str. 231). Nobla w 1936 roku. SPECT, MRI i
obszarom głowy. MEG.
1909
Korbinian Brodmann opisuje 52
1873 1957 W.
odrębne obszary korowe oparte na
Włoski naukowiec Penfield i T.
strukturze nerwowej. Tereny te są nadal ELEKTROENCEFALOGRAFIA
Camillo Golgi Rasmussen opracowują
użytkowane (patrz s. 67).
publikuje metodę azotanu homunkulusa
srebra, umożliwiającą motorycznego
obejrzenie nerwów w i sensorycznego (patrz s. 10 i 103).

całości. Zdobywa
Nagrodę Nobla w 1906

roku.
KOMÓRKI NERWOWE MAPA KORTYCZNA WCZESNE OBRAZOWANIE MAGNETYCZNE

9
PUNKTY W NEURONAUCE
WIĘKSZOŚĆ WIEDZY, JAKĄ POSIADAMY O MÓZGU, ZOSTAŁA ZGROMADZONA W POWOLNYCH, Żmudnych BADANIACH Z UDZIAŁEM DUŻYCH ZESPOŁÓW LUDZI.
JEDNAKŻE sporadycznie zdarzało się, że w historii neurobiologii pojawiały się dramatyczne odkrycia lub pomysły, często wyrastające z pracy jednego
naukowca. NIEKTÓRE Z TYCH PÓŹNIEJ OKAZAŁY SIĘ

NEURONAUCE
CENNE PRZEŁOMY, PODCZAS INNYCH, CHOĆ WPŁYWOWYCH, Okazały się ślepymi zaułkami.
PUNKTY
FRENOLOGIA CZŁOWIEK, KTÓRY ZGUBIŁ SIEBIE

W
Franciszek Józef Gall Fineasz Gage

Gall uważał, że osobowość można odczytać dotykając konturów Ten uprzejmy, lubiany amerykański brygadzista kolei zmienił
czaszki. Teoretyzował, że różne się dramatycznie, stając się „rażąco bluźnierczym”
zdolności były zlokalizowane w mózgu, a najsilniejsze były odpowiednio po wypadku, który uszkodził mu część mózgu (patrz
duże, co powodowało zauważalne wybrzuszenie czaszki. Cieszyła s. 141). Jego przypadek był
się ogromną popularnością w dziewiętnastowiecznej Ameryce i Europie pierwszym, który pokazał, że
– prawie w każdym mieście istniał instytut frenologii. Choć to bzdura, władze takie jak osąd społeczny i
okazała się koncepcja Galla, że funkcje mózgu są zlokalizowane moralny mogą być zlokalizowane
w płatach czołowych.
GŁOWA FRENOLOGII
być w dużej mierze prawdą. Modele takie jak ten twierdziły, że
NIESZCZĘŚLIWA KONTUZJA
Badania obrazowe mające na celu pokazują wybrzuszenia czaszki,
które ujawniają charakter danej osoby. Ta rekonstrukcja czaszki Phineasa Gage'a
lokalizację funkcji mózgu
Kategorie obejmowały „nijakość” i pokazuje, jak żelazny pręt uszkodził płaty czołowe
„życzliwość”. jego mózgu.
często nazywane są „nowoczesną frenologią”.
OBSZARY JĘZYKOWE Broca

i Wernicke
W 1861 roku francuski lekarz Paul Broca opisał pacjenta, którego nazwał „Tan”, ponieważ było to jedyne
słowo, jakie można było wypowiedzieć na ten temat. Kiedy Tan zmarł, Broca zbadał jego mózg i stwierdził
uszkodzenie części lewej kory czołowej. Ta część mózgu stała się „obszarem Broki” (patrz s. 148). W 1876 roku
niemiecki neurolog Carl Wernicke odkrył, że uszkodzenie innej części mózgu (która stała się znana jako „obszar
Wernickego”) również powoduje problemy językowe.
PAWEŁ BROKA Karola WERNICKE Ci dwaj naukowcy jako pierwsi jasno zdefiniowali obszary funkcjonalne mózgu.
WCZESNY IMPLANT MÓZGU MAPOWANIE MÓZGU

Jose Delgado Wildera Penfielda
Hiszpański neurolog dr José Delgado wynalazł implant Pierwsze szczegółowe mapy funkcjonowania
mózgowy, którym można zdalnie sterować za ludzkiego mózgu wykonał kanadyjski chirurg
pomocą fal radiowych. Odkrył, że takie mogą być mózgu Wilder Penfield. Pracował z pacjentami
zachowania zwierząt i ludzi poddawanymi operacjom mającym na celu
sterowany za pomocą przycisku. W słynnym eksperymencie kontrolę padaczki. Po odsłonięciu mózgu i
przeprowadzonym w 1964 roku Delgado zmierzył się z przytomności pacjenta Penfield sondował
szarżującym bykiem i zatrzymał go u jego stóp, aktywując korę elektrodą i zaobserwował reakcje
implant w jego mózgu. W innym przypadku umieścił pacjenta na dotknięcie każdej części.
urządzenie w mózgu
szympansa, który znęcał Dzieło Penfielda było
się nad swoją partnerką. jako pierwszy ujawnił rolę
Umieścił kontrolę w płata skroniowego w

przypominaniu i NOWOCZESNE MAPOWANIE
klatce, w której
Obecnie zaawansowane obrazowanie
znajdowała się ofiara zmapował kontrolujące (patrz wyżej) umożliwia dopasowanie
szympans użył go, obszary kory aktywności neuronowej do

zadań umysłowych. Jednak znaczna
aby „wyłączyć” złe ruch i dostarcza wrażeń
KANADYJSKI część podstawowej mapy została
DELGADO I BYK zachowanie prześladowcy. cielesnych. PIECZĘĆ stworzona przez Penfielda pół wieku wcześniej.
10
PUNKTY W NEURONAUCE
LOBOTOMIA
Pierwsze lobotomie przeprowadzono w latach 90. XIX wieku, ale na popularności zyskały
dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy portugalski neurochirurg Egas Moniz
odkrył, że przecięcie nerwów od kory czołowej do wzgórza łagodzi objawy psychotyczne u
niektórych pacjentów. Praca Moniza została podjęta przez amerykańskiego chirurga Waltera
Freemana, który wynalazł „lobotomię szpikulcem do lodu”. Od 1936 do 1950 roku opowiadał
się za lobotomią w leczeniu szeregu problemów i lobotomii poddano od 40 000 do 50
000 pacjentów. Operacja ta była nadużywana i obecnie
uważana jest za odrażającą. Jednak w wielu przypadkach
złagodziło to cierpienie: obserwacja pacjentów w Wielkiej
Brytanii wykazała, że u 41 procent „wyzdrowiało” lub
„znaczna poprawa”, u 28 procent „minimalna poprawa”,
u 25 procent „bez zmian”, 4 procent zmarło , a 2
procent było w gorszej sytuacji.
TREPANACJA LOBOTOMIA „WYSZUKIWANIA LODU”.
Praktyka wiercenia otworów w głowie była stosowana od czasów Walter Freeman powyżej odkrył, że może wykonać lobotomię
prehistorycznych w leczeniu szerokiej gamy chorób. Współczesny w znieczuleniu miejscowym, wbijając szpikulec do lodu nad
odpowiednik, kraniotomia, przeprowadza się w celu zmniejszenia każdym okiem pacjenta i potrząsając nim
ciśnienia w czaszce. ICE PICK urządzenie tam i z powrotem jak wycieraczka szyby przedniej.
TWORZYĆ WSPOMNIENIA ŚWIADOME DECYZJE

Henry’ego G. Molaisona Benjamin Kocha
W 1953 roku „HM” w wieku 27 lat przeszedł w USA operację mającą na celu Seria pomysłowych eksperymentów
wyleczenie ciężkiej padaczki. Chirurdzy, wówczas nieświadomi funkcji hipokampa, przeprowadzonych przez amerykańskiego
wycięli duży obszar tej części mózgu (patrz s. 159). Kiedy doszedł do siebie, nie był neurobiologa Benjamina Libeta (patrz s. 191) na
w stanie zapisać nowych wspomnień i tak początku lat 80. pokazała, że to, co uważamy za świadome „decyzje” o działaniu
pozostało do końca życia. Tragiczny w rzeczywistości są jedynie rozpoznaniem tego,

wypadek pokazał kluczową rolę hipokampu co już robi nieświadomy mózg. Eksperymenty Libeta
w procesie przypominania. mają głębokie implikacje filozoficzne, ponieważ na
pierwszy rzut oka wyniki sugerują, że nie mamy
świadomego wyboru co do tego, co robimy, i
dlatego nie możemy uważać się za osoby
ZAMROŻONE W CZASIE posiadające wolną wolę.
Henry G. Molaison – powszechnie znany jako „HM” – BADANIE
WOLNA WOLA
był jednym z najlepiej przebadanych pacjentów w
historii współczesnej medycyny.
NEURONY LUSTROWE Neurony

EKSPERYMENTY Z lustrzane (patrz s. 122–23) odkryto w 1991 r. — przez przypadek. Grupa
ROZDZIELONYM MÓZGIEM naukowców we Włoszech, kierowana przez Giacomo Rizzolattiego, monitorowała
Rogera Sperry’ego aktywność neuronów w mózgach małp podczas wykonywania przez nie
Neurobiolog Roger Sperry ruchów sięgających. Pewnego dnia badacz niechcący naśladował ruchy
przeprowadził eksperymenty z małpy podczas jej oglądania i odkrył, że aktywność neuronalna w mózgu
rozszczepieniem mózgu (patrz małpy, która wybuchła w odpowiedzi na widok, była identyczna z aktywnością,
str. 204) na ludziach, których półkule która miała miejsce, gdy małpa sama wykonała daną czynność. Lustro
mózgowe zostały chirurgicznie
rozdzielone w trakcie leczenia padaczki.
Pokazali, że w pewnych warunkach Niektórzy uważają, że neurony stanowią
każda półkula może przechowywać podstawę teorii umysłu, mimikry i
różne myśli i intencje. To podniosło empatii.
NAŚLADUJĄCY MAKAK
głębokie pytanie, czy dana osoba ma Neurony lustrzane wytwarzają automatyczną

mimikrę, wytwarzając w mózgu obserwatora
jedno „ja”. stan podobny do stanu obserwowanej osoby.
ROGER SPERRY OTRZYMA
NAGRODA NOBLA W 1981 ROKU
11
SKANOWANIE MÓZGU
TECHNIKI OBRAZOWANIA MÓZGU MOŻNA PODZIELIĆ NA DWIE RÓŻNE
SKANOWANIE ZWIERZĄT
RODZAJE: OBRAZOWANIE ANATOMICZNE, KTÓRE DAJE INFORMACJE O STRUKTURZE MÓZGU ORAZ SKANOWANIE Skany te polegają
SKANOWANIE
na wstrzyknięciu
FUNKCJONALNE, KTÓRE POZWALA NAUKOWCOM ZOBACZYĆ, JAK DZIAŁA MÓZG. UŻYTE W OGÓLE TECHNIKI ochotnikowi
radioaktywnego markera,
ZREWOLUCJONALIZOWAŁY NEURONAUKĘ.
MÓZGU
który przyłącza się do
glukozy w mózgu.
Obszary o wysokiej
aktywności (kolor
czerwony) przyciągają
OKNO NA MÓZG FUNKCJONOWAĆ
glukozę jako paliwo.
Mózg składa się z modułów wyspecjalizowanych w Barwnik markerowy
Struktura mózgu jest dobrze znana, ale do niedawna można było
wykonywaniu określonych czynności. Funkcjonalne pokazuje, które części
jedynie domyślać się, w jaki sposób powstają w nim myśli, emocje i obrazowanie mózgu polega w dużej mierze na określeniu, mózgu działają.
spostrzeżenia. Technologia obrazowania umożliwiła obecnie które z nich są najbardziej zainteresowane robieniem czego.
Umożliwiło to neurobiologom zbudowanie szczegółowej mapy funkcji mózgu. Silnik
zajrzeć do wnętrza żywego mózgu i zobaczyć, jak pracuje. Mózg działa
obszar
Wiemy już, gdzie zachodzą percepcja, język, pamięć, emocje i
poprzez wytwarzanie niewielkich ładunków elektrycznych.
ruch. Pokazując, jak różne funkcje ze sobą współdziałają, obrazowanie
daje nam również wgląd w niektóre z najbardziej wyrafinowanych aspektów
ludzkiej psychologii.
Obrazowanie funkcjonalne Na przykład obserwując mózg danej osoby podejmujący decyzję,
ujawnia, które obszary są widzimy, że pozornie racjonalnymi decyzjami kieruje mózg emocjonalny.
ZANIM
Obrazowanie mózgów mistrzów szachowych pokazuje, dlaczego wiedza RUCH
najbardziej aktywny. Można specjalistyczna zależy od praktyki. Obserwowanie mózgu osoby Sensoryczny
obszar
tego dokonać poprzez widzącej przestraszoną twarz pokazuje, że emocje są zaraźliwe.
bezpośredni pomiar
aktywności elektrycznej (EEG),

FALE MÓZGOWE
wychwytywanie pól
Elektroencefalografy
magnetycznych (EEG) pokazują aktywność
elektryczną wywołaną RUCH
wytwarzanych przez
odpalaniem komórek
AKTYWNOŚĆ W CZASIE RZECZYWISTYM
aktywność elektryczną (MEG) nerwowych. Oni
rejestrują wyraźne Magnetoencefalografia (MEG) rejestruje magnetyczne ślady
lub pomiar metabolicznych aktywności mózgu. Słabo pokazuje, gdzie następuje
SKANER ZWIERZĄT „fale mózgowe”,
które odzwierciedlają aktywność, ale dobrze radzi sobie z określeniem czasu. Tutaj
Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa skutków ubocznych, takich
mózg planuje ruch palca, a 40 milisekund później jego
Skanery (PET) wykrywają sygnały z prędkość strzelania
markery radioaktywne w tkankach jak zmiany w wchłanianiu różne stany umysłu. aktywność zmienia się w miarę wykonywania ruchu.
wykazują aktywność w mózgu. glukozy (PET) i przepływie krwi (fMRI).
ANATOMIA
Mózg wygląda zupełnie inaczej w zależności od tego, jak jest postrzegany.
Obrazowanie tomografii komputerowej (CT) łączy w sobie wykorzystanie
komputera i dokładnych promieni rentgenowskich w celu uzyskania wielu
Trójwymiarowy mózg
„plastrów” ciała. Pozwala zobaczyć normalnie zasłonięte tkanki ciała,
takie jak wnętrze mózgu, pod dowolnym kątem i na dowolnym poziomie,
z delikatnymi strukturami wewnętrznymi rzuconymi w wyraźny relief. Sztuczny
Głowa
zabarwienie obszarów dodatkowo odróżnia jedną część od drugiej.
wygenerowana komputerowo
Skany CT mają charakter czysto strukturalny: pokazują formę narządu, ale
nie pokazują jego działania. Bardzo dobrze wykazują kontrast między
tkankami miękkimi a kością, dlatego są przydatne w diagnozowaniu
Tkanka wewnętrzna
nowotworów i zakrzepów krwi.
MÓZG 3D
Tomografia komputerowa
umożliwia wyświetlanie obrazów
mózgów w trzech wymiarach
i „pokrojenie ich” w celu
SZCZEGÓŁY KONSTRUKCYJNE ukazania wewnętrznego działania.
Te obrazy CT szczegółowo przedstawiają różne tkanki. Zdjęcie po lewej stronie W tym przypadku wycięto
przedstawia móżdżek i gałki oczne w kolorze czerwonym, kości w kolorze niebieskim i prawą przednią ćwiartkę
zielonym, a zatoki i jamy uszne w kolorze jasnożółtym. Zdjęcie po prawej stronie powłok i powierzchni mózgu,
przedstawia zdrowy mózg (przód na dole). Czarne obszary to komory wypełnione aby odsłonić tkanki znajdujące
płynem. się pod spodem.
12
OBRAZOWANIE REZONANSEM MAGNETYCZNYM
SKANOWANIE MÓZGU
Rezonans magnetyczny (MRI) zapewnia lepszy kontrast między typami tkanek niż tomografia komputerowa.
Zamiast promieni rentgenowskich wykorzystuje silne pole magnetyczne, które powoduje ponowne ustawienie
atomów wodoru w organizmie. Jądra atomów wytwarzają pole magnetyczne, które jest „odczytywane” przez
skaner i przekształcane w komputerowy trójwymiarowy obraz. Mózg jest skanowany z dużą szybkością (zwykle
raz na 2–3 sekundy) w celu wytworzenia „plastrów” podobnych do tych w tomografii komputerowej. Wzrost
aktywności nerwowej powoduje zmiany w przepływie krwi, co zmienia ilość tlenu w danym obszarze, powodując
zmianę sygnału magnetycznego. Funkcjonalny MRI (fMRI) polega na pokazaniu różnych poziomów
aktywności elektrycznej mózgu, nałożonych na szczegóły anatomiczne.
ŚCIEŻKI NERWOWE W MÓZGU

Udoskonalenie MRI zwane obrazowaniem
tensora dyfuzji wykrywa przepływ wody wzdłuż
włókien nerwowych. Tutaj niebieskie włókna
biegną od góry do dołu, zielone od przodu do
tyłu, a czerwone między dwiema półkulami.
RUCH
FMRI bardzo dobrze
lokalizuje aktywność
mózgu. Na tym obrazie
(dół mózgu u góry)
czerwony obszar
pokazuje aktywność
części odpowiedzialnej
za poruszanie prawą
ręką. Każda strona
ciała jest
kontrolowana
przez przeciwną
półkulę
mózgowy.
SZCZEGÓŁY WŁÓKNA
Ten obraz
tensora dyfuzji
pokazuje inny
widok włókien
nerwowych. Zielone
włókna łączą
STRUKTURY WEWNĘTRZNE różne części
Ten skan MRI jest układu
wykonywany limbicznego.
w ramach Niebieskie włókna
prześwietlenia szyi i czaszki. biegną od móżdżku,
MRI ujawnia zawiłe który łączy się z
fałdy tkanki kręgosłupem.
mózgowej. Czerwone włókna
łączą dwie półkule.
OBRAZOWANIE ŁĄCZONE
Każdy rodzaj obrazowania ma swoje zalety. Na przykład rezonans magnetyczny

jest dobry pod względem szczegółów, ale jest zbyt wolny, aby uchwycić
szybko zmieniające się zdarzenia. EEG i MEG są szybkie, ale nie są tak
dobre w określaniu lokalizacji. Aby uzyskać skany pokazujące zarówno
szybkie procesy, jak i lokalizację, badacze stosują dwie lub więcej metod w celu
uzyskania połączonego obrazu. Tutaj (po prawej) na przykład obraz MRI o
wysokiej rozdzielczości, którego uzyskanie zajmuje około 15 minut, jest połączony
z fMRI o niskiej rozdzielczości, którego wytworzenie zajmuje kilka sekund i pokazuje
lokalizację aktywności w obszarach mózgu wykorzystywanych w języku słyszącym.

Podczas takiego zadania, które obejmuje
wiele aspektów, obszary ulegają NAUKA JĘZYKA
zmianie i muszą działać szybko U większości ludzi główne

obszary językowe mózgu
i zgodnie. zlokalizowane są w lewej
półkuli, zatem obszar ten wykazuje
Obszary używane w zadaniu większą aktywność, gdy osoba słucha
różnią się w zależności od osoby, wypowiadanych słów. Prawa
półkula jest również potrzebna POKROJONE RAZEM
dlatego w badaniach często łączy
do pełnego słyszenia oraz rozróżniania Tutaj połączony skan CT i MRI pokazuje
się dane pochodzące od ochotników
tonu i rytmu. fałdy powierzchniowe mózgu. Odsłania także kości
podaj średnią. czaszki i górne kręgi.
13
PODRÓŻ PRZEZ MÓZG

MÓZG JEST NAJBARDZIEJ ZŁOŻONYM NARZĄDEM W ORGANIZMIE I PRAWDOPODOBNIE NAJBARDZIEJ ZŁOŻONYM UKŁADEM ZNANYM LUDZKOŚCI. NASZ MÓZG ZAWIERA
MILIARDY NEURONÓW, KTÓRE NIEUSTANNIE WYSYŁAJĄ DO SIEBIE SYGNAŁY I TO TA SYGNALIZACJA TWORZY NASZE UMYSŁY. DZIĘKI NOWOCZESNEJ TECHNOLOGII
SKANOWANIA TERAZ WIEMY BARDZO SZCZEGÓŁY O STRUKTURZE MÓZGU.
W XIX wieku wiele dowiedzieliśmy się o budowie mózgu poprzez usuwanie zaczynamy rozumieć funkcję niektórych z nich, ale jesteśmy dopiero
go z organizmu po śmierci. Wiedzę na temat działania żywego ludzkiego na samym początku tej podróży zrozumienia.
mózgu można było zdobyć jedynie poprzez badanie osób z uszkodzonymi Podpisy dołączone do skanów wskazują na najbardziej prawdopodobne
mózgami, na przykład Phineasa Gage'a (patrz strona 141), ale dokładnej funkcjonowanie różnych obszarów mózgu. Jednak te regiony często
lokalizacji tego uszkodzenia nie można było poznać za życia pacjenta. Wszystko pełnią wiele funkcji, a funkcje te zależą od interakcji z innymi obszarami
zmieniło się wraz z wynalezieniem skanerów mózgu pod koniec XX wieku. Na mózgu. Większość struktur w mózgu jest sparowanych, z identycznymi
kolejnych stronach odbędziemy podróż po mózgu zdrowego, 55-letniego odpowiednikami w lewej i prawej półkuli, więc struktury zidentyfikowane w
mężczyzny, ujawnioną za pomocą rezonansu magnetycznego (MRI). Na tych jednej półkuli mają swoje odbicie w przeciwnej. Same skany zostały
obrazach możemy zobaczyć wiele elementów mózgu. Jesteśmy pokolorowane w taki sposób, że mózg pojawia się na czerwono, móżdżek
na jasnoniebieskim, a pień mózgu na zielono.
15
Płat czołowy
Kora czołowo-biegunowa
PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Orbitalno-czołowy
zakręt
Oko
Jama nosowa
Zatoka szczękowa
1 KORA CZOŁO-BIEGUNOWA
Kora czołowo-biegunowa jest częścią, która ewoluowała najpóźniej
kory przedczołowej w płacie czołowym i zajmuje się planowaniem do
przodu i kontrolą innych obszarów mózgu.
Ten wycinek, znajdujący się tuż z przodu mózgu, ukazuje także inne
cechy czaszki, w tym oczy, jamę nosową, zatokę szczękową i język.
16

Kora czołowo-biegunowa
Orbitalno-czołowy
zakręt
Opuszki węchowej
Nerw wzrokowy
Przegroda nosowa
Język
2 PŁAT PRZEDNI
Płat czołowy, którego przednią częścią jest kora przedczołowa,
jest największym z płatów mózgu i ewoluował najpóźniej. Płat czołowy
jest odpowiedzialny za kontrolę działania – precyzyjną kontrolę
mięśni pleców i planowanie wysokiego poziomu z przodu. Na tym
wycinku widać również nerw wzrokowy przenoszący informacje
wzrokowe z oka do mózgu.
17
Górny zakręt czołowy
Środkowy zakręt czołowy

PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Dolny zakręt czołowy
Zakręt oczodołowy
Nerw wzrokowy
Przegroda nosowa
Mięsień
skroniowy
Mięsień żwacza
Język
3 KORA
Kora, która pojawia się na tych skanach jako żółte linie,
jest mocno pofałdowany, tworząc dużą powierzchnię. Główne fałdy
wejściowe (sulci, pojedyncze bruzdy) służą jako punkty orientacyjne w
celu zdefiniowania obszarów mózgu. Wybrzuszenia pomiędzy fałdami
wejściowymi nazywane są zakrętami (liczba pojedyncza, zakręt).
Głównymi elementami płata czołowego są zakręt czołowy górny, środkowy i dolny.
18

Górny zakręt
czołowy
Środkowy front
zakręt
Gorszy czołowy
zakręt
Orbitalno-czołowy
zakręt
Mięsień
skroniowy
Przegroda nosowa
Język
Mięsień żwacza
4 ŻYRI OBITOCZO-CZOŁOWE
Zakręt oczodołowo-czołowy, znajdujący się w dolnej
części mózgu, odbiera sygnały dotyczące zapachu i smaku.
Podobnie jak reszta kory przedczołowej, obszar ten
zajmuje się przewidywaniem przyszłości, ale specjalizuje się
w przewidywaniu nagród i kar, a zatem emocji. Obszar ten
jest połączony z ciałem migdałowatym (patrz wycinek 9, s. 24).
19
Przedni zakręt obręczy

kora Środkowy zakręt czołowy
PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Zakręt oczodołowy
5 KORA PRZEDNIA ZAkrętu Obręczy

Tutaj widzimy początek przedniego zakrętu obręczy
kora mózgowa, która leży pomiędzy obiema półkulami.
To znajduje się obok układu limbicznego. Zajmuje się
wiązaniem emocji z działaniami i przewidywaniem
konsekwencji działań. Tylna część przedniej części kory
obręczy ma bezpośrednie połączenia z układem ruchowym.
20


kora
Boczna komorowa
Płat
Orbitalno-czołowy
skroniowy
zakręt
Zakręt skroniowy
środkowy
Zakręt wrzecionowaty
6 PŁATY SKRONOWE
W tym wycinku widoczne są płaty skroniowe
pierwszy raz. Na samym przodzie płatów skroniowych
(biegunów skroniowych) łączy się wiedzę zdobywaną
wszystkimi zmysłami wraz z tonem emocjonalnym. W
środku plastra możemy także zobaczyć komory boczne. Są
to części systemu wypełnionych płynem przestrzeni w środku mózgu.
21
Środkowy front
zakręt
Przednia kora obręczy

PODRÓŻ
Zrogowaciałe ciało
MÓZG
PRZEZ
Gorszy czołowy
Głowa ogoniasta zakręt
Boczna komorowa
Wyspa
Zakręt skroniowy górny

Putamen
Chiazmat optyczny
Zakręt skroniowy
środkowy
Jądro
półleżące
Zakręt skroniowy dolny
7 INSULA
Wyspa to fałd kory ukryty głęboko w mózgu
pomiędzy płatem czołowym i skroniowym. Odbierane są
tutaj sygnały dotyczące wewnętrznego stanu organizmu,
takie jak tętno, temperatura i ból. Na tym wycinku widoczne
jest również ciało modzelowate, pasmo włókien
nerwowych łączących lewą i prawą półkulę mózgu.
22

Środkowy front
zakręt

kora
Gorszy czołowy
Boczna komorowa
Kapsuła wewnętrzna
Trzeci komorowy
Wyspa

Putamen
Zewnętrzna gałka
blada
Zakręt skroniowy
środkowy
Globus blady
Migdał
wewnętrzny
Hipokamp
Zakręt skroniowy
dolny
8 Zwoje podstawne
Znajdujące się w środku mózgu zwoje podstawy
obejmują jądra ogoniaste, skorupę i gałkę bladą. Zwoje, zwane
również jądrami, to skupiska istoty szarej (lub ciał komórek
nerwowych) otoczone istotą białą. Zwoje podstawy są
połączone z korą, wzgórzem i pniem mózgu i odpowiadają za
kontrolę motoryczną i podejmowanie decyzji.
23
Środkowy front
zakręt
PODRÓŻ

kora
MÓZG
PRZEZ
Gorszy czołowy
Boczna komorowa
Trzeci komorowy
Wyspa

Putamen
Zewnętrzna gałka
blada
Zakręt skroniowy
środkowy
Globus blady
Migdał
wewnętrzny
Hipokamp
Zakręt skroniowy
dolny
9 CIAŁO MIGDALNE
Ten plasterek I HIPPOKAMP
obejmuje ciało migdałowate i przednią
część hipokampa. Obie struktury leżą w wewnętrznej części
płata skroniowego. Ciało migdałowate bierze udział w uczeniu się
zbliżania do rzeczy lub ich unikania, a tym samym uczenia się
emocji. Hipokamp odgrywa kluczową rolę w nawigacji
przestrzennej i zapamiętywaniu przeszłych doświadczeń, w tym tras między miejscami.
24

Środkowy front
zakręt
Gorszy czołowy
Boczna komorowa
Trzeci komorowy
Wyspa

Putamen
Zakręt skroniowy
Zewnętrzna gałka
środkowy
blada
Niższy czasowy
Globus blady zakręt
wewnętrzny
Migdał
Róg skroniowy komory Hipokamp

bocznej bocznej
Pons
Ucho
Kręgosłup
10 OBSZAR BROKI
Tutaj zbliżamy się do tylnej części płata czołowego.
W dolnej części dolnego zakrętu czołowego lewej
półkuli, tuż nad wyspą, znajduje się obszar Broki, który
odgrywa kluczową rolę w mowie i języku. Na dole plasterka
widzimy przód pnia mózgu, most, który łączy mózg z
rdzeniem kręgowym.
25
Środkowy front
zakręt
PODRÓŻ

MÓZG
PRZEZ
kora
Gorszy czołowy
Zakręt przedśrodkowy zakręt
Boczna
Wzgórze
komorowa
Trzeci komorowy
Wyspa
Zakręt
Putamen
skroniowy górny
Zakręt
skroniowy środkowy
Ciało fornixa
Zakręt skroniowy
dolny
Hipokamp
Pons
Ucho
Trasa piramidalna
11 WZGÓRZ
Ten kawałek obejmuje wzgórze, które leży pomiędzy
mózgiem a pniem mózgu. Wzgórze to złożona struktura,
składa się z ponad 20 jąder (patrz str. 60).
Wzgórze działa jak stacja przekaźnikowa, przyjmując
informacje ze wszystkich zmysłów (z wyjątkiem węchu) i
wysyłając je do różnych części kory mózgowej.
26


kora
Zakręt przedśrodkowy Boczna

komorowa
Wzgórze
Trzeci
komorowy
Wyspa
Zakręt
Putamen skroniowy górny
Zakręt skroniowy
środkowy
Róg skroniowy komory

Ciało fornixa bocznej bocznej
Niższy czasowy
zakręt
Hipokamp
Pons
Móżdżek
Ucho
Trasa piramidalna
12 Pień mózgu
Pień mózgu (na zielono) łączy mózg z rdzeniem kręgowym
sznur i zawiera wiele struktur, takich jak most.
Pień mózgu odgrywa szczególną rolę w kontrolowaniu
podstawowych funkcji organizmu, w tym kontroli tętna i oddychania.
Przekazuje także sygnały z mózgu do mięśni i ze zmysłów we
wszystkich częściach ciała do mózgu.
27
Tylny zakręt obręczy

kora
Przedcentralny
zakręt
Postcentralny
zakręt
Środkowy front
zakręt
PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Płat ciemieniowy
Boczna komorowa
Wyspa
Pulvinar wzgórza
Zakręt skroniowy
środkowy
Róg skroniowy komory

bocznej bocznej
Niższy czasowy
zakręt
Kora śródwęchowa
Móżdżek
Ucho
13 PŁAT CIENIOWY
Płat ciemieniowy obejmuje zakręt nadbrzeżny i
zakręt kątowy (patrz plasterki 14–20, s. 29–35). Płat ciemieniowy integruje
sygnały z wielu zmysłów (w tym informacje wzrokowe docierające drogą
grzbietową, patrz strony 84–85), aby oszacować pozycję ciała i kończyn
w przestrzeni.
Informacje te są niezwykle istotne, gdy sięgamy po przedmioty i chwytamy je.
28

Tylna kora obręczy
Przedcentralny Górny zakręt czołowy

zakręt
Postcentralny
zakręt
Środkowy front
zakręt
Zakręt nadbrzeżny
Boczna komorowa
Zakręt skroniowy
środkowy
Niższy czasowy
zakręt
Móżdżek
Zaginiony
14 Zakręt przedcentralny i postcentralny

Ostatnią częścią kory czołowej jest zakręt przedśrodkowy.
Zawiera pasek silnika, w którym różne regiony wysyłają
sygnały sterujące różnymi częściami ciała. Bezpośrednio
sąsiadująca część kory ciemieniowej (zakręt postcentralny)
ma odpowiedni pasek czuciowy, w którym odbierane są
sygnały czuciowe z różnych części ciała.
29
Tylna kora
obręczy
Przedcentralny
zakręt
Postcentralny
zakręt
PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Zakręt nadbrzeżny
Boczna komorowa
Zakręt
skroniowy górny
Zakręt skroniowy
środkowy
Niższy czasowy
zakręt
Zaginiony
Móżdżek
15 PIERWOTNA KORA SŁUCHOWA

Pierwotna kora słuchowa, do której docierają sygnały z
uszy docierają do kory przez wzgórze, leży na samym szczycie zakrętu
skroniowego górnego, w szczelinie między płatem skroniowym a płatem
ciemieniowym. Do pierwotnej kory słuchowej przylega obszar
Wernickego, w którym dochodzące dźwięki zamieniane są na słowa.
30

Przedcentralny
zakręt
Postcentralny
zakręt
Tylny zakręt obręczy

kora
Boczna
Zakręt nadbrzeżny komorowa
Zakręt skroniowy
środkowy
Zakręt potyliczny
Niższy czasowy
zakręt
Zaginiony
Móżdżek
16 Wrzecionowaty Zakręt
Dolny zakręt skroniowy i zakręt wrzecionowaty na dole
płata skroniowego to dwa obszary związane z rozpoznawaniem
obiektów. Część zakrętu wrzecionowatego, znana jako obszar
rozpoznawania twarzy, specjalizuje się w rozpoznawaniu twarzy.
Nie tylko identyfikuje rysy twarzy, ale także analizuje je pod kątem
znaczenia, dlatego odgrywa ważną rolę w interakcjach społecznych.
31
Postcentralny
zakręt
Tylna kora
obręczy
PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Zakręt nadbrzeżny Boczna komorowa
Zakręt skroniowy
środkowy
Zakręt potyliczny
Zakręt skroniowy
dolny
Móżdżek
17 MÓZG Móżdżek (w kolorze jasnoniebieskim) to bardzo zawiły „mały

mózg”, który znajduje się z tyłu i poniżej głównego mózgu (znanego
również jako mózg). Móżdżek odpowiada za precyzyjną kontrolę
motoryczną i synchronizację ruchów. Istnieje wiele połączeń między
móżdżkiem a korą ruchową.
32

Postcentralny
zakręt
Precuenius
Zakręt nadbrzeżny Boczna komorowa
Zakręt kątowy
Płata potylicznego
Zakręt skroniowy
dolny
Zakręt potyliczny
Móżdżek
18 PŁAT POTYCZNY
Płat potyliczny odpowiada za widzenie. w
W obszarach najbardziej wysuniętych do przodu sygnały z
pierwotnej kory wzrokowej (patrz wycinek 20, s. 35) są analizowane
pod kątem takich cech, jak kształt i kolor. Informacje te są następnie
przesyłane do dolnej części kory skroniowej (patrz część 16, s. 31)
szlakiem zwanym drogą brzuszną i wykorzystywane do rozpoznawania obiektów.
33
Postcentralny
zakręt
PODRÓŻ
MÓZG
PRZEZ
Precuenius
Płatek
ciemieniowy górny Zakręt kątowy
Boczna komorowa
Zakręt potyliczny
Móżdżek
19 Przedklinek i tył
KORA ZAkrętu Obręczy
Przedklinek w tylnej części płata ciemieniowego i tylna część kory
obręczy (patrz wycinek 17, str. 32) leżą pomiędzy dwiema półkulami. To
wciąż jedne z bardziej tajemniczych obszarów mózgu. Prawdopodobnie
odgrywają rolę w pamięci, zwłaszcza wspomnieniach o sobie.
34

Precuenius
Płatek
ciemieniowy górny
Klin
Zakręt kątowy
Zakręt potyliczny
Móżdżek
Pierwotna kora wzrokowa
20 PIERWOTNA KORA WZROKOWA

Pierwotna kora wzrokowa znajduje się z tyłu gałki ocznej
mózgu i leży głównie po wewnętrznej stronie obu półkul.
Jest to pierwszy punkt w korze mózgowej, do którego docierają
sygnały z oczu poprzez wzgórze. Sygnały te są mapowane
retinotopowo, co oznacza, że sygnał z określonego punktu siatkówki
jest wysyłany do odpowiedniego punktu w pierwotnej korze wzrokowej.
35
LUDZKI MÓZG UTRZYMUJE NAS W PRZYGOTOWANIU DO REAGOWANIA NA
ŚWIAT WOKÓŁ NAS. ZNAJDUJE SIĘ W OŚRODKU OGROMNEGO I
ZŁOŻONA SIEĆ KOMUNIKACYJNA, KTÓRA CIĄGLE DZIAŁA
SZUKA I ZBIERA INFORMACJE OD RESZTY
CIAŁO I ŚWIAT ZEWNĘTRZNY. JAK INTERPRETUJE MÓZG
TA INFORMACJA GENERUJE DOŚWIADCZENIA – WIDOKI
I DŹWIĘKI, EMOCJE I MYŚLI. ALE TO PODSTAWOWE
FUNKCJĄ JEST PROWADZENIE ZMIAN W ORGANIZMIE. TE
Uwzględnij podstawy podtrzymujące życie, takie jak regularne
SKURCZE SERCA DO KOMPLEKSU
DZIAŁANIA STANOWIĄCE ZACHOWANIE.

MÓZG I
CIAŁO
FUNKCJE MÓZGU JAK TO ROBI MÓZG Nikt dokładnie nie
wie, w jaki sposób aktywność elektryczna zamienia się w doświadczenie.

PODSTAWOWYM ZADANIEM MÓZGU JEST POMOC W UTRZYMANIU
Pozostaje to niezwykle trudnym problemem, który nie został jeszcze rozwiązany (patrz s. 179).
CAŁE CIAŁO W STANIE OPTYMALNYM W stosunku do Jednak obecnie wiele wiadomo na temat procesów mózgowych, które przekształcają napływające
ŚRODOWISKO, ABY MAKSYMALIZOWAĆ SZANSY PRZEŻYCIA. Mózg robi to poprzez rejestrację informacje w różne elementy subiektywnego doświadczenia, takie jak myśli i emocje. Wiele
FUNKCJE
MÓZGU
bodźców zależy od tego, skąd pochodzą informacje. Każdy narząd zmysłu jest wyspecjalizowany w radzeniu
A NASTĘPNIE ODPOWIEDŹ POPRZEZ GENEROWANIE DZIAŁAŃ. W sobie z innym rodzajem bodźca – oczy są wrażliwe na światło, uszy na fale dźwiękowe i tak dalej.
Narządy zmysłów reagują na te bodźce w podobny sposób – generują sygnały elektryczne, które są
PROCES, GENERUJE RÓWNIEŻ SUBIEKTYWNE DOŚWIADCZENIA.
przesyłane dalej do dalszego przetwarzania. Jednak informacje z każdego organu są wysyłane do
innej części mózgu, a następnie przetwarzane inną ścieżką neuronową.

CO ROBI MÓZG
Mózg otrzymuje ciągły strumień informacji w postaci impulsów elektrycznych
od neuronów w narządach zmysłów. Pierwszą rzeczą, jaką robi, jest
ustalenie, czy informacja zasługuje na uwagę. Jeśli to nie ma znaczenia
Miejsce przetwarzania informacji określa

zatem rodzaj doświadczenia, jakie będzie
MÓZG
lub po prostu potwierdzenie, że wszystko pozostaje takie samo, może
zaniknąć, a my nie jesteśmy tego świadomi. Jeśli jednak jest to coś ona generować.
I
nowego lub ważnego, mózg wzmacnia sygnały, powodując ich
reprezentację w różnych regionach. Jeśli czynność ta będzie

DZIAŁANIA
kontynuowana wystarczająco długo, zaowocuje świadomym Niektóre obszary mózgu specjalizują się w
doświadczeniem. W niektórych przypadkach myśli idą o krok dalej, wywoływaniu ruchu ciała. Moduły pnia mózgu
kontrolują automatyczne działania wewnętrzne,
a mózg instruuje ciało, aby na nie takie jak ruchy płuc i klatki piersiowej
MÓZG I CIAŁO
potrzebne do oddychania, bicie serca oraz
zareagowało, wysyłając sygnały do mięśni,
Mózg i rdzeń kręgowy stanowią zwężenie lub rozszerzenie naczyń
centralny układ nerwowy, aby je skurczyły. krwionośnych w celu kontrolowania ciśnienia krwi.
będący głównym ośrodkiem Podczas świadomych czynności pierwotna kora
kontroli organizmu, ruchowa wysyła sygnały (poprzez móżdżek i
odpowiedzialnym za zwoje podstawy) do mięśni kończyn, tułowia i
koordynację wszystkich głowy, aby wywołać ruchy.
procesów i ruchu w organizmie.
KLUCZOWE CECHY MÓZGU
FUNKCJA OPIS
Przetwarzanie Mózg rejestruje ogromną ilość informacji. Jednak tylko bardzo niewielka ich ilość
informacji
jest faktycznie wybierana do przetworzenia do punktu, w którym wchodzi do
naszej świadomości i może zostać opisana. Doświadczenie, którego nie da
się opisać, nie jest świadome.
Niemniej jednak nieświadome przetwarzanie mózgu kieruje, a czasami
inicjuje działania (patrz s. 116 i 191).
Wysyłanie sygnałów Mózg składa się z około 1000 miliardów komórek. Około 10 procent to
wyspecjalizowane komórki elektryczne zwane neuronami, które wysyłają między
sobą sygnały; ta transmisja sygnału sprawia, że funkcjonowanie mózgu różni
się od innych procesów zachodzących w organizmie. Chociaż sygnały są elektryczne,
sposób transmisji między komórkami jest chemiczny —
WSPOMNIENIA
sygnały są przekazywane przez substancje zwane neuroprzekaźnikami. Niektóre doświadczenia zmieniają

komórki mózgowe w taki sposób, że
wzorzec aktywności neuronowej, który wytworzył
Moduły i połączenia pierwotne doświadczenie, może zostać odtworzony
Mózg jest modułowy – różne jego części wykonują różne czynności. Moduły są
jednak gęsto ze sobą powiązane i żaden nie działa bez wsparcia wielu innych (i później.
reszty korpusu). Proces ten powoduje przypomnienie, czyli
Ogólnie rzecz biorąc, funkcje niższego poziomu, takie jak rejestrowanie wrażeń, pamięć, która pozwala nam wykorzystać
są silnie zlokalizowane, ale funkcje wyższego poziomu, takie jak pamięć i język, przeszłe doświadczenia jako wskazówkę,
wynikają z wzajemnych połączeń między obszarami mózgu. jak zachować się w teraźniejszości.
Indywidualność Podstawowy „plan” mózgu jest podyktowany naszymi genami. Podobnie jak w
przypadku każdej innej cechy ciała, mózgi mają tę samą podstawową anatomię,
ale każdy z nich jest również wyjątkowy. Nawet identyczne bliźnięta mają wyraźnie JĘZYK
różne mózgi od chwili narodzin, ponieważ mózg jest wyjątkowo wrażliwy na Język obejmuje zarówno
otoczenie. Różnice między indywidualnymi mózgami powodują, że każda osoba tworzenie mowy, jak i analizowanie tego,
ma niepowtarzalną osobowość. co mówią inni, aby zrozumieć znaczenie.
Zależy to od zdolności mózgu do łączenia
obiektów z abstrakcyjnymi
Plastyczność Tkanka mózgowa może zostać „wzmocniona” i zbudowana jak mięsień, w symbolami, a następnie przekazywania
zależności od intensywności ćwiczeń. Zatem jeśli dana osoba uczy się i ćwiczy
symboli – a tym samym idei, które reprezentują
jakąś umiejętność, na przykład grę na instrumencie muzycznym lub matematykę,
– innym za pomocą słów. Oprócz ułatwiania
część mózgu odpowiedzialna za to zadanie powiększy się fizycznie. Staje się także
komunikacji między ludźmi, język
bardziej wydajny i pozwala na bardziej umiejętne wykonanie zadania.
umożliwia jednostkom refleksję nad
własnymi pomysłami.
38
EMOCJE Pewne
FUNKCJE MÓZGU I MÓZG I CIAŁO

FAKTY MÓZGU
bodźce (w tym niektóre myśli i
wyobrażenia) powodują zmiany w organizmie
FUNKCJA FAKT
poprzez aktywację obszarów układu
limbicznego, zwłaszcza ciała migdałowatego. Świadome
„odczucia” pojawiają się, gdy sygnały z układu
limbicznego są wysyłane do „obszarów skojarzeń” w Struktura Mózg jest bardzo zwarty. Jeśli wygładzi się
wszystkie zmarszczki w korze mózgowej,
korze przedczołowej, które wspierają świadomość.
mózg zajmie powierzchnię około 2 1/2 stopy
kwadratowej (2300 cm kwadratowych).
W okresie dojrzewania przetwarzanie
Łączność Mózg ma około 100 miliardów neuronów.
informacji emocjonalnych w dużym stopniu
Istnieje więcej potencjalnych połączeń między
opiera się na ciele migdałowatym,
neuronami niż jest atomów we wszechświecie.
ponieważ kora przedczołowa dojrzewa
dopiero po ukończeniu dwudziestego roku życia.
Wzrost Płód rozwija neurony z szybkością 250 000
na minutę. Człowiek rodzi się z prawie wszystkimi
neuronami dorosłego człowieka, ale sieci
neuronowe nie są jeszcze dojrzałe.
Prędkość sygnalizacji Informacje przemieszczają się z różną

prędkością w obrębie różnych typów neuronów.
Prędkości transmisji wahają się od 1 do 100
metrów/s (3 do 330 stóp/s).
Wykorzystanie Twierdzenie, że używamy tylko 10 procent naszego

całego mózgu mózgu, jest fałszywe – używamy go całego.
NT Niektóre złożone funkcje, takie jak pamięć,
ING I MI
A NN
W
PL MO angażują wiele obszarów jednocześnie.
Regeneracja Z wiekiem nie „tracisz” komórek mózgowych,
W CH RI NI S
S chociaż niektóre funkcje mogą ulec pogorszeniu.
G TO AW A Możesz utrzymywać sieci, a nawet tworzyć
KI N T IA
L
IN A nowe, ćwicząc swój mózg.
TH SP
Strefa bez
bólu
Tkanka mózgowa nie ma receptorów bólowych,
zatem pomimo tego, że rejestruje ból ze
G I NG wszystkich części ciała, tak naprawdę sama go
D
J W nie odczuwa.
CH
II I NS I
ON
SP RI H
G
IL
IN MP
FI CO
WND
SO
CI SSI NG
L PRO
T I WA
TA S WIS
MI L
L IO N
S OT
IM N TO I O
N
RI OG
MO RI C
MI N
O
I
VI S
WRAŻENIA
C OOR Informacje z otoczenia docierają do mózgu poprzez różne
DI N
AT I
ON narządy zmysłów i są przekazywane do określonych obszarów kory
mózgowej, zwanych pierwotnymi obszarami czuciowymi. Informacje te
obejmują pewne dane wejściowe z samego organizmu. W przypadku braku
bodźców zewnętrznych obszary zmysłów pozostają aktywne i uważa się,
że generują doświadczenia znane nam jako sny, halucynacje i
SA
wyobraźnia.
W
O
R
A
POWSTANIA
Przez większość czasu
otrzymujemy informacje z wielu obszarów
zmysłów jednocześnie, jak w przypadku
kombinacji sygnałów słuchowych i
wizualnych podczas pokazu sztucznych ogni.
Sygnały te mogą być przekazywane do
obszarów asocjacji, które wiążą w całość
MYŚLI wszystkie te informacje. Jeśli te elementy
„powiązanych” informacji staną się
Mózg wykorzystuje doznania, spostrzeżenia,
świadome, tworzą tak zwaną
i emocje, aby wygenerować plany działania.
percepcję wielozmysłową. Obecnie
Niektóre plany powodują uwewnętrznioną
prowadzi się wiele badań neuronaukowych
aktywność mózgu, czyli myśli. Na przykład „mowa nad tym, jak proces wiązania tworzy
wewnętrzna” jest w rzeczywistości generowana jednolitą percepcję, ponieważ wciąż nie jest
przez obszary motoryczne, ale nie ma widocznego on w pełni poznany.
znaku. W hipokampie zachodzi pewna aktywność,
której doświadczamy jako wspomnienia.
39
40 I
MÓZG
Mózg
NERWOWY
UKŁAD
SIECI
ZŁOŻONE
PRZEZ
MÓZGU
IZ
DO
ELEKTRYCZNEJ
FORMIE
W
DANE
ORGANIZMU.
KONTROLI
KOMUNIKACJI
SIEĆ
GŁÓWNĄ
JEST
NERWOWY
UKŁAD
twarzowy
Nerw
MILISEKUNDACH.
MIERZONEJ
CZASOWEJ
SKALI
IW
ZMYSŁÓW
NARZĄDÓW
NEURONÓW
Z
PRZEKAZYWANE
STAŁE
SĄ
SYGNAŁY
nadobojczykowy
Nerw
pachowy
Nerw
i
koordynuje
przetwarza,
który
mózg,
poprzez
ciele
całym
w
OUN
receptorowymi
punktami
obydwoma przeponowy
Nerw
ramienny
Splot
ciała).
mózgu
przenosi
(która
eferentną
iczęść
mózgu)
do
wysyłane
są
informacyjne
komunikaty
że
Przekazuje,
kręgowego.
zrdzenia
wychodzących
rdzeniowych
nerwów
par
31
pochodzących
czaszkowych
12
od
rozgałęziająca
ciele,
całym
po
się
rozciągająca
sieć
złożona
to
(PNS)
nerwowy
układ
Obwodowy
kręgosłup.
czaszkę
przez
odpowiednio
chronione
otoczone
które
kręgowy,
rdzeń
mózg
Obejmuje
ciało.
koordynującego
układu
(OUN)
błędnego
Nerwu
boczny
piersiowy
Nerw
naramienny
Nerw
łokciowy
Nerw
skórny
mięśniowo-
Nerw
skórne
gałęzie
Boczne
międzyżebrowych
nerwów
itętno.
krwi
ciśnienie
ciała,
temperatura
jak
takie
funkcje,
podstawowe
kontrolując
świadomości,
świadomej
bez
„automatycznie”
Działa
PNS.
(ANS)
nerwowy
układ
autonomiczny
istnieje
Wreszcie międzyżebrowe
Nerwy
międzyżebrowych
nerwów
skórne
gałęzie
Przyśrodkowe
międzyżebrowych
kości
grzbietowe
Gałęzie
nerwowość
z
się
przemieszczają
szybko
sensoryczne
Dane
kręgowy
Zwój
zsieć
wspólne
są
nerwowe
struktury
niektóre
którą
(przez
doprowadzającą
część
Posiada
nerwowych.
impulsów
postaci
w
mózgiem
a
ciałem
pomiędzy
nerwowy
układ
Centralny
części.
funkcjonalnych
i
anatomicznych
trzech
się
składa
komunikacyjna,
ujednolicona
pojedyncza,
to
jest
Chociaż
wykonawczą
funkcję
pełni
Mózg
sekundy.
ułamku
dane
interpretuje
PNS
doprowadzająca
promieniowy
Nerw
Rdzeniowy
sznur
podżebrowy
Nerw
środowiskowe.
zmiany
na
reagowania
szybkiego
niezbędne
działania
podejmują
które
mięśni,
do
PNS
podział
eferentny
poprzez
przekazywana
decyzja środkowy
Nerw
zasłonowy
Nerw
podbrzuszny
biodrowo-
Nerw
pachwinowy
biodrowo-
Nerw
Pośladkowy końcowy
Przewód
nerw
udowy
Nerw
cyfrowy
dłoniowy
nerw
Wspólny
łokciowego
nerwu
gałąź
Głęboka kulszowego
nerwu
mięśniowe
Gałęzie
przednia
Skóra
sromowy
Nerw udowego
nerwu
gałęzie
I
MÓZG
mikroskopu).
pomocą
za
oglądać
należy
układów
innych
wszystkich
chodzi,
to
o
jeśli
(i
nerwowego
układu
Organizację
ciałem.
a
mózgiem
między
interakcję
rozumiemy
szczegółowo
bardziej
Coraz udowego
nerwu
mięśniowa
Gałąź
kulszowy
Nerw
cząsteczki
komórki
sieci,
tkanki,
narządy,
zobaczyć
okiem
gołym
Chociaż
funkcje.
ich
poziomów
ztych
sześć
przedstawia
wykres
Poniższy
istot.
żywych
wszystkich
jednostkę
podstawową
komórki,
pojedyncze
po
aż
układu
całego
od
funkcjonalnych,
poziomach
różnych
na
rozpatrywać
można
ihormonalny)
naczyniowy
sercowo-
układ
jak
taki
organizm,
wspólny
strzałkowy
Nerw
NERWOWY
CENTRALNY
—
UKŁAD
OUN.
tworzą
irazem
Mózg
piszczelowy
Nerw
odpiszczelowego
nerwu
podrzepkowa
Gałąź piszczelowego
nerwu
mięśniowa
Gałąź
MÓZG
—
NARZĄD
tkanek
zbiór
zintegrowany
OUN,
narząd
Centralny
funkcje
kontrolujący
kompleks
to
mózg
ciała.
ludzkiego
–
TKANKI
działają
które
(jądra),
neuronów
grupy
to
Są odpiszczelowego
nerwu
skórna
Gałąź
funkcje.
wyspecjalizowane
pełnić
wspólnie
strzałkowy
nerw
Głęboki
SIECI
międzykostny
Nerw
i
neuronów
tysięcy
z
się
składają
neuronowymi
sieciami
między
połączenia
(synapsy).
je odpiszczelowy
Nerw
NEURONY
–
KOMÓRKI
strzałkowy
nerw
Powierzchowny
przetwarzają
elektrycznych,
sygnałów
pomocą
za
się
komunikują
danych,
jednostkami
podstawowymi
będące
neurony
Przekazują
OUN.
synapsy.
poprzez
wzajemnie
Mediator grzbietowy
skórny
nerw grzbietowa
Przyśrodkowa
skórny
nerw
CZĄSTECZKI
atomów.
więcej
lub
zdwóch
się
składające
jednostki
rozpoznane
najmniejsze
to
Są
przyśrodkowy
podeszwowy
Nerw
komórek.
zmilionów
zbudowane
części
działające
zawierają
ciała
komórki
Wszystkie boczny
podeszwowy
Nerw
41
MÓZG I UKŁAD NERWOWY

kora
pień mózgu
MÓZG ZNAJDUJE SIĘ W GÓRNEJ CZĘŚCI CIAŁA, KIEROWANIA I KOORDYNOWANIA WSZYSTKICH DZIAŁAŃ I AKTYWNOŚCI W ZASIĘG RDZENIA KRĘGOWEGO
Rdzeń kręgowy rozciąga się od pnia mózgu
CAŁOŚCI. DZIAŁA TO PRZEZ KRĘGOSŁUP
do pierwszego kręgu lędźwiowego, gdzie
PUNKT ORAZ NERWY, KTÓRE Z NIEGO WYCHODZĄ W RÓŻNYCH PUNKTACH NA DŁUGOŚCI I ROZCHODZĄ SIĘ W SIEĆ, KTÓRA tworzy włókno zwane filum terminale, które
rozciąga się do kości ogonowej.
OBEJMUJE CAŁE CIAŁO.
RDZEŃ KRĘGOWY
ANATOMIA RDZENIA KRĘGOWEGO rdzeń kręgowy
Rdzeń kręgowy przenosi informacje do i z mózgu oraz wszystkich części ciała z wyjątkiem głowy,
Rdzeniem rdzenia kręgowego jest istota szara, która składa się
która jest obsługiwana przez nerwy czaszkowe. Sygnały przesyłane wzdłuż rdzenia kręgowego
z komórek nerwowych (neuronów). Zewnętrzna warstwa istoty
przewód końcowy
nazywane są impulsami nerwowymi. białej izoluje długie włókna (aksony), które wystają z
komórek nerwowych.
Sam sznur składa się z wiązki włókien nerwowych, które są długimi wypustkami komórek nerwowych.
Rozciągają się od podstawy mózgu do dolnego odcinka kręgosłupa. Sznurek ma mniej więcej
Włókna nerwowe
szerokość ołówka i zwęża się u podstawy w wąską wiązkę włókien. Dane z narządów zmysłów w Wiązki włókien nerwowych przenoszą sygnały do i z rdzenia
różnych częściach ciała są zbierane za pośrednictwem nerwów rdzeniowych i przesyłane wzdłuż kręgowego oraz określonych obszarów mózgu
rdzenia kręgowego do mózgu. Rdzeń kręgowy wysyła również informacje

Biała materia
kość ogonowa
motoryczne, takie jak polecenia ruchowe, z mózgu do ciała, ponownie
szare komórki okolica lędźwiowa
przesyłane przez sieć nerwów rdzeniowych.
Centralny kanał
Wypełniony płynem mózgowo-
rdzeniowym, który zapewnia odżywianie
Nerw rdzeniowy
MÓZG
Przenosi informacje
sensoryczne i motoryczne
I
pomiędzy mózgiem a ciałem
Szczelina przednia
Głęboki rowek wzdłuż przodu rdzenia
Zwój korzenia Korzeń nerwu czuciowego
kręgowego
Nerw rdzeniowy czuciowego Nerw dzieli się na
źródło Skupisko ciał komórek korzonki, które wchodzą
Nerw rdzeniowy Korzeń nerwu ruchowego
nerwowych na do rdzenia kręgowego z
Pojedyncze włókno nerwowe
Rdzeń kręgowy każdym nerwie tyłu, przenosząc do
wychodzące z przodu rdzenia
rdzeniowym; częściowo mózgu przychodzące
kręgowego; przenosi sygnały
sygnały dotyczące wrażeń dotykowych
przetwarza przychodzące sygnały
do mięśni
Przestrzeń podpajęczynówkowa
JAK PRZYŁĄCZAJĄ SIĘ Nerwy Kręgosłupowe
W kręgach kręgosłupa znajdują się szczeliny, Opony mózgowe

przez które nerwy rdzeniowe wchodzą do Matko Pia Trzy warstwy
tkanki łączne
rdzenia kręgowego. Nerwy dzielą się na
korzenie nerwu rdzeniowego, z których Pajęczynówka chroniące rdzeń kręgowy;
PRZÓD CIAŁA płyn mózgowo-rdzeniowy
każdy składa się z maleńkich
TYŁ wypełnia przestrzeń
korzonków, które wchodzą do tylnej i Dura mater
CIAŁO
Kręg pod warstwą środkową
przedniej części rdzenia.
NERWY KRĘGOWE REGIONY KRĘGOSŁUPA
Każda z 31 par nerwów należy do jednego z

Istnieje 31 par nerwów rdzeniowych. czterech obszarów kręgosłupa: DERMATOM
Te rozgałęziają się od szyjnego, piersiowego, lędźwiowego lub krzyżowego.
Nerwy rdzeniowe zawierają specjalne

rdzeń kręgowy, dzieląc się i dzieląc, Region szyjny
Osiem par nerwów szyjnych obsługuje włókno, korzeń grzbietowy, które przesyła
tworząc sieć łączącą rdzeń kręgowy z każdą klatkę piersiową, głowę, szyję, informacje sensoryczne ze skóry do
częścią ciała. Nerwy rdzeniowe przenoszą ramiona, ramiona i dłonie mózgu. Wszystkie oprócz jednej pary
nerwów rdzeniowych obsługują określony
informacje z receptorów w całym ciele do
Region klatki piersiowej obszar ciała, czyli dermatom. Włókna
rdzenia kręgowego. Stąd informacja trafia 12 par nerwów piersiowych łączy
nerwowe stykające się z receptorami
się z mięśniami pleców, brzucha i mięśniami
do mózgu w celu przetworzenia. Nerwy międzyżebrowymi skóry łączą się wzdłuż sieci włókien w
jednym dermatomie, tworząc
rdzeniowe przekazują również
Region lędźwiowy odpowiedni korzeń grzbietowy, który
informacje motoryczne
Pięć par nerwów lędźwiowych tworzy wchodzi do rdzenia kręgowego i przekazuje
sieć obsługującą podbrzusze, uda i impulsy czuciowe z tego dermatomu do mózgu.
nogi
MAPA DERMATOMÓW
mózg do mięśni i gruczołów, dzięki czemu
Region sakralny Ta mapa pokazuje 30 dermatomów ciała. Każda
instrukcje mózgu mogą być wykonywane Sześć par nerwów krzyżowych
strefa jest obsługiwana przez odpowiednią
łączy się z nogami, stopami oraz
szybko. parę nerwów rdzeniowych.
obszarami odbytu i narządów płciowych
42
MÓZG I UKŁAD NERWOWY I MÓZG I CIAŁO

NERWY CZASZKOWE
Istnieje 12 par nerwów czaszkowych, które są połączone
bezpośrednio z mózgiem i nie wchodzą do rdzenia kręgowego.
Umożliwiają przepływ informacji zmysłowych z narządów
głowy, takich jak oczy i uszy, do mózgu, a także przekazywanie
informacji motorycznych z mózgu do tych narządów – na
przykład wskazówek dotyczących poruszania ustami i
wargami w mowie. Nerwy czaszkowe nazywane są od części Nerw wzrokowy (II, czuciowy) Nerwy okoruchowe, bloczkowe
Informacje wzrokowe z siatkówki są przekazywane do i odwodzące
ciała, której służą, np. nerwu wzrokowego odpowiedzialnego za mózgu przez nerw wzrokowy znajdujący się w tylnej części (3, 4, 6, silnik)
oczy, i przypisuje się im także cyfry rzymskie, zgodnie z konwencją anatomiczną.
oka; nerwy wzrokowe obu oczu spotykają się w punkcie
Trzy nerwy regulujące
zwanym skrzyżowaniem wzrokowym, następnie sygnały z
dobrowolne ruchy mięśni
obu pól widzenia są wysyłane do przeciwnych stron mózgu
oka, umożliwiające ruch gałki
II ocznej i powiek; nerw
Nerw węchowy (I, okoruchowy umożliwia również
czuciowy) zwężenie źrenic
III
Cząsteczki zapachu w
I
jamie nosowej wyzwalają
impulsy nerwowe, które
IV
przechodzą wzdłuż
tego nerwu do opuszki MY
węchowej, a następnie
do obszarów
limbicznych (patrz strony 64–65) mózgu
VIII
Nerw przedsionkowo-ślimakowy
Nerw trójdzielny (VIII, zmysłowy)

Gałąź przedsionkowa tego
(V, dwie gałęzie sensoryczne i jedna mieszana)
nerwu zbiera informacje z ucha
Gałęzie oczne i szczękowe tego nerwu przenoszą
wewnętrznego o orientacji i
sygnały z oczu, zębów i twarzy, a inne włókna czuciowe
równowadze głowy; gałąź
przenoszą impulsy z żuchwy; włókna motoryczne
ślimakowa zajmuje się
kontrolują mięśnie biorące udział w żuciu
dźwiękami i sygnałami słuchowymi
z ucha
VII
IX
XII
Nerw twarzowy (VII, mieszany)

Włókna czuciowe zbierają informacje z kubków
XI X Nerwy językowo-gardłowe i podjęzykowe (IX,
smakowych znajdujących się z przodu dwóch trzecich
XII, oba mieszane)
języka; włókna motoryczne są głównie odpowiedzialne za Włókna motoryczne tych nerwów kontrolują
ruchy mięśni kontrolujące wyraz twarzy, a także za
większość mięśni zaangażowanych w ruch języka i
funkcję gruczołu ślinowego i gruczołu łzowego, który
połykanie; włókna czuciowe przekazują informacje o
wydziela łzy i nawilża powierzchnię oka oraz spojówkę Nerw dodatkowy smaku, dotyku i temperaturze z języka i gardła, a po
powieki rdzeniowy (XI, mieszany)
stymulacji mogą wywołać odruch wymiotny
Funkcje motoryczne
odpowiedzialne za
mięśnie i ruchy
głowy, szyi i ramion;
Połączenia nerwów czaszkowych
pobudza także Nerw błędny (X, mieszany)
Nerwy czaszkowe I i II łączą się z mózgiem, natomiast
mięśnie krtani i Najdłuższy i najbardziej rozgałęziony ze wszystkich
nerwy czaszkowe III i XII łączą się z pniem mózgu. gardła, które biorą udział nerwów czaszkowych, z włóknami autonomicznymi,
Włókna czuciowych nerwów czaszkowych wychodzą
w połykaniu; czuciowymi i ruchowymi; obsługuje dolną część
z ciała komórkowego znajdującego się na zewnątrz funkcje sensoryczne głowy, gardła, szyi, klatki piersiowej i brzucha oraz
samego mózgu, w zwojach czuciowych lub w innym nieznane odgrywa rolę w wielu funkcjach, w tym w połykaniu,
miejscu wzdłuż pni nerwów czuciowych. oddychaniu, biciu serca i produkcji kwasu
żołądkowego
43
ROZMIAR MÓZGU, WYKORZYSTANIE ENERGII I OCHRONA

MÓZG STANOWI OKOŁO 2 PROCENT CAŁKOWITEJ MASY CIAŁA, ALE ZUŻYWA NIEPROPORCJONALNĄ ILOŚĆ PALIWA, ABY WSPIERAĆ SWOJE WIELE
AKTYWNOŚCI. MA KILKA
DŁUGOŚĆ, SZEROKOŚĆ,
FORMY OCHRONY – Otaczające ją warstwy błony, koścista czaszka i płyn wytwarzany w jej komorach (komorach) w I WYSOKOŚĆ
celu absorpcji wstrząsów.
Mózg mieści się w jamie
wewnątrzczaszkowej, więc pomiary czaszki
skutecznie odnoszą się do wielkości
WAGA I OBJĘTOŚĆ
80% tkanki mózgowej mózgu. Rzeczywistą długość, szerokość i
Mózg przeciętnego dorosłego człowieka waży około 1,5 kg. wysokość pojedynczego ludzkiego
mózgu można zmierzyć za pomocą
Objętością i kształtem przypomina średniej wielkości kalafior, a
rezonansu magnetycznego. Istnieją znaczne
konsystencją tkanek przypomina sztywną galaretkę. Rozmiar mózgu różnice w wielkości mózgu dorosłego
człowieka ma niewielki związek z jego inteligencją, a każdy mózg, niezależnie człowieka, ale średnie wymiary
od jego wagi i objętości, ma mniej więcej taką samą liczbę neuronów i podano na poniższych diagramach.
WEWNĄTRZCZASZKOWEJ
Należy pamiętać, że ze względu na liczne
synaps. Po około 20. roku życia masa mózgu zmniejsza się o około 1/32
złożone fałdy w mózgu mózg ma znacznie
uncji (1 g) rocznie. Nowe neurony powstają przez całe życie, ale nie na tyle,
ZAWARTOŚCI
większą powierzchnię, niż wynika z jego
aby zastąpić te, które obumierają z wiekiem. Generalnie nie jest to powód do ogólnego kształtu.
%
niepokoju, ponieważ w mózgu pozostało mnóstwo neuronów odpowiedzialnych 10% krwi
za wykonywanie funkcji mózgu. 10% płynu mózgowo-rdzeniowego
61/2 cala (167 MM)

1,5
ZAWARTOŚĆ WEWNĄTRZCZASZKOWA
1,25
Tkanka mózgowa składa się z istoty szarej i
1
białej, które składają się odpowiednio z
0,75
neuronów i wspierających komórek glejowych.
0,5
Szereg komór wypełniony jest płynem
MÓZGU
0,25 mózgowo-rdzeniowym (CSF), a mózg jest

MASA
(KG)
0
również bogato zaopatrzony w naczynia krwionośne.
0 10 20 30 40 50 60 70 80
MÓZG
WIEK (W LATACH)
WAGA MÓZGU 77–78% wody
I
Masa mózgu wzrasta od urodzenia i osiąga maksimum w okresie dojrzewania. Liczba neuronów jest stała w
okresie niemowlęcym, ale wraz z rozwojem ciała zwiększają się one i tworzą nowe połączenia. Mózg
mężczyzny od urodzenia jest stale cięższy niż mózg kobiety.
LEWA PÓŁKULA
14
51/2 cala (140 MM)
12 10–12% lipidów
10 (cząsteczek tłuszczu)
8
8% białka
6
31/2 cala (93 MM)

MÓZGU
4
CIAŁA
2% rozpuszczalnych
MASY
SKŁAD
MÓZGU
2
MASA
substancji organicznych
%
0
W
%
0 10 20 30 40 50 60 70 80 1% węglowodanów
WIEK (W LATACH) 1% sole nieorganiczne
MASA MÓZGU I MASA CIAŁA KLUCZ SKŁAD MÓZGU

Wykres ten przedstawia masę mózgu jako procent całkowitej masy ciała w ciągu KOBIETA Mózg składa się głównie z wody, która
całego życia. Proporcjonalnie mózg dziecka jest około sześć razy większy niż mózg MĘŻCZYZNA występuje w cytoplazmie neuronów i komórek
osoby dorosłej. Pomimo tego, że jest ogólnie lżejszy niż mózg mężczyzny, mózg glejowych, a także jest głównym składnikiem krwi.
PRZÓD
kobiety po 13 roku życia jest w rzeczywistości cięższy niż mózg mężczyzny w Mózg jest również bogaty w lipidy – cząsteczki
stosunku do masy całego ciała. tłuszczów tworzące błony komórkowe.
OBJĘTOŚĆ MÓZGU I STYL ŻYCIA
Niedawne badanie powiązało spożycie alkoholu z kurczeniem

się mózgu. Uczestnicy ujawnili swoje nawyki związane z piciem, a skan
MRI został wykorzystany do zmierzenia stosunku objętości mózgu do
rozmiaru czaszki każdej osoby. Stwierdzono, że abstynenci tak
większą objętość mózgu niż osoby pijące wcześniej, osoby pijące lekko,
osoby pijące umiarkowanie lub osoby pijące intensywnie.
Osoby abstynenckie miały średnio o 1,6% większą objętość mózgu
niż osoby pijące intensywnie. Co ciekawe, efekty były najbardziej widoczne
wśród starszych kobiet. W innym badaniu uczestnicy w wieku od
60 do 79 lat podejmowali regularne ćwiczenia aerobowe lub
ćwiczenia ujędrniające i rozciągające przez sześć miesięcy. Skany MRI MÓZG ALKOHOLIKA zwyrodnienie
każdego uczestnika wykonane zarówno przed, jak i po móżdżku

ALKOHOLIZM I ZANIK MÓZGU
sześciomiesięcznym okresie wykazały wzrost objętości mózgu osób
Alkoholizm może prowadzić do zwyrodnienia móżdżku,
wykonujących ćwiczenia aerobowe, co sugeruje, że ćwiczenia aerobowe jak pokazano powyżej. Niska jakość badania wynikała z
mogą pomóc w utrzymaniu zdrowia mózgu u osób starszych. objawów odstawienia mężczyzny, które uniemożliwiały mu
MÓZG NORMALNEGO MĘŻCZYZNY spokojne siedzenie.
44
DOSTAWA TLENU I GLUKOZY Tętnica
WIELKOŚĆ MÓZGU, WYKORZYSTANIE ENERGII I OCHRONA MÓZGU I CIAŁA

Nerw wzrokowy łącząca przednia
Glukoza jest jedynym paliwem mózgu, z wyjątkiem
sytuacji głodu, kiedy rozkłada białko. Mózg jest
Przednia
zdecydowanie najbardziej głodnym organem
tętnica mózgowa
organizmu. Chociaż stanowi zaledwie 2
Tętnica
procent masy ciała, wymaga aż 20 szyjna wewnętrzna
procent całkowitego zapotrzebowania na

glukozę.
Otrzymuje się go z węglowodanów
zawartych w pożywieniu, które są
transportowane do mózgu poprzez krwioobieg.
KRĄG WILLISZA Angiogram powyżej
Zużywa około 120 g glukozy (około 420 i ilustracja po lewej stronie
przedstawiają krąg Willisa,
kcal) dziennie.
pierścień tętnic łączących
Ponieważ mózg nie jest w stanie
otaczający podstawę mózgu.
magazynować glukozy, musi ona
być zawsze łatwo dostępna poprzez organizm Zapewnia mózgowi drogi zaopatrzenia
w glukozę i tlen.
dopływ krwi. Bez tlenu i glukozy Jeśli jedna trasa zostanie
zablokowana, inna to rekompensuje.
mózg może przetrwać tylko około
10 minut, zanim nastąpi nieodwracalne
uszkodzenie. Dlatego w przypadku
zatrzymania krążenia konieczna jest
natychmiastowa resuscytacja.
Górna
tętnica móżdżku
Tylna tętnica mózgowa Tętnica labiryntowa
Tętnica przednia dolna móżdżku Tętnica podstawna
Przednia tętnica kręgowa Tętnica kręgowa
OCHRONA MÓZGU PRZEPŁYW PŁYNU MÓZGOWEGO 4 Miejsce

(granulki resorpcji
pajęczynówki)
Mózg ma kilka mechanizmów obronnych Tkanka mózgowa unosi się w płynie mózgowo-rdzeniowym (CSF) w Po okrążeniu mózgu płyn zostaje
chronić go przed uszkodzeniem. Koścista czaszka działa czaszce. CSF pochłania wstrząsy powstałe w wyniku uderzeń w mózg. ostatecznie ponownie wchłonięty do
krwioobiegu poprzez drobne granulki
jak pudełko, w którym mieści się mózg i chroni go Jest wytwarzany w szeregu połączonych komór mózgu zwanych pajęczynówki (wypustki z warstwy
pajęczynówki opon mózgowo-rdzeniowych
przed uderzeniami. Opony to trzy warstwy błon komorami i odnawia się cztery do pięciu razy dziennie. Zawiera białka
do zatoki strzałkowej).
wyściełających czaszkę, otaczające mózg i zapewniające i glukozę, które odżywiają komórki mózgowe, a także białe krwinki
dodatkowe warstwy ochronne między czaszką a chroniące przed infekcjami. Porusza się w komorach,
mózgiem. Płyn mózgowo-rdzeniowy krąży w mózgu, napędzany pulsacją tętnic mózgowych.
odżywiając tkankę mózgową i działając jako amortyzator,
redukując skutki uderzeń.
Naczynie Zatoka strzałkowa

Mózg krwionośne
Komora boczna
Sprawa Dura
1 Miejsce produkcji płynów

(splot naczyniówkowy)
Płyn mózgowo-rdzeniowy jest wytwarzany

w skupiskach cienkościennych naczyń
włosowatych (splotu naczyniówkowego),
które wyścielają ściany komór.
2 Kierunek przepływu
Płyn mózgowo-rdzeniowy wypływa z boku
komory do komory trzeciej i czwartej. Trzecia komora

Następnie biegnie dalej w górę tyłu
Czwarta komora
mózgu, w dół wokół rdzenia
kręgowego i do przodu mózgu, jak
wskazują strzałki. Móżdżek
Czaszka
Żyła mózgowa Czaszka Rdzeń kręgowy
Centralny kanał
Pajęczynówka
MENINGI
Dura mater 3 Krążenie wokół rdzenia kręgowego
Najbardziej zewnętrzna warstwa, opona Wspomagany przez ruch kręgów, płyn
Matko Pia twarda, zawiera naczynia krwionośne; przemieszcza się w dół wzdłuż tylnej części rdzenia
pajęczynówka składa się z tkanki łącznej; kręgowego, do kanału centralnego i w górę wzdłuż
a pia mater wyznacza kontury mózgu. przedniej części rdzenia.
45
KRĄG WILLISA
Na tym skanie MRI
można zobaczyć główne
tętnice mózgu.
Należą do nich krąg Willisa
(poniżej środka) u podstawy
mózgu, gdzie tętnice
szyjne spotykają się przed
rozgałęzieniem.
ZAPAS TLENU
Arteriograf pokazuje
tętnice doprowadzające
krew bogatą w tlen do
mózgu. Układ tętnic
umożliwia dostarczanie
krwi inną drogą, jeśli jedna
z dróg jest zablokowana.
EWOLUCJA
MÓZGI WYewoluowały, ABY UZWOLNIĆ ZWIERZĘTA REAGOWAĆ NA ZMIANY ŚRODOWISKA. Mózg
LUDZKI MÓZG EWOLUOWAŁ DO OBECNEJ ZŁOŻONOŚCI PRZEZ KILKA
ETAPY, Z KTÓRYCH WIELE JEST WSPÓLNYCH DLA WSZYSTKICH ZWIERZĄT. JEGO POCHODZENIE MOŻNA ZOBACZYĆ W MÓZGACH
INNYCH GATUNKÓW, W KTÓRYCH POZOSTAŁY BARDZIEJ PRYMITYWNE STRUKTURY.
EWOLUCJA MÓZGU BEZKRĘGOWYCH

Przełyk
Aby przetrwać, wszystkie zwierzęta muszą reagować na zmiany w swoim środowisku wewnętrznym i zewnętrznym.
Brzuszny przewód nerwowy
W tym celu wyewoluowały komórki wrażliwe na bodźce takie jak światło i wibracje. Komórki czuciowe są z kolei
połączone z innymi komórkami, które w odpowiedzi na bodziec mogą poruszać organizmem lub zmieniać jego stan.
Ten system wzajemnie połączonych tkanek nerwowych jest prymitywną formą mózgu. U bezkręgowców, takich jak MÓZG Dżdżownicy
MÓZG
Dżdżownica ma prymitywny mózg, zwój

robaki, układ nerwowy jest rozmieszczony w całym ciele stworzenia w postaci luźnej sieci włókien reaktywnych. Niektóre
mózgowy, który jest połączony z sznurem
I
z tych sieci zawierają małe masy nerwów, zwane zwojami. Ganglia tkanki nerwowej (przewodem nerwu
PRYMITYWNY UKŁAD NERWOWY brzusznego), który biegnie przez całą
Najprostszy układ, jaki widać u tej hydry długość jego ciała. Włókna nerwowe
(małego bezkręgowca wodnego), rdzenia rozciągają się do każdego segmentu,
składa się z luźnej sieci więc skurcze mięśni wzdłuż ciała można
Są to prekursory struktur, które u niektórych gatunków stały się centralnym
komórki czuciowe z grupami skoordynować, aby wywołać ruch w
układem nerwowym lub mózgiem. połączonych ze sobą komórek zwanych zwojami. odpowiedzi na bodźce.
EWOLUCJA MÓZGU KRĘGOWCÓW

KLUCZ DO KRĘGOWCÓW
W toku ewolucji mózg przeszedł znaczne zmiany. W porównaniu z prymitywnymi składa się ze skupiska jąder, które u ludzi leży tuż nad pniem mózgu.
OBSZARY MÓZGU
układami nerwowymi bezkręgowców, mózg kręgowców jest dobrze rozwiniętym, Obejmują one moduły wywołujące pobudzenie, odczuwanie i reakcję na
Móżdżek
silnie połączonym narządem. Centralny układ nerwowy jest połączony z bodźce. Jest jednak mało prawdopodobne, że same te jądra wystarczą do
resztą ciała za pomocą obwodowego układu nerwowego, który obejmuje wytworzenia świadomości. Ten podstawowy mózg kręgowców nie zawiera Płat optyczny
Mózg
włókna biegnące do i z narządów zmysłów. Podstawowy mózg kręgowców – bardziej zaawansowanych funkcji, takich jak układ limbiczny czy kora
czasami nazywany także „mózgiem gadów” – mózgowa, które istnieją tylko w mózgach ssaków. Przysadka mózgowa
Rdzeń
Opuszki węchowej
RYBA PŁAZY GADY

Mózg ryby odbiera sygnały czuciowe z narządów zmysłów i Mózg płazów przypomina mózg ryby, z tą różnicą, że mózg jest Współczesne gady wykazują większy rozwój w podstawnych
łączy je z informacjami z narządów wewnętrznych i nerwów, pokryty tkanką nerwową. częściach przodomózgowia, a mózg jest znacznie większy
aby kierować działaniem. Ryby mają duży móżdżek, Główną funkcją tego obszaru jest postrzeganie zapachu, co niż płat wzrokowy. Opuszka węchowa jest duża w
który koordynuje ruch i ciśnienie. odzwierciedla duża opuszka węchowa. Przomózgowie jest porównaniu z innymi strukturami mózgu i dobrze
znacznie większe niż móżdżek. rozwinięta.
RYBA ŻABA ŻÓŁW

48
EWOLUCJA I MÓZG I CIAŁO

MÓZGI HOMINIDÓW
MÓZGI SSAKÓW
Mózgi hominidów (współczesnych ludzi i ich przodków)
Mózg ssaków składa się ze skupiska struktur, które wyewoluowały na szczycie
przeszły falę zmian ewolucyjnych, które pod pewnymi względami
podstawowego mózgu kręgowców, zwanego układem limbicznym, oraz wyraźnie różniły się nawet od ich bliskich krewnych, takich jak
pomarszczonej powłoki zwanej korą, która łączy się ze znajdującymi się pod nią szympansy i goryle. Główną różnicą między mózgami człowieka
strukturami limbicznymi. Układ limbiczny to część mózgu, która wytwarza emocje. i innych ssaków jest wielkość i gęstość kory mózgowej, a w
szczególności płata czołowego, który jest odpowiedzialny
Są to reakcje na bodźce, które wykraczają poza podstawowe reakcje „chwytania” lub
za złożone myślenie, świadomą ocenę i autorefleksję. Nikt nie
„unikania” w mózgu kręgowców i powodują subtelne i złożone działania, które wie, dlaczego ludzki mózg wyewoluował w taki sposób – mogło
nie zawsze są przewidywalne. Układ limbiczny zawiera również struktury, które to być spowodowane jakąś zmianą w diecie wymuszoną przez
kodują doświadczenia jako wspomnienia, które należy przywołać i wykorzystać w środowisko lub efektem życia w grupach (patrz s. 138),
których przetrwanie zależało od ścisłej współzależności.
kierowaniu przyszłymi działaniami. Zdolność emocjonalna i pamięć znacznie
zwiększają zakres i złożoność zachowań ssaków, ponieważ nie rządzą nimi wyłącznie instynkty. NOWOCZESNI LUDZIE
HOMO
NEandertalczycy
STOJĄCY CZŁOWIEK
Zdolny człowiek
GORYL
SZYMPANS
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600
OBJĘTOŚĆ MÓZGU (CENTYMETRY sześcienne)

SŁOŃ CZŁOWIEK
ROZMIAR I KSZTAŁT MÓZGU

Jeden uderzający aspekt CZY ROZMIAR MA ZNACZENIE?
Ewolucja mózgu ssaków polega na Uważa się, że przyczyną naszej
rozwoju kory mózgowej. dominującej pozycji jest rozwój
Ta zewnętrzna warstwa ewoluowała, ludzkiego mózgu na przestrzeni ewolucji.
aby służyć szczególnym potrzebom WILK Jednak rozmiar nie jest jedynym
każdego gatunku i dlatego czynnikiem mającym znaczenie dla
znacznie się różni między sobą inteligencji i przetrwania – ważniejszy
jedno i drugie zwierzę. Kilka ssaków, może być sposób, w jaki mózg jest
takich jak ludzie, słonie i delfiny, zbudowany. Neandertalczycy mieli
ma nieproporcjonalnie dużą korę w większe mózgi niż ludzie, ale byli mniej
porównaniu do większości ssaków. innowacyjni i ostatecznie zostali zastąpieni
DELFIN KOT przez inne hominidy. CZASZKA NEANDERTALKA
PTAKI SSAKI CZŁOWIEK
Mózgi ptaków są podobne do mózgów gadów, z tym U ssaków móżdżek jest stosunkowo mały w porównaniu Ludzki mózg jest całkowicie zdominowany przez mózg, a kora
wyjątkiem, że móżdżek jest wysoce rozwinięty w celu do przodomózgowia. Mózg pokryty jest pomarszczoną korą; jest misternie pofałdowana, aby umożliwić zmieszczenie
kontrolowania równowagi i pozycji w locie. Pomimo wielkości zmarszczki te pozwalają na zmieszczenie większej objętości maksymalnej ilości mózgu w czaszce. Móżdżek pozostaje
opuszki węchowej większość ptaków ma słaby węch, z kory mózgowej w czaszce w porównaniu z gładką powierzchnią jednak duży i aktywny, aby umożliwić złożoną aktywność
pewnymi wyjątkami, takimi jak kiwi. gadziego mózgu. motoryczną.
DROZD KOT CZŁOWIEK

49
ANATOMIA MÓZGU JEST UKRYTA, TAJNA I BARDZIEJ ZŁOŻONA
NIŻ JAKA INNA CZĘŚĆ CIAŁA. PODSTAWOWY BUDYNEK
BLOK MÓZGU TO KOMÓRKA. KOMÓRKI SYGNALIZACYJNE ZNANE
PONIEWAŻ NEURONY TWORZĄ WIĘKSZE STRUKTURY ZWANE JĄDRAMI
PEŁNIJĄCE OKREŚLONE FUNKCJE. ONI TEŻ
POŁĄCZYĆ W JEDNĄ GRUPĘ, BY TWORZYĆ GRUBY, LAMINOWANY ARKUSZ
MATERII SZAREJ TWORZĄCEJ POKRYWĘ MÓZGU
ZWANY KOREM. GŁĘBOKIE PĘKNIĘCIA W POWIERZCHNI PODZIAŁU
MÓZG NA DWIE POŁOWY (PÓŁKULE), KAŻDA Z
PIĘĆ PŁATÓW. TE GŁÓWNE DZIAŁY „SPECJALIZUJĄ SIĘ” W
RÓŻNE ZADANIA, ALE TAKŻE POŁĄCZENIE I INTERAKCJA.

MÓZG
ANATOMIA
STRUKTURY MÓZGU
MÓZG MA ZŁOŻONĄ I WIELOWARSTWOWĄ ANATOMIĘ. ODBUDOWANIE DOMINUJĄCEGO MÓZGU
ANATOMIA
PÓŁKULE UJAWNIAJĄ WEWNĄTRZ DALSZY ZESTAW STRUKTUR. NIEKTÓRE TO ODDZIELNE MASY, TAKIE JAK MÓZG I WZGÓRZĘ, INNE TO STREFY WŁÓKN NERWOWYCH
MÓZGU
LUB KOMÓREK NERWOWYCH W RAMACH WIĘKSZYCH STRUKTURAL, ROZPOZNAWALNYCH TYLKO W BADANIACH MIKROSKOPOWYCH.
Putamen
Jądro
ogoniaste
Prawa
półkula
Migdał
Móżdżek Hipokamp
WYBUCHOWANA GŁOWA
Cała głowa „eksplodowała” na boki, odsłaniając główne obszary lub działy

mózgu. Centralny pień mózgu unosi się niczym pięść na ramieniu, a mózg
owija się wokół niego, dominując nad nim fizycznie i psychicznie. Następną co
do wielkości strukturą po mózgu jest móżdżek w dolnej części tylnej,
stanowiący około dziesięciu procent całkowitej objętości mózgu.
Podobnie jak w przypadku standardowej terminologii anatomicznej,
prawy i lewy odnoszą się do właściciela, a nie do widza. Zatem tutaj prawa
półkula mózgu znajduje się po lewej stronie zdjęcia.

ANATOMIA MÓZGU
HIERARCHIA MÓZGU otacza – wzgórze, podwzgórze i powiązane części, zwane łącznie międzymózgowiem
Główne części mózgu można sklasyfikować na kilka sposobów. – obejmuje główny „dział” mózgu zwany przodomózgowiem (prosencefalon).
We wszystkich tych układach dominującą częścią jest mózg, duża różowo-szara, Poniżej przodomózgowia znajduje się śródmózgowie (śródmózgowie),
pomarszczona struktura, która stanowi ponad trzy czwarte całkowitej objętości niewielka część obejmująca grupy ciał komórek nerwowych zwanych jądrami,
mózgu. Mózg dzieli się na lewy i np. zwoje podstawy. Poniżej śródmózgowia znajduje się tyłomózgowie
prawe półkule, które są połączone „mostem” włókien nerwowych, ciałem (rombencefalon), którego najwyższą częścią jest most, a pod nim móżdżek i rdzeń,
modzelowatym. Mózg, który obejmuje hipokamp i ciało migdałowate, jest również które zwężają się i łączą z rdzeniem kręgowym.
znany jako telemózgowie. Razem z częściami
Lewa półkula
Wzgórze
Fornix
Wnętrze piłki jest
blade
Podwzgórze
Zewnętrzna strona
Jądro
piłki jest blada
podwzgórzowe
Doskonały
wzgórek
Jądro
kolankowate
Śródmózgowie
Trójdzielny
nerw
Chiazmat optyczny
Przysadka mózgowa
Kość potyliczna czaszki
Pons
Oliwka (zaokrąglony
występ zawierający jądra Foramen magnum (otwór na
oliwkowe) rdzeń kręgowy)
Piramida (rdzeń przedni)

Kość klinowa czaszki
Rdzeń
Jama nosowa
Rdzeń kręgowy szyjny
(w szyi)
Piersiowy rdzeń kręgowy (w

Kręg szyjny (kręgosłup
klatce piersiowej)
szyi)
Szczęka (kość szczęki

górnej czaszki)
Nerw rdzeniowy
SKÓRA GŁOWY NERWY SKÓRY GŁOWY CZASZKA

Skóra głowy ma tylko cienką warstwę Wiele małych nerwów obwodowych Górna kopulasta część czaszki, zwana
tłuszczu podskórnego, a tuż rozgałęzia się przez skórę głowy i pod neurocranium, tworzy „puszkę
pod nią znajduje się twarda nią od nerwów czaszkowych II, III i mózgową”, która chroni przed
czaszka, dlatego stosunkowo V. Nawet słabe rejestry kontaktowe uderzeniami i wstrząsami. Funkcję
ANATOMIA
łatwo rani się i obficie krwawi. pozwalają nam szybko reagować i tę wspomagają opony
MÓZGU
unikać obrażeń. mózgowe (patrz s. 56).
Zakręt
Sulcus
Prawe
wzgórze
Globus blady
wewnętrzny
Zewnętrzna gałka
blada
Putamen
Jądro ogoniaste
Prawa półkula
mózgowa
KOŚĆ PRZEDNIA KOŚCI TWARZY

Neurocranium składa się z ośmiu kości. Najbardziej Kości twarzy mają skomplikowany kształt i mają
widoczna jest kość czołowa pod czołem. Za nim szczeliny (otwory). Niektóre umożliwiają nerwom
znajdują się lewa i prawa ciemieniowa, potyliczna pod czaszkowym przejście z mózgu w neurocranium
nimi w dolnej części tylnej i dwie skroniowe w dolnych do nabłonka nosa w jamie nosowej, oczu w
stronach. Kości klinowe i sitowe znajdują się w dolnej oczodołach, ucha wewnętrznego i innych części
części przodu, za obszarem nosa. czuciowych. Naczynia krwionośne mają podobne
zestawy otworów czaszki.
54
MÓŻDŻEK KORA MÓZGOWA
ANATOMIA MÓZGU
Nazwa ta oznacza „mały mózg” i odnosi się do wzoru rowków i Cienka, szarawa powłoka każdej
wybrzuszeń na powierzchni móżdżku, który odzwierciedla zewnętrzny półkuli mózgu nazywana jest korą
wygląd mózgu. Móżdżek jest połączony z pniem mózgu znajdującym mózgową. Ma charakterystyczny wzór
się bezpośrednio przed nim trzema parami grubych, krótkich, wybrzuszeń (gyri), płytszych rowków
przypominających łodygi wypustek, zwanych konarami (sulci) i głębszych (szczelin).
móżdżku.
Fornix Szyszynka
Jądro podwzgórzowe
Lewe wzgórze
Śródmózgowie
Ciało sutkowe
Podwzgórze
Lewy przewód węchowy

(nerw czaszkowy I)
LEWA I PRAWA PÓŁKULA

Widok z góry na „eksplodowany” mózg pokazuje, jak można starannie oddzielić
dwie półkule mózgowe, przecinając ciało modzelowate. Wiele innych struktur
mózgu jest w ten sposób symetrycznie sparowanych, np. wzgórze, które
czasami określa się jako „dwa kurze jaja siedzące obok siebie”. Móżdżek w
dolnej tylnej części mózgu mieści się w przypominającej misę wnęce czaszki
zwanej tylnym dołem czaszki. Nerwy czaszkowe (ponumerowane od I do XII,
patrz str. 43) wchodzą do mózgu bezpośrednio, zamiast łączyć się z rdzeniem kręgowym.
55
Dura mater i pajęczynówka

Oskalpować Dwie zewnętrzne opony to twarda, mocna opona
twarda przyczepiona do wnętrza czaszki oraz bogata
w krew pajęczynówka
Czaszka
Górna zatoka strzałkowa

Wokół linii środkowej mózgu znajduje
się płytki rowek zawierający krew,

która stanowi część żylnego
powrotu do serca
Przestrzeń podpajęczynówkowa
Ta szczelina między
pajęczynówką a pia
mater jest
wypełniona
amortyzującym płynem mózgowo-rdzeniowym
Matko Pia
Najgłębsi chłopcy
ANATOMIA
MÓZGU
I
Głównym połączeniem między lewą i prawą półkulą
mózgową jest autostrada złożona z ponad 200
milionów włókien nerwowych
Podwzgórze
Umieszczone pod wzgórzem, jak sama nazwa wskazuje
(„hypo” oznacza „pod”), podwzgórze wielkości
kostki cukru pełni wiele ważnych funkcji, w tym kontrolę
temperatury i podstawowe popędy behawioralne
Wzgórze
Móżdżek Przetwarza i wysyła Przysadka mózgowa
Odpowiedzialny „Główny gruczoł” układu hormonalnego
informacje sensoryczne do
za równowagę lub hormonalnego zwisa na łodydze powyżej
wyższych obszarów mózgu
i postawę podwzgórza
Pons
Kręg Obszar „skrzyżowania”
PRZECIĘTE W ŚRODKU
szyjny składający się głównie z
włókien nerwowych Przekrój strzałkowy przyśrodkowy (przecięcie
mózgu od przodu do tyłu, dokładnie pośrodku
Rdzeń lub linii środkowej między oczami) ukazuje
Reguluje funkcje życiowe pokrojone ciało modzelowate i pień mózgu.
takie jak bicie serca i Lewa półkula mózgu i wzgórze są przesunięte
oddychanie względem środka, więc pozostają niepodzielone.
POZIOMY KORONALNY STRZAŁKOWY ŚRODKOWY

Rdzeń kręgowy
Poszczególne części lub wycinki mózgu nadawane są konkretnym nazwom, które

PRZECIĘCIE
przedstawiają różne widoki wewnętrznych części. Na przykład odcinek strzałkowy,

MÓZGU
który nie jest przyśrodkowy (w środku), omija ciało modzelowate i przecina półkulę
mózgu, odsłaniając skomplikowany wzór fałd i rowków na powierzchni.
56
STREFY MÓZGU
STREFY I DZIAŁKI MÓZGU I ANATOMIA MÓZGU

ANARCHICZNY ZESPÓŁ RĘKI
I PARTYCJE W przypadku zespołu anarchicznej ręki (AHS) jedna ręka

nie jest już pod świadomą kontrolą i wydaje się poruszać
samodzielnie, prawie tak, jakby była opętana przez inną
FIZYCZNA STRUKTURA MÓZGU W SZEROKOŚCI ODzwierciedla JEGO ORGANIZACJĘ MENTALNĄ.
inteligencję. Problem zwykle wynika z nieprawidłowości
OGÓLNIE WYŻSZE PROCESY MENTALNE WYSTĘPUJĄ W GÓRNYCH REGIONACH, PODCZAS w ośrodku motorycznym kory mózgowej po przeciwnej
stronie mózgu niż dłoń.
NIŻSZYCH REJONACH MÓZGU ZADBAJĄ O PODSTAWOWE PODSTAWOWE PODTRZYMANIE
Sygnały nerwowe wysyłane
ŻYCIA. DR. STRANGELOVE W tym
stąd w celu sterowania ręką
filmie z 1964 roku
nie rejestrują żadnego
„bohater” zmagał się z
świadomego zamiaru działania.
AHS, gdy jego prawa
ORGANIZACJA PIONOWA ręka w skórzanej
rękawiczce próbowała
Najwyższy obszar mózgu, kora mózgowa, jest głównie zaangażowany w świadome
go nawet zabić.
doznania, abstrakcyjne procesy myślowe, rozumowanie, planowanie, pamięć roboczą
i podobne wyższe procesy umysłowe. Obszary limbiczne (patrz strony 64-65) po najgłębszych
stronach mózgu, wokół pnia mózgu, odpowiadają głównie za bardziej emocjonalne i ASYMETRYCZNY MÓZG
instynktowne zachowania i reakcje, a także za pamięć długoterminową. Wzgórze jest W ostatnich latach nowe i dokładniejsze techniki skanowania, zwłaszcza MRI (patrz s.
ośrodkiem wstępnego przetwarzania i przekazywania informacji sensorycznych 13), wykazały, że przeciętnie mózgi nie są tak symetryczne pod względem struktury lewo-
pochodzących głównie z dolnej części pnia mózgu i kierowanych do półkul prawo, jak kiedyś sądzono.
mózgowych położonych powyżej. W dół pnia mózgu do rdzenia przesuwają się tak Komputer skanujący można zaprogramować tak, aby wyolbrzymiał wszelkie subtelne
zwane „wegetatywne” ośrodki mózgu, które odchylenia od dokładnego odbicia lustrzanego. Na przykład w pobliżu bruzdy bocznej
podtrzymują życie nawet w przypadku utraty KORTYCZNY (szczeliny Sylviana) część płata skroniowego służąca do rozumienia mowy jest nieco większa
przytomności. po lewej stronie niż po prawej stronie. Sama
Prawa bruzda PRZÓD
bruzda boczna ma zwykle inny kształt, boczna
LIMBICZNY jest dłuższa i mniej zakrzywiona po lewej
stronie niż po prawej. Jest to częściowo
spowodowane efektem skręcania

MNIEJ ŚWIADOME, WIĘCEJ AUTOMATYCZNE
ŚRÓDMÓZG znanym jako moment obrotowy Jakowlewa,
Pionowa strefa mózgu przechodzi stopniowo od wysokiego poziomu
aktywności umysłowej w korze mózgowej do bardziej który wypacza prawą stronę mózgu do
podstawowych lub „prymitywnych” niższych funkcji, przodu.
zwłaszcza autonomicznych ośrodków mózgu.
PÓŁKULA
PÓŁKULA
rdzeń w dolnym pniu mózgu, który odpowiada za czynności życiowe PIEŃ MÓZGU
PRAWA
LEWA
funkcje organizmu, takie jak oddychanie i bicie serca.
WIDOCZNE OD DOŁU
Skan MRI spodniej części mózgu ze wzmocnieniem

LEWO I PRAWO asymetrii ujawnia różnice między lewą a prawą
stroną, w tym prawy płat czołowy, który wystaje Lewy
Strukturalnie lewa i prawa półkula mózgowa wyglądają zasadniczo podobnie. Jednak bardziej niż jego odpowiednik, oraz dłuższy lewy płat potyliczny, który płat
funkcjonalnie mowa i język, stopniowe rozumowanie i analiza oraz pewne działania skręca się w poprzek linii środkowej. Z POWROTEM potyliczny
komunikacyjne u większości ludzi opierają się głównie na lewej stronie. Ponieważ włókna
nerwowe u podstawy mózgu krzyżują się z lewej strony na prawą, ta dominująca lewa strona
odbiera informacje sensoryczne z mięśni prawej strony ciała, w tym prawej ręki, i wysyła do nich PUSTY MÓZG
sygnały. Tymczasem prawa półkula bardziej zajmuje się bodźcami zmysłowymi, świadomością Mózg ma wewnętrzny układ komór (komór) wypełnionych płynem — płynem mózgowo-
słuchową i wzrokową, zdolnościami twórczymi oraz świadomością przestrzenno-czasową rdzeniowym (CSF) — wytwarzanym przez wyściółkę komór. Dwie górne komory to lewa i
(tym, co dzieje się w naszym otoczeniu, sekunda po sekundzie). prawa komora boczna, po jednej w każdej półkuli mózgowej, z rogowatymi wypustkami
skierowanymi do przodu i na bok. Małe otwory łączą je z trzecią komorą w śródmózgowiu,
która z kolei łączy się z czwartą komorą w moście i rdzeniu. Płyn mózgowo-rdzeniowy przepływa
powoli i w sposób ciągły przez komory, a następnie przez małe
otwory do przestrzeni podpajęczynówkowej
przestrzeń wokół mózgu

i rdzenia kręgowego.
KOMORY Dwie
OSOBA LEWORĘCZNA OSOBA PRAWĘRĘCZNA PŁYN MÓZGOWO-RDZENIOWY
duże boczne komory łączą się
W skanie mózgu PET, gdzie kolor żółty i czerwony W tym samym teście u osoby praworęcznej lewa strona przewodami z trzecią komorą Płyn mózgowo-rdzeniowy wytwarzany
wykazują rosnącą aktywność, osoba leworęczna kory wykazuje podobny wzór, z aktywnością głównie w (żółtą, na górze pośrodku), jest przez wyściółkę komory
zaangażowana w rozpoznawanie słów ma zajęte obszarze czołowym oraz w obszarach skroniowych i która znajduje się pomiędzy nimi i pod (zieloną). Fizycznie amortyzuje mózg,
obszary w prawej przedniej korze mózgowej. ciemieniowych. nimi. rozprowadza składniki odżywcze i zbiera odpady.
57
JĄDRA MÓZGU GŁÓWNE JĄDRA I ICH FUNKCJE
Podstawowy Układ jąder (w tym niektóre wymienione tutaj)
W MÓZGU JĄDRA SĄ ODDZIELNYM ZBIOREM CIAŁ KOMÓRKOWYCH NEURONÓW (KOMÓRKI NERWOWE). zaangażowany w kontrolę motoryczną i uczenie się.
ANATOMIA
ICH WŁÓKNA NERWOWE LUB AKSONY ROZCHODZĄ SIĘ NA ZEWNĄTRZ, ABY PROJEKOWAĆ LUB ŁĄCZYĆ Z
MÓZGU
Ogoniasty Zaangażowany w kontrolę motoryczną i uczenie się,

RÓŻNYMI INNYMI CZĘŚCIAMI MÓZGU. MÓZG MA WIĘCEJ NIŻ 30 ZESTAWÓW JĄDR, W WIĘKSZOŚCI zwłaszcza przetwarzanie informacji zwrotnej.
PARARZY LEWEGO I PRAWEGO.

podwzgórzowy Zaangażowany w działania impulsywne, w tym obsesję-
kompulsję.
STRUKTURA OGÓLNA Wzgórze Główny obszar przetwarzania i przekazywania sygnałów

wejściowych do kory mózgowej (patrz strony 66–67).
Gołym okiem większość jąder mózgowych przypomina „wyspy” istoty szarej (ciał komórek
nerwowych) w istocie białej włókien nerwowych. Wiele jąder nie jest otoczkowanych – nie jest zawartych w Migdał Ciało migdałowate, będące częścią układu limbicznego,
bierze udział w uczeniu się, pamięci i emocjach.
błonie ani osłonie – dlatego może brakować im ostrego odgraniczenia od otaczających tkanek. Starszym
określeniem niektórych z tych jąder jest „zwoj”. Jednakże termin ten jest obecnie zwykle zarezerwowany Jądro twarzy Jedno z kilku sparowanych jąder pnia mózgu nerwów
dla podobnych struktur w obwodowym układzie nerwowym, gdzie grupy ciał komórek nerwowych są czaszkowych, w tym przypadku nerwu VII (twarzowego).
zazwyczaj zamknięte w oddzielnej strukturze.
JĄDRO PODSTAWOWE Jądro podwzgórza CZARNA SUBSTANCJA
Jądra podstawne (znane I GLOBUS PALLIDUS

Sparowane jądra istoty czarnej, czyli „czarnej substancji”, należą do
również jako zwoje podstawne) Jak sama nazwa wskazuje, każde z najniższych lub najbardziej podstawowych z jąder podstawnych. Każdy
to zbiorcza nazwa sparowanych jąder podwzgórza z nich znajduje się tuż pod jądrem podwzgórza. Ciemny kolor,
kilka par jąder u „podstawy” znajduje się pod wzgórzem. charakterystyczny dla tych jąder, jest spowodowany melaniną,
mózgu Znajdują się również bezpośrednio nad istotą pigmentem ciała (również znajdującym się w skórze), która uczestniczy
półkule - przylegające do ich czarną. Każde jądro ma rozmiar i kształt w szlakach biochemicznych obejmujących dopaminę, neuroprzekaźnik.
wewnętrznych powierzchni, wokół częściowo zgniecionego grochu i jest prawie W chorobie Parkinsona obserwuje się degenerację neuronów istoty czarnej
i pod wzgórzem. otoczone włóknami nerwowymi przechodzącymi (patrz str. 234).
Należą do nich skorupa, jądra do, z lub wokół niego. Większość
ogoniaste, gałka blada, przychodzących (aferentnych) włókien Elektroda
PRĄŻKOWANE CIAŁO jądra podwzgórza i istota czarna. nerwowych pochodzi z gałki bladej, a
Skorupa i jądra ogoniaste niektóre z kory mózgowej i istoty STYMULACJA
Ta mikrofotografia pokazuje ciała komórek
nerwowych (ciemne) i włókna nerwowe nazywane są razem Głęboka
stymulacja mózgu jąder
(blade), które sprawiają, że ten obszar mózgu prążkowiem grzbietowym, nigra. Większość wychodzących
podstawnych, takich jak
wygląda na pasiasty lub prążkowany. ponieważ (eferentnych) włókien nerwowych przenosi
istota czarna, za
pasiastego lub prążkowanego sygnały do gałki bladej i istoty czarnej. Globus
pomocą elektrod jest
wyglądu ich tkanek. Razem z gałką bladą, czyli „bladą kulą”, skorupa i jądra blady i skorupa są czasami nazywane częścią badań nad
ogoniaste nazywane są ciałem prążkowanym. jądrem soczewkowatym lub soczewkowatym. chorobą Parkinsona i jej
leczenia.
PODŁĄCZENIA I FUNKCJE Fornix Wzgórze
Głowa
Większość jąder mózgowych ma wiele połączeń nerwowych, jądra ogoniastego
zarówno wejściowych, jak i wyjściowych, i pełni
różnorodne funkcje. Jądra ogoniaste w kształcie litery C
powyżej i z boku wzgórza oraz obok komory bocznej
mają część głowy, korpus główny i zwężający się ogon.
Biorą udział w kontroli motorycznej (mięśniowej), a także w KONTROLA SILNIKA
LOKACJA
uczeniu się i zapamiętywaniu. JĄDRO PODSTAWOWE
Zaokrąglona skorupa, najbardziej zewnętrzna część Zewnętrzna

Putamen
głównych zwojów podstawnych, częściowo odpowiada gałka blada
kształtowi jądra ogoniastego i jest z nim ściśle Globus blady

wewnętrzny
połączona anatomicznie. Jest również mocno Czarna substancja
Odgrywa kluczową Jądro
zaangażowany w kontrolę motoryczną i ruchy, a także w uczenie się.
rolę w planowaniu podwzgórzowe
Skorupa ma główne połączenia nerwowe z gałką bladą i i monitorowaniu
ruchy Ogon jądra
istotą czarną. Wszystkie zwoje podstawy współpracują ze ogoniastego
sobą jako zintegrowany system mózgowy, który zapewnia OBWODY PODSTAWOWE
płynność i koordynację ruchów fizycznych. Problemy z Przychodzące
jednym lub większą liczbą jąder mogą prowadzić do komunikaty ruchowe

(oznaczone czerwonymi strzałkami)
zaburzeń ruchowych, takich jak drżenie, tiki, choroba z kory przechodzą przez jądro ogoniaste
Parkinsona (patrz strona 234), zespół Tourette'a i skorupę, następnie gałkę bladą, do wzgórza
i z powrotem do kory (prawa strona diagramu).
(patrz strona 243) i choroba Huntingtona (patrz strona Połączenia wychodzące są pokazane na niebiesko.
234). Pętle sprzężenia zwrotnego w jądrach podstawnych

Ciało sutkowe
„automatycznie” monitorują i dostosowują trwające ruchy
Jądra podwzgórza odgrywają również rolę w Stacja przekaźnikowa
(lewa strona). pomiędzy ciałem migdałowatym,
działaniach impulsywnych i zamiarach ruchowych. hipokampem i wzgórzem MONITOROWANIE RUCHU
58
HIPOKAMP
Mikrofotografia wybarwionej tkanki hipokampa
pokazuje organizację komórkową podobną do
tej w różnych jądrach mózgu. Ciała
neuronów są czerwone, aksony (włókna) i inne
wypustki są niebieskie. Komórki glejowe,
które zapewniają wsparcie i odżywianie, są
zielone.
WZGÓRE, PODWZGÓRE,
Wzgórze
I PRZYGÓDNICY
ANATOMIA
Podwzgórze
MÓZGU
Przysadka mózgowa
WZGÓRZE ZNAJDUJE SIĘ W ANATOMICZNYM RDZENIU MÓZGU. JEJ POZYCJA
Sprawia, że idealnie nadaje się do pełnienia funkcji stacji przekaźnikowej pomiędzy narządami zmysłów
I MÓZG. Siedząc pod wzgórzem, podwzgórzem i
PRZYKŁADKA ŁĄCZY CENTRALNY UKŁAD NERWOWY Z UKŁADEM ENDOKRYNNYM.
LOKALIZATOR
WZGÓRZ
Sparowane, jajowate masy, które siedzą obok siebie, tworzą WEWNĄTRZ WZGÓRZA
Każda strona (z których jedno pokazano tutaj) zawiera ponad 20 jąder składających
wzgórze. W typowym mózgu każda masa ma około 11/4 cala (3 cm) się z „istoty szarej”, czyli zbioru ciał komórek nerwowych. Jądra te, czasami PRZÓD WZGÓRZA
długości i 1/2 cala (1,5 cm) szerokości. Nie ma bezpośrednich połączeń nazywane ciałami wzgórzowymi, są grupowane w grupy oddzielone
arkuszami istoty białej (mielinizowanymi włóknami nerwowymi)
nerwowych między jedną masą a drugą – w rzeczywistości wypełniona
zwanymi blaszkami.
płynem komora trzeciej komory znajduje się pomiędzy nimi. Wzgórze Całe wzgórze jest otoczone podobnym Jądro
Jądra
jest główną stacją przekaźnikową sygnałów nerwowych pochodzących owinięciem istoty białej. wewnątrzlaminarne
przednie
ze wszystkich zmysłów z wyjątkiem węchu. Ekranuje, sortuje i wstępnie Jądra linii Boczny
jądro
przetwarza ten ciągły strumień informacji zmysłowych i wysyła je do kory mózgowej.
środkowej
grzbietowe
Przyśrodkowe jądro grzbietowe
Jądro centromedianowe
Jądro tylne brzuszne
przyśrodkowe
NEURONY WZGÓROWE
Gęsto połączone ciała neuronowe i Boczne
jądro
włókna nerwowe (kolor zielony)
przednie
otrzymują wsparcie fizyczne i
odżywcze od komórek glejowych (kolor czerwony). Blaszka
wewnętrzna
Jądro boczne Jądro

(pilwinary) brzuszne
boczne
Jądro kolankowate
przyśrodkowe Jądro
siatkowe
Jądro kolankowate Jądro tylne brzuszne boczne

boczne
Jądro tylne boczne
TYŁ WZGÓRZA
UCHO WEWNĘTRZNE SIATKÓWKA OKA KORA WZROKOWA TWARZ I USTA KORA PRZEDMOTOROWA PRZEDCZOŁOWY
Impulsy nerwowe ze ślimaków Informacje z siatkówek o tym, Pracując z jądrami kolankowatymi Informacje sensoryczne ze Wzgórze ma zarówno KORA
ucha wewnętrznego co widzą oczy, docierają do jąder bocznymi, każde znacznie skóry twarzy przychodzące (aferentne), jak i Większość sygnałów
idą głównie do jąder kolankowatych bocznych. większe jądro boczne (lub a wnętrze jamy ustnej wychodzące (eferentne) włókna przychodzących do jąder
kolankowatych przyśrodkowych, jądro pulvinar) wysyła biegnie wzdłuż nerwu nerwowe. Wiele włókien nerwowych grzbietowych przyśrodkowych
które przekazują je dalej do Po przetworzeniu przechodzi do dodatkowe informacje czuciowe trójdzielnego i przewodu do bocznej części przedniej pochodzi z kory przedczołowej
słuchowa kora mózgowa (obszary pierwotnej kory wzrokowej do kilku części kory wzrokowej trójdzielno-wzgórzowego do Jądra są doprowadzające, z obszaru mózgu, a jeśli chodzi o
Brodmanna 41 i 42, patrz s. 67). (obszar 17) i wzrokowej (patrz strony 82–83). przyśrodkowego brzusznego przedruchowego kory mózgowej. emocje, z podwzgórza.
kora asocjacyjna. jądra tylne.
60
Jądro przykomorowe
Jądro grzbietowo-przyśrodkowe
Zawiera komórki neurosekrecyjne;
Fornix bierze również udział w kontroli Ważne w jedzeniu, piciu, regulacji i świadomej
ciśnienia krwi, temperatury świadomości masy ciała
ciała i apetytu
Droga mamillotalamiczna
PODWZGÓRZE Ta wiązka włókien nerwowych

przekazuje wiadomości pomiędzy
Niewiele większy od końcowego częściami układu limbicznego
segmentu małego palca, ważący zaledwie

5/32 uncji (4 g) i stanowiący zaledwie 0,4
procent całkowitej objętości mózgu,
podwzgórze pełni wiele różnorodnych, istotnych ról – w
świadomym zachowaniu, emocjach i instynktach oraz
automatyczne sterowanie systemami i procesami organizmu.
Składa się z kilkunastu sparowanych jąder (obszarów połączonych
ze sobą ciał komórek nerwowych) skupionych w dnie międzymózgowia
i oddzielonych komorą boczną. Jego komórki wydzielnicze
wytwarzają hormony (zwane czynnikami uwalniającymi), które
dostają się do krwiobiegu, a komórki neurowydzielnicze wytwarzają
substancje hormonopodobne, które przemieszczają się wzdłuż
aksonów nerwowych w dół do przysadki mózgowej (patrz poniżej).
Chiazmat
optyczny
Jądro
nadskrzyżowaniowe („zegar biologiczny”)
Jądro nadoptyczne
KRYSZTAŁY OKSYTOCYNY Jądro tylne
Dwa hormony, antydiuretyczny (ADH
Zwiększa częstość akcji serca i
Ten hormon porodu i karmienia piersią jest wytwarzany przez komórki lub wazopresyna) i oksytocyna, są
ciśnienie krwi, rozszerza źrenice i inne
neurosekrecyjne w jądrach przykomorowych i nadwzrokowych wytwarzane przez komórki
reakcje autonomiczne w ramach reakcji
podwzgórza. neurosekrecyjne w jądrze nadwzrokowym
„walki lub ucieczki”
PRZYsadka mózgowa Aksony komórek neurosekrecyjnych
Podwzgórze integruje dwa systemy System portalu przysadkowego

Te naczynia krwionośne Łodyga przysadki
koordynacji i kontroli organizmu: układ przenoszą czynniki mózgowej
uwalniające do płata przedniego

nerwowy wokół niego i nad nim; oraz
układ hormonalny (patrz str. SKÓRA
Tętnica
114-15) poprzez przysadkę mózgową
znajdującą się tuż pod nią. Przysadka
mózgowa wielkości groszku (przysadka
mózgowa), często nazywana „głównym NADNERKOWY
NERKI
KOMÓRKA ENDOKRYNNA
gruczołem hormonalnym organizmu”, ma ŻOŁĄDŹ
Mikrofotografia przedstawia komórki somatotropowe

dwa odrębne płaty. Płat przedni
w przednim płacie przysadki mózgowej. Komórki
(gruczołowy) wytwarza kilka hormonów, te przechowują hormon wzrostu w postaci
granulek (czerwonych kropek) gotowych do eksportu.
które uwalniają się do krwioobiegu w
celu regulacji innych gruczołów dokrewnych
KLUCZ DO HORMONÓW PRZYKŁADOWYCH
w organizmie, takich jak tarczyca. TARCZYCA
GRUCZOŁ Hormon stymulujący melanocyty (MSH)
Płat tylny (neurohypofiza) otrzymuje
Hormon adrenokorykotropowy (ATCH)
dwa hormony wzdłuż aksonów z
Hormon tyreotropowy (TSH)
podwzgórza.
hormon folikulotropowy (FSH),
Płat tylny Hormon luteinizujący (LH)

Płat przedni
Żyła Podwzgórzowy ADH i Hormon wzrostu (GH)
Płat przedni, stanowiący dwie trzecie masy przysadki
oksytocyna są tutaj
mózgowej, wytwarza około ośmiu głównych hormonów; Oksytocyna
magazynowane i uwalniane zgodnie z instrukcją
znajduje się pod kontrolą komunikatów nerwowych
Hormon antydiuretyczny (ADH)
i substancji regulatorowych, zwanych czynnikami KOŚCI I OGÓLNE Macica I
Gruczoły płciowe WZROST CIAŁA PIERSI
Prolaktyna
uwalniającymi, wytwarzanych w podwzgórzu PIERSI
61
Pień mózgu i móżdżek

Pień mózgu może być źle nazwany. TO NIE JEST Pień Prowadzący Do
STRUKTURA WEWNĘTRZNA
ODDZIELNY MÓZG POWYŻEJ, ALE INTEGRALNA CZĘŚĆ SAMEGO MÓZGU. Ma raczej kształt rozszerzającej się, pionowej
W pniu mózgu znajdują się grupy ciał komórek nerwowych
łodygi, na szczycie której znajduje się wzgórze i kopuła półkuli mózgu. ZWIŃCZONY WOKÓŁ
zwane jądrami (patrz strony 58–59) oraz liczne wiązki włókien
nerwowych lub aksonów, zwane drogami nerwowymi.
DOLNY PÓŁ MÓZGU, Z TYŁU MÓZGU, JEST MÓZGEM. Na przykład jądra mostu przedniego lub brzusznego mostu
biorą udział w uczeniu się i zapamiętywaniu umiejętności
motorycznych – działają jako stacje przekaźnikowe dla
sygnałów nerwowych z kory ruchowej, które
Anatomia pnia mózgu Wzgórze
przemieszczają się do móżdżku za mostem (patrz panel obok).
Pień mózgu obejmuje prawie cały mózg z
wyjątkiem najwyższych części, które tworzą 1 ROSTRAL ŚRÓDMÓZGOWI
przodomózgowie (mózg i międzymózgowie, patrz Peri- Doskonały

wzgórek
str. 52). Jego najwyższym obszarem jest akwedukt szary
Szyszynka, ciało Akwedukt

śródmózgowie, obejmujące górny „strop”, czyli
mózgowy
pokrywę, obejmujący górne i dolne wzgórki lub
wybrzuszenia z tyłu oraz nakrywkę z przodu. Czarna

ANATOMIA
substancja
MÓZGU
Czerwone jądro
Śródmózgowie
Poniżej śródmózgowia znajduje się tyłomózgowie.

I
Doskonały Dolny
2 MÓZG OGONOWY
wzgórek wzgórek
Z przodu znajduje się duże wybrzuszenie
Akwedukt
mostu. Za nim i poniżej znajduje się rdzeń, Nerw czaszkowy
mózgowy
IV (badanie)
który zwęża się, łącząc się z najwyższym
Dolny
Pons
końcem głównego nerwu organizmu, rdzeniem wzgórek Czarna
Szary
substancja
kręgowym. Móżdżek łączy się z tylną częścią
Konar okołoakweduktowy
rdzenia za pomocą trzech par łodyg, zwanych Nerw czaszkowy
móżdżku
V (trójdzielny)
konarami móżdżku. górny
Konar Dno komory 3 PONSy

Czwarta
środkowy czwartej
komora
móżdżku (komora
Głębokie
wypełniona płynem)
jądra móżdżku
Konar Nerw czaszkowy

dolny móżdżku VII (twarz)
Nerw czaszkowy
X (błędny)
Mediana bruzdy
Rdzeń Pontyjski
Jądra
Bruzda boczna siatkowy
Pontyjskie
Nerw czaszkowy tworzenie
XI (akcesoria)
Fasciculus
4 RDZEŃ ROSTRALNY
gracilis Pień mózgu Ten widok Jądro ślimakowe
pnia mózgu, po grzbietowe Jądro
Fasciculus usunięciu móżdżku, Raphe’a
zaklinowany ukazuje rdzeń i wiązki

Jądro
aksonów zwane pęczkami.
ślimakowe
Rdzeń kręgowy Gorsza
brzuszne
ŁĄCZENIE MÓZGU oliwka
Ten skan MRI pokazuje, że górny pień TYŁ PRZÓD

Wyjątkowa Piramida
mózgu znajduje się mniej więcej na poziomie Nerwy czaszkowe oliwka rdzeniowa
oczu, a jego dolny obszar łączy się z rdzeniem łączą różne części pnia
kręgowym w szczelinie przechodzącej przez mózgu.
podstawę czaszki, czyli otworze wielkim. Jądro przewodu

5 ŚRODEK ŚREDNI
samotnego Jądro
przedsionkowe
Tworzenie się
Gorsza oliwka siatkówki
rdzeniowej
SEKCJE PNIA MÓZGU Piramida
Pokazane tutaj poziome rdzeniowa
przekroje pnia mózgu odpowiadają
PRZÓD PRAWIDŁOWY Z POWROTEM LEWY numerom na ilustracji powyżej,
6 POŁĄCZENIE RDZEŃ-RDZEŃ KRĘGOWY
po lewej stronie. Jądra są pokazane na
Grzbietowy
Pień mózgu składa się ze struktur móżdżek (różowawo-brązowy) i rdzeń zielono; istota biała włókien
jądra Kanał
pokazanych tutaj poniżej wzgórza lub (kremowy beż). W niektórych nerwowych jest blada. W każdej sekcji kręgowy
STOPNI
WIDOK
kolumnowe
tył ciała znajduje się najwyżej.
poniżej (kolor zielony). Główne punkty kategoryzacjach wzgórze zaliczane
360
Lemniskus
orientacyjne to mosty (niebieskie), jest do pnia mózgu.
środkowy Piramida
rdzeniowa
62
07:30
BRAINAN W OMY
FUNKCJE PNIA MÓZGU 04:30
POCZĄTEK DNIA
Wydzielanie melatoniny
Najniższa zatrzymuje się ZAMKNIĘTY W

Pień mózgu jest silnie zaangażowany w temperatura ciała 06:00 08:30
05:00 07:00 Prawdopodobny ruch
ZESPÓŁ
czynności umysłowe średniego i niższego 04:00 08:00
jelit
rzędu, na przykład prawie „automatyczne” 03:00 06:45 09:00 09:0010:00 10:00 Uszkodzenie niektórych części pnia
Najostrzejszy
Najwyższy Wysoka czujność
skanujące ruchy oczu, gdy obserwujemy 02:00 02:00
wzrost poziomu krwi mózgu, szczególnie skierowanej do przodu
testosteron 11:00
Najgłębszy sen ciśnienie części mostu, może powodować

coś przechodzącego, a nie wyższe czynności, wydzielanie
01:00 stan znany jako „zablokowany” lub
takie jak myślenie abstrakcyjne. Jest to także Południe
zespół mostu brzusznego. Osoba
12:00
24:00
miejsce podświadomej lub 13:00
cierpiąca jest świadoma swojego
autonomicznej kontroli Północ otoczenia, widzi i słyszy, ale nie może
23:00
14:00
aktywować żadnych dobrowolnych mięśni –
mechanizmów, z których zazwyczaj nie 22:30
14:30 tych, które są pod świadomą kontrolą – i
Ruchy jelit stłumione
22:00
19:00
zdajemy sobie sprawy. W szczególności Najwyższa
15:00 To, co najlepsze
dlatego nie jest w stanie się poruszać ani
koordynacja
reagować.
rdzeń zawiera grupy jąder, które są 21:00 20:00 temperatura ciała
16:00
RYTM DOBOWY 19:00 15:30 Uszkodzenie może wynikać z urazu lub braku
ośrodkami monitorowania i kontroli 17:00
18:00 Najszybszy
Informacje z „zegara dopływu krwi podczas udaru.
układu oddechowego (oddychania), serca czas reakcji
W niektórych przypadkach mięśnie oka
biologicznego” (patrz s. 21:00 17:00
(bicie serca) i naczynioruchowego 184) przekazywane są do pnia Melatonina 18:30 Największa nadal funkcjonują, umożliwiając
mózgu, dzięki czemu podstawowe wydzielanie Najwyższy wydolność układu
komunikację za pomocą ruchów oczu.
(ciśnienia krwi), a także wymiotów, zaczyna krew
procesy zachodzące w organizmie krążenia i siła mięśni
kichania, połykania i kaszlu. przebiegają według 24-godzinnego rytmu. ciśnienie
Móżdżek STRUKTURA WEWNĘTRZNA
Móżdżek ma podobną mikrostrukturę

„Mały mózg” to dolna, najbardziej wysunięta do tyłu część całego mózgu. warstwową do mózgu. The
Przypomina pomarszczony wygląd mózgu powyżej, ale jego rowki i wybrzuszenia warstwa zewnętrzna, czyli kora móżdżku, to
są delikatniejsze i ułożone w bardziej regularne wzory. Do głównych części istota szara zbudowana z ciał komórek
nerwowych i ich wypustek dendrytycznych.
anatomicznych móżdżku należą: długi, smukły robak („robak”) pośrodku; dwa płaty
Poniżej znajduje się szpikowy obszar istoty białej
kłaczkowo-guzkowe poniżej, po jednym z każdej strony; a na zewnątrz dwa znacznie
składający się głównie z włókien nerwowych. W
większe płaty boczne, kierunku środka znajdują się zbiory
z których każdy jest podzielony na kilka płatków. Dwa płaty boczne większej liczby ciał komórek nerwowych,
zwanych głębokimi jądrami móżdżku. Włókna
przypominają dwie półkule mózgu i czasami nazywane są półkulami móżdżku.
nerwowe biegną od tych jąder do kory mózgowej
Główne funkcje móżdżku to koordynacja ruchów ciała poprzez zintegrowaną
znajdującej się wysoko powyżej. W przekroju
kontrolę mięśni, w tym równowagę i postawę oraz równowagę. poprzecznym móżdżku pod niemal dowolnym
kątem istota biała pomiędzy korą a jądrami
KOMÓRKI MÓZGU
głębokimi tworzy złożony wzór rozgałęzień
Móżdżek Główne typy komórek nerwowych w
znany jako arbor vitae.
korze móżdżku to komórki Purkinjego
Rowki na powierzchni móżdżku Górny robak
(czerwone), wspierane przez komórki glejowe (zielone).
nazywane są szczelinami, a Płatek przedni
wybrzuszenia nazywane są foliami.

Na każdym zdjęciu przód
Folia (wybrzuszenia)
jest najwyższy. Liść Akson poziomy
Długie włókno rozciąga
Płat
Szczelina pozioma Wybrzuszenie się od komórek ziarnistych
czworoboczny przedni
powierzchni móżdżku
Płatek
Zrazik środkowy
czworokątny
tylny
PRZEKRÓJ
Móżdżku
Szczelina poksiężycowa
Górny płat Interneuron
półksiężycowaty
gwiaździsty
Dolny płat półksiężycowaty

Komórka Purkiniego
Z GÓRY
Posiada wiele
rozgałęzionych
Konar środkowy móżdżku
Dolna część robaka dendrytów
Guzek
Płat kłaczkowo-guzkowy
Komórki Golgiego
Szczelina grzbietowo-boczna Jeden z różnych
interneuronów
Migdałek hamujących, w
tym komórek
koszyczkowych i gwiaździstych
KORA Móżdżku
Języczek
Płat tylny Kilka typów komórek
korowych zajmuje trzy
odrębne warstwy kory,
Komórka granulatowa
które rozciągają się od
Piramida zewnątrz do wewnątrz, Biała materia Ma długie
Wspinaczka aksony
warstwę molekularną, Głównie włókna włókna
OD PONIŻEJ nerwowe (aksony)
warstwę Purkinjego i warstwę ziarnistą.
63
UKŁAD LIMBICZNY Fornix
UKŁAD LIMBICZNY ZAangażowany jest w zachowania instynktowne, głęboko zakorzenione emocje i podstawowe impulsy,
takie jak seks, złość, przyjemność i ogólne przeżycie. STANOWI RÓWNIEŻ ŁĄCZNIK MIĘDZY CENTRAMI WYŻSZEGO Zrogowaciałe ciało
ŚWIADOMOŚĆ W korze mózgu i pniu mózgu, która reguluje układy organizmu.

Ciała sutkowe
SKŁADNIKI UKŁADU LIMBICZNEGO

Układ limbiczny obejmuje obszary kory i przyległych części, zwanych płatem Fornix
Ten odcinek włókien nerwowych
ANATOMIA
W rdzeniowym mózgu
limbicznym (patrz strona obok), wraz z ciałem migdałowatym, podwzgórzem, łączy ciałka sutkowe i hipokamp
MÓZGU
Układ limbiczny, położony mniej więcej w anatomicznym

wzgórzem, ciałami sutkowymi i innymi głębszymi, bardziej centralnymi
centrum lub rdzeniu mózgu, jest zróżnicowanym zbiorem
strukturami mózgu. System jest również „połączony” z częściami układu struktur rozciągających się od mózgu do wewnątrz i w
I
dół, aż do pnia mózgu.

sensorycznego, zwłaszcza zmysłem węchu. Włókna nerwowe ściśle łączą
wszystkie te części, a także łączą je z innymi obszarami mózgu,
szczególnie z dolną korą czołową, która odgrywa
rolę w oczekiwaniu, nagradzaniu i podejmowaniu

decyzji.
Zakręt obręczy
Część kory limbicznej tuż nad
ciałem modzelowatym
Kolumna fornixa
Ciała sutkowe
Małe grudki komórek nerwowych przekazują
sygnały do wzgórza, przyczyniając się do
czujności i tworzenia pamięci
Opuszki węchowe
Pasma komórek nerwowych czuciowych
rozciągają się od jamy nosowej do mózgu;
częściowo przetwarzają informacje
zapachowe, zanim dotrą one do świadomej świadomości
STRUKTURY LIMBICZNE Podwzgórze

Nazwa tego systemu pochodzi od łacińskiego słowa Główne ogniwo i mediator
limbus, oznaczającego „granicę” lub „krawędź”. pomiędzy układem nerwowym a

układem hormonalnym lub
Jego główne struktury tworzą okrągłą,
hormonalnym (patrz str. 61) Hipokamp
przypominającą pas strefę przejściową pomiędzy
Nazwany na cześć jego niejasności
stosunkowo zwyczajnie wyglądającą główną korą
Pons Ta część przypominająca
mózgową a bardziej charakterystycznymi ciałami,
konika morskiego w kształcie
pasmami i jądrami wewnętrznej, dolnej części mózgu.
litery S odpowiada za pamięć
i świadomość przestrzenną
Śródmózgowie
Układ limbiczny rozciąga

włókna nerwowe ze
wzgórza i innych
wyższych części do tej

najwyższej części pnia mózgu,
a także do jąder podstawnych
PRZÓD PRAWA STRONA Z POWROTEM LEWA STRONA
Te widoki układu limbicznego pokazują, że jest on umiejscowiony w centrum mózgu i zajmuje

Zakręt parahipokampowy Migdał
STOPNI
WIDOK
części wewnętrznych lub przyśrodkowych powierzchni kory mózgowej.

Ten obszar kory Skupiska neuronów w kształcie
Zakręt obręczy, hipokamp i zakręt przyhipokampowy – wszystkie części kory mózgowej – wyginają
360
otaczający hipokamp jest aktywny migdałów, które są silnie

się wokół i w dół ciała modzelowatego.
podczas oglądania scen i zaangażowane w pamięć i
miejsc reakcje emocjonalne
64
UKŁAD LIMBICZNY I ANATOMIA MÓZGU

Zakręt obręczy
Grzbiet nad ciałem
Bruzda obręczy
Rowek lub dolina z
PŁAT LIMBICZNY
modzelowatym zakrętem obręczy Struktury układu limbicznego otoczone są obszarem kory
rozciągającym się po
zwanym płatem limbicznym. Płat tworzy kołnierz lub
obu stronach
Zakręt parahipokampowy
pierścień na wewnętrznych powierzchniach półkul
Grzbiet płata limbicznego mózgowych, zarówno powyżej, jak i poniżej ciała
poniżej ciała Zrogowaciałe ciało modzelowatego. Górna część to zakręt obręczy, po obu
modzelowatego
stronach bruzdy obręczy. Dolna część to zakręt
Hipokamp i ciało
przyhipokampowy, ograniczony poniżej szczeliną
migdałowate
poboczną i bruzdą nosową. The
Zakręt obręczy i zakręt przyhipokampowy są razem znane

jako zakręt cudzołożny. W związku z tym płat limbiczny
składa się z skierowanych do wewnątrz części innych
płatów korowych, w tym skroniowego, ciemieniowego i
OKOLICZNY KSZTAŁT
Obszary korowe zwane płatem limbicznym (zaznaczone czołowego, gdzie lewy i prawy płat zakrzywiają się, zwracając
tutaj na brązowo) obejmują wewnętrzne lub środkowe się ku sobie. Hipokamp i ciało migdałowate nie są integralną
powierzchnie kory mózgowej, które owijają się wokół
częścią tego kształtu podzielonego pierścienia, ale są
najbardziej wewnętrznej, centralnej części mózgu –
pnia mózgu. uważane za anatomiczną część płata limbicznego, a także
elementy układu limbicznego.
NEURONY
HIPOKAMP Mikrofotografia przekroju hipokampa ujawnia neurony
Hipokamp jest nawleczony wzdłuż górnej krawędzi oznakowane zielonym białkiem fluorescencyjnym.
Widoczne są również kanały jonowe (w kolorze złotym),
zakrętu przyhipokampowego. Hipokamp łączy
które umożliwiają wymianę jonów sodu i wapnia przez
się z innym grzbietem, zwanym zakrętem zębatym - błonę komórkową. Ta wymiana powoduje propagację
impulsów nerwowych.
razem tworzą kompleks hipokamp-ząbkowany.
Róg dolny komory bocznej

Jest częścią kory mózgowej, ale ma tylko jedną, dwie
Grzywka
lub trzy warstwy komórek, zamiast zwykłych sześciu
warstw występujących w większości bardziej
„zaawansowanych” obszarów kory.
Główne funkcje hipokampa
CA3
obejmują świadomość przestrzenną oraz
tworzenie i przypominanie pamięci. W CA2
szczególności hipokamp pomaga wybierać

przejściowe informacje do zapamiętywania, a
następnie przekazywać je do obszarów pamięci długoterminowej.
Uszkodzenie może uniemożliwić osobie CA4
tworzenie nowych wspomnień, nawet jeśli

wspomnienia sprzed uszkodzenia są nienaruszone.
CA1
Kora podskórna Zakręt zębaty
Kora śródwęchowa
Zakręt parahipokampowy
SEKCJA HIPPOKAMPU
STRUKTURY HIPPOKAMPAL
Ten przekrój poprzeczny przedstawia przekrój koronowy
hipokampu. Szczegółowe struktury warstw komórek w hipokampie
zmieniają się wokół jego krzywej, od obszaru znanego jako CA1 (cornis
ammonis 1) do CA4. Główne sygnały nerwowe pochodzą z zakrętu
przyhipokampowego, sklepienia i hipokampa drugiej półkuli.
POŁOŻENIE HIPPOKAMPUSA Biała materia
65
KORA MÓZGU
KORA MÓZGU JEST ZEWNĘTRZNĄ WARSTWĄ NAJBARDZIEJ DOMINUJĄCEJ CZĘŚCI MÓZGU, MÓZGU. To wybrzuszona, pomarszczona powierzchnia,
którą widzimy, patrząc na mózg
POD KAŻDYM KĄTEM. Jest powszechnie znana jako substancja szara ze względu na swoją barwę, która kontrastuje z materią białą w
warstwie poniżej.
PŁATY MÓZGU
Płat czołowy
Wybrzuszenia i rowki pomagają podzielić korę
na cztery do sześciu sparowanych płatów, w Płat ciemieniowy
zależności od zastosowanego układu anatomicznego. Płat skroniowy
Głównym i najgłębszym rowkiem jest szczelina

ANATOMIA
Płata potylicznego
MÓZGU
podłużna oddzielająca półkule mózgowe. Zarówno

zasięg, jak i nazwy płatów są również częściowo
I
związane z leżącymi na nich kośćmi czaszki, zwanymi

Płat czołowy WIDOK ŚRODKOWY KORY
neurocranium. Na przykład dwa płaty czołowe znajdują

Płat ciemieniowy
się mniej więcej pod kością czołową, podobnie jak płaty
PODZIAŁ PŁATÓW Korę
potyliczne pod kością potyliczną. W niektórych systemach Płat skroniowy można podzielić na cztery obszary zwane płatami (pokazane tutaj). W
nazewnictwa płat limbiczny (patrz strona 65) i wyspa, Płata potylicznego

niektórych klasyfikacjach przednią część płata czołowego oddziela
się od płata czołowego, ale bardziej ogólnie akceptowany jest termin

czyli płat centralny, odróżnia się od innych płatów. WIDOK Z BOKU KORY kora przedczołowa.
Tylna bruzda
ZABYTKI KORTYCZNE Bruzda paracentralna
obręczy
Bruzda
Zaokrąglone wybrzuszenia kory nazywane są zakrętami; rowki Bruzda obręczy
ciemieniowo-
nazywane są sulci, gdy są stosunkowo płytkie, i szczelinami, gdy są głębsze. potyliczna
Ogólne wzorce gyri i sulci są podobne, ale rzadko identyczne w
normalnych mózgach – występują różnice indywidualne.
Zakręt obręczy
Są one również podobne dla lewej i prawej strony mózgu danej
osoby, chociaż występują niewielkie asymetrie (patrz str. 57).
Bruzda centralna Bruzda śródciemieniowa
Bruzda przedśrodkowa Bruzda postcentralna
Górna
bruzda czołowa
zakręt
zakręt
Przedcentralny
zakręt
Bruzda
Postcentralny dziobowa
Zakręt
kątowy
Supramarginalny
Bruzda poboczna

Przednia
Bruzda ciemieniowo-
potyliczna bruzda
Zakręt POWIERZCHNIA ŚREDNIA
kalkarynowa
Zakręt skroniowy górny potyliczny Głównymi punktami orientacyjnymi na
Tylna bruzda
boczny
powierzchni przyśrodkowej są ciało kalkarynowa
modzelowate i zakręt obręczy, które tworzą
Zakręt skroniowy środkowy część płata limbicznego (patrz str. 65).
Żyry orbitalne
Bruzda boczna Zakręt skroniowy dolny Szczelina podłużna
(Szczelina Sylwiusza)
Górna bruzda skroniowa
Bruzda skroniowa dolna GÓRNA POWIERZCHNIA
Szczelina podłużna to
Wcięcie
głęboki rowek
przedpotyliczne
POWIERZCHNIA BOCZNA
oddzielający korę
W widoku z boku widoczna jest bruzda boczna, zwana także szczeliną obu półkul.
Sylwiusza. Odróżnia dolny płat czołowy i ciemieniowy od górnego płata
skroniowego.
66
KORA MÓZGU I ANATOMIA MÓZGU

OBSZARY FUNKCJONALNE
Korę można „mapować” na trzy sposoby. Jednym z nich jest
ogólna anatomia zdefiniowana przez Sulci i Gyri (patrz strona 6 4
8 5
obok). Drugi dotyczy anatomii mikroskopowej – kształtów i typów 9
7
komórek oraz ich połączeń, których pionierem był Korbinian Brodmann
3,1,2
(patrz panel poniżej). Mapa obszarów pokazanych tutaj nosi jego imię. 46
Trzecia metoda opiera się na funkcjach neurologicznych, w których 40
44
małe obszary są skorelowane z tym, co robią. Na przykład płat z tyłu 10 45
39
mózgu odpowiada głównie za widzenie, a mniejsze obszary w nim
22
odpowiadają za różne aspekty przetwarzania obrazu – między 11
innymi określanie koloru, kształtu czy ruchu. 47
38 19
21
Najwcześniejsze części tej funkcjonalnej „mapy” powstały poprzez 43
dopasowanie uszkodzeń mózgu danej osoby (zwykle po jej śmierci) z 41
37
deficytami poznawczymi, które występowały za życia. Obecnie robi 18
42
20 17
się to głównie poprzez stymulację małych obszarów i
obserwowanie efektu. Trzy „mapy” pokrywają się tylko częściowo.
6 3,1,2
4
8
5
9 32 24 7
23 31
26
19
10 29
BOCZNE OBSZARY BRODMANNA
30 18 Korbinian Brodmann (patrz panel poniżej) stworzył
27 mapę kory w oparciu o rozmieszczenie ciał komórek
17
12 nerwowych (soma).
11 25 Kilka obszarów Brodmanna rozciąga się od
powierzchni bocznej do powierzchni przyśrodkowej.
1936
18 Niektóre obszary są również powszechnie znane
33 38
pod innymi nazwami, na przykład obszary 44 i 45,
34 20 37 zwane obszarem Broki.
28
35
FUNKCJE PRZYBLIŻONE
PRZESŁUCHANIE PAMIĘĆ
Płat skroniowy Przyśrodkowy płat

22 41 skroniowy, tylna kora obręczy
23 30
38 42
26 35
27 36
Wrażenia CIAŁA
Płat ciemieniowy
29
1, 2, 3
PRZYŚREDNIE OBSZARY BRODMANNA Na
5 39 SILNIK
środkowej powierzchni prawej kory obszary te są bezpośrednio
Płat czołowy
zwrócone do swoich odpowiedników w lewej korze przyśrodkowej. 7 40
Obszar 38 rozciąga się pod mózgiem, od powierzchni środkowej 4 44
31
do powierzchni bocznej. Jest to ważna strefa łącząca, 6 45
która łączy obszary związane ze słuchem, wzrokiem,
8 46
pamięcią oraz świadomością i reakcjami emocjonalnymi. EMOCJA
9 47
Przednia część obręczy
i kora oczodołowa 10
11 32
12 33
WIZJA
24 38 Kora potyliczna i kora
25 skroniowa
KORBINIAN BRODMANN 17 21
18 37
DEGUSTACJA
Niemiecki neurolog Brodmann (1868–1918) przeprowadził szczegółowe Wyspa 19 38
badania kory mózgowej, przyglądając się zmianom w strukturze i 20
43
rozmiarze jej warstw, tkanek oraz poszczególnych neuronów i innych komórek.
Zidentyfikował i ponumerował różne obszary w mózgach ludzi, małp i
innych ssaków, kończąc znaczne zamieszanie w nazywaniu części kory WĘCH
mózgowej, które istniało wówczas. Przyśrodkowa kora skroniowa
28 34
67
OBSZARY STOWARZYSZENIA Płaty czołowe

Przód mózgu zbiera dane
Niektóre części kory, zwane obszarami asocjacyjnymi, wejściowe ze wszystkich
innych obszarów,
składają się z neuronów połączonych z dwoma lub większą liczbą
tworząc złożone funkcje
obszarów funkcjonalnych. Oznacza to, że otrzymują różne poznawcze, w tym myśli,
osądy i plany długoterminowe.
rodzaje informacji – na przykład wizualne i słuchowe.
Ich rolą jest połączenie tych informacji. Jest to część procesu
konstrukcyjnego, który pozwala nam postrzegać świat jako
zintegrowaną całość, a nie oddzielne fragmenty. Na przykład
sąsiadujące krawędzie obszaru wzrokowego i ciemieniowego
łączą informację wizualną ze świadomością ciała, aby ustalić
położenie wizualnie postrzeganego obiektu w stosunku do ciała.
Korę czołową można uznać za obszar skojarzeń, ponieważ
odbiera informacje ze wszystkich pozostałych obszarów mózgu
ANATOMIA
MÓZGU
i łączy je. Produktem tej mieszanki są myśli, osądy i świadome

uczucia.
I
Kora oczodołowo-czołowa
Dane wejściowe z układu
limbicznego są tu łączone z
innymi informacjami w celu
stworzenia wartości
wykorzystywanych w procesie decyzyjnym
KOMÓRKI GLEJOWE INFORMACJE PRZYCHODZĄCE

Na tej mikrofotografii świetlnej można zobaczyć astrocyty w kształcie gwiazdy Obszary asocjacji otrzymują informacje
(jasnozielone) wraz z innymi komórkami pomocniczymi, czyli neuroglejami. z różnych części mózgu i łączą je,
Tworzą tkankę łączną mózgu i zapewniają ochronę neuronom. Tkanka łączna tworząc – lub zaczynają tworzyć –
wspiera neurony przekazujące informacje pomiędzy obszarami korowymi. złożone, wieloaspektowe
postrzeganie.
STRUKTURA KORY
Bardzo zawiły arkusz istoty szarej tworzący korę mózgową ma różną grubość warstwy piramidalne i wielopostaciowe (patrz obok). Każdy obszar Brodmanna
od około 1/16 do 3/16 cala (2 do 5 mm). (patrz strona 67) ma również różne typy i kształty neuronów. Na przykład
Szacunki dotyczące liczby komórek wahają się od 10 miliardów do ponad 50 główny obszar motoryczny 4 jest bogaty w komórki piramidalne. Neurony w korze
miliardów neuronów i około 5 do 10 razy większej liczby komórek glejowych są ułożone tak, że ciało komórki znajduje się na górze, a aksony na dole. Ciało jest
(podporowych) i innych. Neurony są zorganizowane w sześć warstw, znanych szarawe, a aksony są pokryte tłuszczem (mieliną) i wyglądają białawo. To wyjaśnia
ogólnie z zewnątrz do wewnątrz jako molekularna, zewnętrzna ziarnista, szary kolor, który odróżnia korę od wewnętrznych obszarów mózgu.
zewnętrzna piramidalna, wewnętrzna ziarnista, wewnętrzna
TKANKA KOROWA WŁÓKNO NERWOWE WARSTWY MÓZGOWE

68
KORA MÓZGU I ANATOMIA MÓZGU

Płaty ciemieniowe FUNKCJONOWANIE KORYTYCZNEJ
Dane wejściowe docierają tutaj z obszarów
wzrokowych, słuchowych i emocjonalnych, Większość ludzkiej kory składa się z sześciu warstw, z których każda zawiera odrębny wzór typów neuronów.
aby uzyskać skupione na ciele zrozumienie
bieżącego środowiska
Neurony korowe odbierają i wysyłają sygnały do innych obszarów mózgu, w tym do innych części kory.
Dzięki temu przepływowi komunikatów wszystkie części mózgu są świadome tego, co dzieje się gdzie indziej.
Połączenie czasowo-ciemieniowe
Obszar ten gromadzi informacje Neurony w korze są „głową skierowaną w dół” – ich części odbiorcze (dendryty) skierowane są ku powierzchni,
percepcyjne, aby zapewnić
podczas gdy nici przenoszące informacje do innych komórek (aksony) są skierowane w dół. Niektóre aksony
„całą” wiedzę o tym, co
dzieje się w dowolnym rozciągają się poniżej kory i stanowią część „istoty białej” – tkanki łącznej przenoszącej informacje do odległych
momencie
obszarów mózgu. Inne aksony przemieszczają się przez dolne warstwy kory, aby połączyć się z innymi komórkami korowymi.
POWIERZCHNIA KOROWA
1 MOLEKULARNY
2 ZEWNĘTRZNY GRANULAT
Z innych
obszarów
kory
3 ZEWNĘTRZNA PIRAMIDA
Ze
wzgórza
4 WEWNĘTRZNY
ZIARNISTY
Z pnia
WARSTWY KORTYCZNE
mózgu
WEWNĘTRZNY
5 DO INNEGO
PIRAMIDALNY
REGION
KORA
WARSTWY KORTYCZNE
Ludzka kora składa się głównie PRZECIWNIE WIELOPOSTACIOWY
PÓŁKULA
z sześciu warstw, z których każda
zawiera inną mieszankę komórek
komunikujących się z innymi
obszarami mózgu. Inne zwierzęta BIAŁY
MATERIAŁ
mają mniej warstw i kilka
DO PNIA MÓZGU
prymitywnych części ludzkiego I RDZEŃ KRĘGOWY
mózgu – takich jak fałd
hipokampowy – DO WZGÓRA
mieć tylko trzy.
ZŁOŻONY MÓZG
Móżdżek
Tylna część mózgu łączy
informacje z obszarów
Pomarszczona struktura kory mózgowej jest jedną z cech, która najwyraźniej odróżnia ludzki
percepcyjnych, aby mózg od mózgów innych gatunków. Większa część powierzchni korowej jest schowana w
kierować precyzyjnymi działaniami motorycznymi rowkach i gdyby dało się ją spłaszczyć, zajmowałaby rozmiar małego obrusu. Gęste fałdowanie
kory mózgowej obserwowane u ludzi mogło ewoluować wraz z przejściem od chodzenia na
czworakach do dwunożności. Aby umożliwić przyjęcie wyprostowanej postawy, nasi przodkowie
rozwinęli wąską miednicę, co utrudniało poród. Możliwe, że dzieci z małymi głowami miały
większe szanse na przeżycie, a ich rozmiar wynikał z mutacji genetycznej, która spowodowała
KOMPONENTY KORY zwinięcie się mózgu, umożliwiając
Stosunkowo czaszka pozostaje stosunkowo mała. Oprócz upakowania większej liczby neuronów,
małe powiększenie tkanki fałdowanie kory tworzy krótsze ścieżki nerwowe, co z kolei powoduje szybsze przetwarzanie danych.
korowej pokazuje neurony (z
lewej strony, niebiesko-
szare) upakowane wśród
wspierających
komórek glejowych (czerwony).
Większe powiększenie PŁASKA KORA
ujawnia pojedynczy akson u Oprogramowanie
podstawy kory (drugi od lewej). komputerowe może
Różne plamy laboratoryjne „spłaszczyć” powierzchnię mózgu,
pokazują cztery z sześciu aby pokazać tkankę, która
warstw korowych (trzecia zwykle jest ukryta w bruzdach.
od lewej) i mielinę tłuszczową owiniętą wokół aksonu. Tutaj zielone obszary to
powierzchnia (zakręty), a
czerwone obszary to te, które zwykle są schowane w środku.
KOMÓRKA OLIGODENDROCYTOWA
69
KOMÓRKI MÓZGOWE
MIKROANATOMIA NEURONA
Ciało komórki neuronu ma średnicę około 10–100
mikrometrów, czyli od 1/100 do 1/10 milimetra. Akson
ma wielkość 0,2–20 mikrometrów
w średnicy; dendryty są zwykle cieńsze. W ośrodkowym ISTNIEJE PONAD TYSIĄC TYPÓW KOMÓREK MÓZGU, KTÓRE NALEŻĄ DO DWÓCH SZEROKICH
układzie nerwowym dendryty mają zazwyczaj długość
GRUP: NEURONÓW I KOMÓREK GLEJOWYCH.
10–50 mikrometrów, a aksony mogą mieć długość do
kilku centymetrów (cal). NEURONY WYSYŁAJĄ SYGNAŁY ELEKTRYCZNE, CZYLI „OGIEŃ”, W ODPOWIEDZI NA BODY. W
Akson (włókno nerwowe)

CZŁOWIEKU JEST OKOŁO 86 MILIARDÓW NEURONÓW
Większość neuronów ma tylko PRZECIĘTNY LUDZKI MÓZG I DZIESIĘĆ RAZY WIĘCEJ KOMÓREK GLEJOWYCH.
jeden główny akson lub
neuryt wysyłający, zwany

także wyrostkiem aksonalnym lub
włóknem nerwowym; jest zwykle
znacznie dłuższy i grubszy niż
NEURONY
dendryty
Podobnie jak komórki hepatocytów w wątrobie, osteocyty w kościach lub erytrocyty (czerwone
krwinki) we krwi, każdy neuron jest samodzielną, funkcjonalną jednostką.
Jego wewnętrzne elementy, organelle, obejmują jądro zawierające materiał genetyczny (DNA),
Osłonka mielinowa
Spiralne owinięcie mitochondria dostarczające energię i rybosomy wytwarzające białka. Podobnie jak w
mieliny wokół niektórych
większości innych typów komórek, organelle skupiają się w głównym ciele komórki.
aksonów pomaga
przyspieszyć i izolować Ponadto charakterystyczną cechą neuronów są neuryty – długie, cienkie, przypominające
przenoszone przez nie
palce lub nitkowate wypustki wychodzące z ciała komórki (soma). Dwa główne typy to dendryty i
impulsy nerwowe
aksony. Zwykle dendryty odbierają sygnały nerwowe, podczas gdy aksony wysyłają je dalej.
Oligodendrocyt
Wytwarza osłonki mielinowe
dla aksonów neuronów
mózgowych
Wakuole
Pojemniki przypominające worki wewnątrz komórki, w których
przechowywane są różne substancje, takie jak odpady lub nadmiar wody
Błona komórkowa
Zewnętrzna powłoka lub „skóra” komórki; w neuronach specjalizuje się w
przekazywaniu lub propagowaniu impulsów nerwowych (patrz str. 72)
Cytoplazma Szorstka siateczka śródplazmatyczna

Poszczególne organelle Arkusze błony są składane, układane w stosy i
komórki są usiane maleńkimi, kulistymi rybosomami

zawieszone w tym
galaretowatym płynie
Ciało
wypełnionym substancją rozpuszczoną
komórki neuronowej
Żarówka
końcowa aksonu
Synapsa
Punkt komunikacyjny
pomiędzy
neurony
Dendryt
Mitochondrium
Komórkowa
„elektrownia”, która
rozkłada cząsteczki
cukru i tłuszczu w celu
Mikrotubule uwolnienia ich
Elastyczne, energii chemicznej

przypominające pręt zespoły
tworzą strukturalne „rusztowanie” Rybosomy

ogniwa
Struktury przypominające
Kompleks Golgiego kulki, które łączą białka
Przechowuje i przetwarza
białka wytwarzane przez
Siateczka śródplazmatyczna
rybosomy, gotowe do eksportu gładka
z komórki
Rury i warstwy ułatwiające
transport i przechowywanie
materiałów
Jądro
Zawiera DNA, które
instruuje, jak komórka rozwija
się i funkcjonuje
KOMÓRKI MÓZGU I ANATOMIA MÓZGU

Ciało komórki Osłonka Zdegenerowany
RODZAJE NEURONÓW REGENERACJA NEURONÓW mielinowa terminal światłowodowy
Neurony można kategoryzować strukturalnie według położenia Każdy neuron ma swój własny, niezwykle
ciała komórki w stosunku do aksonu i dendrytów, a także złożony, wysoce indywidualny kształt i zestawy
liczby dendrytów i odgałęzień aksonów (patrz ilustracja połączeń za pośrednictwem synaps z innymi Uszkodzone włókno
nerwowe (akson) USZKODZONY NERW
poniżej). W niektórych obszarach mózgu, obwodowym neuronami. Jego powiązania są kształtowane
układzie nerwowym i narządach zmysłów typy neuronów są przez jego historię i sposób Pusta część osłonki
Włókna nerwowe wypuszczają
zorganizowane i łatwo rozpoznawalne. Na przykład siatkówka zużywa się z biegiem czasu, gdyż niektóre mielinowej
nowe zakończenia
oka zawiera szeregi neuronów dwubiegunowych (patrz str. 80). jego połączenia słabną i zanikają, a inne
Jednak w wielu innych regionach neurony mają mieszany kształt wzmacniają się. Ta wyjątkowość sprawia, że
Włókno uległo degeneracji
i tworzą złożoną, wzajemnie połączoną sieć. W korze jeden każda choroba lub uszkodzenie jest bardzo
neuron może odbierać sygnały od wielu tysięcy innych poważne. Jest mało prawdopodobne, aby WCZESNY ETAP NAPRAWY
neuronów za pośrednictwem licznych rozgałęzionych dendrytów. neuron zreformował wszystkie swoje
rozszerzenia i połączenia. Nawet jeśli nastąpi Odrodzone włókno
odrost, jest on powolny i początkowo

Sygnały są prowadzone do somy, wokół niej, a następnie przypadkowy, ponieważ dendryty i akson „wyczuwają” swoje
wzdłuż aksonu – zawsze przez błonę komórkową, a nie przez w zależności od odbieranych i wysyłanych Zregenerowane zaciski
cytoplazmę. sygnałów nerwowych. PRZYWRÓCONA FUNKCJA NERWÓW
NEUROGENEZA NAPRAWA WŁÓKNÓW NERWOWYCH

NEURON JEDNOPOLARNY
Mózg może tworzyć nowe Naprawa komórek nerwowych jest
Jeden akson wystaje z ciała komórki i
komórki nerwowe. Nerwowy procesem bardzo powolnym, jeśli w
dzieli się na dwie lub więcej gałęzi. ogóle zachodzi. Uszkodzony lub odcięty
Komórki progenitorowe (pokazane
Ciało komórki
na tej mikrofotografii) stanowią etap koniec aksonu (włókna) można pobudzić
Akson Zaciski aksonu specjalizacji między komórkami do wypuszczenia nowych pędów, traktując
macierzystymi a w pełni ukształtowanymi go substancjami zwanymi czynnikami
komórkami nerwowymi. Na tym wzrostu nerwów. Pęd, który znajdzie
etapie mogą specjalizować się w pustą osłonkę mielinową, może następnie
Gałąź Aksonu Gałąź Aksonu
neuronach lub komórkach pomocniczych. przez nią przerosnąć.
Dendryty
NEURON BIPOLARNY
Ciało komórki ma jeden zestaw
przedłużeń dendrytycznych i jedno
Ciało komórki
KOMÓRKI GLEJOWE
przedłużenie lub wyrostek aksonalny.
Komórki glejowe zapewniają neuronom fizyczne wsparcie
(glej oznacza po grecku „klej”), ale uważa się, że wpływają również
na aktywność elektryczną neuronów. Zapewniają fizyczne
wsparcie dla cienkich dendrytów i aksonów, które wiją się w sieci
Dendryty Akson Zaciski aksonu
neuronowej oraz dostarczają neuronom pożywienia w
NEURON WIELOBIEGUNOWY postaci cukrów i surowców do wzrostu i naprawy. Istnieje kilka
Wiele zestawów dendrytów i jeden główny typów komórek glejowych. Oligodendrocyty wytwarzają
akson stanowią konstrukcję większości
Akson neuronów mózgu. osłonkę mielinową, zadanie wykonywane w nerwach
obwodowych przez komórki Schwanna. Mikroglej niszczy
OLIGODENDROCYTY W ATAKU
atakujące drobnoustroje i usuwa pozostałości degenerujących W stwardnieniu rozsianym (SM) oligodendrocyty
się neuronów. Uważa się, że astrocyty wpływają na (fioletowe), które normalnie tworzą izolujące osłonki
Ciało komórki mielinowe wokół aksonów nerwowych w mózgu i
zachowanie neuronów i odgrywają rolę w pamięci i śnie.
rdzeniu kręgowym, są atakowane i niszczone
Dendryty Zaciski aksonu przez mikroglej (żółte).
Ciało komórki Dendryt Aksony RODZAJE SYNAPS

SYNAPSY Jeden z wielu dendrytów
Synapsy to miejsca komunikacji, w których neurony przekazują tego neuronu jest

Kręgosłup
powiększony, aby
między sobą impulsy nerwowe. Wiele neuronów w dendrytyczny NEURON ukazać różne
rzeczywistości nie styka się ze sobą, lecz przekazuje swoje konstrukcje synaps, w
zależności od tego, gdzie
sygnały za pośrednictwem substancji chemicznych
stykają się aksony innych neuronów
(neuroprzekaźników) przez niewiarygodnie cienką szczelinę na tym.
zwaną szczeliną synaptyczną (patrz s. 72–73). Mikroanatomicznie

synapsy dzieli się na typy w zależności od miejsc, w których
neurony prawie się stykają. Miejsca te obejmują somę, dendryty,
aksony i maleńkie wąskie wypustki zwane kolcami

dendrytycznymi, występujące na niektórych rodzajach
dendrytów (patrz ilustracja po prawej).
Synapsy aksospinodendrytyczne stanowią ponad 50 procent
wszystkich synaps w mózgu; synapsy aksodendrytyczne
stanowią około 30 procent. SYNAPSA AKSOMATYCZNA SYNAPSA AKOSPINODENDRYTYCZNA SYNAPSA AKODENDRYTYCZNA SYNAPSA AKSOAXOSPINODENDRYTYCZNA
71
IMPULSY NERWOWE Węzeł neurofibralny
Międzywęźle pokryte mieliną
IMPULS LUB SYGNAŁ NERWOWY MOŻNA POMYŚLEĆ JAKO MAŁY, KRÓTKI „KOLEC”
PRĄDU PRĄDU PRZEZ NEURON. W BARDZIEJ PODSTAWOWYM
POZIOM, SKŁADA SIĘ Z CZĄSTECZEK CHEMICZNYCH PRZESUWAJĄCYCH SIĘ PRZEZ ZEWNĘTRZNĄ BŁONĘ
KOMÓRKI, Z JEDNEJ STRONY NA DRUGĄ.
ANATOMIA IMPULSU
Sygnały nerwowe składają się z serii dyskretnych impulsów, zwanych także potencjałami czynnościowymi.
ANATOMIA
Pojedynczy impuls jest powodowany przez przemieszczającą się „falę” cząstek chemicznych zwanych jonami, które SZYBKOŚĆ PRZEWODU
MÓZGU
mają ładunki elektryczne i składają się głównie z minerałów: sodu, potasu i chlorku. W mózgu i całym ciele Impulsy przemieszczają się z bardzo różną szybkością,
od 1 do 100 m/s (330 stóp/s), w zależności od rodzaju
większość impulsów w większości neuronów ma tę samą siłę – około 100 miliwoltów (0,1 wolta). Trwają one
I
nerwu, który je przewodzi. Są najszybsze w mielinowanych

również tyle samo – około milisekundy (1/1000 sekundy), ale poruszają się z różną prędkością. Informacje, które aksonach. Tutaj impuls „przeskakuje” szybko pomiędzy
przekazują, zależą od tego, jak często przechodzą impulsy na sekundę, skąd pochodzą i dokąd zmierzają. odcinkami pokrytymi mieliną od jednej szczeliny (węzła
neurofibralnego) do następnego węzła.
ZMIANA FORMULARZA
Impuls nerwowy zawsze
opiera się na
cząsteczkach chemicznych.
Przechodząc wzdłuż dendrytu
lub aksonu, składa się z
poruszających się
elektrycznie naładowanych
jonów, ale w synapsie opiera
się bardziej na kształcie
strukturalnym
neuroprzekaźnika chemicznego.
IMPULS ZMIERA W KIERUNKU SYNAPSY Akson jest spolaryzowany w spoczynku AKSON DEPOLARYZUJE SIĘ W PRZYPADKU PRZEJŚCIA IMPULSU IMPULS DOJDZIE DO SYNAPSY
Jony dodatnie są pompowane Nadmiar jonów dodatnich wewnątrz Nadmiar jonów dodatnich
przez membranę, przywracając wytwarza ładunek dodatni, a potencjał na zewnątrz błony
potencjał spoczynkowy na membranie zmienia się od -70 mV komórkowej
do wartości szczytowej przy +30 mV

w stosunku do zewnątrz Kierunek impulsu Wpompowano
nerwowego jony dodatnie
Obszar poza aksonem

składa się z
płyn pozakomórkowy
Błona aksonu
komórki
Akson komórki
nerwowej zawiera
płyn wewnątrzkomórkowy
Błony
neuronów mają zdolność
aktywnego
pompowania
naładowanych
jonów przez kanały
podobne do bramek
„Potencjał
czynnościowy” przez
błonę
FALA ELEKTRYCZNA
Impuls nerwowy opiera
się głównie na ruchu
dodatnio naładowanych
jonów sodu i potasu
przez błonę
komórkową neuronu.
3 Repolaryzacja
Aby przywrócić równowagę
2 Depolaryzacja
Sygnał nerwowy ładunków elektrycznych, dodatnie jony Nadejście impulsu nazywa się
przemieszcza się potasu przepływają w kierunku depolaryzacja. Jony sodu, które są dodatnie,
przeciwnym do jonów sodu. Stymuluje to 1Potencjał spoczynkowy
wzdłuż błony w szybko przepływają przez kanały jonowe sodu w Kiedy nie przepływa żaden impuls, w błonie aksonu neuronu znajduje się
postaci fali sąsiadujące obszary błony za obszarem błonie aksonu neuronu, z zewnątrz do wewnątrz. więcej potasu i jonów ujemnych, a na zewnątrz więcej sodu i innych jonów dodatnich.
depolaryzacji i depolaryzowanym, zakłócając ich Wnętrze jest teraz pozytywne w porównaniu z Powoduje to polaryzację lub różnicę potencjałów elektrycznych na membranie, przy czym
repolaryzacji. potencjały spoczynkowe. otoczeniem. strona zewnętrzna jest dodatnia.
72
IMPULSY NERWOWE I ANATOMIA MÓZGU

1 Pęcherzyki synaptyczne
Cząsteczki neuroprzekaźników
W SYNAPSIE
powstają w ciele komórkowym neuronu
Szczelina synaptyczna oddzielająca błony wysyłającej komórki presynaptycznej
(zwanym somą), które może znajdować się w
pewnej odległości od końca aksonu. Aby i odbierającej (postsynaptycznej) komórki ma szerokość około 20 nm (20
Akson
zapewnić ciągły dopływ tych cząsteczek w miliardowych części metra). Jest ona tak wąska, że cząsteczki neuroprzekaźników
synapsie, są one transportowane wzdłuż
aksonu przez neurotubule, które działają jak
mogą przez nią przejść niezwykle szybko w drodze prostej dyfuzji —
Neurotubula
ultramikroskopowe przenośniki taśmowe, a przemieszczając się z obszaru o wyższym stężeniu do obszaru o niższym stężeniu.
następnie pakowane do pokrytych błoną,
Mikrofilament przypominających kulki pojemników zwanych
W zależności od neuroprzekaźnika czas potrzebny na przejście impulsu z błony
pęcherzykami synaptycznymi. przedsynaptycznej do błony postsynaptycznej wynosi zwykle mniej niż 2 ms
(1/500 sekundy). Następnie następuje opóźnienie powrotu do zdrowia lub
Membrana aksonu czas oczyszczenia, gdy stężenie neuroprzekaźnika spada, zanim będzie można
przesłać następny impuls. Może to trwać kilka dziesiątych sekundy.
Żarówka końcowa aksonu
Cząsteczki
neuroprzekaźników
2Wyładowanie neuroprzekaźnika
Kiedy impuls nerwowy lub działanie
Miejsce receptora
potencjał dociera do błony presynaptycznej
opuszki końca aksonu, powoduje fuzję lub
Opróżnianie pęcherzyka połączenie pęcherzyków synaptycznych z
błoną.
To uwalnia neuroprzekaźnik
cząsteczki przechodzą lub dyfundują
Mitochondrium
przez szczelinę synaptyczną do błony
postsynaptycznej i wnikają w miejsca
Błona receptorowe.
presynaptyczna
Otwiera się kanał membranowy

Szczelina synaptyczna
Jony przechodzą przez kanał
Jony dodatnie
3 Wzbudzenie postsynaptyczne
Cząsteczki neuroprzekaźników wnikają w
miejsca receptorowe o tym samym kształcie
Błona
bramkowatych kanałów błonowych w błonie
postsynaptyczna
postsynaptycznej (takich jak dendryt
następnej komórki nerwowej). Kiedy to
nastąpi, kanał otwiera się i umożliwia
przepływ jonów dodatnich z zewnątrz do
wnętrze komórki postsynaptycznej. To

wywołuje nową falę
depolaryzację, która kontynuuje impuls,
jeśli jest wystarczająco silny.
NEUROTRANSMITERY NEUROTRANSMITER MAŁOCZĄSTECZKOWY

Synapsa pobudzająca
Neuroprzekaźniki to substancje chemiczne umożliwiające

Wymieniono kilka typowych przykładów neuroprzekaźników wraz z ich
przechodzenie sygnałów między neuronem a inną komórką. typowym działaniem na synapsy.
Istnieje kilka grup cząsteczek neuroprzekaźników. Jeden

NEUROTRANSMITER ZWYKŁY POST-SYNAPTYCZNY
zawiera tylko acetylocholinę. Drugi znany jest jako aminy NAZWA CHEMICZNA EFEKT
biogenne lub monoaminy i obejmuje dopaminę, Acetylocholina Przeważnie ekscytujące
histaminę, noradrenalinę i serotoninę. Pobudzający

Kwas gamma aminomasłowy (GABA) Hamujący prąd
Trzecia grupa składa się z aminokwasów, takich jak GABA, synaptyczny
Glicyna Hamujący
kwas glutaminowy, kwas asparaginowy i glicyna.
Wiele z tych substancji pełni w organizmie inne role. Na glutaminian Emocjonalny
przykład histamina bierze udział w odpowiedzi zapalnej.

Asparaginian Emocjonalny Soma
Aminokwasy (oprócz GABA) są również bardzo
Dopamina Pobudzające i hamujące
powszechne, będąc
Tlen Wzgórze Aksona
Noradrenalina
budulcem setek Przeważnie ekscytujące
Akson
rodzajów cząsteczek Serotonina Hamujący
Hamujący
białek. prąd
Histamina Emocjonalny synaptyczny OGNIĆ CZY NIE?
To, czy
odbierająca
POBUDZENIE I HAMOWANIE komórka nerwowa
CZĄSTECZKA GABA „wystrzeliwuje” nowy
Określony neuroprzekaźnik może albo pobudzić odbierającą komórkę nerwową,
GABA jest głównym neuroprzekaźnikiem Węgiel
impuls, zależy od
pomagając w depolaryzacji wzgórka aksonu (w miejscu styku somy i aksonu) i
hamującym w dużej części ludzkiego mózgu równowagi
i układu nerwowego. Wodór kontynuować impuls nerwowy, albo też go hamować, zapobiegając depolaryzacji. czynników pobudzających i hamujących
Azot To, które z nich nastąpi, zależy od rodzaju kanału membranowego w komórce odbierającej. prądy.
73
MAPOWANIE I SYMULACJA MÓZGU

Stworzenie sztucznego mózgu to od dawna marzenie, które wreszcie staje się możliwe dzięki
POSTĘP W MOCY KOMPUTERÓW. REALIZUJEMY DWA GLOBALNE PROJEKTY MAJĄCE NA CELU REPRODUKCJĘ CYFROWĄ
SYMULACJA NARZĄDU LUDZKIEGO. JEŚLI TO OSIĄGNIĘTE, BĘDZIE TO EFEKTYWNIE MÓZG, CHOĆ NIE WIADOMO, CZY BĘDZIE ŚWIADOMOŚĆ I JAKIE MOŻE MIEĆ
DOŚWIADCZENIE. Włókna
przemieszczają
się przez układ
limbiczny aż
do kory mózgowej
ŁĄCZNIK
Połączenia między neuronami tworzą „okablowanie”
mózgu i aby odtworzyć działającą symulację,
niezbędna jest szczegółowa wiedza
droga, jaką przebiega informacja z jednego
neuronu do drugiego. Globalna
inicjatywa o nazwie projekt Connectome

ANATOMIA
sporządza wykresy tych ścieżek przy użyciu formy

MÓZGU
skanowania MRI zwanej obrazowaniem

I
tensora dyfuzji.
Włókna łączące mózgu to pasma aksonów pokrytych
mieliną, które wychodzą z jednej komórki i łączą się z drugą.

Ogólny wzór ścieżek neuronowych jest podobny u
każdego z nas, ale różni się szczegółowo w

zależności od osoby. To właśnie te różnice czynią każdego
z nas wyjątkowym.
Na przykład osoby ze stosunkowo niewielką liczbą

ścieżek prowadzących z ciała migdałowatego – obszaru
znajdującego się głęboko w mózgu wywołującego
strach – do kory przedczołowej, będą prawdopodobnie
mniej nerwowe niż osoby, których przewody nerwowe
Grube pasmo
pozwalają na zalewanie ich przodomózgowia sygnałami włókien tworzy ciało
modzelowate, które
zagłady wysyłanymi przez ciało migdałowate.
przenosi sygnały
z jednej półkuli na drugą

WEJŚCIE
CZYSTA TEORIA
Sieci neuronowe to zgrabny
teoretyczny model działania
mózgu. Wirtualne neurony
tworzą mini-mózg. Kiedy
dane są wprowadzane do
systemu, zmienia się on w
sposób podobny do fizycznego
mózgu. Włókna zwężają się u
Pomiędzy wszystkimi podstawy mózgu,
neuronami w sieci tworząc rdzeń kręgowy
powstają połączenia o różnej i obwodowy układ
sile. nerwowy
Neuron otrzymuje dane wejściowe od neuronów

„zmysłowych” pierwszego poziomu i przekazuje dane dalej
KLUCZ
Każdy neuron
jest połączony ze Włókna biegną w lewo
W PRAWO
wszystkimi
innymi Włókna biegną z przodu
neuronami w sieci WRÓCIĆ
WŁÓKNA PODBIERAJĄ SIĘ

I W DÓŁ
WYJŚCIE
ARCHITEKTURA MÓZGU
ZŁOŻONA SIEĆ Ta trójwymiarowa rekonstrukcja łączących się
Ten obraz komórek w niewielkim fragmencie włókien nerwowych opiera się na danych
kory nowej ujawnia, że sieć włókien w mózgu jest zebranych podczas obrazowania mózgu
niezwykle złożona. Stworzenie modelu pośmiertnego w świetle spolaryzowanym.
mózgu, który naprawdę zachowuje się jak Włókna nerwowe pokryte mieliną odbijają
ludzki, wymaga prześledzenia każdego włókna. światło na różne sposoby, umożliwiając
naukowcom mapowanie orientacji aksonów.
74
MODELOWANIE CYFROWE
MAPOWANIE I SYMULACJA MÓZGU I ANATOMIA MÓZGU

TWORZENIE MÓZGU Największym wyzwaniem stojącym przed neuronaukowcami jest symulacja całego
ludzkiego mózgu. Obecne podejście polega na identyfikacji każdego neuronu w
Naukowcy pracują nad cyfrowymi świadomy lub spełniający wszystkie funkcje
symulacjami mózgu, mapując jego obwody prawdziwego mózgu, ponieważ musiałby być normalnym mózgu, a następnie prześledzeniu wszystkich połączeń między nimi. Stopniowo
elektryczne, a następnie modelując go, osadzony w ciele i istnieć w środowisku, w zostanie określony cały narząd i jego okablowanie, a informacje przekształcone w model
zastępując mechanizmy biologiczne którym się uczy.
cyfrowy, który będzie przechowywany na jednym lub większej liczbie superkomputerów.
urządzeniami elektrycznymi (patrz poniżej). Nie obejmuje również elementów
System mógłby następnie działać na żądanie, zasilany wejściem cyfrowym imitującym
Jest mało prawdopodobne, aby istniał mózg elektryczny nieelektrycznych, takich jak hormony.
wrażenia wywoływane przez otoczenie. Teoretycznie powinno to działać jak prawdziwy
MÓZG SYMULACJA
mózg. W Europie tego gigantycznego zadania podejmuje się sztandarowy projekt Unii
Europejskiej Human Brain Project (HBP), a podobne przedsięwzięcie o nazwie Brain
Research Through Advancing Innovative Neurotechnologies (BRAIN) jest realizowane
w USA.
ZACISK PŁATKI
SYNAPSA POŁĄCZENIE ELEKTRYCZNE
Moc elektryczną neuronów
rejestruje się za pomocą 12-
punktowego instrumentu
zaciskowego (poniżej). Za
pomocą zacisku łatkowego może istnieć 12 żywych neuronów
NEURON TRANZYSTOR studiował w tym samym czasie.
ŚCIEŻKI NEURONOWE OBWODY ELEKTRYCZNE
PROJEKT BLUE BRAIN Neurony

w korze są tak gęste, że prawie niemożliwe jest
ich wizualizowanie. W ramach szwajcarskiego projektu Blue
Brain wytworzono cyfrowy odpowiednik około miliona
neuronów i miliarda ich połączeń wzajemnych, jak widać
CAŁY MÓZG SYNTETYCZNY MÓZG
na zdjęciu.
MÓZG SAMOBUDUJĄCY SIĘ
Innym podejściem do symulacji mózgu jest umożliwienie wirtualnemu mózgowi cyfrowego wzrostu. Pomysł AUTOMATY
polega na stworzeniu sieci neuronowej – systemu komputerowych węzłów informacyjnych zorganizowanych

Próby odtworzenia systemów mózgopodobnych sięgają
w celu wzajemnej komunikacji – która będzie się restrukturyzować w miarę otrzymywania nowych danych.
daleko wstecz. Automaty – najwyraźniej napędzane wewnętrzną
Na przykład NeuraBASE to komputerowy system sztucznej inteligencji, którego początkiem jest: inteligencją – były popularną rozrywką w XVIII wieku i były
wirtualne neurony ruchowe i czuciowe, z prekursorami dzisiejszych robotów. Realistyczne postacie miały ukryte
mechanizmy zegarowe. Poruszały one kończynami i pozwalały im na
których każdy reaguje na element
wykonywanie pozornie inteligentnych czynności, takich jak
informacji. Do systemu wprowadzane są
pisanie. Chociaż działanie takich mechanicznych „mózgów” wydaje
bodźce z życia codziennego, podobnie się dziś prymitywne, pomysł – stworzenia sztucznego systemu, który
jak mózg karmiony jest będzie funkcjonował jak istota ludzka – jest taki sam, jak ten, który
napędza dzisiejsze ogromne projekty.
doświadczeniami zmysłowymi.
Neurony w formie NeuraBASE
skojarzenia, podobnie jak robią to neurony w
mózgu. Wirtualne łącza tworzą sieci, które
stają się gęstsze w miarę dostarczania większej
liczby bodźców, podobnie jak biologiczne

mózgi uczą się poprzez doświadczenie.
Mając wystarczające zasoby
komputerowe, NeuraBASE mogłaby
ZŁOŻONY
WEJŚCIE
teoretycznie urosnąć i funkcjonować jak mózg.
PROGRAM NAUKI NeuraBASE

uczy się rozpoznawać ręcznie rysowane postacie i
odtwarzać je. Nie tylko kopiuje dane wejściowe, ale
UZNANA
podobnie jak ludzki mózg rozpoznaje ideę zawartą

w danych wejściowych, nawet jeśli – jak tutaj 5 – jest ona
niekompletna.
I
75
W SAMOCHODZIE NIE MA ŻADNYCH WIDOKÓW, DŹWIĘKÓW, SMAKÓW ANI ZAPACHÓW
ŚWIAT – TYLKO RÓŻNE RODZAJE FAL I CZĄSTECZEK.
Wrażenia są zatem konstruktami „wirtualnymi”.
STWORZONE PRZEZ MÓZG. ZACZYNAJĄ TO NARZĄDY ZMYSŁU
NADZWYCZAJNY AKT PRZEMIANY POPRZEZ ZWROT
BODY, TAKIE JAK FALE ŚWIETLNE LUB DOTYK PEWNYCH
CZĄSTECZKI W PRZENOSZONE SYGNAŁY ELEKTRYCZNE
DO OBSZARÓW MÓZGU PRZEZNACZONYCH DO Radzenia sobie z tym typem
WEJŚCIA. NIEKTÓRE BODY POCHODZĄ RÓWNIEŻ Z WEWNĄTRZ
RESZTA CIAŁA. CHOCIAŻ NIEKTÓRE SENSY SĄ
ŚWIADOME DOŚWIADCZONE, WIELU POZOSTAJE NIEŚWIADOMOŚCI.

TO
ROZSĄDEK
JAK POCZUJEMY ŚWIAT Obszar dotykowy
MÓZG komunikuje się ze środowiskiem poprzez narządy zmysłów, które reagują na różne bodźce, takie jak światło,
fale dźwiękowe i ciśnienie.
INFORMACJA PRZEKAZYWANA JEST W POSTACI SYGNAŁÓW ELEKTRYCZNYCH DO SPECJALISTYKÓW
OBSZARY KORY MÓZGU (ZEWNĘTRZNA WARSTWA MÓZGU), KTÓRE MAJĄ PRZETWORZYĆ WRAŻENIA,
TAKIE JAK WZROK, SŁUCH I DOTYK.
MIESZANE ZMYSŁY
Słuchowy
Neurony czuciowe reagują na dane z określonych narządów zmysłów. Na przykład obszar
neurony kory wzrokowej są najbardziej wrażliwe na sygnały z oczu.

Ale ta specjalizacja nie jest sztywna. Stwierdzono, że neurony wzrokowe reagują
silniej na słabe sygnały świetlne, jeśli towarzyszy im dźwięk, co sugeruje, że są
ZMYSŁY
aktywowane zarówno przez dane pochodzące z uszu, jak i oczu.

I
To, co widzisz, wpływa również na to, co słyszysz. W zjawisku znanym jako efekt
McGurka, jeśli ktoś powie „ba”, a ty zobaczysz, jak ktoś wypowiada bezgłośnie „ga”,
usłyszysz trzeci dźwięk: „da”. Jest to próba mózgu zrozumienia sprzecznych danych
OSOBA SŁUCHAJĄCA GŁUCHA OSOBA wejściowych. Wizualny

obszar
PRZETWARZA MÓWĘ PODPISYWANIE PROCESÓW Inne badania pokazują, że u osób
niewidomych lub głuchych
niektóre neurony, które normalnie
przetwarzałyby bodźce wzrokowe lub
słuchowe, zostają „porwane” przez inne zmysły.
Dlatego niewidomi słyszą lepiej, a głusi
LEWA STRONA MÓZGU LEWA STRONA MÓZGU
widzą lepiej.
„SŁUCH” BEZ DŹWIĘKU

Te skany fMRI ludzkich mózgów pokazują neurony
czuciowe aktywowane przez mowę u osób
słyszących, które są wykorzystywane u osób
PRAWA STRONA MÓZGU PRAWA STRONA MÓZGU niesłyszących do przetwarzania języka migowego.
SYNESTEZJA
Większość ludzi jest świadoma tylko jednego wrażenia w odpowiedzi na jeden
rodzaj bodźca. Na przykład fale dźwiękowe wytwarzają hałas. Jednak niektórzy
ludzie doświadczają więcej niż jednego wrażenia w odpowiedzi na pojedynczy
bodziec. Mogą „widzieć” dźwięki, a także je słyszeć lub „smakować”
obrazów. To powielanie zmysłów, zwane synestezją, zachodzi, gdy
ścieżka neuronowa prowadząca z narządu zmysłu rozchodzi
się i przenosi dane na temat jednego TEST NUMEROWY
rodzaju bodźca do części mózgu, Niektórzy synestetycy

postrzegają liczby jako mające
która normalnie przetwarza inny różne kolory. Różnice w
typ bodźca. kształcie „wyskakują” (na dole).
GRUPA KONTROLNA SYNESTETY
Większy obszar
reaguje na
dźwięki
Zwiększona
aktywność TRASY DO SENSACJI

Narządy zmysłów wykrywają bodźce,
przekształcają je w sygnały elektryczne i
przekazują je do obszarów mózgu
BOGATE DOŚWIADCZENIE wyspecjalizowanych w przetwarzaniu określonych
Te skany fMRI pokazują aktywność mózgu osób rodzajów informacji zmysłowych w wrażenia
słuchających dźwięków. W odpowiedzi osoby z takie jak dźwięk, wzrok, smak, węch, dotyk i ból.
synestezją generują więcej wrażeń niż inne, co Część tych danych jest następnie
sugeruje, że stan ten wzbogaca codzienne doświadczenia „przekazywana” do obszarów mózgu, które
poprzez zwiększenie czucia. odpowiadają za świadomość.
78
JAK POCZUJEMY ŚWIAT, TO ZMYSŁA

Podstawowy
ŚWIADOME I NIEświadome
klawisze obszaru doznania
Nasze mózgi są bombardowane informacjami zmysłowymi, ale tylko część
z nich dociera do świadomości. Większość sygnałów zmysłowych znika
niezauważona. Szczególnie „głośne” lub ważne dane przyciągają naszą uwagę
(patrz s. 182–183) i stajemy się ich świadomi. Wrażenia, których nie jesteśmy
świadomi, mogą nadal kierować naszymi działaniami. Na przykład
nieświadome doznania związane z pozycją ciała pozwalają nam
Strefa zapachu poruszać się bez myślenia o tym. Ponadto obrazy i dźwięki, których nie
zauważamy, mogą mimo wszystko wpływać na nasze zachowanie.
ŚWIATŁO
Ślepowidzenie daje wiedzę wizualną bez

Nerw wzrokowy świadomego widzenia. Prawdopodobnie
wszyscy ją mamy, ale najłatwiej ją
zmierzyć u osób niewidomych z powodu
Drugorzędny uszkodzenia kory mózgowej.
obszar smaku Poruszający się obiekt
Tacy ludzie nie mogą świadomie widzieć, ale
jeśli coś zostanie im postawione, mogą
poprawnie „odgadnąć”, jak to wygląda,
Opuszki węchowej
nie wiedząc, jak to zrobić. Większość badań
nad ślepowieniem wykorzystuje Wejście wizualne
Komory
poruszające się obiekty. Badani twierdzą,
nosowe
że nie widzą obiektów, ale zazwyczaj
potrafią poprawnie „odgadnąć” kierunek
ruchu. Nerw wzrokowy
Chiasma optyczna
RUCH „Zgadywania”. Wzgórze
Ślepowidzenie związane z ruchem jest

Wizualny
prawdopodobnie spowodowane
obszar ruchu
informacjami pochodzącymi z oczu
stymulującymi wzrokowy obszar ruchu
Wizualny
bezpośrednio, drogą nieświadomą. Świadome
kora
widzenie zależy od aktywacji pierwotnej kory
wzrokowej, stymulowanej inną drogą.
PRZETWARZANIE OD
DOLNEJ I OD GÓRY
Wrażenia wywoływane są zewnętrznie przez zdarzenie oddziałujące na narząd
zmysłów oraz wewnętrznie przez pamięć lub wyobraźnię. To pierwsze znane
jest jako przetwarzanie „oddolne”, a drugie jako przetwarzanie „odgórne”
(patrz s. 87). Obydwa łączą się, tworząc nasze doświadczenie rzeczywistości.
Doświadczenie każdego człowieka związane z danym wydarzeniem jest
inne. Różnice fizjologiczne wpływają na przetwarzanie oddolne.
Obszar przetwarzania kolorów w mózgu jednej osoby może być na przykład
bardzo wrażliwy, przez co kolory są żywsze niż przeciętnie. Ponadto własne
wspomnienia, wiedza i oczekiwania jednostki wpływają na przetwarzanie odgórne.
Trójdzielny
nerw
Język
LITERA CZY CYFRA?

Językowo-gardłowy
nerw Symbol pośrodku jest identyczny na tych dwóch obrazach i nasz proces wizualny „od dołu do góry”
postrzega go jako taki. Jednakże oczekiwania, czyli „odgórne” przetwarzanie wizualne, prowadzą do tego,
że postrzegamy rzeczywistość jako inną. Kontekst, w jakim pojawia się po lewej stronie, sprawia, że
postrzegamy ją jako literę „B”, podczas gdy na obrazku po prawej stronie widzimy ją jako „13”.
79
OKO Nerw wzrokowy
OKO JEST PRZEDŁUŻENIEM MÓZGU. ZAWIERA
OKOŁO 125 MILIONÓW WRAŻLIWYCH NA ŚWIATŁO KOMÓREK NERWOWYCH, ZWANYCH
FOTORECEPTORÓW, KTÓRE GENERUJĄ SYGNAŁY ELEKTRYCZNE, KTÓRE POZWALAJĄ
MÓZGU FORMOWAĆ OBRAZY WIZUALNE.

ZMYSŁY
I
STRUKTURA OKA
Gałka oczna to wypełniona płynem kula z otworem z przodu (źrenica); warstwa komórek
nerwowych (siatkówka), z których część jest wrażliwa na światło, znajdująca się z tyłu; i obiektyw
pomiędzy. Źrenica jest otoczona włóknami barwnikowymi (tęczówka) i pokryta warstwą
przezroczystej tkanki (rogówka), która łączy się z twardą powierzchnią zewnętrzną, czyli
NERW WZROKOWY
„białką” oka (twardówką). Nerw wzrokowy przechodzi przez otwór w tylnej części oka
Ten kolorowy skan MRI pokazuje grubą wiązkę
(tarczę wzrokową), aby dostać się do mózgu. włókien, nerw wzrokowy, który łączy każde oko
z mózgiem.
SEKWENCJA WIZJI Irys

Światło przechodzi przez rogówkę i wchodzi do oka przez źrenicę. Pierścień mięśniowy
zmieniający
Tęczówka kontroluje ilość światła wchodzącego poprzez zmianę kształtu, dzięki czemu wielkość źrenicy
źrenica wydaje się mniejsza w jasnym świetle i rozszerza się w cieniu. Następnie
promienie świetlne przechodzą przez soczewkę, która załamuje (załamuje) światło tak, Uczeń
Dziura w tęczówce,
aby zbiegało się na siatkówce. Jeśli skupiasz się na bliskim obiekcie, soczewka
która zwęża się w jasnym
pogrubia się, aby zwiększyć załamanie światła, ale jeśli obiekt jest odległy, soczewka świetle lub rozszerza
musi się spłaszczyć. Następnie światło uderza w fotoreceptory w siatkówce, z których w słabym świetle
część uruchamia się, wysyłając sygnały elektryczne do mózgu za pośrednictwem nerwu wzrokowego.
Promienie światła Rogówka

Rogówka Siatkówka oka
Krzyż w oku Odwrócony obraz Przezroczysta warstwa
Skrzyżowane promienie tworzą zakrywająca przód
Obiekt na siatkówce odwrócony oka
obraz
MECHANIZM OKA
Działanie oka przekształca
obrazy utworzone ze światła
w impulsy elektryczne,
które następnie wysyła się
do mózgu.
Obiektyw
Irys
Przezroczysty dysk, który
dostosowuje się do
Optyczny
Obiektyw
skupiania promieni świetlnych Spojówka
nerw
Załamuje przychodzące Zakrywanie
promienie świetlne rogówki i
nabłonka powiek
ŚCIEŻKI WIZUALNE Prawa Prawa optyka

Siatkówka oka
Prawe Chiazmat
pole widzenia optyka optyczny traktat
nerw
Informacje z oczu muszą dotrzeć prosto do tyłu mózgu, zanim
zaczną przekształcać się w świadome widzenie. Po drodze przechodzi Promieniowanie optyczne
przez dwa główne skrzyżowania, a połowa z jednej strony mózgu na

drugą. Sygnały z dwóch nerwów wzrokowych zbiegają się najpierw
Wizualny
w skrzyżowaniu zwanym skrzyżowaniem wzrokowym. Włókna kora
przenoszące informację z lewej strony każdej siatkówki łączą się i
przebiegają jako lewy przewód wzrokowy, natomiast włókna

przenoszące informację z prawej strony tworzą prawy przewód
wzrokowy. Każdy przewód kończy się bocznym jądrem kolankowatym,

SYGNAŁY
które jest częścią wzgórza, ale ich sygnały docierają do kory wzrokowej
PRZEJŚCIOWE
poprzez pasma włókien nerwowych, zwane promieniowaniem Lewa strona kory
wzrokowej odbiera
optycznym. Lewe pole
Lewa optyka Wzgórze informacje z prawego
widzenia nerw
pola widzenia i odwrotnie.
80
OKO I ZMYSŁY
Twardówka
Siatkówka
Zewnętrzna osłona ochronna Siatkówka składa się z trzech warstw komórek, z których każda łączy się z następną poprzez
gałki ocznej
połączenia między neuronami (synapsami), przez które może przechodzić informacja
Naczyniówka (impulsy elektryczne). Pierwsze dwie warstwy wysyłają sygnały do kory wzrokowej mózgu, ale
Warstwa bogata w krew komórki te nie reagują bezpośrednio na światło. Trzecia
Siatkówka oka warstwa, znajdująca się z tyłu siatkówki, zawiera komórki

Warstwy światłoczułe (fotoreceptywne) – pręciki i czopki. Światło musi
wrażliwych na światło komórek Komórki nerwowe siatkówki
pręcików i czopków przejść przez pierwsze dwie warstwy do tych komórek, aby
Ta mikrofotografia pokazuje w kolorze
żółtym komórkę nerwową (neuron) wywołać jakąkolwiek aktywność neuronową. Pręciki, które
siatkówki. Jego błyskawiczne wypustki stanowią 90 procent
przekazują sygnały z komórek
wrażliwych na światło do mózgu. fotoreceptorów, odpowiadają za
widzenie w słabym świetle. Czopki

Fovea
Obszar gęsto upakowanych

wykrywają drobne Pręty i szyszki
pręcików i stożków
szczegóły i kolory. Typ i liczba komórek mogą się
różnić. Niektórzy ludzie
Dysk optyczny
mają więcej czopków
Punkt wyjścia włókien
nerwowych
wyczuwających kolor
czerwony (po lewej) niż inni (na górze).
Komórka amakrynowa Komórka dwubiegunowa
Komórka zwojowa
Nerw wzrokowy
Z TYŁU
Przenosi sygnały do kory SIATKÓWKA OKA
wzrokowej
Wewnętrzna
powierzchnia siatkówki
Naczynie krwionośne
Pęczek aksonów wychodzący
z komórek zwojowych
Komórka pręcikowa
Jądro komórkowe
Mięsień oka
Oko trzymane w oczodole przez Stożek
silne pasma mięśni komórka
ANATOMIA OKA WARSTWY KOMÓREK SIATKOWKI Komórka pozioma
Oko składa się z trzech głównych warstw Pierwsze dwie warstwy komórek, zawierające
zewnętrznych i komory wewnętrznej komórki zwojowe, amakrynowe i dwubiegunowe, łączą
wypełnionej gęstym, przezroczystym
się bezpośrednio z nerwem wzrokowym, aby
płynem, zwanym ciałem szklistym.
wysyłać sygnały do mózgu. Komórki poziome odbierają i
regulują sygnał wejściowy ze światłoczułych pręcików
i czopków w trzeciej warstwie.
FOVEA
Centralna część siatkówki pozwala na znacznie ostrzejsze MARTWY PUNKT
widzenie niż jej obwód, ponieważ zawiera więcej czopków
Włókna nerwowe
(wychwytujących szczegóły i kolory) niż pręcików.
przenoszące sygnał łączą się w
W samym środku siatkówki znajduje się dołek, maleńki obszar dysku wzrokowym w tylnej części
wgłębień, w którym czopki są najgęściej upakowane. oka, tworząc nerw wzrokowy.

W związku z tym obszar ten nie ma
Oprócz tego, że są liczniejsze, czopki dołkowe mogą również
komórek wrażliwych na
przekazywać więcej szczegółów, ponieważ prawie każdy z nich światło, dlatego tworzy „martwy
ma wydzieloną drogę wysyłania sygnału do mózgu. Komórki punkt”. Nie jesteśmy świadomi
DYSK OPTYCZNY
wrażliwe na światło w tej luki w naszym widzeniu,
Ten obraz siatkówki
POWIĘKSZENIE FOVEALNE innych miejscach ponieważ mózg „wypełnia”
oftalmoskopowy pokazuje
Ta fotografia z mikroskopu elektronowego obszar, którego nie widzimy.
siatkówki muszą dzielić te dysk wzrokowy, czyli miejsce
pokazuje część siatkówki zapewniającą martwego pola.
najostrzejsze widzenie – dołek dołkowy. środki wyjściowe.
81
KORA WZROKOWA OBSZARY KORY WZROKOWEJ
OBSZAR FUNKCJONOWAĆ
OBSZARY WZROKU MÓZGU ZNAJDUJĄ SIĘ Z TYŁU MÓZGU; DLATEGO INFORMACJA Z OCZY MUSI PRZEBYĆ V1 Reaguje na bodźce wzrokowe
CAŁĄ GŁĘBOKOŚĆ CZASZKI, ZANIM ZACZNIE BYĆ PRZETWARZANA NA WZROK. WIZUALNY V2 Przekazuje informacje i reaguje na złożone
kształty
V3A, V3D, Rejestruje kąty i symetrię oraz łączy ruch i kierunek

INFORMACJA MOŻE KIEROWAĆ DZIAŁANIAMI W CIĄGU JEDNEJ PIĄTEJ SEKUNDY, ALE ABY ŚWIADOMIE ZOBACZYĆ wiceprezes
PRZEDMIOT, POTRZEBUJEMY OKOŁO PÓŁ SEKUNDY. V4D, V4V Reaguje na kolor, orientację, formę,
i ruch
OBSZARY WIZUALNE V5 Reaguje na ruch
Kora wzrokowa jest podzielona na kilka obszarów funkcjonalnych, z których każdy specjalizuje się w określonym V6 Wykrywa ruch na obrzeżach pola widzenia
ZMYSŁY
aspekcie widzenia (patrz tabela po prawej). Proces jest podobny do produkcji na linii montażowej: surowiec jest V7 Zaangażowany w postrzeganie symetrii
sprawdzany przez V1, a następnie wysyłany do innych obszarów widzenia, które nadają kształt, kolor, głębię i ruch. V8 Prawdopodobnie zajmuje się przetwarzaniem koloru
I
Elementy te są następnie łączone w jeden obraz. Ze względu na modułową naturę widzenia, jeśli jeden z
obszarów wzroku zostanie uszkodzony, określony element wizualny może zostać utracony, podczas
gdy inne pozostaną nienaruszone. Na przykład śmierć komórek w obszarze wykrywania ruchu może
KORA WEWNĘTRZNA
V6
spowodować, że świat będzie postrzegany jako seria nieruchomych migawek. Niektóre, ale nie wszystkie,
V3A obszary przetwarzania wzroku
zakrzywiają się wokół tylnej części
V3D
mózgu i wchodzą w rowek między
V2
I
półkulami.
V1
V2
II
V4V
V8 wiceprezes
III
PRZEKRÓJ PIONOWY Płata potylicznego
Lokalizacja wizualizacji
IVA
Kolczaste komórki obszary kory
gwiaździste komunikują się IVB
IVC Wzgórze
z sąsiednimi warstwami
W
Komórki piramidalne
wysyłają wiadomości
do innych obszarów kory
MY
wzrokowej
WARSTWY KORTYCZNE
Pierwotna kora wzrokowa składa się z kilku warstw
komórek, ponumerowanych od I do VI, z których każda V7
zawiera specjalną mieszankę komórek. Każda warstwa
wysyła i odbiera sygnały do i z różnych części mózgu.
V3a
LUSTRO UMYSŁU V3
Skrzyżowany układ dróg wzrokowych (patrz s. 80)

powoduje, że obraz widziany oczami jest odwrócony, V2
dlatego rejestruje się on w pierwotnej korze

wzrokowej (V1) jako odbicie lustrzane. Sygnały z V1
lewego pola widzenia trafiają do prawej półkuli i
odwrotnie. Informacje są przekazywane między obiema
stronami, aby zapewnić wspólny pogląd. W pewnych
rzadkich przypadkach każda półkula mózgu widzi coś
Nerw wzrokowy
innego – osoba wydaje się mieć „dwa umysły” (patrz s. 11, s. 199).
Płat skroniowy
Światło dociera poza siatkówkę oka Lokalizacja
przeciwnego ścieżki rozpoznawania

V4D V5 Jądro
obiektów
Światło z kolankowate
ODBICIE LUSTRZANE boczne
zewnętrznego
Mapowanie pola widzenia na Promieniowanie optyczne
pola widzenia Obszar wzgórza, który
trafia do
siatkówce odpowiada rozmieszczeniu Pęczek aksonów
wysyła sygnały do kory
wnętrza siatkówki informacji wzrokowych na biegnący od
wzrokowej
wzgórza do kory
powierzchni kory wzrokowej.
wzrokowej
Nazywa się to retinotopią.
Sygnały z
rozszczepionego lewego oka
WIDZĄCY MÓZG
Drogi od Sygnały z oczu docierają do V1, który przekazuje je do
wnętrza Odwrócony innych obszarów widzenia w celu dalszego przetwarzania
siatkówki krzyżują obraz na siatkówce (patrz także strony 84–85). Aktywacja w V1 nie jest
się w skrzyżowaniu wzrokowym wystarczająca do świadomego widzenia, ale jest do
tego konieczna. Dopóki świadomie coś widzimy, V1
Sygnał z pozostaje aktywne.
przeciwnego
pola widzenia
82
KORA WZROKOWA I ZMYSŁY

WYRÓŻNIAJĄCE KOLORY ROZPOZNAWANIE PRZEDMIOTÓW
Teoretycznie ludzki układ wzrokowy potrafi rozróżnić miliony Świadomy wzrok wymaga od mózgu rozpoznania tego, co widzi.
kolorów, jednak w praktyce liczba kolorów, które widzimy, Aby to osiągnąć, obraz jest przekazywany z płata potylicznego
zależy od tego, czy nauczyliśmy się je widzieć. Mając globus do innych obszarów mózgu odpowiedzialnych za emocje i
pokazujący wszystkie możliwe kolory, ludzie mogą z pamięć. Uzyskuje tu informacje dotyczące swojej funkcji,
łatwością rozróżnić te, dla których mają odrębne tożsamości i emocjonalnego znaczenia. Jeden z pierwszych
nazwy. Jeśli jednak pod jedną nazwą zbierze się całą gamę przystanków znajduje się w obszarze rozpoznawania
odcieni, często trudno im dostrzec różnice. obiektów, który biegnie wzdłuż dolnej krawędzi płata Rozpoznawanie twarzy
obszar
skroniowego. Ludzkie twarze są rozpatrywane w określonym
podregionie, który ewoluował, aby dokonywać drobnych OBSZAR ROZPOZNAWANIA TWARZY
ANGIELSKIE ODCIENIE Częścią ścieżki rozpoznawania obiektów w
rozróżnień. Jego zdolność do rozróżniania drobnych różnic
Ten globus przedstawia mózgu jest analiza rzeczy ważnych.
spektrum kolorów, między indywidualnymi twarzami sprawia, że prawie W tym obszarze przetwarzane są obiekty
które w języku wymagające dokładnego rozróżniania, takie jak twarze.
wszyscy z nas są „ekspertami” w rozpoznawaniu się nawzajem.
angielskim jest
podzielone na osiem
podstawowych kategorii
(czerwony, pomarańczowy, GREEBLE
zielony, niebieski,
fioletowy, żółty i brązowy).
Greeble to organiczne obiekty używane w
INNE ODCIENIE badaniach, które podobnie jak twarze
Badania sugerują, że język nieznacznie się od siebie różnią. Na

wpływa na to, jak pierwszy rzut oka łatwo przeoczyć różnice,
ludzie postrzegają kulę ale gdy ludzie zapoznają się z Greebles, ich
ziemską. Na przykład mózgi zaczynają przetwarzać ich widok w
plemię Berinmo z Papui-
obszarze rozpoznawania twarzy.
Nowej Gwinei podzieliło
kolory na pięć kategorii,
To pozwala im bardzo wyraźnie
z których każda odnosi
się do innego odcienia dostrzec drobne różnice i stają się
niż powyższe. „ekspertami” Greeble.
GŁĘBOKOŚĆ I WYMIARY
Centralne pole
Mózg wykorzystuje dwa rodzaje wskazówek, aby stworzyć trójwymiarowy obraz widzenia
świata. Jednym z nich jest nieco inny obraz rejestrowany przez każde oko Połączony obraz
utworzony przez mózg
(przestrzenna rozbieżność obuoczna), a drugim jest sposób, w jaki
postrzegany kształt obiektu zmienia się w miarę jego ruchu. Przedni
Obydwa sygnały łączą się w obszarze obszar śródciemieniowy
mózgu zwanym przednim
obszar śródciemieniowy (AIP), który leży

pomiędzy obszarami przetwarzania
wzrokowego a częścią mózgu odpowiedzialną
za monitorowanie naszej pozycji w przestrzeni.
OBSZAR GŁĘBOKOŚCI
AIP łączy dwa rodzaje wskazówek wizualnych do Obraz utworzony na

obliczania odległości i głębokości. Informacje te kierują lewej siatkówce
ruchami związanymi z sięganiem i chwytaniem przedmiotów.

Obraz utworzony na
prawej siatkówce
Nerw wzrokowy
STEREOGRAM
Chiazmat optyczny
Obrazy stereoskopowe wykorzystują
Wzgórze
sposób, w jaki mózg przetwarza informacje
Jądro kolankowate boczne
wizualne, aby oszukać go i zobaczyć
trójwymiarowy obraz, podczas gdy w Lewa półkula
rzeczywistości jest tylko płaska płaszczyzna. mózgowa

Prawa półkula
Jednym ze sposobów osiągnięcia tego jest mózgowa
przedstawienie obok siebie dwóch minimalnie

Kora wzrokowa
różniących się obrazów tej samej sceny. Różnica pomiędzy
jest tym, co normalnie byłoby postrzegane

OBRAZ WIDMOWY
przez każde oko – niewielką zmianą WIZJA 3D
Jeśli uda ci się zmusić swoje oczy do skrzyżowania
perspektywy równą odległości między lub rozbieżności, tak aby każde oko widziało tylko Nieco odmienne widoki zapewniane przez każde oko w połączeniu
oczami. Iluzje te były popularne w czasach jeden obraz, w środku pojawi się upiorny trzeci z informacjami o tym, jak zmieniają się kształty podczas
wiktoriańskich. obraz w trzech wymiarach. poruszania się w polu widzenia, tworzą trójwymiarowy
obraz świata.
83
ŚCIEŻKI WIZUALNE
ŚWIADOMA WIZJA TO ZNANY PROCES WIDZIENIA COŚ PODCZAS TRASY GRZĘTOWE I BENTRALNE
Sygnały elektryczne z oczu wędrują do pierwotnej
NIEświadome widzenie wykorzystuje informacje z oczu, aby kierować zachowaniem
kory wzrokowej, gdzie mózg zaczyna je przetwarzać
BEZ NASZEJ WIEDZY TO SIĘ DZIEJE. SĄ DWA TYPY WIDZENIA na obraz. Sygnały są następnie wysyłane do innych
obszarów mózgu dwiema oddzielnymi drogami
PRZETWARZANE ODDZIELNYMI ŚCIEŻKAMI W MÓZGU. GÓRNA (GRZĘBOWA) grzbietową i brzuszną.
TRASA, JEST NIEŚWIADOMOŚĆ I KIEROWNICZA DZIAŁANIEM, GDYŻ DOLNA (BENTRALNA)
ŚCIEŻKA JEST ŚWIADOMA I ROZPOZNAJE OBIEKTÓW.

ZMYSŁY
Płaty ciemieniowe
ŚCIEŻKA „GDZIE”.
I
Mierzona jest głębokość i
Ścieżka grzbietowa, czyli „gdzie”, przenosi położenie obiektu

względem obserwatora
sygnały wyzwalane przez bodziec wzrokowy – na
przykład światło odbijające się od pobliskiego
obiektu – z kory wzrokowej do kory ciemieniowej.

GRZBIETOWY
Po drodze przechodzi przez obszary, które obliczają
położenie obiektu względem widza i tworzy V7

Przyczynia się
do postrzegania
plan działania w związku z tym. Ścieżka symetrii
grzbietowa gromadzi informacje o ruchu i

czasie, które są zintegrowane z planem
działania. Wszystkie informacje potrzebne V3a
Informacje o ruchu
do, powiedzmy, uniku przed latającym
i kierunku są
obiektem, gromadzone są na tej tutaj zebrane
ścieżce bez potrzeby świadomego myślenia.
V3
ŚCIEŻKA „CO”.
Kąty i
Ścieżka brzuszna, czyli „co”, podąża trasą, która prowadzi orientacja
analizowane-
najpierw przez szereg obszarów przetwarzania
drogi się tu rozchodzą
wizualnego, z których każdy dodaje specyficzny aspekt

V2
percepcji, taki jak kształt, kolor, głębokość itd. (patrz Informacje
s. 88 –89). Luźno uformowana reprezentacja przekazywane

przez
przechodzi następnie do dolnej krawędzi płata wtórną korę
BRZUSZNY
wzrokową – tutaj
skroniowego, gdzie jest dopasowywana lub
rejestrowane
porównywana ze wspomnieniami wzrokowymi są złożone kształty
w celu uzyskania rozpoznania. Niektóre informacje

V1 V4D V5
kontynuują tę drogę do płatów czołowych, gdzie są Kierunek
Sygnały z oczu Zaangażowany w postrzeganie
koloru, orientacji, formy i ruch
oceniane pod kątem znaczenia i znaczenia. Na tym etapie odbierane w pierwotnej
korze wzrokowej ruchu wykryte tutaj
staje się to świadomym postrzeganiem.
Migdał
Rozpoznawanie twarzy
obszar
ROZPOZNAWANIE TWARZY
Różne rodzaje bodźców wzrokowych przetwarzane są w różnych
częściach mózgu. Twarze rozpoznawane na podstawie wzoru
ludzkich rysów twarzy aktywują obszar rozpoznawania EMOCJONALNY FAKTYCZNY
twarzy. W ten sposób wyodrębnia Płat czołowy

ZNANA OSOBA
się informacje o wyrazie twarzy i przekazuje
je do odpowiednich obszarów mózgu. Rozpoznanie emocjonalne jest ZNANA OSOBA
Pierwotna kora
niemal natychmiastowe. wzrokowa Kiedy twarz pasuje do
Kiedy twarz pasuje do a
Ścieżka biegnie od kory Podstawowa wspomnienia sławnej osoby, takiej
pamięci, informacja jest wysyłana wzrokowej przez obszar wizualna Rozpoznawanie twarzy jak Marilyn Monroe, informacja
do płatów czołowych w celu twarzy do ciała kora obszar jest przesyłana do płatów
dalszego przetwarzania. migdałowatego. WIDZIĆ KOGOŚ ZNANEGO SPOTKAĆ Z KIMŚ SNANNYM czołowych w celu przetworzenia.
84
ŚCIEŻKI WIZUALNE ITHESENSES

USZKODZENIE DROGI GRZĘBOWEJ
Uszkodzenie grzbietowej drogi wzrokowej powoduje szereg zaburzeń,
MARTWA NATURA
z których wszystkie wpływają na zdolność radzenia sobie z obiektami w
przestrzeni. Osoba może na przykład nie być w stanie dostrzec, że dwa
Zdolność widzenia ruchu jest niezbędna do
obiekty znajdują się w różnych miejscach lub nie jest w stanie prawidłowo
przetrwania. Wiele zwierząt, np. żaby,
dostrzec ich relacji przestrzennej względem siebie. Może się okazać, że nie
widzi tylko rzeczy w ruchu. Obszar
jest im możliwe dokładne wyciągnięcie ręki i uchwycenie przedmiotu lub ruchu ludzkiego mózgu jest niewielki i
określenie jego położenia w stosunku do nich samych. Na przykład ktoś
ponad 90 procent neuronów specjalizuje się
może powiedzieć coś w stylu: „Wiem, że tam jest banan, ale nie wiem,
w wykrywaniu kierunku ruchu. Ogólnie
gdzie to jest”. Pacjenci mogą również cierpieć na zaburzenia uwagi
rzecz biorąc, jest dobrze chroniony
wzrokowej (patrz s. 182–83).
przed obrażeniami, ale bardzo rzadko
osoba może stracić wzrok w wyniku
Płat czołowy
udaru. Efekt jest głęboko niepokojący,
Część informacji drogą
sprowadzający świat do serii migawek.
grzbietową dociera do płatów
czołowych, gdzie jest
świadomie odbierana
Życie codzienne staje się trudne –
na przykład przechodzenie przez ulicę
jest niebezpieczne, ponieważ nadjeżdżające
pojazdy wydają się najpierw odległe, a
potem nagle bliskie. Nalewanie
herbaty do filiżanki herbaty jest trudne,
ponieważ słup płynu sprawia wrażenie
zamarzniętego, a następnie przelewającego się.
Iluzoryczny ruch
Mózg często wykrywa ruch tam, gdzie w rzeczywistości
go nie ma. Może tego dokonać wiele różnych rodzajów
iluzji. Większość z nich opiera się na
pobudzaniu neuronów wykrywających ruch,
powodując ich aktywację, tworząc w ten sposób
efekt ruchu.
PROZOPAGNOZJA
Jeśli obszar rozpoznawania twarzy zostanie uszkodzony lub

z jakiegoś powodu nie rozwinie się normalnie, ludzie
mogą nie być w stanie rozpoznać osób, które znają
— nawet swoich najbliższych przyjaciół i członków rodziny.
Dolny płat skroniowy własnej rodziny. Prozopagnozja powoduje poważne

Zakręt wrzecionowaty upośledzenie społeczne. Osoby dotknięte chorobą
zaangażowany w rozpoznawanie mogą całkiem nieźle identyfikować ludzi na podstawie ZAMKNIJ OCZY OCZY POWIĘKSZONE OCZY ODDZIELONE USTA POWIĘKSZONE
obiektów, zwłaszcza twarzy
cech innych niż twarz (głos lub ubiór), ale techniki te
ZMIENIONE OBRAZY
są wolniejsze i mniej niezawodne niż normalne rozpoznawanie twarzy.
Cechy tych fotografii, takie jak rozmiar ust lub
Rozpoznawanie twarzy opiera się na szczegółowych informacjach o odległościach między obiektami.
oczu, zostały zmienione lub zostały zmienione
Na powyższych twarzach zmanipulowano kształt obiektów lub odległość między nimi. Osoby z konfiguracyjnie — oczy zsunęły się razem lub
prozopagnozją nie są w stanie dostrzec różnic. dalej.
USZKODZENIE DROGI BENTRALNEJ

Uszkodzenie drogi brzusznej skutkuje taką czy inną formą agnozji
ILUZJA MONY LISY wzrokowej – niemożnością rozpoznania tego, co się widzi. Prozopagnozja,
Obszar rozpoznawania twarzy niemożność rozpoznawania twarzy (patrz panel powyżej), to jeden z
przetwarza jedynie bodźce, rodzajów agnozji, ale jest ich wiele innych. Agnozję wzrokową
które mają wzór rysów twarzy.
ogólnie dzieli się na dwie kategorie: aperceptywną i asocjacyjną.
Zatem obraz odwróconej twarzy
Pierwszy typ wynika z uszkodzenia odcinków drogi w płacie
nie jest tutaj przetwarzany,
ale przetwarzany jest przez potylicznym i objawia się brakiem możliwości ukształtowania prawidłowo
LIST OBIEKT FANTAZJI
obszar, który nie jest wrażliwy skonstruowanej percepcji. Dlatego osoba z agnozją aperceptywną nie
na wyraz twarzy. Odwrócony może kopiować ani rysować przedmiotu, nawet jeśli może widzieć jego TESTY AGNOSJI
wizerunek Mony Lisy na części całkiem wyraźnie. Agnozja skojarzeniowa to niemożność identyfikacji Testy na agnozję
pierwszy rzut oka wydaje się obejmują rozpoznawanie
obiektów. Osoba widzi przedmiot i może być w stanie naśladować
normalny. Jednak obróć go obiektów na podstawie
odpowiednie działanie w stosunku do niego – na przykład użycie widelca
we właściwą stronę, a obszar ich sylwetek,
do uniesienia jedzenia do ust –
twarzy zaalarmuje Cię, że dzieje odróżnianie obiektów
się coś bardzo złego! fantastycznych od
ale nie potrafię powiedzieć, co to jest. rzeczywistych lub identyfikację niekompletnej
SYLWETKA litery.
85
Twarze są tak silne, że nawet portrety Wzrok i usta są badane pod kątem wskazówek
na zdjęciu są przedmiotem bliskiego dotyczących intencji i stanów wewnętrznych
i wielokrotnego studiowania bohaterów na obrazie
wzrokowa
Percepcja
i
Wzrok widza zatrzymuje się tutaj, aby Oko przesuwa się prosto po podłodze,
przyjrzeć się wzajemnym powiązaniom zatrzymując się na chwilę, gdy ścieżka
pomiędzy „głównymi” bohaterami jest zasłonięta, ale nie zatrzymuje się
na tyle długo, aby to zobaczyć
86
Percepcja wizualna
Percepcja wzrokowa i zmysły

Otwory są skanowane, być może pod
kątem możliwości wtargnięcia innych
osób na scenę i zmiany w niej
ludzkiej dynamiki
NIE WIDZIMY TEGO, CO MYŚLIMY, ŻE WIDZIMY. KIEDY PATRZEMY
NA SCENIE MAMY WRAŻENIE, ŻE WIDZIMY TO WSZYSTKO
W JEDNYM SKOKU, ALE W PRAKTYCE ZWYKLE WYBIERAMY

TYLKO KILKA Drobnych SZCZEGÓŁÓW.
PRZETWARZANIE OD GÓRY I DÓŁ
Percepcja wzrokowa jest chwilowa, częściowa i fragmentaryczna. „Oddolne”

przetwarzanie wizualne dostarcza mózgowi informacji o całym polu widzenia, ale
procesy „odgórne” wybierają, które części sceny należy uświadomić. Kiedy patrzymy
na zdjęcie, nasz wzrok zazwyczaj skupia się na kilku obszarach wielkości miniatury,
które skanujemy po kolei. Reszta obrazu pozostaje rozmyta, chyba że celowo zwrócimy
na nią uwagę. Badania eyetrackingowe (patrz po lewej) pokazują, że części sceny, którym
przyglądamy się najdokładniej, to te, które odnoszą się do innych ludzi. Chociaż ta
wizualna selekcja jest determinowana przez „wyższe” funkcje mózgu – te zaangażowane
w sprawy społeczne, a nie, powiedzmy, uchylanie się od niskiej gałęzi – ludzie często nie są
świadomi tego, na co patrzą. Zapytani o to, mogą powiedzieć, że patrzą na jedną rzecz,
podczas gdy w rzeczywistości ich wzrok był skierowany na inną rzecz.
NAUCZANIE ZDJĘĆ
Mózg ciężko pracuje, aby nadać sens informacjom wizualnym. Patrzenie

na złożoną scenę (patrz po lewej) aktywuje procesy odróżniające obiekty
docelowe, takie jak ludzie, od tła, a następnie wybiera, na których
fragmentach celu należy się skupić. Szczegóły te są następnie analizowane,
podczas gdy świadomy mózg układa historię w całość. Ta interpretacja
zaczyna się nieświadomie. Kolorów i odcieni nie rozpoznaje się wyłącznie po
rodzaju i ilości odbitego od nich światła. Nieświadomy mózg określa
najbardziej prawdopodobny kolor lub odcień obiektu na podstawie jego kontekstu.
ILUZJA CYLINDRA
Kwadraty A i B mają identyczne A
odcienie, ale B wygląda
jaśniej, ponieważ B
zakładamy, że walec
rzuca na niego cień.
ILUZJA KOLOROWA
Kolor, który widzisz, zależy od otaczających go osób.
Róż obok bieli wygląda jaśniej niż róż przy zieleni. Wynika
to z „hamowania bocznego”, które definiuje obiekty
z ich otoczenia.
ŚMIECH płata figle oczom
Śmiech dosłownie zmienia sposób, w jaki postrzegasz

świat. Zwykle, gdy patrzysz na sześcian Neckera, obraz
przełącza się pomiędzy dwoma konkurującymi ze
sobą obrazami trójwymiarowymi, co jest sytuacją znaną
jako rywalizacja obuoczna. Rywalizacja ta ma miejsce,
ponieważ każde oko wysyła nieco inny obraz do każdej
strony mózgu (patrz strona 83), a mózg przełącza świadomą
świadomość jednego na drugi.
Jedna z teorii wyjaśniających, dlaczego przełączanie się

zatrzymuje się podczas śmiechu, głosi, że rozbawienie
DOPASOWANIE DO SZCZEGÓŁÓW to stan, w którym informacje z obu półkul mózgowych
Wskazywanie przedmiotu zwiększa
jego znaczenie i sprawia, że Białe linie na tym obrazie śledzą wzrok widza poruszającego się po scenie. łączą się częściej niż zwykle.
warto na niego spojrzeć Okręgi reprezentują miejsce, w którym spoczywa wzrok — im większe KOSTKA SZYJKI
okrąg, tym dłużej wzrok pozostaje.

87
WIDZENIE
WIDZENIE WYDAJE SIĘ NATYCHMIASTOWE I BEZ WYSIŁKU, A OBRAZY WIZUALNE ZAWSZE WYDAJĄ SIĘ W PEŁNI 4 Promieniowanie optyczne
Sygnały są następnie przesyłane ze wzgórza
UFORMOWANE. JEDNAK NIE ŚWIADOMIE, MÓZG CIĄGLE PODEJMUJE WIELKI WYCZYN KONSTRUKCYJNY do kory wzrokowej za pośrednictwem grubego
pasma tkanki zwanego promieniowaniem optycznym.
ABY PRZEDSTAWIĆ NAS NASZ SPOSÓB NA ŚWIAT.

ZMYSŁY,
KTÓRE
WIDZĘ
Percepcja wizualna 3 Nerw wzrokowy

Wrażliwe na światło komórki siatkówki wysyłają i wysyłają sygnały
Jednym ze sposobów myślenia o percepcji wizualnej jest sygnały wzdłuż aksonów, które łączą się ze sobą, tworząc nerw
wzrokowy. Nerw krzyżuje się na skrzyżowaniu
postrzeganie jej jako produktu końcowego, który pojawia się
wzrokowym, a włókna nerwowe łączą się z
na długiej i skomplikowanej linii montażowej. Proces wyspecjalizowaną częścią wzgórza.
budowy rozpoczyna się na dobre, gdy informacja z oczu –

surowiec – dociera do pierwotnej kory wzrokowej z tyłu
mózgu. To jest wtedy
przesyłany dwiema głównymi drogami (patrz strony 84–

85) przez szereg obszarów korowych i podkorowych.
Każdy z nich reaguje, tworząc aktywność neuronową, która
generuje różne aspekty widzenia, takie jak kolor, forma,
lokalizacja i ruch. W końcu różne elementy zostają ze sobą
powiązane i stajemy się świadomi znaczącego widoku.
2 Komórki siatkówki
Światło przechodzi przez soczewkę, a następnie
przez dwie warstwy komórek siatkówki, zanim uderza
w wrażliwe na światło pręciki i czopki z tyłu.
1 Światło wpada do oka

Fale świetlne dostają się do oka przez źrenicę, czyli dziurę
pośrodku tęczówki. Źrenica rozszerza się, aby wpuścić więcej światła w
zacienionych warunkach, i kurczy się, gdy światło jest jasne,
więc wpuszczana jest stosunkowo stała ilość światła.
8 Percepcja
(płaty czołowe)
Kiedy już wszystko wizualne
elementy wzroku zostały

połączone, a przedmiot
rozpoznany, zostaje on
przedstawiony
świadomości jako
pełna „percepcja”.
JAK WIDZIMY
Chociaż zaczynamy rozumieć, w jaki sposób informacje
pochodzące z oka są wykorzystywane do rozpoznawania
obiektów i kierowania zachowaniem, nikt nie wie, w
jaki sposób wzrok staje się świadomy i dlaczego
odczuwamy takie a nie inne odczucia (patrz strony 178–179).
88
WIDZĘ ZMYSŁY
Ruch Głębokość
5 TRASA GRZĘBOWA
Informacja z oczu jest Ruch odbywa się wzdłuż drogi grzbietowej. Jest niezbędnym Aby obliczyć głębokość obiektu, mózg łączy sygnały
rejestrowane przez pierwotną korę elementem każdego „planu działania” (patrz s. 121), a mózg wizualne z obu oczu – z których każde widzi nieco inny obraz
wzrokową, a następnie przesyłane dwiema nie tylko odnotowuje bieżący ruch, ale także przewiduje, gdzie (patrz str. 83) –
GRZBIETOWY
drogami do dalszego przetwarzania. obiekt znajdzie się w ułamku sekundy. Dzięki temu każdy wraz z informacją o tym, jak zmienia się kształt obrazu w miarę
Prowadzi przez nią droga grzbietowa plan działania będzie dobrze zaplanowany. ruchu oczu.
obszary, którymi się zajmują
wykreślenie położenia obiektu docelowego
względem widza.
Na tej trasie aktywność neuronowa koduje
położenie obiektu, ruch oraz niektóre
aspekty jego wielkości i kształtu. Trasa
grzbietowa kończy się w obszarach
ciemieniowych, które konstruują plany
działania w stosunku do oglądanego
obiektu. Proces ten zachodzi
nieświadomie.
6 TRASA BENTRALNA
Droga brzuszna przenosi
informacje z pierwotnej kory wzrokowej w
BRZUSZNY
dół przez płaty skroniowe, gdzie aktywność
nerwowa identyfikuje widoki i
„przyodziewa” je w znaczenie. Wyróżnia
się i rozpoznaje tu np. twarz (patrz s.
84), a informacje o niej, takie jak imię
osoby, przywoływane są z pamięci
(patrz s. 163). Informacje przesyłane
drogą brzuszną są łączone z informacjami
przesyłanymi drogą grzbietową w Formularz Kolor
płatach czołowych. Mózg ma wiele różnych sposobów „widzenia” formy. Rozróżnianie kolorów rozpoczyna się w komórkach siatkówki, z
Obejmują one rejestrację orientacji fal świetlnych których część jest dostrojona do wyzwalania reakcji na określone
uderzających w obiekt i przetwarzanie informacji o długości fal światła. Przetwarzanie kolorów trwa w mózgu,
co skutkuje świadomą percepcją, a nie sposobie, w jaki fale odbijają się od jego powierzchni lub zwłaszcza w obszarze znanym jako V4 (patrz strony 82–83), który
działaniem. konturów. zawiera większość neuronów wyczuwających kolory.
7 Ścieżka rozpoznania
Aby coś właściwie zobaczyć, człowiek musi
mieć pewne pojęcie o tym, co jest widziane. Jeśli WIDZIEĆ DŹWIĘKIEM?
obraz nie zostanie rozpoznany, istnieje mniejsze
prawdopodobieństwo, że zostanie on świadomie
Donoszono, że urządzenie
zarejestrowany i może zostać całkowicie przeoczony.
przekształcające informacje
Rozpoznanie nie jest czysto wizualne, ale wiąże się z
ubraniem percepcji w wiedzę – na przykład o to, kim wizualne w dźwięk zapewnia wrażenia
lub czym jest, jaka jest jego intencja (jeśli jest świadoma), wizualne co najmniej jednemu
dlaczego tam jest i jak się nazywa. Może brakować użytkownikowi, który w przeciwnym razie
niektórych z tych elementów — możesz na przykład
byłby niewidomy. Urządzenie polega na
zobaczyć kogoś, kogo znasz, ale nie pamiętasz
jego imienia. Natomiast czysto wizualne elementy zamontowaniu na głowie małej kamery,
percepcji są prawie zawsze nienaruszone. która rejestruje moment po chwili obraz
tego, co normalnie stanowiłoby pole
widzenia danej osoby. Informacje te są
następnie przekształcane w „pejzaż
dźwiękowy”, który jest odtwarzany w
uszach użytkownika. Gdy osoba uczy się
rozpoznawać cechy fizyczne
odpowiadające dźwiękom – na przykład, że
pojedynczy wysoki ton oznacza
pionową powierzchnię – wydaje się,
że przestaje słyszeć go jako hałas i
zamiast tego doświadcza go podobnie
jak normalne widzenie. Jedna z kobiet
PEJZAŻ DŹWIĘKOWY
twierdzi, że jej doświadczenia „słyszenia” Obraz ten jest komputerową rekonstrukcją jednej sekundy
otoczenia jest czasami nieodróżnialne dźwięku „widzianego” przez system budujący pejzaże
od widzenia go. dźwiękowe z obrazów z kamer.
89
UCHO ANATOMIA SŁUCHU

Ucho dzieli się na trzy części: ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho
wewnętrzne. Ucho zewnętrzne kieruje fale dźwiękowe wzdłuż kanału
Ucho wychwytuje fale dźwiękowe z otoczenia
słuchowego do błony bębenkowej (błony bębenkowej) – początku ucha
I PRZEKŁADA TĘ INFORMACJĘ NA IMPULSY NERWOWE, KTÓRE SĄ WYSŁANE DO MÓZGU W CELU środkowego. Fale dźwiękowe powodują wibracje błony bębenkowej,
PRZETWORZENIA. UCHO co z kolei powoduje wibrację łańcucha kości, zwanego kosteczkami
WYCZUWA RÓWNIEŻ RUCH I POZYCJĘ CIAŁA, CO POZWALA MÓZGU REGULOWAĆ słuchowymi. Jeden z nich, strzemiączek, jest przymocowany do błony
ZMYSŁY
RÓWNOWAGĘ. zwanej owalnym okienkiem – początku ucha wewnętrznego. Dalej znajduje

się labirynt wypełnionych płynem komór spiralnego ślimaka. Wibracje
I
UCHO ZEWNĘTRZNE
strzemiączka okienka owalnego przekształcają się w fale ciśnienia, które
Mięsień głowy
Widoczna część ucha zewnętrznego nazywana w płynie w ślimaku przemieszczają się do narządu Cortiego. Czuciowe
Chrząstka uszna
jest małżowiną uszną. Jego lejkowaty kształt pomaga komórki rzęsate na tym narządzie przekształcają fale ciśnienia w impulsy
zbierać fale dźwiękowe i kierować je do kanału
Nadaje małżowinie charakterystycznej
słuchowego (który rozciąga się na około 2,5 cm) w kierunku
elektryczne, które przemieszczają się przez nerw słuchowy (w
Kształt C i elastyczność
ucha środkowego. szczególności gałąź ślimakową nerwu przedsionkowo-ślimakowego) do mózgu.
Więzadło zawieszające
Kość
Utrzymuje kości w miejscu,
skroniowa Kanały półkoliste
ale pozwala im
Zawierają narządy zmysłów
wibrować
zaangażowane w równowagę
Nerw ślimakowy
Przenosi sygnały nerwowe z ucha
wewnętrznego do mózgu
Nerw przedsionkowo-
ślimakowy (słuchowy).
Przewodzi sygnały z
kanałów półkolistych
i ślimak do mózgu
bębenek ucha
Zewnętrzny kanał słuchowy
(kanał słuchowy Ślimak

zewnętrzny) Zawiera narząd zmysłów
Malleus
(młotek) odpowiedzialny za
słuch
kowadło
Kanał przedsionkowy
Kosteczki słuchowe
Przewód ślimakowy
strzemię
Pinna (płatek na ucho) (strzemię)
Płat pokryty skórą, Kanał bębenkowy
zbudowany z tłuszczu
owalne okno
podskórnego, tkanki łącznej i Błona odbiera wibracje od trąbka Eustachiusza
chrząstki strzemiączka Biegnie do górnej
części gardła
Okrągłe okno
NARZĄD KORTY Membrana zmniejsza ciśnienie,
UCHO ŚRODKOWE I WEWNĘTRZNE
umożliwiając wybrzuszenie płynu ślimakowego
Maleńkie włoski na tym narządzie, znajdujące się w
Błona bębenkowa jest bramą do ucha
ślimaku, przekształcają fale dźwiękowe w impulsy
środkowego, wypełnionej powietrzem
elektryczne. Dźwięki o niskiej częstotliwości są
jamy, w której mieszczą się kosteczki słuchowe.
wychwytywane w środku spirali ślimaka, a dźwięki
najmniejsze kości w ciele. Najbardziej wewnętrzny z
o wysokiej częstotliwości u podstawy,
nich, strzemiączek, jest przymocowany do owalnego okienka
w pobliżu owalnego okienka. prowadzącego do ślimaka. Ślimak i kanały półkoliste
Kanał przedsionkowy tworzą ucho wewnętrzne.
Przekazuje wibracje do błony

podstawnej
Błona
Reissnera Membrana tectorialna
Dzieli przewód
Odbiera sygnały z komórek
ślimakowy i kanał rzęsatych
przedsionkowy
Przewód ślimakowy Stereocilia

Wystają z końców komórek
rzęsatych i zginają się w
Zewnętrzna bruzda
odpowiedzi na wibracje
spiralna
Mały chłopiec
komórki Hensena
Wewnętrzna spiralna bruzda
Zewnętrzne komórki włoskowate

Blaszka siatkowa
Błona podstawna Wewnętrzna komórka włosowata
Błona, wzdłuż której

WŁOSY NA NARZĄDZIE CORTI
narząd
Znajduje się Corti
Komórka filarowa Ta kolorowa fotografia z mikroskopu elektronowego
pokazuje włosy wyczuwające dźwięk. Istnieje około 20 000
Nerw słuchowy
włosów zewnętrznych (żółtych). Około 3500 włosów
Tunel Cortiego wewnętrznych (czerwonych) prowadzi do nerwu słuchowego.
Kanał bębenkowy
90
Ucho czuje
KORA SŁUCHOWA ZAKRESY SŁUCHU ZAKRESY SŁUCHU
Informacje dźwiękowe w postaci impulsów elektrycznych przemieszczają się z GATUNEK CZĘSTOTLIWOŚĆ Wiele zwierząt słyszy dźwięki, których
ucha wzdłuż nerwu słuchowego do kory słuchowej (zlokalizowanej w płacie (HERC) człowiek nie jest w stanie usłyszeć, zarówno
skroniowym, pod skroniami) w celu przetworzenia. W jednym z trzech obszarów, o wyższych, jak i niższych częstotliwościach.
Słoń 16–12 000
pierwotnej korze słuchowej, różne neurony słuchowe reagują na określone Niektóre zwierzęta odbierają
częstotliwości dźwięku. Ponadto niektóre reagują raczej na intensywność dźwięku Złota Rybka 20–3 tys częstotliwości znacznie wyższe niż te,
niż na jego częstotliwość, podczas gdy inne reagują na bardziej złożone dźwięki, które są w stanie wykryć ludzie. Na
Człowiek
takie jak kliknięcia, odgłosy zwierząt i wybuchy hałasu. Uważa się, że wtórna kora 64–23 000 przykład nietoperze korzystające z
słuchowa odgrywa rolę w przetwarzaniu harmonii, rytmu i melodii, podczas gdy Pies 67–45 000 echolokacji potrafią wykryć odbite dźwięki w
trzeciorzędowa kora słuchowa bierze udział w integrowaniu różnorodnych dźwięków zakresie 14 000–100 000 Hz. Dolna granica
Morświn 75–150 000
w całość wrażenia. zakresu częstotliwości słuchowych
Żaba rycząca 100–3 000 człowieka jest stała przez całe życie, ale
górna granica zaczyna spadać od okresu dojrzewania.
Sowa 200–12 000
Maksymalna częstotliwość słyszana
Jeden 2 000–110 000 przez normalną osobę dorosłą w
średnim wieku wynosi od 14 000 do 16 000 herców.
KOMÓRKI WŁOSÓW I
1
8 6 CZĘSTOTLIWOŚĆ
5 1 2 4 0 0
0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 Ta kolorowa
0 0
0 HZ
HZ
HZ
fotografia z mikroskopu
HZ
HZ
HZ
elektronowego
przedstawia czuciowe komórki
słuchowe w kształcie litery
V na narządzie Cortiego (patrz
strona obok), każde z
wieloma pasmami (żółte)
lub stereociliami. Komórki są
rozmieszczone w ślimaku
POSTRZEGANIE CZĘSTOTLIWOŚCI DŹWIĘKU
zgodnie z częstotliwością
W pierwotnej korze słuchowej neurony są rozmieszczone Odpowiada Odpowiada dźwięku, którą każda z nich
zgodnie z częstotliwością, na którą każdy reaguje, podobnie jak komórki wierzchołkowi podstawie jest w stanie wykryć.
czuciowe w ślimaku. ślimaka ślimaka
ZABURZENIA SŁUCHU
IMPLANT ŚLIMAKOWY Utrata słuchu jest zjawiskiem powszechnym, ale całkowita głuchota występuje
rzadko i zwykle wynika z wady wrodzonej. Łagodny lub ciężki ubytek słuchu
Zamiast przywracać słuch, urządzenie to pomaga
może wynikać z choroby ucha, urazu lub zwyrodnienia układu słuchowego
użytkownikowi postrzegać dźwięk bez opóźnień, co
może pomóc w czytaniu z ruchu warg. występującego wraz z wiekiem. Ubytek słuchu ma charakter przewodzeniowy
Mikrofon wychwytuje dźwięki i przekazuje je do (zaburzenie przekazywania dźwięku z ucha zewnętrznego do wewnętrznego)
procesora dźwięku, który przekształca je w cyfrowe
lub odbiorczy (czasami nazywany głuchotą nerwową, polegającą na uszkodzeniu
sygnały elektryczne. Nadajnik przekazuje sygnały w
postaci fal radiowych do wszczepionego
nerwów słuchowych lub czuciowych części ucha wewnętrznego). Do częstych
odbiornika umieszczonego pod skórą. Odbiornik zaburzeń słuchu zalicza się zapalenie ucha środkowego i otosklerozę. Zapalenie
ten komunikuje się za pomocą elektrod z czuciowymi
ucha środkowego dotyka głównie małe dzieci i jest zapaleniem ucha środkowego
komórkami słuchowymi w ślimaku, które przekazują wywołanym infekcją bakteryjną. Otoskleroza występuje, gdy na kości strzemiączka
informacje do mózgu.
ucha środkowego dochodzi do
Odbiorca APARATURA ZEWNĘTRZNA nieprawidłowego wzrostu kości, co
Nadajnik, mikrofon i procesor dźwięku
Nadajnik uniemożliwia jej wibrowanie i
przekształcają dźwięki otoczenia
Ślimak na sygnały cyfrowe. przewodzenie fal dźwiękowych do ucha wewnętrznego.
(słuchowy)
nerw Ślimak Elektroda
Mikrofon noszony za
uchem
Przewód podłączony
do procesora dźwięku
APARATURA WEWNĘTRZNA
Wymagany jest zabieg chirurgiczny PERFOROWANA BĘBNA UCHA NORMALNA BĘBNA UCHA
polegający na wprowadzeniu odbiornika
Bębenek bębenkowy może ulec perforacji w wyniku infekcji, Błona bębenkowa składa się z cienkiej warstwy tkanki
i elektrod przekazujących włóknistej, która łączy się ze skórą ucha zewnętrznego i
urazu lub nagłego narażenia na wybuchowy hałas powodujący
informację dźwiękową do ucha wewnętrznego.
nadmierne wibracje. Perforacje goją się naturalnie. błoną śluzową ucha środkowego.
91
MIEĆ SENS EFEKT KOKTAJLU
DŹWIĘKU Mózg nie tylko odbiera sygnały z uszu, ale także je wysyła, tworząc
obwód modulujący sygnał wejściowy. Hałas w tle jest przytłumiony, a
WIBRACJE DŹWIĘKOWE ZAMIENIAJĄ SIĘ W IMPULSY ELEKTRYCZNE im dłużej osoba koncentruje się na jednym wątku rozmowy, tym
większy jest efekt filtrowania. Ułatwia to usłyszenie słów, które Cię
W ŚLIMAKU. STĄD PODRÓŻUJĄ DO interesują, ale może zmniejszyć tło tak
KORA SŁUCHOWA I JEJ OBSZARY POWIĄZANIA POPRZEZ bardzo, że ważne wiadomości nie zostaną
Rdzeń i wzgórze. dosłyszane. Jeśli Twój mózg zarejestruje
ważny dźwięk, taki jak Twoje imię,
natychmiast zidentyfikuje źródło
tego dźwięku i zamieni go ze słyszanego na słuchany.
PERCEPCJA DŹWIĘKU Nazywa się to efektem koktajlu.
Dźwięki zaczynają się od wibracji docierających do uszu. W uchu wewnętrznym
SŁUCHAJ LUB SŁUCHAJ
komórki receptorowe w ślimaku przekształcają te wibracje w sygnały elektryczne,
W hałaśliwym
ZMYSŁY
które przechodzą wzdłuż nerwu ślimakowego do rdzenia w pniu mózgu, a następnie otoczeniu, na przykład na
do wzgórka dolnego. Włókna nerwu ślimakowego dzielą się imprezie, mózg może
I
dostroić się do słuchania

tak, aby większość sygnału z każdego ucha mogła dotrzeć do obu półkul. konkretnej rozmowy,
Na tym etapie źródło dźwięku jest określane przez obszary pnia mózgu, które jednocześnie słysząc hałas mowy
w tle.
porównują sygnał wejściowy z obu uszu i analizują opóźnienie (około 1/1500
Zielone obszary na powyższym
sekundy) pomiędzy otrzymaniem sygnału przez ucho najbliższe źródła a skanie rejestrują dźwięk mowy,
otrzymaniem sygnału przez ucho znajdujące się najbliżej źródła. ucho dalej. podczas gdy czerwone obszary
przetwarzają mowę do
Sygnały docierają do kory słuchowej poprzez poziomu zrozumienia – jest
wzgórze, gdzie postrzegana jest częstotliwość, ona zarówno „słuchana”, jak i
słyszana.
jakość, intensywność i znaczenie.
Lewa kora słuchowa jest bardziej
zainteresowana znaczeniem i
identyfikacją dźwięku; dobrze, z jakością.
Dźwięk przechodzi do
prawej półkuli
Większość sygnałów z
lewego ślimaka przemieszcza
się do prawej strony kory Ciało kolankowate przyśrodkowe

Część wzgórza odbierająca
sygnał
Prawy słuch
kora Lewy słuch
kora
Dźwięk przenika do lewej

półkuli
Tutaj przetwarzana jest
Dźwięk przemieszcza większość sygnałów
się przez ucho wzdłuż dźwiękowych odbieranych z prawego ucha
nerwu ślimakowego
Rdzeń w pniu mózgu

Dźwięk odbierany w
jądrze ślimakowym
MÓZG SŁUCHU
Dźwięk dociera do uszu i poprzez pień
mózgu i wzgórze dociera do kory
słuchowej. Tutaj jest przetwarzany
przez obszary skojarzeń, takie jak obszar
Wernickego, który bierze udział w
tłumaczeniu mowy.
92
ZROZUMIENIE DŹWIĘKU TO ZMYSŁY

HAŁAS CZY MUZYKA? źródło dźwięku — instrument muzyczny — i sposób, w jaki się na nim gra.
Dźwięk składa się z fal, czyli wibracji, których charakterystyka zależy od Kolejnym ważnym czynnikiem w muzyce jest barwa, czyli „jakość” dźwięku.
źródła dźwięku. Głównymi cechami wpływającymi na naszą percepcję Barwa zależy od tego, ile różnych częstotliwości nuty słychać jednocześnie;
dźwięku są częstotliwość (liczba drgań na sekundę) i amplituda (wielkość wiele częstotliwości lub podtekstów (harmonii) tworzy bogatszą barwę.
„szczytów” i „dolin” fal). Częstotliwość wpływa na wysokość dźwięku, a Kora słuchowa reaguje na różne cechy muzyki.
amplituda reguluje głośność. Nieregularne wzory fal dźwiękowych są zwykle
odczuwane jako Obszar pierwotny reaguje na
hałas; dla kontrastu, muzyka częstotliwości, obszar wtórny na
tworzy regularne wzorce. harmonię i rytm, podczas gdy
Muzyka jest trudna do zdefiniowania obszar trzeciorzędny dodaje
dokładnie, ale jakość nut zależy wyższy poziom uznania i
TON
od integracji.
CZĘSTOTLIWOŚĆ
Kora
pierwotna
(HERT)
HAŁAS LUB UWAGA KORA SŁUCHOWA

Wtórny
Analiza kształtów fal dźwięków ujawnia, że Wewnętrzna pierwotna kora słuchowa ma obszary kora
HAŁAS
czyste tony mają regularną częstotliwość powiązane z określonymi częstotliwościami.
i amplitudę, podczas gdy hałas jest Regiony drugorzędne i trzeciorzędne dostrajają Kora
CZAS (SEKUND) nieregularny. się do bardziej złożonych aspektów percepcji dźwięku. trzeciorzędowa
EFEKT MOZARTA
Francuski ekspert ds. rozwoju dzieci Alfred Tomatis po raz pierwszy

opisał „efekt Mozarta” w 1991 roku. Twierdził, że słuchanie muzyki
XVIII-wiecznego kompozytora klasycznego Mozarta może pomóc w
rozwoju umysłowym dzieci poniżej trzeciego roku życia. Naukowcy wykazali
również, że uczniowie słuchający Mozarta mogą poprawić swoje wyniki
w zadaniach obejmujących rozumowanie przestrzenne i wykazywać
przejściowy wzrost IQ. Ostatnie badania dały mieszane wyniki, ale
pomysł zyskał na popularności. Efekt Mozarta może jednak mieć
więcej wspólnego ze zmianami nastroju i pobudzenia
AKTYWNOŚĆ PODCZAS MOWY AKTYWNOŚĆ PODCZAS MUZYKI wpływającymi na sprawność umysłową niż z bezpośrednim
Mowa zwykle powoduje bardziej Muzyka powoduje wyraźniejszą wpływem na inteligencję.
intensywną aktywność w lewej części aktywność prawej strony kory
kory słuchowej. słuchowej.
ROZWÓJ SŁUCHU eksplorując jego świat. Badania wykazały, jak dziecko uczy się
Rozwój słuchu jest procesem stopniowym, który rozpoczyna się w łonie matki rozpoznawać dźwięki w ciągu pierwszych kilku miesięcy życia, stopniowo
i kończy się mniej więcej pod koniec pierwszego roku życia dziecka. Badania nabywa zdolność rozróżniania dźwięków mowy od dźwięków niemownych, a
pokazują, że nienarodzone dziecko potrafi słyszeć już około czwartego następnie zaczyna rozumieć słowa. Dzieci tracą także zdolność słyszenia różnic
miesiąca ciąży, ale aparat słuchowy kształtuje się w pełni dopiero około pomiędzy dźwiękami, które nie są istotne w ich ojczystym języku. Na przykład
szóstego miesiąca. W chwili urodzenia słuch jest najbardziej rozwiniętym ze wiele japońskich dzieci nie słyszy już różnicy między „l” i „r”, którą potrafiły
zmysłów, dlatego ma dla dziecka pierwszorzędne znaczenie rozróżnić we wcześniejszym wieku.
ROZWÓJ PRZED I PO URODZENIU
Płód ludzki osiąga pewną podstawową zdolność słyszenia od Uszy zaczynają się formować
około 18 tygodnia życia. Zdolność ta dojrzewa i rozwija się w

ciągu następnych kilku tygodni, a dźwięki o niskiej Słyszy dźwięki
częstotliwości spoza ciała matki są słyszalne lepiej niż te o

Aparat słuchowy całkowicie uformowany
wysokiej częstotliwości.
Od urodzenia do czwartego miesiąca życia dziecko zaczyna Słysze głosy
reagować na głośne lub nagłe dźwięki, zaczynając je
lokalizować poprzez obracanie głowy. Od trzech do sześciu Potrafi rozpoznawać głosy
miesięcy dziecko zaczyna rozpoznawać, a także wydawać
dźwięki. W wieku od 6 do 12 miesięcy dziecko zaczyna Potrafi rozpoznać znane i nieznane dźwięki
bełkotać, rozpoznaje podstawowe słowa, takie jak „mamusia”,
Potrafi odróżnić mowę od innych dźwięków
i zaczyna rozpoznawać głosy. Dziecko zaczyna tworzyć słowa w
wieku około jednego roku. Każde dziecko osiąga te kamienie
Uczy się segmentacji mowy
milowe w rozwoju słuchu i mowy w różnym czasie, ale bardzo
powolny rozwój może wskazywać na problemy z aparatem 01 234 56 789 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
słuchowym.
W łonie matki (wiek w miesiącach) PO URODZENIU (WIEK W MIESIĘCACH)

93
PRZESŁUCHANIE
ZMYSŁY
SŁUCH OBEJMUJE WIBRACJE MECHANICZNE Z OTOCZENIA —
MOWA, MUZYKA I CODZIENNY HAŁAS – PRZEZ UCHO ZEWNĘTRZNE, ŚRODKOWE I WEWNĘTRZNE.

WIBRACJE SĄ PRZEKSZTAŁCONE NA SYGNAŁY ELEKTRYCZNE, KTÓRE PODRÓŻUJĄ DO MÓZGU, ABY Zinterpretować
je jako dźwięk.
ŚCIEŻKA DŹWIĘKU
Ucho to złożony, znakomicie zaprojektowany instrument służący do wychwytywania dźwięku i jego

transportu do mózgu. Gdy wibracje mechaniczne ze źródeł dźwięku dotrą do ucha wewnętrznego, zostają
przekształcone w impulsy elektryczne, które pędzą wzdłuż nerwu ślimakowego do pnia mózgu. Tutaj
podążają złożonymi ścieżkami aż do wzgórza, zanim dotrą do kory słuchowej. Przetwarzanie w mózgu
umożliwia postrzeganie znaczenia, kierunku i głośności dźwięku.
5 Ślimak
Ślimak zawiera trzy wypełnione płynem
kanały. Kanał przedsionkowy przekazuje wibracje
dźwiękowe (kolor niebieski) do błony podstawnej

narządu Cortiego. Wibracje resztkowe (kolor czerwony)
przemieszczają się z powrotem wzdłuż kanału
bębenkowego do okrągłego okienka.
2 Kanał słuchowy
Fale dźwiękowe
Kontynuuj wzdłuż przewodu

4 kosteczki
słuchowego o długości 2,5 cm, który
rozciąga się od małżowiny ucha
3 Bębenek Wibracje przekazywane są do zestawu
Błona bębenkowa lub bębenek maleńkich kości zwanych kosteczkami
1 Ucho zewnętrzne
Fale dźwiękowe są wychwytywane zewnętrznego do błony bębenkowej i membrana wibruje, gdy fale dźwiękowe słuchowymi (patrz str. 90), które działają jak
w lejkowatych krzywiznach ucha jest pokryty drobnymi włoskami, przedostają się do kanału słuchowego. łańcuch dźwigni. Strączek popycha i
zewnętrznego, które składają się z które chronią go przed wnikaniem Jest to cienka warstwa tkanki włóknistej, ciągnie owalne okienko przy wejściu do
zewnętrznej „płatka” małżowiny ciał obcych. która tworzy barierę pomiędzy uchem ślimaka, przekazując dźwięk do ucha
usznej i przewodu słuchowego. zewnętrznym a uchem środkowym. wewnętrznego.
ŚWIATŁO SŁUCHU
Komórki włosowe przekształcają wibracje dźwiękowe w sygnały KOMÓRKI WŁOSOWE
elektryczne, które stymulują neurony w zdrowym uchu. Uszkodzenie Każda komórka
komórek rzęsatych może prowadzić do utraty słuchu. Jednak badania włoskowata jest
pokazują, że światło podczerwone może również stymulować neurony ucha. zwieńczona około 100
wypustkami zwanymi rzęskami. To jest
Zespół z Northwestern University w Chicago wystawił neurony ucha
ich przemieszczanie
wewnętrznego świnek morskich na działanie światła podczerwonego.
się
Skutkowało to aktywnością elektryczną w wzgórku dolnym, co sugerowało,
reakcja na
że światło spowodowało wysłanie do mózgu sygnału przypominającego wibracje
dźwięk. Odkrycie to można przekształcić w nowy typ implantu ślimakowego, generuje
jeśli zostaną opracowane światłowody kierujące światło do ucha wewnętrznego. sygnały elektryczne.
94
ZMYSŁY
11 Wzgórze
Impulsy nerwowe
są odbierane i przetwarzane przez
wyspecjalizowane neurony w jądrze
kolankowatym przyśrodkowym
wzgórza. Sygnały te są następnie
wysyłane do pierwotnej kory
słuchowej, która również
przekazuje informacje z
powrotem do wzgórza.
12 Podstawowy
kora słuchowa
Charakterystyka sygnału
wejściowego dźwięku jest
ostatecznie
interpretowana po pośrednim
przetworzeniu w pierwotnej
korze słuchowej, która
współpracuje z innymi
obszarami kory nad percepcją dźwięku.
10 Wzgórek dolny
Wszystkie wstępujące ścieżki
słuchowe – niektóre z nich omijają górne oliwki
– zbiegają się w dolnych wzgórkach na szczycie pnia
mózgu, a ich bodźce przekazywane są następnie do
wzgórza.
6 Organy
Sądów
9 Najwyższa oliwka
Komórki w brzusznym ślimaku
Mechaniczne
wibracje dźwięku jądro wysyła sygnały do górnych
przekształcają się w oliwek po obu stronach pnia mózgu. Tutaj
sygnały elektryczne mózg interpretuje kierunek dźwięków (patrz
przez komórki rzęsate s. 92).
7 Nerw ślimakowy Następnie oliwka doskonała wysyła
w narządzie Impulsy dźwiękowe są
Cortiego, który jest transportowane z każdej komórki sygnały do śródmózgowia.
głównym narządem rzęsatej narządu Cortiego przez
słuchu i znajduje się w zakończenia nerwu ślimakowego,
8 Jądra ślimakowe
Gałęzie nerwu ślimakowego
ślimak (patrz str. 90). które łączą się, tworząc nerw
odpowiedzialny za przekazywanie aby połączyć się z dwoma jądrami JAK Mózg Słyszy
sygnałów do wyspecjalizowanych ślimakowymi po tej samej stronie Dźwięk zaczyna się jako fala wibracji wychwytywana przez
grup neuronów w pniu mózgu. mózgu, co ucho, do którego pierwotnie ucho zewnętrzne w kształcie trąbki.
docierał dźwięk. Następnie ścieżki Wibracje przemieszczają się przez ucho środkowe,
nerwowe rozgałęziają się i wznoszą zanim zostaną przetworzone na sygnały elektryczne
w sposób, który nie jest jeszcze w przez narząd Cortiego. Uważa się, że istnieje kilka
pełni poznany. ścieżek nerwowych, którymi impulsy dźwiękowe
przechodzą przez pień mózgu (patrz strona 92), aby
dotrzeć do wzgórza i pierwotnej kory słuchowej w
celu przetworzenia w świadomą percepcję dźwięku.
95
ZAPACH ZESTAWY RECEPTOROWE

W jamie nosowej znajduje się około 1000 typów komórek receptorowych, ale
CHOCIAŻ WZROK STAŁ SIĘ ZMYSŁEM DOMINUJĄCYM
możemy rozróżnić około 20 000 różnych zapachów, więc odbiór zapachu to coś
U LUDZI POZOSTAJE WĘCH (WĘCH). więcej niż tylko „jeden receptor, jeden zapach”. Badania pokazują, że na każdym
WAŻNE DLA PRZETRWANIA, PONIEWAŻ MOŻE NAS OSTRZEGAĆ receptorze znajdują się strefy, z których każda reaguje na pewną liczbę cząsteczek
WYCZUJĘ
SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH W NASZYM ŚRODOWISKU. zapachu. Ponadto wiele receptorów reaguje na tę samą cząsteczkę zapachu –
ZMYSŁY,
KTÓRE
Zmysły węchu i smaku są ze sobą ściśle powiązane. może się zdarzyć, że każdy receptor wiąże się z inną jej częścią. Określony zapach
aktywuje określony wzór lub „układ” w receptorach, dzięki czemu każdy zapach ma
swój własny
WYKRYWANIE ZAPACHU
Podobnie jak zmysł smaku, węch jest zmysłem chemicznym. Wyspecjalizowane własny „podpis”. Kiedy
receptory w jamie nosowej wykrywają napływające cząsteczki, które przedostają się aktywowane są receptory tworzące
do nosa wraz z prądami powietrza i wiążą się z komórkami receptorowymi. Wąchanie określony wzór, sygnatura ta
zasysa do nosa więcej cząsteczek zapachu, umożliwiając „próbkę” zapachu. jest wysyłana do mózgu w
Jest to odruch, który pojawia się, gdy zapach przyciąga twoją uwagę i może pomóc celu przetworzenia.
ostrzec przed niebezpieczeństwem, takim jak dym z ognia lub gnijące jedzenie.
Receptory węchowe zlokalizowane wysoko w jamie nosowej wysyłają impulsy KOMÓRKA RECEPTOROWA WĘCHU
elektryczne do opuszki węchowej w obszarze limbicznym mózgu w celu Ta kolorowa fotografia z mikroskopu
elektronowego pokazuje maleńkie rzęski
przetworzenia.
wystające z komórki receptorowej. Cząsteczki
zapachu wiążą się z rzęskami i aktywują receptor.
CHEMIA ZAPACHU
Wciąż pozostaje wiele do odkrycia na temat związku pomiędzy strukturą
chemiczną a zapachem. Naukowcy zidentyfikowali osiem podstawowych zapachów
(raczej trzy podstawowe kolory): kamforowy, rybny, słodowy, miętowy, piżmowy,
CENTRA WĘCHU
W MÓZGU spermatyczny, spocony i moczowy. Zapachy często powstają w wyniku
Opuszka węchowa jest połączenia wielu różnych cząsteczek zapachowych, często należących do różnych
bramą węchową do mózgu.
kategorii. Porównania struktur cząsteczek zapachowych w każdej kategorii
Tutaj dane o zapachach
są przetwarzane w wykazały pewne podobieństwa — na przykład związki o zapachu mięty często
przodomózgowiu
mają podobną strukturę molekularną. Jednak drobne różnice w strukturze
(kolor żółty).
wysyłane w różne rejony molekularnej mogą powodować bardzo różne zapachy. Oktanol, alkohol
mózgu, w tym kora węchowa tłuszczowy, pachnie pomarańczami, natomiast kwas oktanowy, nasycony kwas
sąsiadująca z hipokampem
tłuszczowy, który różni się od oktanolu tylko jednym atomem tlenu, pachnie
(czerwona).
potem.
ZAPACH I STRUKTURA MOLEKULARNA

ŚCIEŻKI ZAPACHOWE
Te dwie cząsteczki różnią się znacznie budową
Zapachy są początkowo rejestrowane przez komórki receptorowe w jamie nosowej. chemiczną, a mimo to obie wydzielają ten sam
charakterystyczny zapach kamfory, przypominający
Wysyłają one impulsy elektryczne specjalnymi ścieżkami do opuszki węchowej
kulę na mole. Jedna z teorii głosi, że to nie kształt
(każde nozdrze łączą się z jedną opuszką węchową). cząsteczek powoduje ich zapach, ale częstotliwość, z
Opuszka węchowa jest częścią układu limbicznego mózgu, siedliskiem naszych jaką wibrują ich atomy.
emocji, pragnień i instynktów, dlatego zapachy mogą wywoływać silne reakcje

emocjonalne. Po przetworzeniu przez opuszkę węchową dane są przesyłane
trzema drogami węchowymi do wyższych ośrodków w
mózgu, które przetwarzają
to na różne sposoby. Proces ten nazywany jest
węchem „orthonosowym”, podczas którego dane
PODSTAWOWE ZAPACHY
zapachowe wędrują bezpośrednio z nosa (patrz
Naukowcy badający percepcję
obok). W przypadku wąchania
węchu próbowali zidentyfikować
„retronosowego” (patrz str. 101) zapachy zapachy pierwotne, które
można ze sobą łączyć, aby
mają również składnik smakowy, który
wytworzyć znacznie większą
przedostaje się do dróg węchowych przez usta. gamę zapachów, których
doświadczamy.
PRZETWARZANIE JEDNEJ STRONY
W przeciwieństwie do danych zbieranych przez inne Do tej pory zidentyfikowano

narządy zmysłów, zapachy są przetwarzane po osiem podstawowych
tej samej, a nie przeciwnej stronie mózgu, co nozdrze, zapachów, w tym
z których wysyłane są dane zmysłowe. charakterystyczny zapach ryb.
96
Przyśrodkowa kora oczodołowo-czołowa
Śluz- Odbiera i przetwarza sygnały z kory

Opuszki Kość sitowa
węchowej
węchowej gruczoł Boczna kora oczodołowo-czołowa
wydzielający
Odbiera i przetwarza sygnały z
Dura kory węchowej
matko
Kłębuszki
Włókno nerwowe
Komórka
podstawna
Komórka
receptorowa
Rzęsy
Cząsteczka zapachu
Komórka
wspierająca
Przepływ powietrza Śluz
NAbłonek węchowy Obszar w każdej
jamie nosowej zawierający komórki receptorów węchowych

nazywany jest nabłonkiem węchowym. Niewielka ilość
powietrza wpadającego do nozdrzy przejdzie przez nabłonek
pokryty śluzem. Cząsteczki zapachu w powietrzu
rozpuszczają się w tym śluzie, powodując bezpośredni
kontakt receptorów z cząsteczkami zapachu.
W nabłonku znajdują się trzy typy komórek;

oprócz komórek receptorowych istnieją
komórki podporowe, które
wytwarzają stały dopływ śluzu, oraz
komórki podstawne, które co kilka
tygodni wytwarzają nowe komórki
receptorowe. Im większy nabłonek,
tym wyostrzony zmysł węchu.
Na przykład psy mają
znacznie większy nabłonek węchowy niż ludzie.
Włókna nerwowe Układ węchowy Migdał Kora węchowa
Komora nosowakomórek receptorowych Sygnały z opuszki Otrzymuje sygnał z Przetwarza sygnały z
Komórki receptorowe węchowej kory węchowej, opuszki węchowej i
wykrywają zapach i przechodzą jeśli zapach przekazuje je do kory
przekazują dane wzdłuż drogą węchową do zwiastuje oczodołowo-czołowej
włókien nerwowych kory węchowej i ciało migdałowate
do opuszki węchowej niebezpieczeństwo, wywołując emocję strachu
ZAPACH ORTONOSZOWY
„Orthonasal” odnosi się do danych węchowych, które
dostają się do dróg węchowych tylko przez nos, a nie
przez usta, które mogą również przekazywać
informacje o zapachach do dróg węchowych. Węch
Cząsteczki zapachu
orthonosowy jest stymulowany przez zapachy
unoszące się w powietrzu
kwiatowe, perfumy, dym, aromaty żywności,
Cząsteczki źródła zapachu
zapachy społeczne, zapach ofiary i feromony.
przedostają się przez każde
nozdrze
POSTRZEGANIE ZAPACHU PREFERENCJE ZAPACHOWE

To, czy uznamy zapach za przyjemny, nieprzyjemny czy neutralny, jest bardzo
ZAPACH WIĘCEJ WYWOŁA EMOCJE I PAMIĘĆ
subiektywne i zależy od znajomości, intensywności i postrzegania zapachu jako
NIŻ INNE ZMYSŁY. FAKT, ŻE OBSZARY WĘCHOWE przyjemnego lub nieprzyjemnego. Nie jest jasne, czy preferencje są wrodzone, czy
MÓZGU EWOLUOWAŁO WCZEŚNIEJ I JEST PODŁĄCZONE DO wyuczone, ale wiele dowodów eksperymentalnych potwierdza tę drugą możliwość.
PRYMITYWNY MÓZG SUGERUJE, ŻE ZAPACH JEST DLA NAS NIEZBĘDNY Uczenie się skojarzeniowe łączy przyjemne
PRZETRWANIE, A TAKŻE PRZETRWANIE INNYCH ZWIERZĄT. zapachy z przyjemnymi doświadczeniami

i odwrotnie. Na przykład ludzie, którzy
boją się dentysty, nie lubią
EWOLUCJA ZAPACHU goździkowy zapach eugenolu
ZMYSŁY
Mózg węchowy, skupiony wokół opuszki węchowej w układzie limbicznym, ma stosowanego w cemencie
starożytne pochodzenie i wyewoluował u ryb około 50 milionów lat temu. Zmysł dentystycznym; osoby nie bojące
I
węchu został wyprzedzony przez zmysł wzroku, gdy ludzie zaczęli chodzić na się dentysty reagują na ten
dwóch nogach, chociaż u wielu zwierząt nadal dominuje. Ale zapach zapach pozytywnie lub neutralnie.
to ważny aspekt przetrwania człowieka, przejawiający SUBIEKTYWNE ODPOWIEDZI
się tym, że reagujemy natychmiastowo, gdy Charakterystyczny zapach owocu
duriana jest przez niektórych odbierany

na przykład poczujemy zapach gazu lub dymu.
jako odrażający, dla innych jest niezwykle
Odgrywa również ważną rolę w doborze kuszący.
płciowym, reakcjach emocjonalnych i

SZEŚĆ NAJGORSZYCH ZAPACHÓW ŚWIATA
kształtowaniu preferencji dotyczących jedzenia i napojów.
Wszystkie te czynniki miały zapewne kluczowe ZAPACH OPIS
znaczenie w życiu naszych przodków.

Gnijące mięso Odrażający dla większości ludzi; może wywoływać myśli o śmierci
NIESMAK
Zapach Skunksa Dla większości okropne, ale kilka osób uważa to za „interesujące”
W przypadku wykrycia nieprzyjemnego zapachu,
na przykład gnijącego mięsa, naturalne jest
Wymiociny Często kojarzone z chorobą, która może budzić wstręt
zarówno odczuwanie, jak i wyrażanie wstrętu.
Następuje unikanie źródła nieprzyjemnego zapachu i
Kał lub mocz Spowodowane gazem wydzielającym się podczas rozkładu resztek jedzenia przez bakterie
prawie niemożliwe jest zjedzenie jedzenia, które brzydko pachnie.
Psujące się jedzenie Wywołuje „adaptacyjną” reakcję na żywność, która może powodować chorobę
Izonitryle Substancje chemiczne w nieśmiercionośnej broni opisane jako „najgorszy zapach świata”
WĘCH U ZWIERZĄT
Chociaż ludzie potrafią wyczuć niektóre zapachy w stężeniu zaledwie jednej części na bilion,
nasz zmysł węchu jest słabszy w porównaniu do zmysłu innych zwierząt. Wielkość powierzchni
nabłonka węchowego (patrz str. 97) i gęstość komórek receptorów węchowych wskazują, STEREOSKOPOWY I ŚLEPY ZAPACH
jak wrażliwy jest zmysł węchu zwierzęcia.
Powszechnie uważa się, że ludzki zmysł węchu zanikł w stosunku do innych zmysłów, ale ostatnie
Na przykład psy potrafią rozpoznać konkretnego człowieka po zaledwie kilku
badania pokazują, że ludzie nadal potrafią skutecznie śledzić zapach. Wykorzystując oba nozdrza do
cząsteczkach zapachu. Psy rasy północnej, takie jak husky i szakale, słyną ze swojego zmysłu
węchu. Psy myśliwskie i charty mają słabszy węch – w próbkowania zapachu, ludzki mózg wykorzystuje oba zestawy danych, aby dokładnie określić
pogoni nie mają czasu na odróżnienie ofiary
lokalizację źródła zapachu. Dlatego, podobnie jak w przypadku wzroku i słuchu, węch może być
od zapachów otoczenia.
„stereoskopowy”, polegając na obu nozdrzach w celu pełnego zrozumienia zapachu. „Ślepy”
węch odnosi się do zdolności mózgu do wykrywania zapachu bez świadomości jego obecności,
co wykazano w eksperymentach
PIES WĘŻĄCY
z wykorzystaniem skanów fMRI,
Rasa łącząca cechy behawioralne
pokazujących, w jaki sposób
psa domowego i węch szakala jest
idealnym psem tropiącym do obszary węchowe są aktywowane

pracy w ochronie.
bez
ZAPACH WEDŁUG GATUNKÓW
GATUNEK LICZBA WĘCHÓW OBSZAR NAbłonka węchowego

KOMÓRKI RECEPTOROWE
Człowiek 12 milionów 1 1/2 cala kwadratowego (10 cm kwadratowych) wiedza uczestnika.
Kot 70 milionów 2 1/4 cala kwadratowego (21 cm kwadratowych)

AKTYWACJA ŚLEPEGO ZAPACHU
Królik 100 milionów Dane nie dostępne Ten skan fMRI pokazuje
powszechną aktywność w całym mózgu, w

Pies 1 miliard 26 1/2 cala kwadratowego (170 cm kwadratowych) obszarach, w tym we wzgórzu (tuż nad
środkiem), po ekspozycji na zapach w
Ogar 4 miliardy 59 cali kwadratowych (381 cm kwadratowych) stężeniach, których nie można
świadomie wykryć.
98
POSTRZEGANIE ZAPACHU ZMYSŁAMI

ZAPACH I PAMIĘĆ
Migdał Nerw węchowy Zdarzenie wiąże się z sygnałem docierającym do
Hipokamp Tylko dwie synapsy Przenosi sygnały z
Tylko trzy synapsy oddzielają nerw opuszki węchowej; ściśle
wszystkich zmysłów, koordynowanym przez hipokamp.
oddzielają nerw węchowy od węchowy od powiązany z hipokampem i Ponowne przeżycie dowolnego widoku, zapachu lub dźwięku
hipokampa ciała migdałowatego ciałem migdałowatym
wejścia mogą wywołać pamięć zdarzenia, ale
Opuszki zapach wydaje się najsilniej powiązany z pamięcią.
węchowej
Może to wynikać z połączenia obszarów węchowych
do wszystkich obszarów emocjonalnych układu limbicznego.
Badania pokazują, że pamięć o obrazie prawdopodobnie
Komora nosowa zanika w ciągu kilku dni, ale pamięć o zapachu może
utrzymywać się nawet przez rok, a nawet dziesięciolecia.
Hipokamp może nawet nie być kluczowy dla połączenia,
ponieważ ludzie, którzy doznali uszkodzeń w tym
regionie, nadal mogą przywoływać zapachy z dzieciństwa,
mimo że cierpią na ogólną utratę pamięci.
EFEKT MADELEINE
Efekt magdalenki został nazwany na cześć epizodu z epickiego dzieła Marcela

Prousta „Wspomnienie rzeczy przeszłych”. Jako dojrzały dorosły bohater
powieści zjada magdalenę namoczoną w herbacie z kwiatu lipy i
przenosi się mentalnie do dzieciństwa i domu ciotki, która podawała
magdalenki przed niedzielną mszą. Na długo zanim efekt został zbadany
naukowo, Proust zauważył, że wspomnienia smakowe i węchowe mogą
zabrać nas dalej niż
bodźce wzrokowe
czy słuchowe.
PROUST
ZAPACH I PAMIĘĆ Francuski
Opuszka węchowa znajduje się w układzie limbicznym, blisko powieściopisarz
ciała migdałowatego (związanego z emocjami) i hipokampa Marcel Proust
(związanego z pamięcią). Kiedy po raz pierwszy spotykasz zapach, (1871–1922) napisał,
zostaje on powiązany z emocjami, które kojarzysz z
że „zapach i smak
wydarzeniami tamtego czasu. Ponowne spotkanie z rzeczy pozostają w
zapachem może wyzwolić to połączenie, przywołując wspomnienie pamięci przez długi
i związane z nim emocje. czas, gotowe nam przypomnieć…”.
WĘCH I KOMUNIKACJA
Zwierzęta wydzielają związki zwane feromonami, które służą jako
sygnały komunikacyjne i są wykrywane przez dodatkowy węch
układ w mózgu. Ludzie rozpoznają się w podobny sposób – na
przykład niemowlęta wolą zapach piersi matki od zapachu
innych kobiet.
Badania nad istnieniem feromonów u ludzi wykazały,

że u kobiet
cykle menstruacyjne mogą się synchronizować, gdy

jedna kobieta jest narażona na działanie bezwonne
związki (zakładając, że są to feromony)
wydzielane pod pachami innej kobiety. U zwierząt
dodatkowy układ węchowy jest połączony z obszarem
ZAPACH MĘSKIEGO CIAŁA
Męski pot zawiera androstenon, substancję piżmową. lemieszowo-nosowym (VMO), obszarem w jamie STOSOWANIE ZAPACHU KOMERCYJNIE
Większość kobiet po spryskaniu krzesła w poczekalni wybiera nosowej reagującym na feromony. Istnienie VMO u ludzi Niektórzy agenci nieruchomości twierdzą, że zapach pieczonego chleba,
właśnie to. Androstadienon, kolejny związek, wpływa na mężczyzn, cynamonu i kawy może pomóc w sprzedaży domu, wywołując dobre
czyniąc ich bardziej pomocnymi. Prawdopodobnie wynika to z
pozostaje dyskusyjne. samopoczucie u potencjalnych nabywców. Zalecają także wypędzanie
potrzeby wspólnego polowania przez mężczyzn. zwierząt domowych, aby ich zapachy nie zniechęcały kupujących.
99
SMAK
Podobnie jak zapach, smak ma wartość przetrwania – substancje trujące mają tendencję do złego smaku
(zwykle gorzkiego), podczas gdy te, które mają charakter odżywczy, są przyjemne (zwykle słodkie lub słone). W
sumie smak i zapach pozwalają zwierzętom ocenić i rozpoznać to, co jedzą i piją.
SMAKUJĘ
ZMYSŁY,
KTÓRE
EWOLUCJA SMAKU
Zmysł smaku umożliwia zwierzętom, w tym ludziom, maksymalne wykorzystanie różnorodności dostępnej im
żywności. Wiele roślin, które wyglądają kusząco, jest toksycznych, więc geny, które pozwalają nam wykryć EWOLUOWANE, ABY REAGOWAĆ NA SMAK
(a tym samym uniknąć) tych toksyn, mają oczywistą wartość przetrwania. Zwierzęta roślinożerne, takie jak jelenie, z mniejszą liczbą genów powodujących
gorzki smak niż wszystkożerne, są mniej selektywne i dlatego korzystają ze
Jeden ze zidentyfikowanych genów odpowiada za wrażliwość smakową na fenylotiokarbamid (PTC), związek
zwiększonej podaży pożywienia. Tolerują więcej toksyn, ponieważ mają większe
organiczny przypominający wiele toksycznych związków występujących w roślinach. wątroby niż zwierzęta wszystkożerne, takie jak szympansy.
JĘZYK
Język jest głównym narządem zmysłów służącym do wykrywania smaku. Jest to najbardziej SUPERTASTERY
elastyczny narząd mięśniowy organizmu, o czym świadczy jego praca zarówno w zakresie
Około jedna czwarta
odżywiania, jak i komunikacji. Ma trzy mięśnie wewnętrzne i trzy pary mięśni łączących
populacji to „supergwiazdy”, co
go z jamą ustną i gardłem. Jego powierzchnia jest usiana drobnymi, przypominającymi
oznacza, że mają ogólnie wyższy
pryszcze strukturami zwanymi brodawkami. poziom zdolności degustacyjnych.
Inne części jamy ustnej, takie jak Wierzchołek nagłośni Są bardzo wrażliwe na substancję
chemiczną zwaną
podniebienie, gardło i
propylotiouracylem (PROP),
Migdałek językowy
nagłośni również mogą uznając ją za niezwykle gorzką.
wykrywać bodźce smakowe. Połowa pozostałej populacji
Błędny Vallate brodawki
nerw
uważa PROP za umiarkowanie
gorzki, a ostatnia ćwiartka w ogóle
Brodawki nitkowate go nie czuje. Superdegustatorzy
Językowo-gardłowy
nerw uważają, że gorzkie związki,
takie jak kawa, są zbyt mocne.
Brodawki liściowe
Nerw żuchwowy Wydaje się, że mają więcej brodawek
grzybowatych na języku, co może wyjaśniać zwiększoną wrażliwość.
Nerw twarzowy Brodawki
grzybicze
BAPILLE
JĘZYK
Nabłonek Brodawki zawierają kubki smakowe i są
Jak wynika z ostatnich badań, wszystkie języka
rozmieszczone na całym języku.
smaki są wykrywane jednakowo na całym
Wyróżnia się cztery typy brodawek: walate,
języku — od dawna uważano, że różne części
nitkowate, liściaste i grzybowate. Każdy
języka są odpowiedzialne za wykrywanie
typ ma inną liczbę kubków smakowych.
określonych smaków. Język jest dobrze
zaopatrzony w nerwy, które przenoszą do
Grzybowate i nitkowate to najmniejsze brodawki,
mózgu informacje dotyczące smaku. Brodawka
a Walcowane są największe i razem tworzą
nitkowata
kształt litery V na tylnej części języka.
Grzybowa
ściółka
PIĘĆ PODSTAWOWYCH SMAKÓW
Oprócz podstawowych smaków ludzie mogą wykrywać inne

substancje, takie jak kwasy tłuszczowe, poprzez receptory w Doliny
górnych drogach oddechowych. Sugeruje to, że smak jest częścią brodawek
zapachu, tak jak zapach jest częścią smaku.
Komórka
receptora smakowego
NAZWA OPIS
Gruczoł
Słodki Często łączone z bogatą w energię i wydzielający
śluz Łączący
wysokokaloryczną żywnością.
tkanka Komórka
wspierająca
Kwaśny Może być znakiem niebezpieczeństwa, sygnalizującym Smak porów
niedojrzałość lub „niedojrzałą” żywność.
Smak włosów
Słony Większość soli chemicznych, w tym KUBKI SMAKOWE Włókno nerwowe
chlorek sodu, ma słony smak.
Kubek smakowy składa się z grupy około 25 komórek
receptorowych wraz z komórkami podporowymi, ułożonych
Gorzki Może być powiązany z naturalnymi
warstwami podobnie jak kiść bananów. Końcówki komórek Nabłonek
toksynami i najlepiej go unikać.
tworzą mały por, przez który cząsteczki smaku wchodzą i języka
kontaktują się z cząsteczkami receptora.
Umami Pikantne („umami” po
Powstają one na włoskach smakowych (małych wypustkach
japońsku oznacza „pyszne”).
zwanych mikrokosmkami), które sięgają do porów.
100
POsmakuj ZMYSŁÓW
Zwiększona aktywność
SMAK I WĘCH OBSZARY MÓZGU Smak i węch to Regiony otaczające korę
oczodołowo- Obszar smaku kory Obszar języka w korze
zmysły chemiczne — receptory w nosie i ustach wiążą się z przychodzącymi czołową są miejscami Obszar smaku somatosensorycznej somatosensorycznej
wzmożonej aktywności wyspy
cząsteczkami, generując sygnały elektryczne, które następnie wysyła się do
mózgu. Obydwa zestawy sygnałów przechodzą wzdłuż nerwów czaszkowych.
Sygnały związane z zapachem (węchowe) przemieszczają się z nosa do opuszki
węchowej, a następnie wzdłuż nerwu węchowego do kory węchowej w płacie
skroniowym w celu przetworzenia (patrz także strony 96–97). Ścieżka danych
związanych ze smakiem (smakowych) biegnie z jamy ustnej wzdłuż
gałęzi nerwu trójdzielnego i językowo-gardłowego do rdzenia, dalej
do wzgórza, a następnie do pierwotnych obszarów smakowych
kory mózgowej.
Kora węchowa
Sygnały z opuszki węchowej są przetwarzane w korze
węchowej, zanim zostaną przekazane do kory
oczodołowo-czołowej
KLUCZ
Przyśrodkowa kora oczodołowo-czołowa

SMAK
ZAPACH RETRONOSALNY
Boczna kora oczodołowo-czołowa
WYGASZONE POWIETRZE
Opuszki węchowej
Nerw węchowy
Przewodzi sygnały z opuszki węchowej do kory
węchowej
Jama nosowa
Zapach w wydychanym powietrzu

Cząsteczki uwalniane z pokarmu w jamie
ustnej przedostają się do jamy nosowej wraz

z wydychanym powietrzem z płuc
Wzgórze
Jedzenie w ustach
Jądro przewodu
Nerw twarzowy samotnego
Gałęzie zbierają impulsy czuciowe z przednich Sygnały nerwowe
dwóch trzecich języka z języka
odbierane są
przez jądro
Nerw językowo-gardłowy pojedynczego
Gałęzie zbierają impulsy smakowe z tylnej trzeciej przewodu w pniu mózgu
części języka
Wygasłe powietrze Migdał

SMAK I ZAPACH ZANOSOWY
Mózg tworzy percepcję smaku, wykorzystując zarówno
smak, jak i rodzaj zapachu zwany zapachem retronosowym,
podczas którego lotne cząsteczki z pożywienia trzymanego
w ustach są pompowane przez nabłonek węchowy przez
powietrze wydychane z płuc. Badania obrazowe mózgu
pokazują, że węch retronosowy aktywuje więcej obszarów
mózgu niż węch ortonosowy (patrz str. 97).
Skojarzenia smakowe
AWERSJA SMAKU
Kiedy jakieś jedzenie powoduje chorobę (na przykład zepsute owoce morza), Jako alternatywę dla
zabijania kojotów
skojarzenie może utrzymywać się przez długi czas, sprawiając, że nawet myśl o
żerujących na owcach
tym jedzeniu stanie się odpychająca. Zjawisko znane jako uczenie się przez domowych, niektórzy
rolnicy w zachodnich
niechęć do smaku zostało zademonstrowane przez naukowców z Harvard Medical
Stanach
School, którzy karmili szczury słodkim płynem zawierającym substancję, która Zjednoczonych
wywoływała u nich krótkotrwałą chorobę. Następnie szczury unikały tego płynu umieszczają wokół
swoich rancz przynętę
pomimo jego kuszącej słodyczy. Kiedy pokarmowi towarzyszą nudności, na jagnięcinę z
uczenie się niechęci do smaku ma wartość przetrwania, ponieważ uczy zwierzęta dodatkiem leku
wywołującego
unikania atrakcyjnie wyglądającej żywności, która może być toksyczna. Jest to solidna forma nauki —
choroby. Kojoty uczą
występujący tylko po jednym epizodzie, ale utrzymujący się przez wiele lat. się unikać mięsa jagnięcego i dlatego przestają zbliżać
101
DOTYKAĆ
Włosy
ISTNIEJE WIELE RODZAJÓW WRAŻEŃ DOTYKOWYCH. OBEJMUJĄ ONE
Kiedy ciało jest
LEKKI DOTYK, NACISK, WIBRACJE I TEMPERATURA ORAZ BÓL (PATRZ STR. 106–107) ORAZ Dysk Merkel zimne, włosy są
podciągane
ŚWIADOMOŚĆ POZYCJI CIAŁA W PRZESTRZENI (PROPRIOCEPTIONS, ZOBACZ STR. 104–105). Przeważnie w dolnej
ciałko
przez specjalny Swobodne zakończenie nerwowe
części naskórka i
DOTYKAM
Meissnera
KTÓRYCH
mięsień Znajduje się na krawędzi

ZMYSŁY,
górnej części skóry właściwej

prostownik, który Zakończenia nerwowe naskórka;
SKÓRA JEST GŁÓWNYM NARZĄDEM ZMYSŁU DOTYKU. znajduje się znajdujące się w górnej specjalizuje się w
Gruczoł łojowy
w skórze właściwej części skóry właściwej
wychwytywaniu lekkiego dotyku
Wytwarza sebum, które
chroni włosy i
natłuszcza skórę
RECEPTORY DOTYKU
Istnieje około 20 typów receptorów dotyku, które reagują na różne rodzaje bodźców. Na przykład
lekki dotyk – ogólna kategoria obejmująca doznania od klepnięcia po ramieniu po głaskanie
kociej sierści – jest wykrywany przez cztery różne typy komórek receptorowych: wolne
zakończenia nerwowe znajdujące się w naskórku; dyski Merkel, znajdujące się w głębszych
Naskórek
warstwach skóry; ciałka Meissnera, które powszechnie występują na dłoniach, podeszwach
Zewnętrzna warstwa
stóp, powiekach, narządach płciowych i sutkach; i wreszcie splot włosowy, który reaguje na skóry; składa się ze
sprężystych, płaskich komórek
ruch włosa. Ciałka Paciniego i Ruffiniego reagują na silniejszy nacisk. Uczucie swędzenia
powstaje w wyniku powtarzalnej, niewielkiej stymulacji włókien nerwowych w skórze, natomiast

Skóra właściwa
uczucie łaskotania wiąże się z intensywniejszą stymulacją tych samych włókien. Zawiera
gruczoły, naczynia
krwionośne i
zakończenia nerwowe
Podskórna
Najgłębsza warstwa
skóry, zawiera tkankę
zakończenia nerwowe, gdy bodziec
tłuszczową
przemieszcza się po skórze.
Ciałko Paciniego Tkanka tłuszczowa Bulwiasta ciałka ciałko Ruffiniego
Znajduje się głęboko w Magazynowanie Miękkie komórki przypominające Występuje głównie w
skórze właściwej
tłuszczu; tłuszcz kapsułki, zlokalizowane środkowych i dolnych
STRUKTURA SKÓRY głównie w błonach śluzowych

dostarcza energii i amortyzuje wstrząsy warstwach skóry właściwej
Skóra jest największym narządem zmysłów i Gruczoł potowy

pozwala nam na pełną interakcję z otoczeniem. TYPY RECEPTORÓW
Wytwarza pot, który
Ta mikrografia świetlna pokazuje, w jaki sposób przedostaje się na
Różnorodność receptorów dotyku powoduje powstanie szerokiej gamy
skóra jest wyposażona w nerwy, receptory, powierzchnię wrażeń. Rozprzestrzeniają się po całym organizmie, w skórze, spojówce,
gruczoły, mieszki włosowe i bogate ukrwienie. skóry kanałami potowymi pęcherzu moczowym oraz mięśniach i stawach.
RODZAJE DOTYKU
DOTYKOWA ŚCIEŻKA
1
Różne rodzaje wrażeń dotykowych przekazują szczegółowe, złożone informacje
PIERWSZE ZAMÓWIENIE DO DRUGIEGO ZAMÓWIENIA
o otaczającym nas świecie i mogą działać jako sygnał ostrzegawczy. Dotyk
jest niezbędny do doświadczania tekstury i „czucia” przedmiotów. Kiedy receptor zmysłowy jest aktywowany, wysyła informacje o bodźcach Neurony pierwszego rzędu przenoszą dane z
Odgrywa także ważną rolę w komunikowaniu się z innymi. receptorów dotyku górnej części uda do rdzenia
dotykowych w postaci impulsów elektrycznych wzdłuż włókna nerwowego sieci
kręgowego. Ich ciała komórkowe znajdują się w
nerwów czuciowych do korzenia nerwowego w rdzeniu kręgowym. Dane docierają zwojach korzeni grzbietowych rdzenia kręgowego.
UCZUCIE RECEPTORÓW
Po wejściu do rdzenia kręgowego łączą się z
do rdzenia kręgowego i dalej w górę do mózgu. Przetwarzanie danych
Lekki dotyk Skóra nie ulega deformacji pod wpływem neuronami drugiego rzędu, z których większość
lekkiego dotyku, np. uścisku dłoni czy pocałunku.
sensorycznych rozpoczynają się w jądrach górnej (grzbietowej) kolumny znajduje się w istocie szarej rdzenia kręgowego, a
Wolne zakończenia nerwowe w skórze rdzenia kręgowego. Z pnia mózgu dane sensoryczne trafiają do wzgórza, gdzie następnie przemieszczają się w górę rdzenia
reagują na bodźce dotykowe. kręgowego wzdłuż ścieżki zwanej wstępującym
przetwarzanie jest kontynuowane. Dane następnie wędrują do zakrętu
przednim szlakiem rdzeniowo-wzgórzowym.
Dotyk nacisku Ucisk powodujący krótkotrwałą deformację
postcentralnego kory mózgowej, gdzie znajduje się kora somatosensoryczna. Biały
skóry pobudza znajdujące się głęboko w
materiał
skórze ciałka Paciniego i Ruffiniego. Tutaj ostatecznie przekłada się to na percepcję dotykową.
PRZÓD szare
RDZEŃ KRĘGOWY komórki
Wibracja Ciałka Paciniego i ciałka Meissnera

(mechanoreceptory, wykrywające ruchy
Róg
mechaniczne) reagują na wibracje.
brzuszny
Ciepło i zimno Receptory są wrażliwe na ciepło lub zimno, a Sygnał przechodzi
nie na samą temperaturę. Receptory do rdzenia kręgowego
ciepła i zimna występują w określonych

Informacje
miejscach na skórze.
sensoryczne z górnej
części uda
Ból Sygnały bólowe pochodzą z uszkodzonej tkanki
i stymulują nocyceptory (patrz s. 106–107),
które składają się z wolnych zakończeń nerwowych.
Komórka zwojowa
korzenia grzbietowego
Róg grzbietowy
Propriocepcja Komórki receptorowe zlokalizowane w mięśniach
i stawach wysyłają do mózgu informacje o
Korzeń grzbietowy
pozycji i ruchu ciała.
akson
TYŁ RDZENIA KRĘGOWEGO

102
DOTKNIJ ZMYSŁÓW
Mózg
Somatosensoryczny Sygnał dociera do
kora kory mózgowej
w celu interpretacji
Wzgórze
Jądro tylne brzuszne
Sygnał dociera
do wzgórza
Móżdżek
Pons
Rdzeń kręgowy
Rdzeń
2 DRUGIE ZAMÓWIENIE
DO TRZECIEGO ZAMÓWIENIA
Z rdzenia kręgowego sygnał przemieszcza

Sygnał biegnie od rdzenia
się przez pień mózgu, przechodząc na
kręgowego do rdzenia
drugą stronę mózgu. Tutaj włókno nerwowe
łączy się z neuronem trzeciego rzędu we Jądra kolumny
wzgórzu, a sygnał jest przekazywany do kory grzbietowej
somatosensorycznej w celu przetworzenia.

Jądra w grzbietowej części kręgosłupa i wzgórzu
również przetwarzają impulsy czuciowe po drodze.
Rdzeń kręgowy
KORA SOMATOSENSORYCZNA
Wrażenia dotykowe przekształcają się w percepcję w
somatosensorycznej korze mózgowej, która owija się
wokół mózgu jak podkowa. Dane z lewej strony ciała kończą
się w prawej półkuli mózgu i odwrotnie. Każda część kory

przetwarza dane z innej części ciała.
Można sporządzić mapę kory mózgowej, dzieląc ją na obszary

odpowiadające poszczególnym częściom ciała. Mapę taką
jako pierwszy sporządził Wilder Penfield, znany kanadyjski
neurochirurg.
Receptory dotyku są nierównomiernie rozmieszczone w
całym ciele. Na przykład eksperymenty pokazują, że HOMUNKULUS
odległość między receptorami dotyku jest znacznie większa Na tej zniekształconej figurze proporcjonalnie
powiększono rozmiary części ciała, które mają
na plecach niż na ustach. Dłonie zawierają największą
najwięcej połączeń sensorycznych i
liczbę receptorów dotyku w organizmie. motorycznych z mózgiem.
Dermatom
Ramię Głowa Pień
Jeden z trzech
obszarów skóry
Ręka
obsługiwanych
przez pojedynczą
parę nerwów rdzeniowych
Noga
Stopa
SOMATOSENSORYCZNY
KORA Palce u stóp
Palce i kciuk
Genitalia
Oko
Twarz
DOTYKNIJ MAPY
Usta
Ścieżka dotyku z określonego
receptora zmysłowego
Początkowe uczucie Język kończy się w obszarze kory
Receptory dotyku w skórze są somatosensorycznej,
aktywowane przez bodźce dotykowe — który odpowiada tej

są połączone z włóknem nerwowym w sieci części ciała.
nerwów czuciowych organizmu, wzdłuż

którego wysyłają sygnały do mózgu
103
SZÓSTY ZMYSŁ
RODZAJE PROPRIOCEPCJI Informacje
proprioceptywne powstają albo świadomie, albo

przetwarzane nieświadomie.
PROPRIOCEPCJA – OD PROPRIO, ŁACIŃSKIEGO „JA” – JEST CZASAMI OKREŚLANA JAKO SZÓSTY ZMYSŁ. TO WYCZUWANIE Na przykład utrzymywanie i dostosowywanie
POZYCJI, RUCHU I POSTAWY CIAŁA, OBEJMUJĄCE INFORMACJĘ ZWROTNĄ Z CIAŁA DO MÓZGU. JEDNAK INFORMACJA TA równowagi jest na ogół procesem nieświadomym.
NIE ZAWSZE JEST PODAWANA ŚWIADOMOŚCIĄ. Świadoma propriocepcja zwykle obejmuje pewien rodzaj
przetwarzania korowego, którego efektem jest podejmowanie
decyzji. Zwykle kończy się to wydaniem mięśniom polecenia

wykonania ruchu. Sama ilość bodźców
CZYM JEST PROPRIOCEPCJA?
proprioceptywnych oznacza, że wiele z nich jest
Propriocepcja to nasze poczucie położenia i ruchu naszego ciała w przestrzeni. Ta TESTY TRZEWCZOŚCI W TERENIE przetwarzanych nieświadomie.
ZMYSŁY
„świadomość” jest wytwarzana przez część somatycznego układu sensorycznego i

Propriocepcja zaburza się, gdy ludzie są
I
obejmuje struktury zwane proprioceptorami w mięśniach, ścięgnach, stawach i pod wpływem alkoholu lub niektórych
więzadłach, które monitorują zmiany ich długości, napięcia i ciśnienia związane ze innych narkotyków. Stopień
niepełnosprawności można sprawdzić
zmianami pozycji. Proprioreceptory wysyłają impulsy do mózgu. Po przetworzeniu
terenowymi badaniami trzeźwości, które
tych informacji można podjąć decyzję o zmianie pozycji lub zaprzestaniu ruchu.
od dawna są stosowane przez policję w
Następnie mózg wysyła sygnały z powrotem do mięśni w oparciu o dane wejściowe z przypadku podejrzenia prowadzenia pojazdu pod wpływem alkoholu.
proprioceptorów, co kończy cykl sprzężenia zwrotnego. Typowe testy obejmują poproszenie kogoś,
aby przy zamkniętych oczach dotknął nosa
palcem wskazującym, stanął na jednej
nodze przez 30 sekund lub przeszedł od
stóp do głów w linii prostej przez dziewięć
kroków.
Kora
Mięsień bicepsa
sensoryczna
Porusza się poprzez
Przetwarza
wydłużenie lub skurczenie ramienia
dane wejściowe
z bicepsa
Sensoryczny Świadoma
nerw
droga
Neuron czuciowy Nieświadoma

Przenosi informacje ścieżka
zmysłowe do mózgu
ŚCIEŻKI PROPRIOCEPCJI
CZUJNIKI POZYCYJNE
Komórka Świadoma propriocepcja wykorzystuje szlak lemniscus kolumna grzbietowa –
Informacje z proprioceptorów, takich jak włókna wrzeciona
mięśniowa przyśrodkowa, który przechodzi przez wzgórze i kończy się w płacie
mięśniowego, są wysyłane do mózgu w celu przetworzenia.
ciemieniowym kory. Nieświadoma propriocepcja obejmuje drogi rdzeniowo-
Istnieją również czujniki położenia w stawach, czujniki obciążenia
móżdżkowe i kończy się w móżdżku, części mózgu znajdującej się z tyłu czaszki,
ścięgien i detektory rozciągnięcia mięśni, a wszystkie współpracują, Włókno wrzeciona mięśniowego
odpowiedzialnej za kontrolę ruchu.
aby stworzyć obraz pozycji ciała. Wykrywa zmiany w długości
mięśnia
Widmowe KOŃCZYNY Kiedy
komuś amputuje się lub usuwa część ciała – czy to kończynę, kończynę czy narząd, np. LECZENIE BÓLU FANTOMOWEGO KOŃCZYNY
wyrostek robaczkowy – czasami w dalszym ciągu odczuwa w tym obszarze wrażenia, często
Badania wykazały, że rozwój bólu fantomowego kończyn jest
łącznie z bólem. Badania powiązały to ze zmianami w korze czuciowej. W szczególności kora
powiązany z plastycznością kory czuciowej.
somatosensoryczna przechodzi proces ponownego mapowania, podczas którego obszary w Próba odwrócenia zmian w korze mózgowej może w rzeczywistości
pobliżu „martwego” obszaru „przejmują kontrolę”, tak że bodźce w tych obszarach są odczuwane zmniejszyć odczuwanie bólu przez pacjenta. Pomocne było na przykład
zastosowanie elektrycznej protezy kończyny poruszanej sygnałami z
jako utracone wrażenia w obszarze. Ta reorganizacja kory została potwierdzona badaniami
mięśni pacjenta. Skany mózgu wykazały, że było to powiązane z
obrazowymi. powrotem kory mózgowej do jej pierwotnego stanu, być może poprzez
zastąpienie części pierwotnego sygnału wejściowego.
NEURONY
Palce i tułów Ramię i dłoń Twarz PRZED AMPUTACJĄ

KORZE
Bodźce sensoryczne z ramienia i dłoni są

połączone z odpowiednim obszarem OBRÓBKA
W
LUSTRA
kory czuciowej. Inne części ciała są również
połączone z określonymi, sąsiadującymi Kiedy pozostałe
WEJŚCIE
SENSORYCZNY
obszarami korowymi. ramię pacjenta

jest wyświetlane
w odbiciu
lustrzanym i
PO AMPUTACJI
poruszane, wygląda
Palce i tułów Twarz
Z amputowanej ręki i dłoni nie to tak, jakby
dociera żaden bodziec czuciowy, ale droga brakujące ramię się poruszało.
do kory mózgowej pozostaje. Dane W jakiś sposób ta
wejściowe z innej części ciała przejmują iluzja może
kontrolę, zmieniając mapę
złagodzić ból fantomowy.
sensoryczną, co może powodować
doznania.
104
DOBRA RÓWNOWAGA
Proprioreceptory w mięśniach, ścięgnach i skórze
współpracują z komórkami włoskowatymi w
przedsionku i kanałach półkolistych ucha
wewnętrznego, aby utrzymać równowagę. Gimnastyk
będzie pracował nad wszystkimi aspektami siły, ruchu i

koordynacji ciała, aby osiągnąć wyczyny wymagające
doskonałej równowagi.
SYGNAŁY BÓLOWE 5 SYGNAŁÓW BÓLOWYCH

W MÓZGU
Sygnał zstępujący
z
kora
Wznoszący sygnał jest
kontynuowany
do wzgórza
Zanim ból będzie mógł
BÓL JEST PIERWSZYM SYGNAŁEM OSTRZEGAWCZYM. TO Ci mówi być świadomie odczuwany, PIEŃ MÓZGU
musi zostać rozprowadzony
Przechodzi
COŚ JEST NIE TAK I CIĘ ZMUSUJE w różnych obszarach kory
przez jądro
mózgowej, która interpretuje
ABY PODJĄĆ DZIAŁANIE. BÓL WYSTĘPUJE ZWYKLE JAKO A szwu
sygnały
WYNIK STYMULACJI SPECJALISTYCZNEGO NERWU jako doznania.
Włókna rozciągające się po całym ciele. Sygnał przechodzi

przez rdzeń kręgowy, a
następnie
ZMYSŁY
dociera do mózgu
ŚCIEŻKI BÓLU
Sygnał rosnący
I
Sygnał
Włókna nerwowe przenoszące ból przenikają prawie każdą część ciała.
RDZEŃ KRĘGOWY przechodzi
Pobudzone przez uraz, wysyłają sygnały elektryczne z miejsca bodźca do przez rdzeń
rdzenia kręgowego. Następnie sygnały przechodzą przez przewód i
docierają do mózgu. To skrzyżowanie oznacza, że ból z jednej strony Sygnał zstępujący

dociera do rdzenia
ciała aktywuje przeciwną stronę mózgu.
kręgowego przez
Gdy przechodzą przez rdzeń mózgu, róg grzbietowy
sygnały bólowe wyzwalają automatyczne
reakcje organizmu.
4 POŁĄCZENIA ZNIŻAJĄCE
Włókna nerwowe wychodzące z

obszarów mózgu rejestrujących ból przechwytują
narastające sygnały bólowe i modyfikują je, wyzwalając
uwalnianie substancji chemicznych o działaniu
przeciwbólowym w pniu mózgu i kręgosłupie w celu
Następnie sygnały docierają do wzgórza zmniejszenia bólu.
i są rozprowadzane
CZUĆ BÓL
do różnych obszarów mózgu w
Ból nie jest odczuwalny,
dopóki mózg nie
celu przetworzenia.
przetworzy sygnałów wskazujących na uraz. 3 MEDULA
Gdy sygnały bólowe przechodzą przez
rdzeń, część pnia mózgu, wyzwalają aktywność
1 „ZUPA” ZAPALNA autonomicznego układu nerwowego (patrz strony

Uraz powoduje uwolnienie substancji chemicznych, 112–13).
takich jak bradykinina i ATP, które wyzwalają impulsy Powoduje to wzrost ciśnienia krwi, częstości
nerwowe odbierane jako ból. akcji serca i oddechu oraz pocenie się.
Niektóre substancje chemiczne — takie jak histamina
wydzielana przez wyspecjalizowane białe krwinki — Uszkodzona
membrana
powodują również stan zapalny w miejscu urazu w wyniku
uwalnia
obrzęku naczyń włosowatych.
substancje chemiczne
Prostaglandyna ATP i K+
Uszkodzenie tkanki
uwalniana przez rozkładają się,
2 Róg grzbietowy
uszkodzone komórki tworząc bradykininę Naskórek Sygnały bólowe docierają do kręgosłupa wzdłuż
włókien nerwowych powodujących ból. Większość
Skóra właściwa
włókien bólowych dociera do układu nerwowego
ATP w tylnej części rdzenia kręgowego, zwanego rogiem
grzbietowym. Sygnały są następnie przenoszone na
Receptor bólu przeciwną stronę rdzenia kręgowego, zanim trafią do mózgu.
(nocyceptor) w
pobliżu miejsca Impuls
urazu przemieszcza się

Biały
w górę rdzenia kręgowego
K+ materiał
Komórki PRZÓD
tuczne
uwalniają histaminę
RDZENIOWY
Histamina SZNUR
Bradykinin
Bradykinina i
ATP wiąże się z
receptorami nerwowymi
Zakończenia
Impuls z
nerwowe uwalniają substancję
miejsca bólu
Histamina P, który stymuluje inne Róg
Z POWROTEM
POWIERZCHNIA SKÓRY
Naczynie komórki nerwowe do
powoduje grzbietowy
krwionośne zrobienia tego samego
kapilara do
puchnięcia
106
SYGNAŁY BÓLU SĄ ZMYSŁAMI

CHEMIA uśmierzania bólu
WŁÓKNA BÓLOWE
Organizm posiada naturalny system opioidowy (łagodzący ból), który działa
w podobny sposób, jak leki opiatowe, takie jak heroina i morfina. Istnieją dwa główne typy włókien nerwowych włókna są pokryte tłustą osłonką mielinową, która
wykrywających ból: A-delta i C. pomaga w przekazywaniu sygnałów. Włókna C nie
Naturalne opioidy, do których zaliczają się endorfiny i encefaliny, są wytwarzane
Włókna A-delta są cienkie i przenoszą do mózgu są izolowane osłonką mielinową. Źródło bólu
przez wzgórze i przysadkę mózgową podczas stresu i bólu. Substancje te
ostre, zlokalizowane sygnały bólowe. przenoszonego przez włókno C jest trudne do
powstają także w sytuacjach związanych z odczuwaniem naturalnego „haju”, Miejsce urazu będzie znajdować się w zidentyfikowania, ponieważ jego zakończenia
takich jak forsowny wysiłek fizyczny i seksualny promieniu milimetra od tych włókien nerwowych, nerwowe są rozmieszczone na stosunkowo dużej
więc miejsce to można łatwo zidentyfikować. Te nerwypowierzchni.
działalność. Zakończenia nerwowe w mózgu
i całym ciele mają specjalne receptory, które
wiążą się z substancjami opioidowymi. Opiaty WŁÓKNA C ORAZ
następnie tłumią sygnały bólowe przenoszone WŁÓKNA A-DELTA

Włókna A-delta znajdują
w zakończeniach nerwowych, zmniejszając w
się głównie w tkance
Osłonka
ten sposób ból. mielinowa
podskórnej. Włókna
C towarzyszą
wszystkim naczyniom
RECEPTORÓW OPIOIDOWYCH krwionośnym, nerwom
Ten skan PET pokazuje stężenie receptorów opioidowych limfatycznym, czuciowym i

ruchowym oraz
w normalnym mózgu.
obwodowym nerwom
Obszary czerwone pokazują, gdzie jest ich najwięcej,
WŁÓKNO A-DELTA WŁÓKNO C autonomicznym.
poprzez żółty i zielony, aż do niebieskiego, który wskazuje
najniższe stężenie.
PRZENIESIONY BÓL
RODZAJE BÓLU
Ból przeniesiony pojawia się, gdy włókna nerwowe z obszarów o
Ból zwykle pojawia się, gdy receptory bólu są stymulowane przez ciepło, zimno, wibracje,
większym bodźcu czuciowym (takich jak skóra) i włókna nerwowe
nadmierne rozciąganie lub substancje chemiczne uwalniane z uszkodzonych komórek. Wyspecjalizowane z obszarów o mniejszym bodźcu czuciowym (takich jak narządy
włókna nerwowe (patrz panel powyżej) przekazują te informacje do mózgu. Jednakże niektóre rodzaje wewnętrzne) dostają się do rdzenia kręgowego w tym samym miejscu.
Ponieważ mózg oczekuje, że otrzyma dane z obszarów o wysokiej
bólu są przetwarzane i odczuwane na różne sposoby, na przykład nerwy twarzowe łączą się
wrażliwości sensorycznej, błędnie interpretuje lokalizację bólu.
bezpośrednio z nerwami czaszkowymi (patrz poniżej), podczas gdy ból trzewny, pochodzący z narządów
wewnętrznych, takich jak serce (patrz po prawej), może być trudny do złagodzenia. Znajdź. Uszkodzenie Rdzeń Ganglion
kręgowy
samego układu nerwowego, np. uwięziony nerw, nazywane jest bólem neuropatycznym (patrz dół).
Trójdzielny Złącze nerwu
BÓL TWARZY nerw
czaszkowego
podziały
Stymulacja nerwu trójdzielnego zwykle Włókna
powoduje ból twarzy. Często dotyczy tylko nerwowe czuciowe
jednej strony twarzy i można go wyczuć Zbiegają się

na skórze lub w jej wnętrzu po wejściu do
kręgosłupa
usta i zęby. Przychodzi i odchodzi w sposób
nieprzewidywalny, a jego charakter jest

różnie opisywany jako kłujący, szarpiący,
jak porażenie prądem i strzelający. Może
mieć różny stopień nasilenia, od łagodnego
do rozdzierającego. Na skórze często
znajdują się „punkty spustowe”, których
dotknięcie powoduje gwałtowny skurcz bólu.
Ludzie mogą odczuwać ból codziennie przez
NERWY TRÓJDZIELNE
tygodnie i miesiące, a następnie może on Trójdzielny
Istnieją dwa nerwy trójdzielne, po jednym po każdej
rdzeń nerwowy
zniknąć na miesiące, a nawet lata. stronie twarzy, każdy ma gałęzie prowadzące do czoła,
Obszar Zawał
policzka i szczęki.
bólu serca
Skóra Receptory bólu

BÓL NEUROPATYCZNY
Ból spowodowany uszkodzeniem lub nieprawidłowym działaniem
samego układu nerwowego, a nie urazem, nazywany jest bólem
neuropatycznym. Nerw przenoszący ból może zostać przecięty
lub być stymulowany tak często, że nabierze „nawyku”
wysyłania sygnałów bólowych do mózgu.
Neurony rejestrujące ból w korze mózgowej mogą zostać
uwrażliwione w taki sposób, że powodują odczuwanie bólu
nawet wtedy, gdy nie ma przyczyny zewnętrznej.
ZAWAŁ SERCA
PRZERWANY WIĄZEK NERWOWY Nerwy sygnalizujące ból z serca zbiegają się z
Ta kolorowa fotografia z mikroskopu elektronowego nerwami ramienia, gdy wchodzą do rdzenia
pokazuje przeciętą wiązkę nerwów. Mogą one nadal wysyłać sygnały kręgowego. Mózg interpretuje sygnały jako
bólowe do mózgu, nawet jeśli sama przyczyna uszkodzenia już pochodzące z ramienia, a nie z serca.
dawno zniknęła.
107
DOŚWIADCZENIE BÓLU
UCZUCIE BÓLU NIE JEST W RZECZYWISTOŚCI SPOWODOWANE SAMYM URAZEM. ABY DOŚWIADCZYĆ BÓLU, NALEŻY BYĆ ŚWIADOMYM.
WYMAGA TO AKTYWNOŚCI OBSZARÓW MÓZGU ZWIĄZANYCH Z EMOCJĄ, UWAGĄ I OCENĄ ZNACZENIA. TAKIE DZIAŁANIE MOŻE SPOWODOWAĆ
Zakręt
BÓL W PRZYPADKU BRAKU PRZYCZYNY. Kora wyspowa kora
Somatosensoryczny
kora
Sygnał do
przedniego
Obszar
zakrętu obręczy
DROGA BÓLU Kora somatosensoryczna
kora
Sygnały bólowe przekazywane są do kilku obszarów kory odpowiadające

PRZEŻYWAM
miejscu urazu
mózgowej, gdzie aktywują neurony monitorujące stan
ZMYSŁY,
KTÓRE
organizmu. Dwa takie obszary to kora somatosensoryczna,

BÓL
dzięki której mózg wie, z której części ciała pochodzi ból,

Kora
oraz kora wyspowa – głęboka fałda oddzielająca płat wyspowa
skroniowy i czołowy. Innym miejscem korowym związanym z
odczuwaniem bólu jest przednia (przód) kory obręczy (ACC), która

leży w rowku między półkulami. Wydaje się, że ACC szczególnie
Sygnał bólowy
interesuje się emocjami z miejsca
urazu
Wzgórze CENTRUM BÓLU
TRASY BÓLU Kora somatosensoryczna (zielona) i
Sygnały bólowe z organizmu docierają do mózgu przez rdzeń kręgowy, kora wyspowa (czerwona)
a następnie przez pień mózgu do wzgórza. Następnie są rozprowadzane odpowiadają za dokładne wskazanie
znaczenie bólu i określenie, ile uwagi powinien wymagać uraz. do różnych obszarów kory w celu przetworzenia. miejsca bodźca bólowego.
SPRAWA CAŁEGO MÓZGU Ból jest tak ważny dla
naszego przetrwania, że może obejmować praktycznie każdą część mózgu. Trzy główne
„obszary bólu” (patrz wyżej) rejestrują i oceniają sygnały bólowe oraz wskazują miejsce ich
źródła, ale w grę wchodzą także inne obszary. Dodatkowy obszar ruchowy i kora ruchowa
mogą planować i wykonywać ruchy mające na celu ucieczkę przed bodźcem bólowym. Części
kory ciemieniowej mogą kierować uwagę na zagrożenie, a kilka części kory czołowej może
być zaangażowanych w ustalanie znaczenia bólu i sposobów radzenia sobie z nim.
Kora ruchowa
Uzupełniający BADANIE BÓLU

obszar silnika Powyższe skany fMRI pokazują różne „przekroje” mózgu zdrowej
Somatosensoryczny
kora osoby poddawanej bolesnemu bodźcowi na ramieniu. Regiony
Przednia
zaznaczone na żółto pokazują obszary aktywności nerwowej
kora obręczy
w odpowiedzi na bodziec, co pokazuje, jak powszechny jest
wpływ bólu na mózg.
Zespół ciemieniowy
tylny
Tylna kora
obręczy
OBWODY BÓLOWE
Sygnały bólowe przemieszczają się wzdłuż wielu różnych obwodów nerwowych, aby
Przedczołowy
trafić w cel. Niektóre podążają ścieżkami nerwów, które wznoszą się z obszarów ciała,
kora
podczas gdy inne wywodzą się z jąder mózgu, takich jak te w podwzgórzu, które zajmują
się zwalczaniem skutków bodźca bólowego.
KLUCZ
BEZPOŚREDNI WEJŚCIE KRĘGOSŁUPA do OBWÓD PRZEZ obszary korowe i

obszarów, które monitorują stan ciała, kierują limbiczne zaangażowane w ocenę i
Migdał
uwagę i ustalają priorytet reakcji. monitorowanie bólu.
Pons
BEZPOŚREDNI WEJŚCIE KRĘGOSŁUPA do obszarów OBWÓD PRZEZ obszary korowe i
zaangażowanych w limbiczne, które wpływają na ból, w tym
automatyczną reakcję na ból, taką na intensywność, emocje i pamięć bólu.
jak pobudzenie i ruch.
108
DOŚWIADCZENIE BÓLU JEST ZMYSŁAMI

MÓZG NAD BÓLEM
Częścią roli wyższych obszarów mózgu ZAMRAŻANIE BÓLU
jest modyfikowanie bólu. Sygnały nerwowe
Kora obręczy to obszar mózgu, którego zadaniem jest
przemieszczające się z mózgu do ciała częściowo określenie, ile uwagi należy poświęcić bodźcowi
zakłócają sygnały bólowe przemieszczające bólowemu. Ludzie mogą rozwinąć umiejętność wyciszania ROZPRASZAJĄCE
się z miejsca urazu, zanim dotrą do mózgu. aktywności w tym obszarze, ucząc się odwracania uwagi UWAGA
od bodźca bólowego, wywołując efekt przeciwbólowy. Stwierdzono, że ofiary oparzeń

Zmniejsza to liczbę sygnałów bólowych
odczuwają ulgę w bólu po zanurzeniu
docierających do mózgu, a co za tym Stwierdzono, że używanie wirtualnej rzeczywistości
w chłodzącym wirtualnym środowisku,
idzie, ilość odczuwanego bólu. Ponadto jako punktu skupienia pomaga odwrócić uwagę od bólu. które, jak się uważa, działa poprzez
odwracanie uwagi od bólu.
nasze myśli, oczekiwania i emocje mogą
mieć ogromny wpływ na stopień, w jakim
dana osoba odczuwa ból. Ludzie mogą
świadomie oddziaływać na ból, odwracając
od niego uwagę lub wyobrażając sobie, że
nie odczuwają bólu. Intensywnie wyobrażone
doświadczenie generuje niemal identyczną
aktywność mózgu jak równoważne
„prawdziwe” doświadczenie, więc
wyimaginowany stan fizycznej łatwości można
osiągnąć nawet wtedy, gdy stymulowane są włókna bólowe w ciele.
PLACEBO I NOCEBO
Ból może się nasilić lub zmniejszyć w wyniku sposobu, w jaki o nim BEZ WIRTUALNEJ RZECZYWISTOŚCI KORZYSTANIE Z WIRTUALNEJ RZECZYWISTOŚCI
myślimy. Wiara w to, że ból można złagodzić na przykład za pomocą

WIRTUALNE ŚRODOWISKO AKTYWNOŚĆ MÓZGU ZWIĄZANA Z BÓLEM
interwencji chirurgicznej lub leku, może pomóc złagodzić ból. Nazywa się
Rzeczywistość wirtualna jest tak rozpraszająca, że Obszary zabarwione na żółto na tych obrazach pokazują aktywność związaną
to efektem placebo. Oczekiwanie, że ból będzie nieuleczalny lub silny,
pozostawia mózgowi mniej zasobów uwagi potrzebnych z bólem. Rozproszenie, jakie zapewnia wirtualna rzeczywistość, znacznie
powoduje efekt odwrotny, znany jako efekt nocebo.
do przetwarzania sygnałów bólowych. ogranicza aktywność w tych obszarach (po prawej).
Sygnały lęku z ciała Zstępujące sygnały z kory

migdałowatego – związane z BÓL przedczołowej mózgu mogą
bólem lub inne – pobudzają zakłócać przychodzące
aktywność mózgu w sposób Efekt Nocebo Efekt placebo sygnały bólowe.
powiązany z Lęk w połączeniu z bólem Przekonanie, że Może to być nieświadome lub
doświadczaniem bólu. pochodzącym z organizmu interwencja taka jak lek lub świadomie kontrolowane.
powoduje doświadczenie procedura medyczna złagodzi
związane z bólem, które jest ból, samo w sobie jest w stanie
bardziej intensywne, niż zmniejszyć odczuwanie bólu.
gdyby którykolwiek z tych Dzieje się tak, ponieważ
czynników występował osobno. doświadczenie jest subiektywne, Przednia kora obręczy może
Bodziec bólowy dociera do Lęk jest zatem przykładem więc jeśli myślisz, że nie czujesz odgrywać rolę w odwracaniu
mózgu przez rdzeń kręgowy, efektu nocebo – nasilenia bólu bólu, to tak nie jest. Proces, w uwagi od bólu. Celowe
powodując wzrost poziomu lęku. na skutek negatywnych którym wiara staje się odwrócenie uwagi od bólu
myśli, przekonań lub oczekiwań. faktem, nazywany jest efektem placebo. zmniejsza aktywność w tym
miejscu.
ŻYCIE BEZ BÓLU

BÓL I MÓZG Bardzo niewiele osób – prawdopodobnie około
jedna na 125 milionów – rodzi się bez zdolności
Chociaż mózg jest odpowiedzialny za odczuwanie bólu, sam bólu
nie odczuwa, ponieważ nie zawiera receptorów bólowych. Fakt ten
odczuwania bólu. Przyczyną choroby jest choroba
staje się bardzo przydatny podczas operacji mózgu, ponieważ genetyczna, wrodzona analgezja, która objawia się
pozwala chirurgom operować, gdy brakiem w organizmie wrażliwych na ból zakończeń nerwowych.
pacjent jest przytomny. Pacjent może opisać OPERACJA MÓZGU
Pacjenci, którzy
Niektóre osoby z tą chorobą są w stanie odczuwać
swoje doświadczenia podczas stymulacji
różnych obszarów mózgu, pomagając w
pozostają przytomni dotyk lub nacisk, co zależy od różnych typów nerwów.
ten sposób chirurgom w rozpoznaniu podczas mózgu
Chociaż pomysł nie odczuwania bólu może początkowo
Operacje mogą
obszarów mózgu pełniących kluczowe
poinformować wydawać się raczej pożądany, efekt jest katastrofalny.
funkcje. W ten sposób chirurdzy mogą ostrożnie
dążyć do, powiedzmy, guza mózgu, nie
chirurga, kiedy skalpel Ból zwykle ostrzega ludzi, że są w niebezpieczeństwie i
znajduje się
uszkadzając ważnej i zdrowej tkanki mózgowej. blisko kluczowego
zmusza ich do podjęcia działań w celu ochrony. Bez
obszaru, tego zagrożenia fizyczne prawdopodobnie pozostaną
odpowiadając na pytania.
niezauważone lub zignorowane, co doprowadzi do
śmiertelnych obrażeń, a często do przedwczesnej śmierci.
109
MÓZG JEST W CIĄGŁEJ KOMUNIKACJI Z
RESZTA CIAŁA, KONTROLUJĄCA NAWET NAJBARDZIEJ PODSTAWOWE
PROCESY. ROBIąc to, INICJUJE WIELE RUCHÓW
KTÓRYCH NIE JESTEŚMY ŚWIADOMI, Np. PRZYSPIESZENIE LUB
ZWOLNIENIE NASZEGO TEMPA ODDYCHANIA. INNA
RUCHY WYKONYWANE SĄ JAKO DZIAŁANIA ODruchowe, BEZ
JAKIEKOLWIEK SYGNAŁY DOCHODZĄ W OGÓLE DO MÓZGU. TAKI
NIEŚWIADOME DZIAŁANIE OPUSZCZA ŚWIADOMOŚĆ MÓZGU
WOLNO KIEROWAĆ SWOJĄ UWAGĘ NA INNE RZECZY,
W TYM RUCHY, KTÓRE WYMAGAJĄ DUŻO
KONCENTRACJA ORAZ DOKŁADNE PLANOWANIE.

RUCH
I KONTROLA
ROZPORZĄDZENIE
OGÓLNY
ZNIECZULENIE
PODSTAWOWE FUNKCJE ORGANIZMU SĄ DOKŁADNIE KONTROLOWANE W CELU
UTRZYMAJ STABILNE ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE. PODWZGÓRZE I Znieczulenie ogólne, będące kamieniem

Aktywacja sygnałów
Pień mózgu pracuje z posłańcami chemicznymi zwanymi hormonami Różne obszary kory węgielnym współczesnej medycyny,
mózgowej odbierają umożliwia chirurgom przeprowadzanie
Utrzymuj tykanie ciała – przeważnie bez naszej świadomości.
sygnały operacji, które wcześniej były
RAS przez wzgórze niewykonalne. Jednak sposób, w jaki
Wzgórze środek znieczulający powoduje utratę
FORMACJA SIATKOWA przytomności w kontrolowany i

Kora mózgowa
odwracalny sposób, nadal nie jest w
Formacja siatkowata zlokalizowana jest w
pełni poznany. Eter, chloroform i
mózgu i składa się z szeregu długich ścieżek nerwowych, halotan działają na neurony w
które modulują bodźce czuciowe i przenoszą informacje do i siateczkowym układzie

aktywacyjnym, tłumiąc czujność i
z kory mózgowej. Odgrywa również ważną rolę w regulacji
świadomość, a także na neurony w
RUCH
autonomicznego układu nerwowego (ANS), który jest hipokampie, tymczasowo

odpowiedzialny za utrzymanie zrównoważonego środowiska wymazując wspomnienia. Substancje te
I
oddziałują także na jądra wzgórza,

wewnętrznego. Formacja siatkowa zawiera centra neuronowe,
zakłócając przepływ informacji
które zarządzają różnymi funkcjami, takimi jak kontrolowanie
zmysłowych z organizmu do mózgu.
częstości akcji serca i szybkości oddychania. Bierze także Łącznie działanie środków znieczulających
udział w regulacji innych podstawowych funkcji, takich jak na mózg powoduje doświadczenie
Rdzeń
głębokiego zapomnienia.
trawienie, wydzielanie śliny, pocenie się, oddawanie moczu
i podniecenie seksualne.
Pobudzający obszar tworzenia Formacja
siatkówki (przekazuje i siatkowa
wzmacnia sygnały)
Formacja siatkowa i jej

Obszar hamujący powstawanie
połączenia stanowią siatkówki (tłumi niepożądane
SIATKA sygnały)
siatkowy układ aktywujący
SYSTEM AKTYWUJĄCY
(RAS), mechanizm RAS odbiera przychodzące Impulsy z rdzenia
pobudzenia, który informacje sensoryczne i kręgowego
przekazuje je do kory mózgowej,
utrzymuje mózg w stanie aby zachować czujność i
czujności i czuwania. przygotować ją na zmiany środowiskowe.
REGULACJA TĘTNA REGULACJA ODDYCHANIA

Tętno jest regulowane przez hormonalne działanie AUN, które z kolei jest regulowane przez tworzenie siatkówki. Szybkość wdechu i wydechu jest regulowana przez
Część współczulna ANS przyspiesza tętno, a gałąź przywspółczulna spowalnia. Rdzeń w pniu mózgu zawiera zbiory neuronów w formacji siatkowej, zwane
skupisko neuronów, które stanowią grzbietowymi i brzusznymi grupami oddechowymi. Reagują
one na poziom tlenu i dwutlenku węgla we krwi i
ośrodek kardioregulacyjny, który w odpowiedzi na informacje z ANS odpowiednio regulują częstość oddechów, aby utrzymać
wysyła sygnały do węzła zatokowo-przedsionkowego i przedsionkowo- stały poziom. Podstawową częstość oddychania można
komorowego również regulować (w odpowiedzi na zwiększoną aktywność
w sercu. Sygnały te regulują bicie serca w zależności od lub metabolizm) za pomocą impulsów elektrycznych
zapotrzebowania organizmu na tlen. wysyłanych przez ośrodek oddechowy w moście.
Węzeł zatokowo-przedsionkowy Pons Pontyjski ośrodek oddechowy
Ustawia
regularne tętno
NERWU BŁĘDNEGO
na poziomie 60–
Podwzgórze
70 uderzeń na minutę
Rdzeń
NERWY SERCA
Brzuchowa
Kardioregulacyjne
grupa oddechowa
Centrum
Grzbietowy
Mięśnie
międzyżebrowe
oddechowy
PRZYSPIESZENIE TĘTNA Węzeł przedsionkowo-komorowy Rdzeń
Grupa
Podwzgórze pełni funkcję Przekazuje impulsy
wykonawczą, wysyłając sygnały za elektryczne z górnej do
PODSTAWOWA CZĘSTOTLIWOŚĆ ODDYCHANIA
pośrednictwem nerwów dolnej komory serca
Neurony w pniu mózgu
współczulnych, aby w razie potrzeby przyspieszyć tętno.
wysyłają sygnały do
mięśni międzyżebrowych
KLUCZ
Do tętnic wieńcowych
i przepony, ustalając tempo Membrana
Nerwy przywspółczulne
ich skurczu i relaksacji.
Współczujące nerwy Do mięśnia sercowego
112
ROZPORZĄDZENIE I RUCH I KONTROLA

FUNKCJE PODwzgórza
Podwzgórze zawiera wiele drobnych skupisk neuronów, zwanych
jądrami, które pełnią określone funkcje, w tym kontrolują temperaturę
ciała, zachowania związane z jedzeniem i piciem, równowagę wodną,
poziom hormonów oraz cykle snu i czuwania. Podwzgórze uważane
jest między innymi za główny ośrodek koordynujący układ limbiczny i ma
rozległe połączenia z przysadką mózgową i autonomicznym układem
nerwowym. Poprzez te połączenia wytwarza istotne reakcje na warunki LOKACJA
PODwzgórze
ciała i inicjuje uczucia, takie jak głód, złość i strach. Funkcje podwzgórza są
niezbędne do życia, więc nawet subtelne uszkodzenie może mieć Boczny
obszar podwzgórza
dramatyczny wpływ na zachowanie i przeżycie.
Zaangażowany w zachowania
żywieniowe; uszkodzenie
może powodować anoreksję
Jądro tylne
Przyśrodkowe jądro przedoptyczne
Reguluje temperaturę
Reguluje produkcję hormonów
ciała w oparciu o dane
płciowych
wejściowe z
czujników zimna
Jądro nadskrzyżowaniowe
Pomaga regulować zegar biologiczny Jądro brzuszno-przyśrodkowe
i rytmy dobowe; ma liczne połączenia Zaangażowany w
z przysadką mózgową
karmienie; uszkodzenie
Przysadka mózgowa
tutaj powoduje przejadanie się i otyłość
Podwzgórze
Jądro przednie Jądro podwzgórza

PODwzgórze Grupy neuronów (jądra) w podwzgórzu odgrywają
Neurony w tym regionie
Ta ilustracja pokazuje lokalizację podwzgórza. zajmują się kontrolą wyspecjalizowaną rolę w kontrolowaniu określonych
Leży pod wzgórzem, w pobliżu pnia mózgu i ma temperatury i reakcji i regulowaniu układów organizmu. Ich pełny
mniej więcej wielkość kostki cukru. przetwarzaniem danych z zakres funkcji nie jest w pełni poznany, ale niektóre funkcje
czujników ciepła ciała zostały zidentyfikowane i wyodrębnione dla konkretnych regionów.
TERMOSTAT CIAŁA
Skóra posiada wiele termoreceptorów, które przekazują do podwzgórza

informację o temperaturze otoczenia. Istnieje sześć typów receptorów, SPADEK TEMPERATURY
każdy reagujący na określony zakres temperatur; niektóre są wrażliwe
na zakresy ciepła, inne na zakresy zimna, ale żaden nie jest wrażliwy na
jedno i drugie. Informacje z tych receptorów przemieszczają się przez rdzeń
kręgowy do podwzgórza, gdzie wyspecjalizowane jądra otrzymują
Stymuluje Chłodzi krew
informacje i inicjują różne reakcje, aby przywrócić temperaturę rdzenia do
około 99°F (37°C). Część reakcji termoregulacyjnych ma charakter receptory zimna w skórze płynącą do skóry
dobrowolny i powstaje w wyniku świadomej aktywności kory mózgowej,

inne natomiast są wyzwalane mimowolnie przez autonomiczny układ nerwowy.
PODwzgórze
REAKCJA CIAŁA NA ZIMNO KORA MÓZGOWA
TERMOSTAT
Kiedy podwzgórze wykryje spadek temperatury skóry,
reaguje, uruchamiając produkcję ciepła i wdrażając
środki ochronne.
DRESZCZENIE — podwzgórze aktywuje ośrodki AKTYWACJA AUTONOMICZNEGO UKŁADU NERWOWEGO

REAKCJE DOBROWOLNE — spadek temperatury aktywuje także szereg
motoryczne pnia mózgu, które inicjują mimowolne skurcze SYSTEM — część współczulna ANS inicjuje cztery różne
reakcji behawioralnych
mięśni szkieletowych, wytwarzając ciepło mimowolne reakcje
Zwijanie się Wydzielanie Utlenianie tłuszczu Zwężenie naczyń Piloelekcja (znana

brunatnego — tłuszcz krwionośnych – również jako „gęsia
TEMPO METABOLIZMU epinefryna (znana
również jako brunatny jest zmniejsza przepływ krwi skórka”) – drobne
Ćwiczenia ZWIĘKSZA – zwiększa to
adrenalina) z rdzenia wyspecjalizowaną tkanką i zwiększa mięśnie u nasady
również produkcję ciepła
nadnerczy — występującą głównie u ciśnienie krwi, co każdego włosa, tzw
w organizmie
niemowląt i pozwala jako kierowcy
Jedzenie zwiększa dopływ glukozy
i tlenu do niektórych zwierząt; organizmowi pilorum, kurczą się i
tłuszcz ten zawiera wiele zatrzymać więcej sprawiają, że włosy
mięśni oraz stymuluje
produkcję ciepła komórek ciepła; skóra staje się stają, co zapewnia
Zakładanie ubrań
wytwarzających bledsza, gdy na warstwę izolacyjną
powierzchnię
energię, które są spalane w celu wytworzenia dociera mniej krwi
ciepła
Znalezienie źródła ciepła
113
UKŁAD NEUROENDOKRYNNY Szyszynka

Gruczoł wielkości
groszku
wytwarzający
melatoninę,
Mózg utrzymuje stabilny stan wewnętrzny organizmu, zwany homeostazą, poprzez działanie hormonów. Ośrodki
hormon
kontroli nerwowej w mózgu wpływają na gruczoły organizmu, wytwarzając i kluczowy
dla snu
cykl budzenia
UWOLNIJ HORMONY, KTÓRE SĄ POTRZEBNE DO UTRZYMANIA TEJ WAŻNEJ RÓWNOWAGI.
Podwzgórze
Przysadka mózgowa Istotne
SYNTEZA I KONTROLA HORMONU Gruczoły to narządy reagujące na brak
Znany jako „gruczoł główny”, ponieważ kontroluje połączenie
równowagi w organizmie, regulujące czynności wewnętrzne, takie jak wiele innych gruczołów dokrewnych; wytwarza między układem
osiem hormonów i otrzymuje dwa hormony nerwowym a
wchłanianie składników odżywczych, i wpływające na takie czynności, jak bezpośrednio z podwzgórza układem hormonalnym;
przyjmowanie pokarmu i wody. Reagują poprzez zwiększenie lub wytwarza dwa
Tarczyca własne hormony
zmniejszenie produkcji hormonów, które następnie docierają do
Kontroluje metabolizm i tętno; mogą przechowywać
docelowego narządu, gdzie łączą się z wyspecjalizowanymi receptorami na hormony, w przeciwieństwie do innych gruczołów
powierzchni komórek. To wiązanie wywołuje zmianę fizjologiczną, która

Grasica
przywraca homeostazę. Podwzgórze jest kluczowym ogniwem pomiędzy Wytwarza hormony biorące udział w
rozwoju białych krwinek
układem nerwowym a układem hormonalnym, uwalniającym hormony, które
z kolei powodują, że przysadka mózgowa przestaje lub zaczyna wydzielać Serce

Wytwarza hormon atriopeptynę, który zmniejsza
hormony.
objętość i ciśnienie krwi
RUCH
Żołądek
Wytwarza hormony stymulujące
HORMONY WYWALNIANE PRZEZ PRZYsadkę mózgową
I
produkcję lub uwalnianie enzymów

wspomagających trawienie
Hormon stymulujący melanocyty Stymuluje produkcję i uwalnianie melaniny,
(MSH) warunkującej kolor skóry i włosów
Nadnercze
Wytwarza hormony regulujące metabolizm
Hormon adrenokortykotropowy Pobudza nadnercza do produkcji hormonów
(ACTH) steroidowych, które kontrolują reakcję na stres glukozy, sodu i potasu; wytwarza także
epinefrynę
Hormon tyreotropowy Zwiększa aktywność tarczycy, która reguluje metabolizm

(TSH) Nerka
Wydziela erytropoetynę, która
stymuluje produkcję czerwonych krwinek w
Hormon wzrostu (GH) Działa na cały organizm, ale jest szczególnie ważny dla
szpiku kostnym
wzrostu i rozwoju dzieci
Pobudza gruczoły płciowe u mężczyzn i kobiet do

Trzustka
Hormon luteinizujący i
folikulotropowy wytwarzania własnych hormonów Wytwarza insulinę i glukagon, które podnoszą i
obniżają poziom glukozy we krwi
Oksytocyna Powoduje skurcze podczas porodu; bierze

również udział w uwalnianiu mleka z gruczołów Jelita
sutkowych Wytwarza hormony stymulujące
Prolaktyna Stymuluje produkcję mleka w gruczołach sutkowych produkcję lub uwalnianie enzymów
wspomagających trawienie
Hormon antydiuretyczny Kontroluje ilość wody usuwanej z krwi przez mikrofiltry Jajnik
(ADH) w nerkach Wytwarza żeńskie hormony płciowe:
estrogen i progesteron
MECHANIZMY SPrzężenia ZWROTNEGO Podwzgórze

Wykrywa rosnący
Brak równowagi w organizmie jest wykrywany i poziom glukozy
we krwi; produkuje
korygowany za pomocą mechanizmów sprzężenia mniej hormonów
zwrotnego, czyli pętli. Mierzy się poziom hormonu dla przysadki mózgowej
w krwiobiegu, a informacja jest przesyłana do

Przysadka mózgowa
jednostki sterującej odpowiedzialnej za ten hormon, Reaguje na spadek
poziomu hormonów,
którą w większości przypadków jest jednostka
uwalniając mniej
PRODUCENCI HORMONÓW
podwzgórze-przysadka mózgowa. hormonów tarczycy
Każda część układu neuroendokrynnego ma do
Jeśli poziom hormonu jest wysoki, jednostka odegrania wyjątkową rolę, syntetyzując
Tarczyca
sterująca reaguje, zmniejszając produkcję tego Wytwarza mniej określone hormony do określonych celów.
hormonów Działanie tych hormonów pomaga w
hormonu, aby osiągnąć równowagę. Jeżeli poziom
stymulujących utrzymaniu optymalnego środowiska wewnętrznego.
jest niski, jednostka sterująca inicjuje zwiększenie produkcję glukozy
produkcji.
Mechanizmy sprzężenia zwrotnego są również NEGATYWNE OPINIE
W odpowiedzi na wzrost poziomu glukozy we krwi podwzgórze
wykorzystywane do wyzwalania rzadkich funkcji uruchamia reakcję łańcuchową polegającą na zmniejszeniu produkcji
homeostatycznych, takich jak skurcze podczas porodu. hormonów, co skutkuje spadkiem poziomu glukozy, co przywraca równowagę.
114
UKŁAD NEUROENDOKRYNNY I RUCH I KONTROLA

GŁÓD jądro podwzgórza (poprzez inne neurony), które
UZALEŻNIENIE OD CUKRU
Ciało utrzymuje swoją wagę na ustalonym generuje uczucie głodu.
poziomie, wykorzystując hormony wywołujące Aby stłumić apetyt, tkanki tłuszczowe W ramach „nagrody” za pełnienie funkcji niezbędnych do
uczucie głodu lub sytości. Aby pobudzić organizmu zwiększają produkcję leptyny i przetrwania jednostki i gatunku, takich jak jedzenie czy rozmnażanie
się, mózg uwalnia opiaty, które wywołują doznania przyjemności.
apetyt, żołądek wytwarza hormon grelinę, podczas insuliny. Hormony te sygnalizują neuronowi
Diety bogate w cukier generują zwiększone sygnały nagrody, więc
gdy tkanki tłuszczowe zmniejszają produkcję typu B, aby hamował wytwarzanie NPY i im więcej masz cukru, tym więcej chcesz. Może to przełamać
leptyny i insuliny. Zmiany te sygnalizują AgRP. Jednocześnie podwyższony poziom leptyny i mechanizmy samokontroli i prowadzić do uzależnienia.
konkretnym neuronom (określanym na poniższym insuliny powoduje, że neuron typu A wytwarza

wykresie jako neuron typu B), aby zaczęły melanokortynę. Sygnały te docierają do Jądro Zwoje podstawne
półleżące
wytwarzać więcej neuropeptydu (NPY) i peptydu jądra brzuszno-przyśrodkowego w podwzgórzu,
pokrewnego agouti (AgRP), które stymulują co wywołuje uczucie sytości.
jedzenie. Produkcja tych peptydów powoduje
również, że inne neurony (określane poniżej jako Boczne jądro podwzgórza
wywołuje uczucie głodu
neurony typu A) hamują wytwarzanie
hormonu melanokortyny, który zwykle działa
tłumiąc apetyt.
Sygnały te są przesyłane na bok Neurony przekazują bodźce Przepływ
dopaminy
Brzuchowy
Neuron typu B stymuluje produkcję neuropeptydu
Neuron typu A hamuje produkcję melanokortyny obszar
(NPY) i peptyd powiązany z agouti (AgRP)
nakrywkowy (VTA)
KLUCZ SYSTEM NAGRÓD

Uczucie głodu
Zwiększona produkcja greliny Zmniejszona produkcja
HAMUJE
VTA w śródmózgowiu przetwarza informacje o tym, jak dobrze
Uczucie głodu spowodowane jest reakcją leptyny i insuliny
zaspokajane są różne potrzeby i przekazuje te dane do jądra
STYMULUJE łańcuchową, która rozpoczyna się w tkankach
półleżącego w zwojach podstawy mózgu za pośrednictwem
tłuszczowych, które zmniejszają produkcję
neuroprzekaźnika dopaminy. Im więcej dopaminy, tym
leptyny i insuliny, oraz w żołądku, co
Żołądek Tkanki tłuszczowe większa przyjemność i tym większe prawdopodobieństwo, że
zwiększa produkcję hormonu
czynność zostanie powtórzona w przyszłości.
greliny.
PRAGNIENIE CYKLE SNU – czuwania

Kiedy poziom wody w organizmie spada, wzrasta stężenie soli i zmniejsza się Jądro nadskrzyżowaniowe (SCN) w
objętość krwi. Receptory ciśnienia w układzie sercowo-naczyniowym i komórki podwzgórzu odgrywa kluczową
wrażliwe na stężenie soli w podwzgórzu wykrywają te zmiany. W odpowiedzi rolę w cyklach snu i czuwania. Poziom
przysadka mózgowa uwalnia hormon antydiuretyczny (ADH), który działa światła jest wykrywany przez
na nerki, zatrzymując wodę i wytwarzając mniej moczu. Nerki wydzielają do siatkówkę, a informacja ta
krwi enzym reninę, który w wyniku szeregu reakcji tworzy hormon angiotensynę jest przekazywana do SCN, który
II. Jest to wykrywane przez narząd podskórny, który jest połączony z podwzgórzem, następnie wysyła sygnał do szyszynki.
co z kolei aktywuje więcej komórek wytwarzających ADH i powoduje uczucie To powoduje wydzielanie melatoniny,
pragnienia, co prowadzi do picia. hormonu, który mówi organizmowi,
kiedy spać. W tym momencie
mózg staje się mniej czujny i zmęczenie
DEPRYWACJA WODY
POZIOM WODY zaczyna brać górę. Kiedy poziom
ZRÓWNOWAŻONY
melatoniny spada w odpowiedzi na SZYSZYNKA
Okrąg na bocznym skanie MRI mózgu wskazuje
zwiększone światło, rozpoczyna się
Zmniejsza się objętość krwi , szyszynkę, gruczoł wielkości grochu, znajdujący się pod
DEPRYWACJA WODY PICIE część cyklu na jawie.
wzrasta stężenie soli wzgórzem. Odpowiada za wydzielanie melatoniny.
Spadek objętości krwi
i wzrost stężenia soli
spowodowane MELATONINA 300
odwodnieniem PODwzgórze Spadający poziom
mają niekorzystny wpływ światła powoduje
na biochemię organizmu. Wykrywa te zmiany i powoduje Aktywuje komórki wytwarzające ADH;
produkcję
Układ neuroendokrynny uwolnienie ADH z przysadki mózgowej boczny obszar podwzgórza melatoniny, która 200
powoduje uczucie pragnienia
reaguje szybko tworzy połączenie
serią reakcji pomiędzy
łańcuchowych, które
stymulują uczucie środowiskiem 100

MELATONINY
pragnienia w celu zewnętrznym a mózgiem

ŚREDNIEGO
POZIOMU
przywrócenia równowagi Nerki zatrzymują wodę i Narząd podskórny (w którym znajdują

cykle snu i czuwania.
w organizmie. wydzielają reninę do krwi. się komórki wystające do
%
KLUCZ
To poprzez łańcuch reakcji podwzgórza) wykrywa
0
tworzy hormon angiotensynę II i stymuluje boczny NOC
0 24 48 72 96 120 144
angiotensynę II obszar podwzgórza DZIEŃ
POZIOM MELATONINY CZAS W GODZINACH

115
PLANOWANIE RUCHU
RUCHY MOGĄ BYĆ PLANOWANE ŚWIADOMIE LUB NIEŚWIADOMOŚCI, A OBYDWA TYPY MOGĄ PROWADZIĆ ZŁOŻONE DZIAŁANIA, KTÓRE WYGLĄDAJĄ BARDZO PODOBNIE.
WSZYSTKIE PLANOWANE RUCHY ANGAŻUJĄ MÓZG, CHOCIAŻ ŚWIADOME RUCHY WYKRYWAJĄ SIĘ W INNYM OBSZARZE OD RUCHÓW NIEŚWIADOMYCH. WIĘCEJ
UMIEJĘTNOŚCI W WYKONYWANIU KONKRETNEGO RUCHU, TYM MNIEJ PRAWIDŁOWE JEST, ŻE WYMAGA ŚWIADOMEGO PLANOWANIA.
KOMPLEKSOWE PLANOWANIE
ŚWIADOMOŚĆ I Niektóre działania wymagają długiego,
NIEŚWIADOMOŚĆ RUCHU świadomego namysłu.
Jeśli dana osoba jest w czymś bardzo
Wiele naszych działań jest świadomych – na przykład myślimy o
wykwalifikowana – na przykład zawodowy
podniesieniu przedmiotu, a następnie faktycznie go podnieśliśmy. golfista rzucający piłkę –
wykonanie tej czynności zostanie
Istnieje jednak wiele działań, które odbywają się bez naszej
przeniesione do nieświadomych
świadomości, takich jak mruganie. Niektóre nieświadome obszarów mózgu. To „uwalnia”
działania mogą być wyzwalane bezpośrednio przez bodźce wyższe regiony poznawcze, aby
mogły skoncentrować się na planowaniu,
środowiskowe – na przykład widok jedzenia może wywołać automatyczny gdzie uderzyć piłkę i jak mocno ją
ruch sięgający. To, czy złożony ruch jest świadomy, czy nieświadomy, uderzyć.
zależy w dużej mierze od poziomu umiejętności danej osoby.

RUCH
W miarę jak czynność staje się coraz bardziej znajoma, może stać
I
się „automatyczna”. Jednak ruchy te można również wykonywać
świadomie, jeśli jednostka zwróci na nie uwagę.

SKOMPLIKOWANE DZIAŁANIA
Nawet zaawansowane ruchy, takie jak
żonglerka i jazda na monocyklu jednocześnie,
można wykonywać nieświadomie.
UMIEJĘTNOŚCI I ZNAJOMOŚĆ
WYKWALIFIKOWANY KIEROWCA WYKWALIFIKOWANY KIEROWCA UCZENIE SIĘ Wykres po lewej stronie pokazuje, że doświadczony
znajoma trasa nieznana trasa KIEROWCA kierowca na znanej trasie wykona wszystkie
indywidualne czynności związane z nieświadomym
POSZUKUJĘ TURY SZUKAM TURY SZUKAM TURY

skręcaniem samochodem, podczas gdy osoba
ucząca się będzie świadoma wszystkich czynności.
SPRAWDŹ LUSTRO SPRAWDŹ LUSTRO SPRAWDŹ LUSTRO

Doświadczony kierowca na nieznanej trasie będzie
jedynie świadomy szukania zakrętu.
ZMIEŃ BIEG ZMIEŃ BIEG ZMIEŃ BIEG
KLUCZ
OBRÓĆ KOŁO OBRÓĆ KOŁO OBRÓĆ KOŁO
ŚWIADOMY NIEŚWIADOMY
DZIAŁANIA ODBLASKOWE
Działania odruchowe to działania motoryczne zaprogramowane w rdzeniu kręgowym. Rdzeń kręgowy
Mózg nie jest zaangażowany i działań nie można świadomie kontrolować. Większość
Korzonki
działań odruchowych chroni organizm, wywołując szybkie reakcje w celu ucieczki przed
nerwowe
potencjalnie szkodliwymi bodźcami. W każdym przypadku bodziec powoduje
pobudzenie zakończeń nerwów czuciowych; sygnały te przechodzą przez włókna
nerwowe do kręgosłupa i wyzwalają impulsy w sąsiednich neuronach
ruchowych, które następnie przekazują sygnał zwrotny do odpowiedniego
obszaru i powodują jego ruch.
Włókno nerwu czuciowego

Każdy impuls nerwu
czuciowego jest wysyłany
bezpośrednio do rdzenia kręgowego
Bodziec Włókno nerwu ruchowego
Mięsień Końcówki włókien neuronów czuciowych Ciało komórkowe neuronu ruchowego

uda Przekazują impulsy z zakończeń nerwów Odbiera impulsy z włókien
(rectus czuciowych w mięśniach i czuciowych; uruchamia własne impulsy,
Ścięgna fermoris) ścięgnach bezpośrednio do neuronu które przechodzą przez włókno i z
rzepki ruchowego poprzez synapsy powrotem do mięśni
Kierunek ODruch rzepki kręgosłupa

kopnięcia
„Strzaskanie kolanem” jest dobrze znanym przykładem działania odruchowego.
Jest używany przez lekarzy do badania funkcji nerwu rdzeniowego. Uderzenie
ścięgna tuż pod rzepką (rzepką) rozciąga mięsień uda powyżej, powodując
automatyczne kopnięcie dolnej części nogi.
116
PLANOWANIE RUCHU I RUCH I KONTROLA

Tylna ciemieniowa
OBSZARY I RUCH MÓZGU Zarówno świadome, jak i kora
nieświadome działania angażują pierwotną korę ruchową, która wysyła sygnały

Dodatkowy obszar
„start”, które kurczą mięśnie (poprzez rdzeń kręgowy i nerwy ruchowe). Jednakże, silnika (SMA)
podczas gdy nieświadome ruchy są planowane przez obszary płata ciemieniowego, Część
świadome działania angażują „wyższe” czołowe obszary mózgu, w tym korę grzbietowo-boczna przedczołowa
kora
przedruchową i dodatkową korę ruchową. Obszar przedruchowy
Mogą również obejmować obszary przedczołowe, takie jak grzbietowo- (PMA)
boczna kora przedczołowa, gdzie świadomie ocenia się działania. Może się
wydawać, że świadome działania wynikają z decyzji. W rzeczywistości Silnik pierwotny
nieświadome obszary kora
mózg planuje i zaczyna Kora somatosensoryczna

POTENCJAŁ
wykonywać ruchy, zanim
GOTOWOŚCI
DZIAŁALNOŚĆ
świadomie zdecydujemy się je Nieświadoma aktywność w
SMA i PMA rozpoczyna się na
wykonać. „Decyzja” może 0
dwie sekundy przed
ZAANGAŻOWANIE KORY
zatem polegać jedynie na działaniem. -3 -2 -1 0 1
Działania nieświadome i świadome dotyczą nieco
„Decyzja” o działaniu
świadomym rozpoznaniu SEKUNDY
innych obszarów; pierwsza wykorzystuje
następuje zaledwie
tego, co planuje zrobić KLUCZ DODATKOWY OBSZAR SILNIKA (SMA) obszary ciemieniowe, druga – dodatkowy obszar
ułamek sekundy przed akcją.
motoryczny i korę przedczołową.
nieświadomy umysł. OBSZAR PRZEDMOTOROWY (PMA)
GANGLIA PODSTAWNA
Plany działania tworzone w ciemieniowych i czołowych
obszarach mózgu są przekazywane do zwojów
Putamen
podstawy mózgu, a następnie kierowane przez wzgórze Odbiera
Blada kula sygnały z kory
z powrotem do SMA i PMA przed wykonaniem.
Informacje o przekaźnikach czołowej
Uważa się, że zwoje podstawy działają jak filtr, blokując do wzgórza
niewłaściwe plany, na przykład hamując automatyczne
reakcje wyzwalane przez środowisko, takie jak
chwytanie pożywienia.
ODPOWIEDŹ LOKACJA
GANGLI PODSTAWNE
KONTROLA
Wzgórze
W miarę jak plany SMA
Przekazuje sygnały
działania są kierowane wokół
z powrotem do SMA
zwojów podstawy mózgu,
informacja staje się mniej
lub bardziej skuteczna – a Czarna

zatem prawdopodobnie substancja
zostanie wykonana – przez działanie
Modulujeróżnych
działania,
neuroprzekaźniki. czyniąc je
silniejszymi lub słabszymi
KLUCZ
GANGLI PODSTAWNE
Jądro
PĘTLA
podwzgórzowe
MODULUJĄCE
Odpowiada także za Kora czołowa
OBWODY
modulowanie działań
Móżdżek
Aby ciało mogło wykonać jakikolwiek złożony ruch, kolejność i czas
trwania każdego z jego elementów muszą być bardzo precyzyjnie
skoordynowane. Jest to kontrolowane przez móżdżek poprzez obwód
łączący go z korą ruchową. Moduluje również
sygnały, które kora ruchowa wysyła następnie do neuronów

ruchowych. Móżdżek zapewnia, że gdy jeden zestaw mięśni
inicjuje ruch, przeciwstawny zestaw działa jak hamulec, dzięki

czemu dana część ciała dociera dokładnie do celu.
Pierwotna kora
PRECYZYJNY CZAS ruchowa Czerwone jądro
Obwody móżdżku obejmują Otrzymuje
informację zwrotną
system pomiaru czasu.
Przekazuje swoje obliczenia do z móżdżku
pierwotnej kory ruchowej,
która wysyła sygnały do

mięśni.
Jądro Pontyjskie
KLUCZ
Odbiera sygnały o
SYGNAŁY Z zbliżającym się ruchu i
MÓŻDŻEK wysyła je do móżdżku Jądro zębate Kora móżdżku
SYGNAŁY DO Wysyła sygnały z powrotem Tutaj przechowywane są
MÓŻDŻEK do kory ruchowej programy silnika
117
WYKONANIE RUCHU
PO ZAPLANOWANIU RUCHU ODPOWIEDZIALNE OBSZARY MÓZGU WYSYŁAJĄ SYGNAŁY DO MIĘŚNI, ABY WYKONAĆ DZIAŁANIE. NIEKTÓRE Z TYCH SYGNAŁÓW
SĄ WYSŁANE NAJPIERW DO SILNIKA
KORA KRĘGOWA, A NASTĘPNIE PRZEZ Rdzeń Kręgowy. INNI PODRÓŻUJĄ BARDZIEJ BEZPOŚREDNIMI TRASZAMI.
RUCH MA miejsce, gdy sygnały docierają do włókien mięśniowych, powodując ich kurczenie się.
KRĘGOSŁUPA
Plany działania generowane w korze dodatkowej, przedruchowej i ciemieniowej są przekazywane do kory ruchowej
w celu wykonania. Kora ruchowa składa się z około miliona neuronów, które wysyłają długie aksony w dół rdzenia
kręgowego. Są one powiązane razem z aksonami, które pochodzą bezpośrednio z kory somatosensorycznej, tworząc
boczny odcinek korowo-rdzeniowy. Tuż przed wejściem do rdzenia kręgowego nerwy z każdej półkuli mózgu
rozdzielają się i krzyżują, tak że włókna z lewej półkuli kory krążą po prawej stronie rdzenia kręgowego i
odwrotnie. Przewód rubrosrdzeniowy pochodzi z czerwonego jądra śródmózgowia i pomaga w
wykonywaniu precyzyjnych ruchów. Drogi przedsionkowo-rdzeniowe i siateczkowo-rdzeniowe
zaczynają się niżej w pniu mózgu i pomagają kontrolować równowagę i orientację.

RUCH
I
Pierwotna kora ruchowa

Punkt początkowy bocznego
odcinka korowo-rdzeniowego
Wzgórze
Dolny wzgórek
Czerwone jądro
Formacja siatkowa
Jądro przedsionkowe
Dyskusja na temat piramidy

Tutaj krzyżują się boczne gałęzie
drogi korowo-rdzeniowej
Rdzeń kręgowy
Większość włókien nerwowych
z synapsy mózgowej
na neurony ruchowe
w rdzeniu kręgowym
KONTROLA KOŃCZYN
KLUCZ Boczny odcinek korowo-rdzeniowy
TRASA PRZEDSIONKOWO-RDZEWNA jest jedynym odcinkiem
TRASA RUBROSPINALNA kręgosłupa wywodzącym się z kory
BOCZNA DROGA KOROWO-rdzeniowy mózgowej i jest głównie
TRASA SIATKOWO-rdzeniowy odpowiedzialny za kontrolowanie ruchów kończyn.
USTAWA RÓWNOWAŻĄCA
Drogi siatkowo-rdzeniowe i
przedsionkowo-rdzeniowe
pomagają kontrolować
równowagę i orientację oraz
neutralizować działanie grawitacji.
118
WYKONYWANIE RUCHU I RUCH I KONTROLA

KRĘGOSŁUP DO MIĘŚNI ZABURZENIA MOTORYCZNE
Aksony neuronów ruchowych, które odbierają sygnały z kręgosłupa, Zaburzenia motoryczne można podzielić na dwie główne
wychodzą spomiędzy kręgów i wędrują do mięśni. grupy: hiperkinezję (nadmierną aktywność) i hipokinezę (zbyt mały ruch).
Zakończenia nerwowe naciekają włókna mięśniowe w połączeniach Do tej pierwszej zalicza się szeroki zakres zaburzeń motorycznych,
nerwowo-mięśniowych, a gdy zadziałają, uwalniają neuroprzekaźnik od mimowolnego, powolnego drżenia różnych części ciała po tiki,
acetylocholinę. Dyfunduje przez wąską „szczelinę synaptyczną” czyli niekontrolowane, szybkie, chaotyczne ruchy i/lub dźwięki.
łączącą mięsień z nerwem i wiąże się z receptorami acetylocholiny Nagłe, przypominające wstrząs skurcze mięśni są objawami
w błonie komórek mięśniowych, co poprzez serię reakcji powoduje skurcz mioklonii, natomiast szybkie, przypadkowe i zwykle gwałtowne
określonego mięśnia. Mięśnie potrzebne do noszenia ruchy kończyn są spowodowane pląsawicą i balizmem. Zaburzenia
Nasze drobne ruchy mają odpowiednio większą liczbę neuronów hiperkinezy obejmują: ogólne spowolnienie ruchu (bradykinezję);
niż ta wymagana do wykonywania ruchów ogólnych. „zamrożenie” lub niemożność rozpoczęcia ruchu lub mimowolne
zatrzymanie ruchu; sztywność – wzrost napięcia mięśni, gdy kończyna
napotyka siłę; oraz niestabilność postawy, czyli utrata zdolności
włókno mięśniowe do utrzymania wyprostowanej postawy.
Pierwotna kora ruchowa Dodatkowy obszar

Uszkodzenie może
motoryczny
spowodować paraliż lub Uraz w tym

osłabienie po przeciwnej miejscu może
stronie ciała niż uszkodzenie uniemożliwić
planowanie
NEUROMIĘŚNIOWY ruchów;
neuron ruchowy
Kora ciemieniowa „zablokowane” ścieżki
WĘZEŁ
Uszkodzenie w tym stąd do silnika
Pobudzone przez nerw ruchowy
zmiany elektryczne w mięśniu miejscu może kora może
spowodować błędną powodować formy

powodują uwolnienie jonów
wapnia wewnątrz mięśnia. ocenę odległości, paraliżu
Powoduje to, że włókna mięśnia położenia lub
ślizgają się względem siebie prędkości obiektów

Śródmózgowie
i kurczą.
Uszkodzenie w tym miejscu może
Móżdżek powodować tiki lub blokować

dobrowolne ruchy; uszkodzenie
Kontuzja może uniemożliwić
istoty czarnej w
dokładne wyczucie czasu ruchów;
może również powodować drżenie śródmózgowiu ogranicza zdolność
inicjowania ruchu
OBSZARY DOTYCZĄCE
Rdzeń kręgowy
Duża część mózgu jest zaangażowana
Uszkodzenie może spowodować
paraliż lub utratę kontroli motorycznej ruchu i tak wiele różnych uszkodzeń mózgu może
(spastyczność) prowadzić do zaburzeń motorycznych.
ODZYSK SILNIKA
Zaburzenia ruchu mogą wynikać z UDAR
uszkodzenia wielu różnych obszarów To badanie CT

pokazuje
mózgu i bardzo często zdarza się, że
stopień
jeden z nich następuje po udarze. Na
przykład uszkodzenie kory ruchowej
wewnętrznego
może spowodować całkowity lub krwawienia w
częściowy paraliż przeciwnej strony mózgu spowodowanego udarem.
ciała, a udary w obszarach podkorowych
mogą prowadzić do utraty kontroli nad
dobrowolnymi ruchami. Uszkodzone ścieżki
nerwowe mogą jednak w pewnym
stopniu się odbudować, zmniejszając
długoterminowe skutki uszkodzeń.
Badania pokazują, że uszkodzone

szlaki motoryczne śródmózgowia i kory
mózgowej tworzą nowe połączenia
już w trzy miesiące po terapii
naprawczej.
REHABILITACJA PO MORZU
Ścieżki nerwowe uszkodzone w wyniku udaru

odbudowują się w ograniczonym stopniu.
PRECYZYJNA SEKWENCJA
Fizjoterapia zachęca do przebudowy obwodów
Po otrzymaniu rozkazu ruchu z pierwotnej kory
motorycznych, a powrót do zdrowia jest często
ruchowej, szybka, precyzyjnie zsynchronizowana
bezpośrednio powiązany z intensywnością terapii.
sekwencja pobudzeń neuronów ruchowych powoduje
skurcz określonych mięśni.
119
NIEŚWIADOME DZIAŁANIE
Ścieżka grzbietowa
(górna).
MÓZG REJESTRUJE ZDARZENIA POPRZEZ NARZĄDY ZMYSŁÓW PRAWIE NATYCHMIAST, ALE UTRZYMACIE JE ŚWIADOMOŚCI zajmuje nawet
pół sekundy. W CELU GENEROWANIA
SKUTECZNE REAKCJE W SZYBKO ZMIENIAJĄCYM SIĘ ŚRODOWISKU, MÓZG MUSI PLANOWAĆ I WYKONYWAĆ DZIAŁANIA KAŻDA CHWILA
BEZŚWIADOMOŚCI.
ŚCIEŻKI REAKCJI
RUCH
zanim zaczniemy na nie reagować, nasze zachowanie będzie opóźnione
Przetworzenie przychodzących informacji do etapu, w którym może niemal o sekundę w stosunku do wydarzeń, na które reagujemy.
I
Ścieżka brzuszna Wizualny
stać się świadomy, zajmuje mózgowi do 400 milisekund (ms). Zanim zeskoczyliśmy z drogi pędzącego samochodu, (dolna). kora
Podobnie dużo czasu zajmuje przygotowanie organizmu do działania. prawdopodobnie nas przejechał. Mózg przyspiesza nasze reakcje
Gdybyśmy więc czekali, aż będziemy świadomi widoku lub dźwięku fizyczne, szybko przekazując informacje sensoryczne do układu TRASY GRZĘTOWE I BENTRALNE
Bodźce wzrokowe przetwarzane są równoległymi
motorycznego.
ścieżkami. Nieświadoma droga grzbietowa generuje
reakcje fizyczne, podczas gdy droga brzuszna
tworzy świadomą percepcję.
ZWROT SERWU
ZDARZENIA W MÓZGU ODBIORCY
Profesjonalni tenisiści mogą planować
i inicjować złożone ruchy

0ms Uwaga
wymagane do szybkiego oddania
serwisu Mózg gracza przygotowuje się do działania, 70 ms Pamięć ciała
skupiając uwagę na przeciwniku. Piłka nie jest jeszcze świadomie widoczna dla gracza,
zanim zdadzą sobie sprawę, że piłka Sygnały są wysyłane
Zapobiega to reagowaniu mózgu na nieistotne ale podświadomie jego mózg już planuje działania, jakie
jest w drodze. W przeciwieństwie do ze skorupy do kory
bodźce i wzmacnia informacje pochodzące musi wykonać, aby ją oddać. Na tym etapie wykorzystuje ciemieniowej Ciemieniowy
początkujących graczy, nie muszą oni z części pola widzenia zawierającej obiekt głównie informacje o ruchach przeciwnika, aby wzdłuż złożonej pętli kora
uwagi. Jeśli zawodnik zna styl gry przeciwnika, nerwów
świadomie myśleć o każdym ruchu zdecydować, jak powinno poruszać się jego własne
jego mózg zarejestruje ruchy wykonywane ciało. Doświadczony gracz przetwarza mniej wskazówek
mięśni, ponieważ praktyka
przez przeciwnika podczas serwu i porówna wizualnych niż niedoświadczony, ponieważ mózg identyfikuje
zamieniła odpowiednie sekwencje Putamen
je z wcześniejszymi obserwacjami, aby nieistotne sygnały na bardzo wczesnym etapie i je ignoruje.
akcji w zautomatyzowany ruch pomóc przewidzieć, gdzie wyląduje piłka. Informacje wizualne pochodzące z ruchów przeciwnika
Uwaga na takie sygnały może przyspieszyć aktywują korę ciemieniową gracza, która z kolei
reakcję o 20–30 milisekund. przywołuje odpowiednie wspomnienia proceduralne.
programy, które są przechowywane

Są to wyuczone działania — na przykład „jak to zrobić”.
i uruchamiane nieświadomie. oddać serwis – które zostały zakodowane jako
Płaty czołowe
Znajomość języka ciała BLOKOWANIE automatyczne programy motoryczne. Są one
Wzgórze
Wzgórze kieruje przechowywane w nieświadomym module
przeciwników również pozwala im
uwagę na cel, mózgu zwanym skorupą, który je odtwarza
na to
podczas gdy jak wymaga tego sytuacja.
dobrze poinformowany nieświadomy płaty
czołowe
prognozy dotyczące tego, gdzie
wyląduje piłka. PAMIĘĆ RUCHU
powstrzymują
rozpraszające myśli. Skorupa, będąca częścią zwojów
podstawy mózgu, pełni funkcję magazynu
wspomnień o głęboko zakorzenionych
nawykach ruchowych. Sygnały ze skorupy
przekazywane są do kory ciemieniowej.
SERWER
120
RUCH I KONTROLA
planowanie obszarów wzdłuż nieświadomej ścieżki. Bodziec
wzrokowy, taki jak poruszający się obiekt, pobudza
TENISiści pod obserwacją
aktywność neuronalną, która ustala, gdzie się on znajduje w
stosunku do ciała. Różne części kory potylicznej i Tenisiści oglądający film przedstawiający OGLĄDANIE RUCHUJĄCEJ PIŁKI OGLĄDANIE SERWU
ciemieniowej obliczają kształt, rozmiar, względny ruch innego gracza serwującego piłkę wyobrażają
sobie, że wykonują tę akcję. Te obrazy fMRI
i trajektorię obiektu.
pokazują, że obserwowanie poruszającej się
Informacje te są następnie łączone i wykorzystywane piłki (po lewej) aktywuje obszary mózgu
do stworzenia planu działania, który może obejmować śledzące obiekty wizualne, ale obserwowanie
kogoś serwującego piłkę (po prawej) aktywuje
uderzenie (na przykład pacnięcie muchy), uniknięcie PRZÓD Z POWROTEM PRZÓD Z POWROTEM
obszary widzenia oraz duże części kory

(uchylanie się lub odskoczenie przed pociskiem) lub ciemieniowej.
złapanie (spadający owoc lub potknięcie się). dziecko). Dodatkowa aktywacja pokazuje, że mózg
widza „odgrywa” ruchy widoczne na filmie.
Wybrana reakcja jest w dużej mierze wyuczona; na
Informacje te pomagają widzowi
przykład doświadczony sportowiec prawdopodobnie złapie przewidzieć, dokąd poleci piłka.
lub uderzy pędzącą piłkę, podczas gdy niedoświadczony PRAWIDŁOWY LEWY PRAWIDŁOWY LEWY
gracz może po prostu jej uchylić.
Plan działania 250ms Kora ruchowa

355 ms Wysyłanie sygnałów
Mózg gracza odbierającego łączy zarejestrowane 500 ms Świadomy akt
Plan działania przechowywany w korze
dotychczas informacje, aby skonstruować reakcję
Jeżeli świadome postrzeganie przez gracza
przedruchowej jest przekazywany do sąsiedniej
na szybko zbliżającą się piłkę. Plan opiera się na
trajektorii piłki różni się znacząco od jego
kory ruchowej. Neurony w tym pasie mózgu
informacjach zebranych na podstawie ruchów ciała Móżdżek
wcześniejszych, nieświadomych przewidywań,
łączą się poprzez kręgosłup z mięśniami
przeciwnika, (wciąż nieświadomej) wiedzy o prędkości i
może on zawetować wcześniejszy plan
szkieletowymi, a kiedy zostają uruchomione,
trajektorii piłki oraz wspomnieniach proceduralnych
działania i zacząć konstruować alternatywę
powodują skurcz mięśni.
wywołanych tymi bodźcami.
lub spróbować dostosować bieżący plan do
W tym przypadku pobudzenie neuronów
wziąć pod uwagę nowe informacje.
mniej więcej w połowie prawej
Plan odbywa się w obszarze przedruchowym, który znajduje
Jednakże włączenie nowych, świadomych
strony paska motorycznego
się tuż przed korą ruchową. Przypomina to etap próby,
informacji do poprawionego planu
powoduje przesunięcie lewej ręki i
pozwalający na odgrywanie akcji jako wzorca aktywności
działania zajmuje kolejne 200–300 ms i do
dłoni gracza w taki sposób, aby rakieta
neuronalnej bez wpływu na mięśnie.
połączyła się z piłką. Inne neurony kontrolują tego czasu piłka poleciała zbyt daleko, aby
jakikolwiek gracz mógł ją zwrócić.
Silnik resztę ciała. Kolejność aktywacji tych
Sytuacja jest podobna do tej
kora Kora wzrokowa neuronów – a co za tym idzie kolejność
ma to miejsce, gdy osoba wchodzi do
ruchów kończyn – jest kontrolowana
przodu na teren, który według przewidywań
przez móżdżek.
PRÓBA Nieświadoma mózgu był płaskim terenem, ale w
wiedza jest łączona rzeczywistości jest to krok w dół. W obu
w celu stworzenia
Sygnał z kory ruchowej trafia przypadkach wynikająca z tego katastrofa
planu działania. Jest to fizyczna wyzwala kolejną kaskadę sygnałów,
do ręki gracza
formowane i ćwiczyne w
które mogą wywołać szeroką gamę emocji,
INSTRUKCJA RUCHU
w tym złość, zawstydzenie i poczucie
Sygnały nerwowe z kory ruchowej
porażki.
są wysyłane wzdłuż
obszar kręgosłupa, powodując
przedruchowy, sąsiadujący z kurczenie się mięśni i prowadząc do ich odsłonięcia
kora ruchowa. ruch.
285 ms Rozpoczyna się świadome myślenie

Mózg gracza staje się świadomy – z opóźnieniem – piłki oddalającej się od
rakiety przeciwnika. Ale jego mózg już (nieświadomie) przewidział swoje
położenie w czasie rzeczywistym i —
Wchodzi piłka pod warunkiem, że te dwa strumienie informacji nie kolidują ze sobą – graczowi prawdopodobnie
świadomy pogląd będzie się wydawać, że widzi piłkę tam, gdzie ona naprawdę się znajduje.
ODBIORCA
121
NEURONY LUSTRZANE Dolna część kory

przedruchowej
Podstawowy
kora ruchowa
NIEKTÓRE NEURONY SĄ AKTYWOWANE, GDY SIĘ RUSZASZ, A TAKŻE KIEDY WIDZISZ, ŻE KOGOŚ INNEGO SIĘ PORUSZY. OZNACZA TO, ŻE
NIEŚWIADOMIE NAŚLIWIAMY DZIAŁANIA INNYCH I W TEN SPOSÓB DZIELIMY SIĘ, W PEWNYM ZAKRESIE, ICH DOŚWIADCZENIAMI. NEURONY
LUSTRZANE POZWALAJĄ NAM TEŻ WIEDZIEĆ, CO CZUJE DRUGA OSOBA, BEZ MUSZENIA O TYM MYŚLEĆ. ODKRYCIA NINIEJSZE NALEŻĄ DO
NAJBARDZIEJ ZNACZĄCYCH ODKRYĆ NEUORNAUKOWYCH OSTATNICH LAT.
Część
CZYM ONI SĄ? obszar Broki
Dolny ciemieniowy
Neurony lustrzane odkryto po raz pierwszy w obszarze planowania kora
motorycznego w mózgach makaków (gatunek małp), a późniejsze badania
obrazowania mózgu sugerują, że występują one również u ludzi. Ludzki
system luster wydaje się mieć szerszy zakres niż system małp, ponieważ
neurony lustrzane istnieją nie tylko w obszarach ruchu, ale także w obszarach
związanych z emocjami, doznaniami, a nawet intencjami. Zapewniają ludziom
RUCH
natychmiastową wiedzę o tym, co GDZIE ONI SĄ

I
JAK ZOSTAŁY ODKRYTE U ludzi neurony lustrzane wydają się rozciągać na

dzieje się w umyśle innej osoby;
Neurony lustrzane odkryto u małpy, której obszary płata czołowego odpowiedzialne za
mózg został tak skonfigurowany, aby pokazywać, Uważa się, że ta zdolność poznania, intencje, takie jak część kory przedruchowej.
które komórki nerwowe zapalają się, gdy małpa co czuje lub robi inna osoba, jest Występują także w płacie ciemieniowym, który
sięga po jedzenie. Kiedy pracownicy laboratorium odpowiada za wrażenia zmysłowe. Jednak pełny
podstawą mimikry. zakres tych neuronów jest nadal badany.
wykonali ten sam ruch, podczas gdy małpy siedziały
i obserwowały, te same neurony zaświeciły.
LUSTERKOWY DOTYK ODBIERAJĄCA MOWA

Wydaje się, że neurony lustrzane działają również w korze somatosensorycznej. Neurony lustrzane mogą pomóc ludziom komunikować się poprzez
obszar mózgu rejestrujący dotyk. W jednym z badań skanowano mózgi „synchronizację” ich mózgów podczas wspólnej rozmowy. Partnerzy
badanych, najpierw podczas szczotkowania ich nóg, a następnie podczas rozmowy nieświadomie naśladują się nawzajem, przyjmując podobne tempo
oglądania filmu przedstawiającego dotykanie czyjejś nogi. mówienia i ten sam rodzaj struktur gramatycznych. Pomaga to jednej osobie
Aktywność ich mózgów ujawniła, że niektóre obszary obszarów przewidzieć, co powie druga, dzięki czemu komunikacja będzie szybsza i
somatosensorycznych aktywują się wyłącznie pod wpływem bezpośredniego płynniejsza. Mowa łączy się z ruchami ciała i mimiką, aby przekazać pełne znaczenie,
dotyku, a inne na widok dotknięcia innej osoby. Trzecia grupa neuronów a te drobne ruchy wzmacniają percepcję głosu innej osoby. Obserwowanie twarzy
jest jednak aktywowana zarówno przez bezpośredni dotyk, jak i przez mówiącego jest równoznaczne ze zwiększeniem głośności o 15 decybeli.
widzenie, jak inni są dotykani. Te neurony lustrzane – pokazane na biało na
skanach poniżej – w tym badaniu występowały wyłącznie w lewej półkuli,
chociaż w innych eksperymentach wykryto je w obu półkulach.
Obszary somatosensoryczne
w lewej półkuli
aktywowane zarówno
przez dotyk, jak i
widzenie dotyku
Aktywność powstaje tylko

w prawej półkuli w wyniku
bezpośredniego dotyku,
ale w podobnych
eksperymentach wykryto
tutaj neurony lustrzane
OBSZARY AKTYWNE
Te skany MRI to przekroje
czołowe pobrane z tego
samego mózgu.
Pokazują obszary
KLUCZ
stymulowane dotykiem, JĘZYK CIAŁA
OBSZARY AKTYWOWANE DOTYKIEM obserwowanie innego Oprócz odzwierciedlania wzorców i szybkości mowy, ludzie nieświadomie dostosowują
dotknięcia oraz swoją mowę ciała do osoby, z którą rozmawiają.
OBSZARY AKTYWOWANE WIZJĄ DOTYKU
nakładanie się obu Partnerzy rozmowy skupiają się na swoich twarzach, wychwytując drobne ruchy,
OBSZARY AKTYWOWANE PRZEZ OBA obszarów. które pomagają wyrazić znaczenie.
122
LUSTRZANE NEURONY I RUCH I KONTROLA

ODBICIE EMOCJI
Kiedy jedna osoba widzi, że druga osoba wyraża emocję, obszary mózgu odpowiedzialne za
odczuwanie tej emocji zostają aktywowane, dzięki czemu emocje stają się podatne na
przenoszenie. W jednym z badań ochotnicy wdychali obrzydliwy zapach, a później obejrzeli film,
na którym ktoś inny coś wąchał i wyrażał obrzydzenie. Obydwa powodowały aktywność
neuronalną w obszarze mózgu związanym z uczuciem wstrętu. Uważa się, że odbicie
emocji jest podstawą empatii. Stwierdzono, że osoby autystyczne, którym zwykle brakuje
empatii, wykazują
mniej
aktywność neuronów lustrzanych.
HORROR
Widok kogoś innego
wyglądającego na
przestraszonego sprawia, że sam się boisz.
Neurony lustrzane pomagają
zatem wzbudzić emocje u
widzów.
WIEM JAK TO CZUJE

ODBIERAJĄCE INTENCJE Dwa ruchy mogą
Aby odzwierciedlić działania innej
osoby, mózg musi „wiedzieć”, jakie to być identyczne, ale mogą sygnalizować bardzo różne rzeczy w różnych kontekstach.
uczucie. Na przykład, aby odzwierciedlić Wydaje się, że ludzkie neurony lustrzane biorą to pod uwagę. Kiedy jedna
profesjonalne ruchy taneczne, musisz
mieć pewne pojęcie o tym, jak je osoba widzi, że inna osoba podnosi kubek, aby się z niego napić, aktywuje się
wykonać, nawet jeśli nie możesz ich inny zestaw neuronów niż ten, który zapala się na widok osoby wykonującej
idealnie odtworzyć.
identyczny ruch, ale w kontekście sugerującym, że opróżnia ona kubek . Dlatego
mózg obserwatora nie tylko generuje słabe wyobrażenie o tym, co druga osoba
robi ze swoim ciałem, ale także echo jej intencji
w robieniu tego. Dzięki

temu możemy rzucić
okiem na plany i procesy
myślowe innej osoby,
bez konieczności ich
ODBIERAJĄCY RUCH świadomego analizowania.
Ostatnie badania wykazały, że pewna, jeszcze nieznana część
neuronów lustrzanych jest aktywna zarówno podczas ruchu, jak i podczas
oglądania ruchu. Neurony w korze przedruchowej odpowiedzialne za
planowanie ruchu nóg aktywują się, na przykład, gdy obserwujesz biegnącą
osobę. Innymi słowy, kiedy widzisz, że ktoś coś robi, w swoim mózgu ty też
to robisz. Aby jednak odzwierciedlić działanie innej osoby, widok działania musi PICIE I SPRZĄTANIE
„rezonować” z programem motorycznym, którego mózg już się nauczył. Zdjęcie u góry przedstawia stół nakryty do
śniadania, zdjęcie u dołu przedstawia stół po
skończonym posiłku. Akcja chwytania kubka może
być dokładnie taka sama w obu przypadkach, ale nasz
mózg uwzględnia różnicę w kontekstach i dlatego
automatycznie „wiemy”, że każdy z nich sygnalizuje
inną intencję.
0,7
0,6
Picie
0,5
0,4 Czyszczenie POZIOM
0,3 DZIAŁALNOŚĆ
Uważa się, że
0,2
wzmożona aktywność
0,1
związana z
0 obserwowaniem
NEURONALNA
AKTYWNOŚĆ
OGLĄDANIE ŻUCIA DZIAŁANIE NA PRZEDMIOT zamiaru wypicia

-0,1
Samo obserwowanie, jak inna osoba żuje, Kiedy ruch polega na działaniu na obiekt – na alkoholu jest
-0,2
wykazuje aktywność zarówno w korze przykład gryzieniu jabłka, a nie tylko żuciu – spowodowana częstszą
przedruchowej, jak i w części pierwotnej kory obszary kory ciemieniowej również się -0,3 praktyką niż zamiar
ruchowej odpowiedzialnej za ruchy ust i szczęki. rozjaśniają. ZAMIAR oczyszczenia się.
123
EMOCJE MOŻNA MYŚLEĆ JAKO ZMIANY CIAŁA
KTÓRE SKUPIAJĄ NAS DO DZIAŁAŃ. EWOLUOWAŁY SIĘ, BY OTRZYMAĆ
ABYŚMY ZROBILI CO MUSIMY ABY PRZETRWAĆ
I PRZEKAZUJ NASZE GENY NASTĘPNYM POKOLENIEM.
ABY WZMOCNIĆ ICH SKUTECZNOŚĆ EMOCJONALNIE
WYWOŁANE DZIAŁANIA SĄ KOJARZONE Z PRZYJEMNOŚCIĄ
LUB NIEPRZYJEMNE ŚWIADOME UCZUCIA. EMOCJE MAJĄ KLASYKĘ
BYĆ KRÓTKIM, TRWAJĄCYM NAJMNIEJ KILKA GODZIN,
ALE MOGĄ PROWADZIĆ DO BARDZIEJ TRWAŁYCH WARUNKÓW
NAZWANE NAstrojami.
EMOCJE
I UCZUCIA
EMOCJONALNY ANATOMIA EMOCJI

Emocje powstają w układzie limbicznym: skupisku struktur leżącym pod korą. System
MÓZG wyewoluował bardzo wcześnie w historii ssaków. U ludzi jest ściśle powiązany z
niedawno wyewoluowanymi obszarami korowymi. Dwukierunkowy ruch między układem
EMOCJE MOGĄ WYDAWAĆ SIĘ ŚWIADOMYMI UCZUCIAMI, ALE W rzeczywistości SĄ „RUCHAMI limbicznym a korą pozwala na świadome odczuwanie emocji i świadome myśli na wpływanie
WEWNĘTRZNYMI” – FIZJOLOGICZNĄ REAKCJĄ NA BODY, ZAPROJEKTOWANĄ, ABY ODPRĘŻYĆ NAS OD na emocje. Każda emocja jest wytwarzana przez inną sieć modułów mózgowych, w tym
NIEBEZPIECZEŃSTWA W KIERUNKU NAGRODY. EMOCJE ROBIĄ SIĘ CIĄGLE, ALE PRZEZ PRZESZKÓJ podwzgórze i przysadkę mózgową; kontrolują one hormony wywołujące reakcje fizyczne, takie jak
przyspieszenie akcji serca i skurcze mięśni.

CZASÓW NIE JESTEŚMY ICH ŚWIADOMOŚCI.
Kora obręczy Listwa zaciskowa Kora czołowa

Ta część kory jest położona najbliżej układu Jest to część sieci ścieżek łączących ciało migdałowate Informacje z układu limbicznego przesyłane są
limbicznego. Wykonywanie trudnych zadań lub z innymi częściami mózgu. Stria terminalis do kory czołowej w celu wytworzenia świadomych
doświadczanie intensywnej miłości, złości lub pożądania odgrywa rolę w reakcjach lękowych i stresowych. uczuć, podczas gdy świadoma wiedza o środowisku
powoduje wzrost aktywności przedniej części kory Gęstość komórek jest różna u mężczyzn i kobiet i jest przesyłana z kory z powrotem do układu
obręczy (ACC). Stwierdzono, że obszar ten jest aktywny, może odgrywać rolę w identyfikacji płci — na limbicznego w ciągłej pętli. Wpływ emocji na myślenie
gdy matki słyszą płacz niemowląt. ACC zawiera niezwykłe przykład stwierdzono, że transseksualiści mają jest silniejszy niż odwrotnie, prawdopodobnie dlatego,
neurony zwane komórkami wrzecionowatymi (po prawej), strukturę komórkową odpowiadającą typowemu że istnieje więcej dróg nerwowych przenoszących
EMOCJE
które mogą być szczególnie zainteresowane wzorowi płci, na którą się zmieniają. sygnały z układu limbicznego w górę niż przekazujących
wykrywaniem uczuć innych osób i reagowaniem na ich emocje. sygnały z powrotem w dół.
I
Kompleks węchowy
Opuszki węchowe przenoszą informacje o
zapachu bezpośrednio do obszarów
limbicznych – w przeciwieństwie do ścieżek
obsługujących inne zmysły, które przekazują
sygnały przez wzgórze do kory w celu
przetworzenia. To dlatego zapachy wywołują
tak intensywną, natychmiastową reakcję
emocjonalną. Uważa się, że kompleks
węchowy jest pierwotnym „emocjonalnym”
ośrodkiem mózgu i prawdopodobnie
wyewoluował przed wzrokiem i słuchem.
Ciało modzelowate (CC) odgrywa
ważną rolę w przekazywaniu emocji
pomiędzy lewą i prawą półkulą. Kobiety mają
średnio większą gęstość włókien w CC niż
mężczyźni; może to wyjaśniać pewne
różnice między płciami w reakcjach
emocjonalnych.
Kości nosa
Wzgórze Podwzgórze i ciało

Wzgórze pełni rolę centrum dystrybucji sutkowe
przychodzących informacji i dlatego bierze Podwzgórze to niewielka część mózgu,
udział w mniej więcej każdej czynności. ale ma złożone i rozległe skutki. Działa
Jednakże niektóre jądra wzgórza jako hormonalny sygnalizator i przekaźnik,
(ciemnozielone) mają szczególnie silny wpływając na reakcje organizmu na
wpływ na emocje, ponieważ przekazują środowisko i powodując doznania,
istotne emocjonalnie bodźce do które odczuwamy jako emocje.
odpowiednich obszarów limbicznych, Pośredniczy także w reakcji strachu
takich jak ciało migdałowate i kora wywołanej przez ciało migdałowate. Ciała
węchowa, w celu dalszego przetwarzania. sutkowe, które łączą się z hipokampem
poprzez sklepienie, leżą na styku pamięci i
emocji.
Hipokamp Migdał
Hipokamp zajmuje się głównie kodowaniem i Ciało migdałowate to
odzyskiwaniem wspomnień. maleńka część mózgu
Wspomnienia osobiste lub „epizodyczne” zajmująca się centralnie
zawierają element emocjonalny, więc i wyłącznie emocjami.
hipokamp, przywołując je, tworzy powtórkę Obszar ten ocenia zarówno
Przyśrodkowe jądro informacje zewnętrzne, jak
emocji z przeszłości. Mogą one mieszać się z
grzbietowe i wewnętrzne pod kątem
bieżącymi emocjami lub mogą je przyćmić
– na przykład wtedy, gdy nagłe wspomnienie poziomu zagrożenia i
Jądro Jądro tylne Ciało ssaka
czegoś smutnego „zaburza” szczęśliwą chwilę. znaczenie emocjonalne Podwzgórze
boczne brzuszne przyśrodkowe (patrz strona obok).
126
MÓZG EMOCJONALNY I EMOCJE I UCZUCIA

POŚREDNICTWA
MIGDAŁ ODPOWIEDŹ AMYGDALI POZYTYWNE EMOCJE
Ciało migdałowate „smakuje” wszystkich Ciało migdałowate jest aktywowane
przez przerażające bodźce (po lewej).
bodźców i sygnalizuje innym obszarom, Struktury układu limbicznego sąsiadujące z ciałem migdałowatym
Jednakże hormon oksytocyna
aby wywołały odpowiednie reakcje biorą udział w odczuwaniu przyjemności, głównie poprzez zmniejszenie
wydzielany przez hipokamp
aktywności ciała migdałowatego i obszarów korowych
emocjonalne. Zawiera odrębne obszary zwane tłumi aktywność ciała
migdałowatego (po prawej), a wraz odpowiedzialnych za lęk. Na oczekiwanie i poszukiwanie przyjemności
jądrami, które generują różne rodzaje wpływa obwód „nagrody”. Działa na podwzgórze i ciało migdałowate:
z nią uczucie strachu.
reakcji na strach. Jądro centralne generuje wydziela dopaminę, która zapewnia oczekiwanie i motywację, oraz
GABA, który hamuje odpalanie neuronów.
reakcję strachu przed zamrożeniem, podczas gdy jądro podstawne generuje
reakcję strachu przed lotem. Na jądra wpływają hormony płciowe i dlatego różnią ODPOWIEDŹ STRACHU
się one u mężczyzn i kobiet.
Aktywacja ciała migdałowatego może być modulowana przez

podwzgórze (patrz po prawej).
PRZYJEMNOŚĆ I MÓZG
ŹRÓDŁO EMOCJI
Emocje angażują rozległe obszary mózgu, Przyjemne bodźce,

ale „rdzeń” sieci skupia się na pokazanych tutaj
takie jak oglądanie
czerwonych częściach —
bramki drużyny
ciało migdałowate oraz kora grzbietowo-
piłkarskiej, aktywują
przyśrodkowa i oczodołowo-czołowa.
obszary mózgu
znajdujące się blisko układu limbicznego.
rdzeniowe obszary limbiczne Z OKSYTOCYNĄ
NIEŚWIADOME EMOCJE Rozwinęliśmy świadomy
CZUĆ STRACH system emocjonalny, ale w sercu emocji zachowujemy
prymitywne, automatyczne reakcje.

Ciało migdałowate pełni funkcję magazynu dobrych i złych
wspomnień, zwłaszcza traum emocjonalnych. Strach przed pewnymi
bodźcami, takimi jak nisko latające ptaki, pająki i węże, jest również Na przykład przerażający widok lub dźwięk rejestruje
„wbudowany”. Aby jednak fobia mogła się rozwinąć, musi zaistnieć się w ciele migdałowatym, zanim w ogóle zdamy
czynnik środowiskowy, taki jak nieprzyjemne spotkanie z
sobie z tego sprawę. Podczas gdy informacje
„zaprogramowanym” bodźcem lub widok kogoś, kto się go boi. Często
sensoryczne są wysyłane do kory mózgowej, mają zostać wykonane
bardzo trudno jest pozbyć się fobii, ponieważ ciało migdałowate nie znajduje
się pod świadomą kontrolą. Może jednak „nauczyć się” ograniczania swojej świadome, ciało migdałowate wysyła sygnały do
reakcji na bodziec. podwzgórza, co wywołuje zmiany, które przygotowują
ciało do ucieczki, walki lub uspokojenia. Ta „szybka
i brudna” droga pozwala nam podjąć natychmiastowe
REAKCJE PANICZNE działania w celu oszczędzania
Autonomiczny układ nerwowy,
my sami. Kiedy „zaczynamy” od głośnego hałasu, a TWARZE STRACHU
odpowiedzialny za automatyczne
funkcje organizmu, wytwarza reakcje następnie odprężamy się, uświadamiając sobie, że jest on Ta seria obrazów pokazuje początek strachu.
fizyczne odczuwane w reakcji fobicznej. Ciało migdałowate rejestruje emocjonalną mimikę
nieszkodliwy, doświadczamy obu etapów – reakcji
innych osób i wywołuje reakcję, zanim w ogóle
nieświadomej i reakcji świadomej. zorientujemy się, że je widzieliśmy.
Oczy
Źrenice się rozszerzają
ŚWIADOME I NIEŚWIADOME TRASY

Serce Hipokamp
Ciało migdałowate odbiera bodźce emocjonalne, zanim Kora czuciowa Informacje
Bije szybciej i mocniej
jeszcze zdamy sobie z nich sprawę. Dzięki temu organizm Informacje, które są
sensoryczne przekazywane
może bardzo szybko zareagować na zagrożenie lub są tą drogą do kory czuciowej świadomie postrzegane,
nagrodę. Bodźce emocjonalne są przetwarzane drugą w celu rozpoznania. są kodowane w
Płuca drogą, która nie angażuje ciała migdałowatego. hipokampie, tworząc
Ścieżka ta pobiera więcej
Hiperwentylacja (szybkie
Dzięki temu informacja przechodzi przez obszary korowe, wspomnienia.
informacji, ale zajmuje to
i głębokie
które wytwarzają świadomą świadomość i więcej czasu. Hipokamp przekazuje również
oddychanie) zapisane informacje,
występuje
bardziej przemyślaną reakcję.
potwierdzając lub modyfikując
początkową reakcję.
Żołądek
Zmniejsza produkcję
enzymów Wzgórze
trawiennych,
Informacje sensoryczne
produkujących kierowane są do ciała Migdał Podwzgórze Sygnały
mdłości
migdałowatego w celu Ciało migdałowate natychmiast z ciała migdałowatego
Jelito szybkiej oceny i
ocenia napływające wyzwalają zmiany
Ruch pokarmu działania, a także do informacje pod kątem treści hormonalne, które przygotowują
Naczynia krwionośne
spowalnia obszarów korowych w
emocjonalnej i wysyła organizm do działania w
Naczynia zaopatrujące
celu przetworzenia sygnały do innych obszarów w odpowiedzi na bodźce
mięśnie rozszerzają
w świadomą świadomość. emocjonalne; reakcje te
Pęcherz moczowy
się, a naczynia do celu natychmiastowego działania
KLUCZ
Mięsień zwieracza kurczy narządów wewnętrznych WOLNO I organizmu. Działa nieświadomie obejmują skurcz mięśni i
się
zwężają się; wzrasta DOKŁADNA TRASA i dlatego może powodować zwiększenie częstości akcji
ciśnienie krwi błędy. serca.

SZYBKO I
BRUDNA TRASA
127
ŚWIADOME EMOCJE
EMOCJE GENEROWANE SĄ W UKŁADIE LIMBICZNYM, KTÓRY NIE WSPIERA SAMEJ ŚWIADOMOŚCI. INTENSYWNE EMOCJE WYWOŁUJĄ „DOSKONAŁĄ” AKTYWNOŚĆ
W KORZE, SZCZEGÓLNIE W PŁATACH CZONYCH, KTÓREJ DOŚWIADCZYMY JAKO ŚWIADOME „UCZUCIE” LUB NASTRÓJ. CZASAMI EMOCJA JEST WYRAŹNIE
POWIĄZANA Z DOŚWIADCZENIEM. W INNYCH CZASACH PRZYCZYNA NIE JEST OCZYWISTA, ALE ŚWIADOMOŚĆ EMOCJI ŁATWIEJ ZROZUMIEĆ, CO SIĘ Z NAMI
DZIEJE.
CZUĆ EMOCJE
Emocje to przede wszystkim nieświadome reakcje fizyczne na zagrożenie
lub szansę. Na przykład widok węża automatycznie przygotowuje ciało do lotu.
U ludzi emocje są świadomie doświadczane jako potężne „uczucia”, które
nadają naszemu życiu sens i wartość. Nieświadomy, fizjologiczny składnik
emocji jest generowany w głębokich obszarach mózgu w postaci sygnałów,
które są następnie wysyłane do ciała, aby przygotować je do działania.
Niektóre sygnały przemieszczają się w górę, aktywując obszary korowe, a ta
EMOCJE
aktywacja powoduje uczucie emocji. Rodzaj doświadczanych emocji

I
INICJACJA EMOCJI ŚWIADOMA WYRAŻENIE

zależy od tego, które części obszarów korowych są aktywowane.
Emocje powstają w ciele migdałowatym, pniu mózgu oraz w ciele migdałowatym i podwzgórzu (niebieski)
i podwzgórzu (niebieski). Świadome uczucia (czerwony) aktywnie wyrażają emocje, podczas gdy te angażują
korę oczodołowo-czołową i zakręt obręczy. wzgórze (zielone) utrzymuje świadomość.
PRAWA PÓŁKULA
Prawa półkula generuje więcej negatywnych emocji niż lewa, a rozpoznawanie i świadomość
smutku i strachu zależy od sygnałów z prawej półkuli, które są odbierane i przetwarzane przez
lewą półkulę.
Jeśli sygnały nie dotrą, osoba może pozostać nieświadoma ich
emocje, nawet jeśli mogą mieć one wpływ na ich
zachowanie.
WIĘKSZA AKTYWNOŚĆ
Ten skan PET pokazuje aktywność mózgu

ochotnika, który obserwuje, jak osoba wykazuje
różne emocjonalne wyrazy twarzy i gesty.
Stymulują one znacznie większą aktywność w EMOCJE STAJĄ SIĘ ŚWIADOME NIESMAK
prawej korze czołowej (ukierunkowana) niż w tym Duże obszary płatów czołowych i ciemieniowych Ten przekrój przedstawia wyspę (czerwoną – również
samym obszarze lewej półkuli. (zielone) biorą udział w uświadamianiu emocji i na górnym skanie), której część jest aktywna podczas
pośredniczeniu w ich intensywności. generowania emocji, szczególnie wstrętu.
CZUĆ NIENAWIDZĘ
OBWODY EMOCJI
Każda emocja wywołuje nieco inny wzorzec
Informacje pochodzące z otoczenia i reszty ciała są stale „testowane” Grzbietowa bocznaGrzbietowa
przedczołowa Prążkowie
aktywności w niektórych obszarach
kora przednia kora obręczy brzuszne
pod kątem treści emocjonalnej. Głównym „czujnikiem” emocji jest mózgu. Na przykład nienawiść aktywuje
Wzgórze
ciało migdałowate, które jest szczególnie wrażliwe na zagrożenie ciało migdałowate (które reaguje na wszelkie
i stratę. Ciało migdałowate pobiera informacje zarówno negatywne emocje), wyspę (która wiąże się
z wstrętem i odrzuceniem), a także odpowiednie
bezpośrednio z narządów zmysłów, jak i poprzez korę obszary mózgu
czuciową i łączy się z korą, a także z podwzgórzem, tworząc z działaniem i kalkulacją.
obwód.
Kiedy ciało migdałowate jest aktywowane, wysyła
sygnały po tym obwodzie. Wywołują one zmiany w
ciele, gdy przechodzą przez podwzgórze i powodują
świadome rozpoznawanie emocji, gdy przechodzą
przez płat czołowy. Pozytywne emocje przekazywane
są nieco oddzielnym obwodem, który obejmuje
obszar pnia mózgu wytwarzający dopaminę,
neuroprzekaźnik poprawiający nastrój.
Brzuchowe boczne
przedczołowe Przedni Migdał

kora zakręt Hipokamp
PRZETWARZANIE EMOCJI NIENAWIDZĘ OBWODÓW
obręczy dziobowej
Informacje dotyczące identyfikacji i orientacji emocji wędrują kora Odczuwanie nienawiści obejmuje
ze wzgórza, prążkowia brzusznego i ciała migdałowatego Przyśrodkowa obszary powiązane z kalkulacją
do przedniej (dolnej) kory obręczy. Aby im sprostać, sygnały kora przedczołowa (pokazane na lewym skanie fMRI) i
regulacyjne przemieszczają się z obszarów kory czołowej i działaniem (na górze). Ten wzór może
przedczołowej. odzwierciedlać spiskowanie, po którym następuje atak.
128
ŚWIADOME EMOCJE I EMOCJE I UCZUCIA

Doskonały
EMOCJE W CZASIE Rzeczy, które wzgórek
według nas wzbudzają emocje, szybko przyciągają naszą uwagę (patrz

ilustracje po prawej) w porównaniu z rzeczami, których nie zauważamy. Mniej niż 100 ms
Na przykład widok czegoś, co stwarza zagrożenie, dociera do Początkowa świadomość
świadomości szybciej niż bodziec nieemocjonalny. Może tak być Reakcja na emocjonalne bodźce wzrokowe
może zająć mniej niż jedną dziesiątą części czasu
dlatego, że ciało migdałowate nieświadomie wychwytuje zagrożenie i
druga od górnego wzgórka w pniu mózgu do
przygotowuje świadomy mózg do „oczekiwania” ważnej percepcji. Dobre
kory czołowej, gdzie emocja jest świadomie
rzeczy również szybko przyciągają uwagę. Badania pokazują, że
doświadczana.
ludzie reagują na zdjęcie uśmiechniętego dziecka równie szybko,
Orbitalno-czołowy
jak na zdjęcie przedstawiające wściekłą twarz – w obu przypadkach kora
Migdał
reakcje są szybsze niż bodźce pozbawione emocji.
Górny wzgórek
skroniowy
NOSIĆ SWOJE EMOCJE
100–200 ms
Naukowcy opracowali odzież, która potrafi odwzorowywać emocje osoby ją
Dalsza informacja
noszącej. Czujniki biometryczne, które rejestrują drobne zmiany lub wykrywają
sygnały EEG, są wbudowane w odzież tuż przy skórze. Ubrania następnie Nieco później informacje docierają z kory
zmieniają kolor zgodnie z otrzymaną informacją. Ta futurystyczna sukienka czuciowej i obszarów skojarzeń – takich jak
opracowana przez firmę Philips świeci jasnobiałą barwą, gdy użytkownik jest obszar rozpoznawania twarzy w zakręcie
szczęśliwy, i zmienia kolor na niebieski, gdy jest smutna. Posiada warstwę gorsetu wrzecionowatym – dostarczając bardziej
zawierającą czujniki, które wysyłają informacje do zewnętrznej warstwy szczegółowych informacji do części mózgu
spódnicy, powodując jej zmianę koloru. Orbitalno-czołowy
wywołujących emocje, takich jak ciało migdałowate.
kora
Migdał
Pierwotna kora wzrokowa
Wyspa
Górny wzgórek
skroniowy
350 ms
Pełna świadomość
Po około 350 milisekundach mózg
ocenia emocjonalne znaczenie bodźca. Sygnały z
ciała migdałowatego wywołują świadomą
Orbitalno-czołowy reakcję w organizmie, która z kolei trafia do

kora obszarów takich jak wyspa.
Migdał
SZCZĘŚLIWY SMUTNY Sygnał odpowiedzi Pierwotna kora wzrokowa

z organizmu
EMOCJE I UCZUCIA Emocja jest zwykle ZACHOWANIA ADAPTACYJNE
przemijająca i pojawia się w odpowiedzi na myśli, ZACHOWANIE ADAPTACYJNE

EMOCJE LUB MOŻLIWY
działania i sytuacje społeczne danego dnia. Emocje UCZUCIE BODZIEC
działają jak wskazówki zachęcające do zachowania

Gniew Trudne Reakcja „Walka” skłania do
adaptacyjnego (patrz tabela po prawej). Natomiast nastroje zachowanie ze dominującej i groźnej postawy lub
strony innej osoby działania
mogą utrzymywać się godzinami, dniami, a w
przypadku niektórych chorób nawet miesiącami. Zatem
Strach Zagrożenie ze Ucieczka, aby uniknąć zagrożenia
emocjonalny stan niepokoju, przedłużający się w czasie, strony silniejszej lub uspokojenie, aby okazać
lub dominującej osoby brak wyzwania osobie
nazywany jest smutkiem; jeśli utrzymuje się nieubłaganie
dominującej
przez kilka tygodni, nazywa się to depresją (patrz s. 239).
Smutek Utrata bliskiej osoby Stan umysłu patrzący wstecz
Nastroje mogą być inicjowane bardzo szybko przez rzeczy, i bierność, aby uniknąć
których nawet nie jesteśmy świadomi. Jedno z badań dodatkowych wyzwań
wykazało na przykład, że wyświetlanie przez ułamek

Niesmak Niezdrowy Zachowanie awersyjne —
sekundy obrazów obrzydliwych – zbyt szybko, aby można je przedmiot (np. gnijące usunąć się z niezdrowego
jedzenie lub
było zobaczyć świadomie – sprawiało, że osoby im poddawane środowiska
nieczyste otoczenie)
były bardziej wrażliwe na inne bodźce o podobnym charakterze. WSKAZANIE RÓŻNICY
Niespodzianka Nowatorskie Skoncentruj uwagę na
natura później. Uczucia wywołane tymi nieświadomymi Emocje to nagłe, intensywne reakcje na
lub nieoczekiwane obiekcie zaskoczenia, zapewniając
zdarzenia, takie jak niespodziewane złe wieści,
bodźcami ochotnicy opisali jako „nastroje”, a nie maksymalny wkład informacji,
wydarzenie
podczas gdy nastroje są bardziej rozproszone
które poprowadzą dalsze działania
emocje. i trwają dłużej.
129
Pragnienie i nagroda
PRAGNIENIE JEST TRUDNO DOKŁADNIE ZDEFINIOWAĆ, ALE NAJLEPIEJ MOŻNA OPISAĆ JE JAK CHCENIE LUB TĘSKNIĘCIE COŚ, CO CZUJESZ, ŻE PRZYNOSI PRZYJEMNOŚĆ
LUB SATYSFAKCJĘ, GDY TO UZYSKASZ. ISTNIEJĄ OKREŚLONE OBWODY MÓZGU POWIĄZANE Z PRAGNIENIAMI I NAGRODĄ (PRZYJEMNOŚCIĄ). Pragnienie jedzenia i seksu
ma wartość przetrwania, ale pragnienie może być również destrukcyjne, jeśli napędza uzależnienie.
PRAGNIENIE
Pożądanie to złożony popęd, który silnie odzwierciedla osobiste preferencje. Skomplikowana Żal
Składa się z dwóch różnych elementów – lubienia i pragnienia. Mówiąc prościej,

Utrata bliskiej osoby jest trudna, ale większość ludzi z czasem wraca do zdrowia. U około 10–
lubienie wiąże się z czerpaniem przyjemności, podczas gdy pragnienie wiąże się
20 procent osób pogrążonych w żałobie żałoba jest trwała i określana jest jako
z rzeczywistą potrzebą czegoś. W przypadku niektórych czynności, takich jak „skomplikowana”. W jednym badaniu fMRI wykazano, że u takich osób przypomnienia
jedzenie, spanie i aktywność seksualna, lubienie i pragnienie nakładają się o zmarłym aktywują obszar mózgu związany z przetwarzaniem nagród, przyjemnością i
uzależnieniem. Grupie kobiet pokazano zdjęcia i słowa związane z ukochaną osobą, która
na siebie, a wynikające z tego pragnienie ma wartość przetrwania. Jednakże
zmarła na raka piersi. U wszystkich kobiet aktywowały się sieci mózgowe związane z
osoba uzależniona może chcieć i „potrzebować” narkotyku, ale nieszczególnie bólem społecznym, ale u tych, które przeżywały żałobę powikłaną, przypomnienia
EMOCJE
go lubić ani cieszyć się nim, więc wynikająca z tego przyjemność jest skażona pobudzały również jądro półleżące, co sugeruje, że żałoba jest w jakiś sposób powiązana z
destrukcją. Wydaje się, że lubienie i pragnienie wykorzystują nieco inne obwody przyjemnością.
I
mózgowe, chociaż w obu przypadkach najważniejszym neuroprzekaźnikiem jest dopamina.

POSZUKIWANIE PRZYJEMNOŚCI I UZALEŻNIENIE
BODY I NAGRODA
1. Bodziec Może pochodzić z zewnątrz Bodźcem zewnętrznym lub wewnętrznym jest Substancje uzależniające mogą aktywować dopaminowy system nagrody, zapewniając
ciała, np. widok jedzenia, lub rejestrowane przez układ limbiczny, co wywołuje przyjemność, mimo że substancje te nie są niezbędne do przetrwania.
z wnętrza, np. spadek poziomu glukozy. uczucie pożądania; kora oddziałuje na to, a wynikająca z
Przewlekłe narażenie na narkotyki prowadzi do tłumienia obwodów nagrody,
tego aktywność wysyła wiadomości z powrotem do
układu limbicznego, co tworzy nagrodę i poczucie zwiększając ilości potrzebne do uzyskania tego samego efektu. Układ opioidowy
satysfakcji.
bierze udział w łagodzeniu bólu i lęku. Heroina i morfina łączą się z receptorami
opioidowymi, wywołując poczucie
euforii. Obwody cholinergiczne,
w których działa nikotyna, biorą udział w
2. Popęd Przychodzący bodziec 3. Pragnienie Popęd jest
jest rejestrowany przez układ limbiczny, rejestrowany w korze mózgowej pamięci i uczeniu się.
który wytwarza popęd. jako świadome pragnienie, które
Kokaina działa na receptory
następnie instruuje ciało do działania.
noradrenergiczne, które biorą udział
UKŁAD LIMBICZNY KORA
w reakcjach na stres i stany lękowe.
5. Nagroda Aktywność powoduje powrót 6. Satysfakcja
sygnałów do układu limbicznego, Neuroprzekaźniki podnoszą
który uwalnia neuroprzekaźniki poziom krążącej dopaminy i wywołują EKSPOZYCJA KULTUROWA
podobne do opioidów. uczucie satysfakcji. W wielu kulturach palenie uważane jest za czynność
wysoce społeczną. Długotrwałe narażenie na
substancje uzależniające może prowadzić do nasilenia
uzależnienia, zachowań związanych z poszukiwaniem
4. Działanie Na polecenie kory mózgowej narkotyków i problemów z odstawieniem.
ciało działa, aby osiągnąć swoje
pragnienia.
Jądro
półleżące
Uwalnia dopaminę
OCZEKIWANIE Kora przedczołowa
Uczenie się i pamięć odgrywają niewątpliwie ważną rolę w kształtowaniu Zaangażowany w
świadome doświadczanie
pragnień i preferencji. Prowadzi to do możliwości antycypacji, czyli oczekiwania na
przyjemności
nagrodę. Przewidywanie zostało zbadane przez badaczy za pomocą gry losowej.
SYSTEM NAGRÓD
W fazie oczekiwania, gdy uczestnikom powiedziano, że mogą wygrać pieniądze,
Ścieżka nagrody rozpoczyna
skany fMRI wykazały, że mózgowy przepływ krwi w ciele migdałowatym i korze się w brzusznym obszarze
oczodołowo-czołowej wzrósł, co wskazuje na aktywność jądra półleżącego i nakrywkowym, a uwalnianie

dopaminy jest wyzwalane
podwzgórza – wszystkie bogate w receptory w jądrze półleżącym.
dopaminy. Im większa potencjalna
Stamtąd droga
nagroda, tym większa aktywność mózgu. DOPAMINA ZWIĘKSZONY
nagrody rozciąga się UWOLNIENIE WYPALANIE KOMÓREK
do kory
przedczołowej. Opioidy Opioidy

Niektóre leki działają
OCZEKIWANIE NAGRODY poprzez wyzwalanie Stymulanty Etanol Brzuchowy
Ten skan fMRI pokazuje aktywność w lewej korze śródciemieniowej. dopaminy, podczas gdy obszar nakrywkowy
Etanol
Aktywność przedniej części kory obręczy i kory śródciemieniowej inne działają również
Wytwarzana
pokazuje, że większą uwagę poświęca się zadaniu, gdy dana poprzez zwiększenie jest tu dopamina
Nikotyna
LEWA KORA Śródciemieniowa osoba oczekuje nagrody. szybkości odpalania komórek.
130
POszukiwacze wrażeń
Ekscytujące lub niebezpieczne doświadczenia

mogą powodować przypływ adrenaliny i dopaminy
w obwodach mózgowych. Ten pośpiech może
skłonić nas do poszukiwania takich zajęć, które będą
łatwym sposobem na wywołanie intensywnego
uczucia przyjemności, czy to poprzez sporty
ekstremalne, czy przejażdżki po wesołym miasteczku.
LUDZIE SĄ STWORZENIAMI WYJĄTKOWO SPOŁECZNYMI.
POTRZEBUJEMY WZAJEMNEGO WSPARCIA I
OCHRONĘ I W TYM CELU ROZWIJALIŚMY MÓZGI
KTÓRE SĄ WYJĄTKOWO Wrażliwe NA INNYCH NASZEGO RODZAJU.
MÓZG SPOŁECZNY TO ZESTAW FUNKCJI MIĘDZY
Dzięki nim możemy działać sprawnie
WSPÓLNOTA. OBEJMUJE MOŻLIWOŚĆ KOMUNIKOWANIA się
Z INNYMI LUDZIAMI, ZROZUMIEĆ I ZACHOWAĆ
ŚLEDŹ NASZĄ POZYCJĘ SPOŁECZNĄ W STOSUNKU DO NICH.
ABY TO OSIĄGNĄĆ, MUSIMY TEŻ UMIEĆ
ABY WYTWORZYĆ POCZUCIE BYCIA WYRÓŻNIONYM JA.

SPOŁECZNE
MÓZG
SEKS, MIŁOŚĆ I PRZETRWANIE

SEKS MA WARTOŚĆ PRZETRWANIA, PONIEWAŻ NAPĘDZA REPRODUKCJĘ. AKTYWNOŚĆ SEKSUALNA STYMULUJE
SYSTEM NAGRODY MÓZGU — GDYBY TAK NIE BYŁ, LUDZIE MOGLIBY SIĘ TYM NIE PRZEJMOWAĆ, A LUDZKOŚĆ WYMIERAłaby. OSTATNIE BADANIA rzuciły światło na
obwody mózgu zaangażowane w seks i miłość.
MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA ŁĄCZĄCA PARĘ ORAZ MIŁOŚĆ MATCZYŃSKA, ŁĄCZĄCA MATKĘ I DZIECKO, MAJĄ TEŻ WARTOŚĆ PRZETRWANIA.
RÓŻNE RODZAJE MIŁOŚCI

GUST
Miłość to złożone zjawisko, obejmujące seks, przyjaźń, intymność i
INTYMNOŚĆ
zaangażowanie. Nie tylko ma wartość przetrwania dla jednostki i gatunku,

ale także znacznie poprawia jakość życia. Jeśli chodzi o seks, ludzie angażują INTYMNOŚĆ I ZAANGAŻOWANIE
się w niego, kiedy tylko chcą, w przeciwieństwie do większości innych

SPOŁECZNY
MIŁOŚĆ
gatunków, które podejmują seks tylko wtedy, gdy samica jest gotowa do
I
MÓZG
INTYMNOŚĆ
poczęcia. Dlatego też seks został odłączony od reprodukcji u ludzi. Miłość

I
romantyczna, którą wiele osób rozumie przez „miłość”, ma przewagę w

ROMANTYCZNY
przetrwaniu, ponieważ sprzyja tworzeniu więzi w parach, co stanowi PASJA
WYTRAWNY
idealne warunki do opieki i ochrony małych dzieci. Przyjaźń i sieci MIŁOŚĆ
społecznościowe są również ważne dla promowania zdrowia i dobrego INTYMNOŚĆ + PASJA +

ZOBOWIĄZANIE
samopoczucia. Wiemy trochę o neuroprzekaźnikach zaangażowanych w

ZAŚLEPIENIE PUSTA MIŁOŚĆ
„zakochiwanie się”, ale niewiele o odpowiadających im obwodach PASJA ZOBOWIĄZANIE
FAŁSZYWA MIŁOŚĆ
mózgowych. PASJA I ZAANGAŻOWANIE
TEORIA TRÓJKĄTA MIŁOŚCI
Miłość składa się z trzech elementów:

pasja, intymność i
zaangażowanie – które można łączyć
W początkową euforię zaangażowane są fenyloetyloamina i dopamina, na różne sposoby, tworząc
które prawdopodobnie działają na szlakach pomiędzy układem spektrum ludzkich doświadczeń miłosnych.
Namiętność była silnym czynnikiem
limbicznym (zajmującym się głównie emocjami) a obszarami korowymi
pomiędzy archetypowymi kochankami
(zajmującymi się rozumem). Romea i Julii (po prawej).
KOBIETA MĘŻCZYZNA
ATRAKCJA SEKSUALNA
Twarz danej osoby jest ważnym elementem wpływającym na to, jak atrakcyjna wydaje się ona
innym i czy instynktownie uważa się ją za dobrą perspektywę na partnera. Wykazano, że stopień
MAKAK
symetrii, który jest powiązany z tym, jak wyglądamy męsko lub kobieco, jest ważnym aspektem
atrakcyjności twarzy. Niedawne badania pokazują, że te właściwości mają wpływ na
tworzenie się par płciowych w grupach Europejczyków, afrykańskich łowców-zbieraczy i jednej
grupy naczelnych innych niż ludzie (patrz poniżej i po lewej). Ponieważ związek jest wspólny dla
WYSOKA SYMETRIA NISKA SYMETRIA WYSOKA SYMETRIA NISKA SYMETRIA
dwóch grup ludzkich i jednej grupy naczelnych, może być uniwersalny. Wydaje się zatem, że
symetria oraz to, jak męska lub kobieca wydaje się twarz, są powiązane z leżącym u podstaw
mechanizmem biologicznym, który może reklamować poziom atrakcyjności danej

EUROPEJSKI
osoby i jej sprawności genetycznej jako partnera.
100
WYSOKA SYMETRIA NISKA SYMETRIA WYSOKA SYMETRIA NISKA SYMETRIA 90

80
TWARZOWY 70
SYMETRIA 60
Ten wykres przedstawia
HADZA
50
wysoki i niski poziom
40
symetrii twarzy w
dwóch grupach ludzi i 30
jednej grupie naczelnych. 20
Oceny twarzy jako
NAJBARDZIEJ
WYBRANE
TYPOWE
JAKO
PŁCI
DO
(%)
10
mniej lub bardziej
WYSOKA SYMETRIA NISKA SYMETRIA WYSOKA SYMETRIA NISKA SYMETRIA
męskiej lub
0
MĘŻCZYZNA KOBIETA MĘŻCZYZNA KOBIETA MĘŻCZYZNA KOBIETA
PŁEĆ I SYMETRIA kobiecość zależy od
Te złożone twarze, pochodzące ze zdjęć osób z trzech grup, reprezentują stopnia zmierzonej MAKAK EUROPEJSKI HADZA
twarze o wysokiej i niskiej symetrii dla każdej grupy. symetrii. KLUCZ
Twarze o wysokiej symetrii są często wybierane jako najbardziej typowe dla płci. TWARZ SYMETRYCZNA ASYMETRYCZNA TWARZ
134
POŁĄCZENIE DWUSTRONNE
Przytulanie wyzwala uwalnianie oksytocyny

zarówno u dziecka, jak i u rodziców, tworząc
wzajemną więź. Bliskość fizyczna jest niezbędna
dla dziecka. Dzieci wychowywane bez niego – na
przykład w niektórych sierocińcach – mogą
cierpieć z powodu długotrwałych problemów emocjonalnych.
OKSYTOCYNA — CIEMNA STRONA OKSYTOCYNY

CZYNNIK DOBREGO POCZUCIA Oksytocyna tworzy zaufanie i życzliwość wśród
Oksytocyna to hormon wytwarzany przez „związanych” jednostek, ale wzmacnia nieufność i
podwzgórze i uwalniany podczas stymulacji narządów agresję wobec osób spoza powiązanej grupy.
płciowych i rozrodczych, podczas orgazmu oraz w Eksperymenty pokazują, że ochotnicy, którym podano
końcowej fazie porodu. Wywołuje przyjemne uczucie, dawkę oksytocyny przed rozpoczęciem gry handlowej, są
które sprzyja tworzeniu więzi. Może to wynikać z faktu, że bardziej hojni niż inni w stosunku do graczy, którzy
podobnie jak blisko spokrewniony hormon wazopresyna, „grają uczciwie”, ale bardziej karzą innych, którzy
oksytocyna pomaga w przetwarzaniu sygnałów próbują oszukiwać. Jednym ze skutków wojskowych
społecznych związanych z rozpoznawaniem jednostek „sesji zacieśniających więzi” – w które prawdopodobnie
i może odgrywać rolę w tworzeniu wspólnych zaangażowana jest oksytocyna – jest skłonienie drużyn
wspomnień. Możliwe, że oksytocyna ma działanie nieco żołnierzy do zaciekłej walki z wrogami.
„uzależniające”, podobnie jak dopamina.
To może wyjaśniać, dlaczego ludzie odczuwają udrękę z
powodu rozstania z bliskimi – tęsknią za „przypływem
oksytocyny” towarzyszącym przebywaniu z nimi.
CZUCIE BLISKO
Całowanie i
przytulanie powodują
uwalnianie oksytocyny
do krwioobiegu.
Może to pomóc
przysadka mózgowa
OKSYTOCYNA zwiększyć poczucie
GRUCZOŁ
Ta mikrofotografia pokazuje kryształy oksytocyny. bliskości i wzmocnić SESJA ŁĄCZĄCA Żołnierze,
U kobiet hormon ten jest naturalnie więź między którzy razem trenują, tworzą ścisłą więź społeczną, która prawdopodobnie angażuje
wydzielany przez przysadkę mózgową podczas partnerami. oksytocynę. Pomaga to budować zaufanie wśród jednostki, ale także zwiększa agresję
porodu, karmienia piersią i seksu. wobec postrzeganych osób z zewnątrz.
135
WYRAŻENIE
LUDZIE SĄ BARDZO WSPÓŁZALEŻNI — TO, CO KTOŚ ROBI, NIEZMIENNIE WPŁYWA NA TO, CO
DZIEJE SIĘ INNYM. DLATEGO BARDZO PRZYDATNA JEST MOŻLIWOŚĆ PRZECZYTANIA KAŻDEGO
EMOCJE INNYCH, ABY PRZEWIDZIĆ, CO KTOŚ MOŻE ZROBIĆ NASTĘPNIE. POTRZEBUJEMY TAKŻE
ABY SYGNALIZOWAĆ WŁASNE EMOCJE, ABY NAGŁOŚĆ INNYCH, ABY ROBILI TO, CO CHCEMY.
WYRAŻANIE EMOCJI charakterystyczne sposoby. Istnieje sześć podstawowych lub uniwersalnych emocji (patrz dół).
SPOŁECZNY
Wyrażenia to coś więcej niż tylko sygnały; są przedłużeniem samej emocji. Kiedy coś W niedawnych badaniach przyjrzano się zakresowi wyrażeń używanych przez osoby niewidome
MÓZG
czujemy, wzorzec aktywacji nerwowej związany z emocją obejmuje pobudzenie neuronów, od urodzenia i stwierdzono, że są one podobne lub identyczne do wyrażeń wyrażanych przez
które, jeśli nie zostaną zahamowane, powodują kurczenie się mięśni twarzy i ciała. osoby widzące. Sugeruje to, że uczenie się odgrywa niewielką rolę w ekspresji.
I
MIKROEKSPRESJE
Oprócz wykonywania oczywistych

„makro” wyrazów twarzy ludzie
dokonują drobnych lub chwilowych
zmian na twarzy (lub obu), których nie
mogą łatwo kontrolować i których
prawdopodobnie nie są świadomi. Te
„mikro” i „subtelne” wyrażenia
pojawiają się, gdy ludzie starają się nie
okazywać tego, co myślą lub czują. Łatwo
przeoczyć te ulotne prezenty, ale jeśli
wiesz, czego szukać, możesz nauczyć
się je dostrzegać i dekodować.
Mikroekspresje pojawiają się i znikają w
PRAWDZIWY WYRAŻ? PRAWO I PRAWO LEWO I LEWO ułamku sekundy, podczas gdy
Lewa półkula kontroluje ruch prawej strony twarzy, Dwie prawe strony twarzy byłego prezydenta USA Dwie lewe połówki razem dają wyraźniejszy obraz subtelne wyrażenia mogą trwać przez
podczas gdy bardziej emocjonalna prawa półkula Richarda Nixona wskazują na jego nieświadome zamierzonego lub „społecznego” wyrazu twarzy,
całą rozmowę, ale zmiany w mięśniach mogą być tak nie
kontroluje lewą stronę. uczucia. Tutaj oczy wydają się mniej angażujące. który wygląda na bardziej chętnego do zadowolenia.
NIESPODZIANKA GNIEW NIESMAK STRACH

Brwi Policzki
Podniesione brwi
opuszczone uniesione
Oczy
Oczy wyłupiaste
rozszerzyły się
Łukowate Nos
brwi zmarszczył się
Oczy szeroko
otwarte
Otwarta buzia
Górna warga
Usta zaciśnięte
uniesiona
Szczęka opadła
SZEŚĆ EMOCJI
Zaskoczenie, złość, wstręt, strach,

szczęście i smutek to emocje
uniwersalne. Każdy z nich ma odrębny
wyraz twarzy, który jest prawie identyczny
w każdej kulturze.
WYRAŻ MÓZG SPOŁECZNY

ANATOMIA UŚMIECHU Istnieją dwa UŚMIECHNIĘTY Kora ruchowa
Szczery uśmiech jest trudny do
dość odrębne typy ludzkiego uśmiechu: świadomy uśmiech „społeczny” i prawdziwy uśmiech „Duchenne”, którego
wywołania na żądanie, ponieważ
nazwa pochodzi od francuskiego neurologa Guillame’a Duchenne’a, który jako pierwszy go opisał. Pierwszy polega
wymaga emocji i jest kontrolowany Orbcularis oculi,
na świadomym uruchomieniu mięśni rozciągających usta na boki. Drugie dotyczy dodatkowego zestawu mięśni, przez nie. Prawdziwy uśmiech, przy kontroluje powiekę
kontrolowanych głównie przez nieświadome procesy mózgowe. Mięśnie te powodują, że dolne powieki oczu ruch
aktywowanych okolicach ust i oczu (na
puchną, a ich brzegi marszczą się, tworząc „kurze łapki”. Wyrażenia nie tylko pokazują, co dana osoba czuje, ale mogą górze), jest zazwyczaj
także faktycznie wywołać uczucie, z którym jest kojarzona. W testach laboratoryjnych stwierdzono, że świadome prawdziwym odzwierciedleniem szczęśliwego nastroju.
wywoływanie uśmiechu wywołuje słabe, ale wykrywalne poczucie szczęścia u osób, które je okazują.
W przypadku „prawdziwego”
uśmiechu sygnały są wysyłane z
obszarów mózgu, takich jak ciało
Zatem nawet wywołanie „fałszywego” uśmiechu w towarzystwie może wywołać u osoby wyrażającej migdałowate, i bez świadomości
to słabe, ale prawdziwe poczucie szczęścia. przekazywane do kory ruchowej Migdał
Sygnał powoduje
kurczenie się
CZYTANIE EMOCJI małych mięśni otaczających
oczodół, tworząc
charakterystyczne „zmarszczki”
Kiedy czytamy
Cewka TMS
czyjąś minę, automatycznie
Kora przedruchowa
tworzymy ją sami. Możemy
ukryć to echo, świadomie hamując
W uśmiechu „społecznym”
zmiany mięśniowe. Ponieważ ekspresja
jesteśmy świadomi
Kora ruchowa
wywołuje i przekazuje nasze uczucia, sygnałów wysyłanych do kory
ta mimikra tworzy echo emocji, przedruchowej i kory ruchowej
które widzimy, i mówi nam, jak druga osoba Wywołany Kora czołowa
aktualny
osoba czuje. Pokazują to eksperymenty, w Sygnał omija oczy
których ludziom powstrzymuje się od

powtarzania wyrażeń poprzez tymczasowe
Zygomatyk
paraliżowanie obszaru kory ruchowej za
drobny mięsień
pomocą przezczaszkowej stymulacji Silnik
Sygnał powoduje
obszar
magnetycznej. Kiedy ochotnicy nie kurczenie się dużych
Zygomatyk
potrafili naśladować wyrażeń, byli mniej mięśni wokół ust,
główny mięsień
dokładni w odczytywaniu ich u innych. rozciągając wargi na boki
Sprzeczne EMOCJE
SZCZĘŚCIE SMUTEK
Podniesione
brwi wewnętrzne Wyrażenia mają bezpośredni wpływ na tych, którzy je widzą (patrz
strony 122–123), dlatego są przydatne, gdy inni służą naszym potrzebom.
Jednak w sytuacjach społecznych czasami musimy podjąć świadomy
wysiłek, aby zaprzestać wyrażania się, który pasuje albo do tego, co
spontanicznie czujemy, albo do tego, co widzimy u innych.
Ponieważ wyrażanie emocji tworzy tę emocję, kiedy to robimy, musimy
zastąpić jedną emocję inną, tworząc konflikt emocjonalny. Ludzie są
prawdopodobnie wyjątkową osobą pod względem nieuczciwego
używania mimiki i staliśmy się w tym ekspertami, ale jesteśmy też
bardzo dobrzy w analizowaniu wyrazu twarzy innych, aby odróżnić
autentyczność od fałszywej.
Wyspa
Sugeruje
wysiłek
Uzupełniający
kora ruchowa emocjonalny
Konstruuje
wyrażenie
Opuszczone alternatywne
usta
Podniesione usta
rogi
Zakręt
skroniowy górny
Monitoruje efekt
Orbitalno-czołowy
wymuszonej ekspresji
kora
Może hamować
naturalną mimikrę
OBSZARY KONFLIKTU
Próba zastąpienia naturalnej mimikry emocji
poprzez wyrażenie sprzecznej emocji angażuje
różne obszary mózgu.
137
SIEBIE I INNI
ZWIERZĘ LUDZKIE JEST GATUNKIEM INTENSYWNIE SPOŁECZNYM, A NASZE PRZETRWANIE W DUŻYM ZALEŻY OD UDANYCH INTERAKCJI Z NASZYMI SĄSIADAMI.
Podobnie jak w przypadku innych zwierząt społecznych, rozwinęliśmy odrębne obwody mózgowe przeznaczone do łączenia, współpracy i przewidywania działań innych.
MOŻEMY RÓWNIEŻ UZNAĆ, ŻE INNI LUDZIE MAJĄ WŁASNE MYŚLI I UCZUCIA.
STWORZONY ABY BYĆ TOWARZYSKI ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech ludzkiego mózgu jest duży obszar kory nowej, jej Świadomość społeczna obejmuje szeroki zakres procesów poznawczych, które generują
stosunkowo niedawno rozwiniętej warstwy zewnętrznej. Kora czołowa (część kory nowej poczucie „ja”, a także tego „ja” w kontekście społecznym. Na przykład dostosowujemy
otaczająca płat czołowy) jest odpowiedzialna za abstrakcyjne rozumowanie, świadome myślenie i nasze zachowanie, aby współpracować z innymi, przewidujemy, co inni ludzie prawdopodobnie
emocje, planowanie i organizację. Jest ona wysoce rozwinięta u ludzi. Jedną z przyczyn znacznego zrobią i powody, dla których to zrobią, rozumiemy, że inni mogą mieć odmienne pomysły i
SPOŁECZNY
wzrostu kory nowej może być to, że ludzie przystosowali się w ten sposób w odpowiedzi na przekonania od naszych, potrafimy sobie wyobrazić, jak inni ludzie zobacz nas, a my
MÓZG
wymagania życia w dużych, zwartych grupach. Życie społeczne stwarza wyzwania, takie jak będziemy mogli zbadać nasze własne umysły. Zakres i różnorodność wymaganych
I
moderowanie własnego zachowania, aby dostosować się do innych, subtelna rywalizacja o umiejętności oznacza, że zaangażowanych jest kilka obszarów mózgu.
prawa reprodukcyjne i przewidywanie, jak zachowają się inni, a wszystko to wymaga aktywności
kory nowej. Spędzanie czasu na aktywności społecznej również wydaje się rozwijać obszary
mózgu odpowiedzialne za rozumienie innych i radzenie sobie z nimi. Osoby posiadające dużą liczbę Wybiera działania, korygując
intencje zgodnie z kontekstem
znajomych w mediach społecznościowych
społecznym; rejestruje
odrzucenie społeczne
100
80
60
40
strony sieciowe mają

20
odpowiednio duże
10
KLUCZ
obszary mózgu społecznego.
8
6 MAŁPY
4
WIELKOŚĆ
ŚREDNIA
GRUPY
WIELKOŚĆ GRUPY MA ZNACZENIE

MAŁPY U naczelnych wielkość kory nowej w
2
stosunku do innych obszarów mózgu wzrasta
niemal wprost proporcjonalnie do średniej
1
1 2 3 4 5 6 wielkości grupy społecznej.
WSPÓŁCZYNNIK NEOKORY
Przyśrodkowa kora przedczołowa

Kontroluje własne
ZWIERZĘ SPOŁECZNE
emocje w sytuacjach
Zwierzęta żyjące w dużych grupach są społecznych
społecznie mądrzejsze od tych, które tego
nie robią. Badania wykazały, że lemury
katta żyjące w dużych grupach nauczyły
się kraść ludziom jedzenie tylko wtedy,
SAMOŚWIADOMOŚĆ I MÓZG SPOŁECZNY
gdy nie patrzyli. Nie udało się to innym
„Ja” odczuwamy na różne sposoby: jesteśmy świadomi siebie jako istot
zwierzętom o porównywalnej inteligencji.
fizycznych, agentów naszych działań, obiektów w świecie i elementów
systemu społecznego. Każdy rodzaj samoświadomości jest generowany
przez aktywność w różnych obszarach, a informacje są łączone w celu
podjęcia decyzji o społecznie odpowiednich działaniach.
Zakaźne ziewanie
Zachowania społeczne mogą być

INSULA
zamierzone lub nieświadome. Uważa
Wyspa może być odpowiedzialna za to, że ludzie
się na przykład, że „łapanie”
doświadczają poczucia „ja” i poczucia granicy tego „ja”,
ziewnięcia to nieświadomy sposób
co pozwala na rozróżnienie między „ja” a „ty”. Według
synchronizowania zachowań grupy.
szkoły myślenia zwanej „poznaniem ucieleśnionym”, która
Jedna z teorii na temat ziewania
głosi, że racjonalnego myślenia nie można oddzielić od emocji
głosi, że gdy robi to jedna osoba,
i ich wpływu na ciało, wyspa wykrywa stany ciała
sygnalizuje to, że cała grupa powinna
wywołane emocjami w ramach procesu, który
spać. Naśladując ziewnięcie, inni
przynosi nasze
członkowie pośrednio wyrażają na to OBSERWACJA BÓLU
doświadczenia
zgodę. Inna teoria głosi, że ziewanie
Badania wykorzystujące skany
emocjonalne
utrzymuje czujność mózgu. fMRI wykazują aktywność wyspy
Jej zaraźliwy charakter sprawia, że (kolor zielony) u uczestników
każdy członek grupy wyostrza się. obserwujących osobę odczuwającą
ból, co sugeruje, że wyspa
w naszą świadomość. wyzwala uczucia empatyczne.
138
JA I INNI - MÓZG SPOŁECZNY

BÓL ODRZUCIA STOSOWNOŚĆ
TEORIA UMYSŁU
W jednym z badań przeprowadzono skanowanie fMRI osób grających w wirtualną grę w Nasze mózgi są bardzo wrażliwe na ruchy innych zwierząt,
piłkę, z której stopniowo je wykluczano. Po uświadomieniu sobie odrzucenia zwłaszcza innych ludzi. System neuronów lustrzanych (patrz s. Teoria umysłu (ToM) odnosi się do
aktywowała się przednia kora obręczy (ACC), obszar, który również rejestruje ból ciała, co 122–23) automatycznie sprawia, że odzwierciedlamy działania instynktownej „wiedzy”, że inni ludzie
sugeruje, że wpływ emocjonalny obu stron jest podobny. Aktywowana została także część innych. Efekt jest tak silny, że gdy jedna osoba zauważy,
mogą mieć inne przekonania niż nasze
kory przedczołowej, która pomaga kontrolować emocje, co zdaje się zmniejszać uczucie że druga osoba nie odzwierciedla jej własnych działań,
własne i że to właśnie te przekonania,
odrzucenia. często powoduje to, że zawaha się w swoich działaniach.
Ten „efekt interferencji” dotyczy tylko ruchu biologicznego – a nie fakty związane z sytuacją,
kiedy uczestnicy obserwują robota, taka interferencja nie informują i determinują ich
występuje, nawet jeśli działania są podobne do ludzkich. zachowanie. Jednym ze sposobów
sprawdzenia ToM jest test Sally-

Człowiek
Ann (patrz diagram poniżej).
ODBICIE LUSTRZANE
Ostatnie badania wykazały, że
Osoba jest
zakłopotana, jeśli niemowlęta w wieku zaledwie 10
ktoś nie
miesięcy mogą „przejść” test
odzwierciedli jej
działań, ale to, Robot
Sally-Ann.
PRZEDNIA KORA OBRĘCZY KORA PRZEDCZOŁOWA czy robot to zrobi, 1
Odrzucenie społeczne powoduje ten sam Następnie brzuszna kora przedczołowa czy nie, nie ma
rodzaj aktywności w przedniej części kory wchodzi w interakcję z ACC, co wydaje się żadnego
TO JEST TO JEST
obręczy (ACC), co ból fizyczny. zmniejszać ból związany z odrzuceniem społecznym.wpływu. WYPAD ANN
2 SALLY MA PIŁKĘ. WKŁADA JĄ DO

Kora ruchowa KOSZYKA
Kontroluje działania fizyczne

(wykonywanie działań
fizycznych potwierdza poczucie siebie)
3 SALLY WYCHODZI NA SPACER.

ANN WYJMUJE PIŁKĘ Z KOSZYKA
Połączenie Temperoparietal
Trzyma „mapę” ciała i stale
4 ANN ODBIERA PIŁKĘ
monitoruje fizyczne ja w relacji W PUDEŁKU
do reszty świata
5 TERAZ SALLY WRACA.

CHCE SIĘ BAWIĆ PIŁKĄ. GDZIE SALLY BĘDZIE
SZUKAĆ PIŁKI?
Tylna bruzda
skroniowa
Poczucie własnej obecności
wyzwalane jest tutaj przez
TEST SALLY-ANN
aktywność
Jeśli dzieci wskazują, że po powrocie Sally będzie
patrzeć w miejsce, w którym spodziewa się piłki (w
koszu), oznacza to, że mają ToM.
Wyspa
Aktywność
koreluje tu z
autorefleksją
AUTYZM I UMYSŁ
Migdał
Autyzm charakteryzuje się brakiem ToM.
Rejestruje
emocje u siebie i u Zamiast po prostu „wiedzieć”, dlaczego Sally
NIEEKSPRESYWNY
innych Wrzecionowaty obszar twarzy postępuje zgodnie z fałszywym przekonaniem,
Wyrażenia
Obszar rozpoznawania twarzy w osoby z zespołem Aspergera (formą
neutralne
zakręcie wrzecionowatym autyzmu) świadomie „rozpracowują” to, co
powodują mniejszą
rozpoznaje znajome twarze i
aktywność ciała migdałowatego. się dzieje, korzystając z części mózgu
analizuje je pod kątem sygnałów emocjonalnych Obwód od ciała (żółtej), która, jak się uważa, wyewoluowała
Migdał
migdałowatego później niż obszar generujący ToM
do obszaru Twarz- (czerwony).
rozpoznawania twarzy
ODPOWIEDŹ NA EMOCJE uznanie
jest stonowany, a mózg obszar Normalna
Wyraz twarzy jest sygnałem – intencji i stanu umysłu – otrzymuje mniej informacji.
a także sposób na osiągnięcie empatii między ludźmi.
EKSPRESYJNY
Wyrażenia są początkowo przetwarzane nieświadomie przez ciało
migdałowate, które monitoruje napływające dane pod kątem treści emocjonalnej. Ciało migdałowate
reaguje na mimikę
Reaguje, generując zaobserwowaną emocję.
twarzy, „odbijając”
Na przykład wyraz strachu powoduje aktywację ciała migdałowatego, które
emocje. Na przykład
wywołuje strach u obserwatora. Wkrótce po aktywacji ciała
uśmiech wyzwala
migdałowatego wyraz twarzy rejestruje się w obszarze rozpoznawania
sygnały, które Migdał
twarzy zlokalizowanym w zakręcie wrzecionowatym. Badania sugerują, rozpoczynają proces
Zespół Aspergera
że jeśli twarz wyraża emocje, ciało migdałowate sygnalizuje temu obszarowi, Obszar
odwzajemniania
aby zbadał go pod kątem znaczenia. uśmiechu. rozpoznawania twarzy
139
MÓZG MORALNY
NORMALNI LUDZIE Wychowani w normalnym środowisku rozwijają instynktowny zmysł
DOBREGO I ZŁEGO, KTÓRE WYDAJE SIĘ PRZYNAJMNIEJ CZĘŚCIOWE „WPROWADZONE” W MÓZG.
TA NATURALNA „MORALNOŚĆ” NIE JEST KONIECZNIE RACJONALNA ANI SPRAWIEDLIWA I PRAWDOPODOBNIE WYWOŁAŁA SIĘ, PONIEWAŻ
ZACHOWANIA PROMUJĄCE SPÓJNOŚĆ SPOŁECZNĄ RÓWNIEŻ POŚREDNIO POMAGAJĄ W SAMODZIELNOŚCI.
EMPATIA I SYMPATIA
„Wrażenie” drugiej osoby – doświadczanie słabej wersji jej smutku lub wzdryganie się, gdy
widzisz, że czuje się zraniona – wydaje się być w dużej mierze instynktowne. Zależy to
SPOŁECZNY
częściowo od teorii umysłu (patrz s. 138–139), która zapewnia, że „wiemy”, co prawdopodobnie

dzieje się w umysłach innych ludzi. Empatia idzie o krok dalej, ponieważ polega również na
MÓZG
„odzwierciedlaniu” emocji drugiej osoby. Kiedy danej osobie opowiada się historię o kimś, kto
I
przeżył traumę emocjonalną, aktywowane obszary w mózgu słuchacza zaczynają działać, gdy
osoba ta znajduje się w takiej sytuacji.
sytuacja.
POSTAWA SYMPATETYCZNA
Umiejętność postawienia się w sytuacji innej osoby, BĘDĘ ŚWIADKIEM PRZYPADKOWEGO BÓLU ŚWIADKÓW CELOWEGO USZKODZENIA
doświadczyć echa jej uczuć i współczucia jej wydaje Ten skan fMRI pokazuje, że zobaczenie kogoś Kiedy jesteś świadkiem celowego zranienia kogoś,
się instynktowną ludzką cechą. zranionego przez przypadek powoduje podobną aktywowane są również obszary mózgu odpowiedzialne
za osądy i rozumowanie moralne (powyżej).
aktywność mózgu, jak gdyby widz został przypadkowo zraniony.
Płat ciemieniowy
MORALNOŚĆ Grzbietowo-
Ruchy istotne fizycznie,
Nasze poczucie dobra i zła przenika wszystkie nasze takie jak akty agresji, rejestrowane boczna kora przedczołowa
są tutaj oraz w górnej Pamięć robocza; ma na
społeczne postrzeganie i interakcje. uwadze obecną
bruździe skroniowej
sytuację, czerpiąc ze
Podejmowanie decyzji moralnych jest częściowo
wspomnień w celu
wyuczone, ale zależy także od emocji, które nadają podjęcia decyzji o sposobie
działania
„wartość” działaniom i doświadczeniom.
Podczas dokonywania ocen moralnych w grę
Brzuchowo-
wchodzą dwa nakładające się, ale odrębne obwody przyśrodkowa kora przedczołowa
mózgowe. Jednym z nich jest obwód „racjonalny”, który Nadaje emocjonalne

nastawienie
obiektywnie ocenia zalety i wady danego działania. osądom moralnym
Drugi obwód jest emocjonalny. Generuje szybkie i Bruzda skroniowa tylna

Biegun tymczasowy
instynktowne poczucie tego, co jest dobre, a co złe. Te dwa górna
Nadaje emocjonalny ton
Współpracuje z płatem
Migdał wspomnieniom, co pomaga
obwody nie zawsze prowadzą do tego samego wniosku, ciemieniowym,
Rejestruje emocje u siebie w ocenie aktualnej sytuacji
ponieważ emocje są ukierunkowane na przetrwanie i/ sygnalizując znaczące działania i u innych moralnej
lub ochronę tych, którzy są kochani lub związani z nami.

ZEWNĘTRZNE OBSZARY MÓZGU
Przyśrodkowy zakręt
Wydaje się, że emocjonalne nastawienie w ocenach
czołowy
moralnych opiera się na aktywności brzuszno- Integruje emocje w
podejmowaniu
przyśrodkowej i oczodołowo-czołowej kory przedczołowej.
decyzji
Badania osób z uszkodzeniami w tym obszarze wykazały, że
ich osądy moralne są bardziej racjonalne niż oceny innych
osób, co sugeruje, że ludzka „moralność” jest wbudowana w
mózg i ewoluowała bardziej, aby się chronić, niż „czynić Tylna kora
obręczy
dobro”.
Integruje emocje i
percepcję
skonstruować
Oczodołowo-czołowy
OBWODY OCENY MORALNEJ wartościowe narracje kora
Emocje odgrywają kluczową rolę w podejmowaniu decyzji moralnych społeczne
Ta i brzuszno-przyśrodkowa kora
(patrz s. 169). Aby podejmować decyzje moralne, obszary mózgu przedczołowa wprowadzają emocje
związane z doświadczeniami emocjonalnymi współpracują z tymi, które wartości na osądy społeczne, a także
rejestrują fakty i rozważają możliwe działania i wyniki. oceniają osobistą nagrodę i karę
WEWNĘTRZNE OBSZARY MÓZGU
140
MÓZG MORALNY JEST MÓZGIEM SPOŁECZNYM

ALTRUSIM Konflikt
emocjonalny
Pojęcie altruizmu zakłada, że ludzie mogą robić coś dla innych bez motywacji, by otrzymać
USZKODZENIE MÓZGU
bezpośrednią nagrodę dla siebie. Jednak skany mózgu pokazują, że robienie „dobrych” Emocja WPŁYWA NA MORALNOŚĆ
rzeczy daje osobistą satysfakcję. Przeprowadzono jedno badanie fMRI, podczas którego Uszkodzenie jednego z kilku
obszarów mózgu może mieć
uczestnicy przekazali lub wstrzymali datki na rzecz prawdziwych organizacji charytatywnych.
wpływ na ocenę moralną.
Uczestnicy mogli zachować wszelkie datki, których nie chcieli przekazać. Wynik pokazał, że Należą do nich: obszary
WEWNĘTRZNE OBSZARY MÓZGU
zarówno trzymanie pieniędzy, jak i rozdawanie ich aktywowały w mózgu ścieżki „nagradzania”. związane z odczuwaniem
emocji oraz oceną intencji i
Rozdawanie pieniędzy konfliktu emocjonalnego;
wzmogło także aktywność w obszary czołowe

zaangażowane w
obszarach związanych z
Poznawanie myślenie o bieżących
przynależnością i więzią grupową. sytuacjach i ocenę
działań; oraz obszar na

styku płatów
OBSZARY NAGRÓD ciemieniowych i skroniowych,
Dawanie i otrzymywanie aktywuje obszary Zrozumienie intencji co pozwala na zrozumienie
powiązane z przyjemnością i satysfakcją. cudzego
Obszary powiązane z więziami i spójnością MÓZG ZEWNĘTRZNY
OTRZYMUJĄCY DAJĄCY społeczną są aktywne podczas dawania. OBSZARY intencje.
Fineasz Gage
Pomysł, że nasze poczucie moralności może mieć podłoże biologiczne w

mózgu, zrodził się w dużej mierze w wyniku dziwacznego wypadku w 1848
roku. Pracownik kolei imieniem Phineas Gage wybił ubijakowi dziurę w Pręt do
ubijania
przedniej części mózgu. Przeżył z niewielkimi uszkodzeniami większości
swoich zdolności, ale jego zachowanie zmieniło się dramatycznie.
Lekarz opisał Gage’a jako grzecznego i rozważnego, jako „kłótliwego, Płat
lekceważącego, czasami oddającego się najgorszym wulgaryzmom (co czołowy
wcześniej nie było jego zwyczajem), okazującego niewielki szacunek
swoim towarzyszom, niecierpliwego w powściągliwości w udzielaniu
rad, gdy są one sprzeczne
Wejście
swoim pragnieniom, czasami
REKONSTRUKCJA punkt
uporczywie upartym, a
Wygenerowane komputerowo obrazy
jednocześnie ujawniają dokładną lokalizację
kapryśnym i chwiejnym... jego uszkodzeń mózgu Phineasa Gage'a.
zdanie uległo radykalnej Oprócz utraty wzroku na jedno oko,
zmianie, tak zdecydowanie, że doświadczył kilku skutków fizycznych, ale
jego przyjaciele i znajomi jego zachowanie zmieniło się radykalnie.
powiedzieli, że „nie jest już Gage”.
PSYCHOPATA
Silna
Psychopatów charakteryzuje nienormalny brak empatii do tego stopnia, że niektórzy połączona
aktywność w
nawet lubią patrzeć, jak inni cierpią. Mogą jednak być czarujące, inteligentne i zdolne płatach
do naśladowania normalnych emocji tak dobrze, że trudno je dostrzec. czołowych
Zachowania psychopatyczne są powiązane z podejmowaniem ryzyka, Aktywność

w układzie
nieodpowiedzialnym i ogólnie samolubnym zachowaniem, ale osoby o wysokiej limbicznym
inteligencji mogą powstrzymać te tendencje i odnieść duży sukces. Duża liczba

czołowych biznesmenów wykazuje skłonności psychopatyczne, podobnie jak duży
odsetek przestępców. Mózgi osób o skłonnościach psychopatycznych wykazują mniej
reakcji emocjonalnej na obrazy krzywdzonych osób, a emocjonalne części ich mózgu
mają mniej połączeń z obszarami czołowymi, które świadomie „wyczuwają” innych. NORMALNY MÓZG
Brak aktywności
w płacie
czołowym
Brak aktywności w
układzie limbicznym
system
MÓZGI PSYCHOPATYCZNE
Psycholog James Fallon badał więźniów psychopatycznych i skanował ich mózgi

(na dole po prawej), gdy oglądali obrazy emocjonalne.
Profesor Fallon odkrył, że w jego mózgu występują markery psychopatyczne, co, jak
przyznaje, odzwierciedla jego brak empatii. Jego inteligencja i wnikliwość pozwalają mu
przezwyciężyć dysfunkcje emocjonalne. MÓZG PSYCHOPATYCZNY
141
SYGNALIZUJEMY SWOJE INTENCJE NA RÓŻNE
SPOSOBY. ZASKAKUJĄCO DUŻA ILOŚĆ INFORMACJI
MOŻNA PRZEKAZYWAĆ ZA POMOCĄ GESTU I MOWY CIAŁA.
JEST TO ZDOLNOŚĆ, KTÓRĄ LUDZIE DZIELĄ Z WIELU
INNE ZWIERZĘTA, ALE MOŻEMY TEŻ SIĘ POrozumiewać
SPOSOBY UNIKALNE DLA NASZEGO GATUNKU. TYLKO
MÓZG LUDZKI MA OBSZARY PRZEZNACZONE DLA JĘZYKA. MY
UŻYWAJ NIC DO MÓWIENIA, CZYTANIA I PISANIA. CHOCIAŻ
WYDAJE SIĘ, że TRZEBA NAUCZYĆ SIĘ CZYTANIA I PISANIA
URODZIĆ SIĘ Z MOŻLIWOŚCIĄ MÓWIENIA I PODĄŻANIA
ZŁOŻONE ZASADY GRAMATYCZNE.

JĘZYK I
KOMUNIKACJA
GESTY I CIAŁO ODBIERAJĄC RODZICÓW
JĘZYK W wieku trzech miesięcy dzieci potrafią podążać za

spojrzeniem innej osoby i szybko wychwytują wszelkie
emocje zawarte w spojrzeniu. Eksperymenty
SWOJE MYŚLI, UCZUCIA I INTENCJE SYGNALIZUJEMY GESTAMI, MOWA CIAŁA, A TAKŻE MOWĄ. POŁOWA NASZEJ KOMUNIKACJI pokazują, że jeśli rodzic patrzy w stronę czegoś i
JEST TYPOWA okazuje strach, na przykład rozszerzając oczy,
dziecko najprawdopodobniej odzwierciedli tę reakcję
NIEWERBALNE, A KIEDY KONFLIKT, GESTY „MÓWIĄ” GŁOŚNIEJ NIŻ SŁOWA.
i również się przestraszy, nawet jeśli obiekt jest wyraźnie
nieszkodliwy.
ROZMOWA OCZOWA
Ludzkie oczy przekazują informacje poprzez wyraz twarzy i ruch.
W przeciwieństwie do większości gatunków, widoczna biel ludzkiego
oka ułatwia zobaczenie, w którą stronę patrzy dana osoba i w ten
sposób, gdzie jest skierowana jej uwaga. Ludzie mają silny instynkt
podążania za spojrzeniem drugiej osoby i ten prosty mechanizm
gwarantuje, że gdy ktoś znajdzie się w zasięgu wzroku innej osoby, mogą
manipulować wzajemną uwagą i dzielić się informacjami nawet bez

SILNI SYGNALIZATORZY
Źrenice rozszerzają się, gdy dana osoba reaguje emocjonalnie.
Niektóre leki mają podobny efekt – belladonna była kiedyś używana
konieczności komunikowania się za pomocą słów. przez kobiety do wysyłania sygnałów podniecenia seksualnego.
Orbitalno-czołowy
JĘZYK CIAŁA Język ciała jest w
kora
większości instynktowny i składa się głównie z nieświadomych „przełomowych” aktów. Niektóre z

JĘZYK
PROCESY MÓZGU
nich to pozostałości po prymitywnych odruchach, kiedy inne żywe istoty były często postrzegane przede
Niepozorne ruchy oczu,
I
wszystkim jako drapieżniki lub ofiary. ust, dłoni i ciała, a

Te starożytne odruchy programują nas, abyśmy zbliżali się do małych, miękkich bodźców, które także celowe gesty są
rejestrowane w górnej
sugerują ofiarę, i wycofywali się od silnych, twardych bodźców, które sugerują drapieżnika. Agresja
bruździe skroniowej,
zwykle objawia się napiętymi mięśniami i postawą wyprostowaną lub pochyloną do przodu, co obszarze mózgu
zajmującym się „ja” w
wskazuje, że drapieżnik jest gotowy do ataku. Strach objawia się bardziej miękkim konturem ciała i Zakręt
relacji z innymi.
skroniowy
postawą do tyłu, co wskazuje, że ofiara przygotowuje się do ucieczki. Kiedy emocje są mieszane, osoba górny
może przyjąć pozycję pośrednią, z której może szybko przejść z jednej pozycji do drugiej. Ciało migdałowate
Migdał rejestruje treść emocjonalną,
BADANIE WYRAŻENIA I JĘZYKA CIAŁA a kora oczodołowo-
Kiedy mowa ciała i wyraz twarzy nie pasują do siebie, czołowa ją analizuje.
kierujemy się emocjami sygnalizowanymi przez ciało,
a nie wyrazem twarzy.
REAKCJA NA JĘZYK CIAŁA
Język ciała wyrażający strach lub złość pobudza aktywność w

obszarach mózgu zaangażowanych w ruch, podczas gdy wyrażanie
szczęścia pobudza aktywność w korze wzrokowej. W jednym z
badań skanowano mózgi badanych, gdy pokazywano im obrazy
aktorów z zamazanymi twarzami, w pozach pełnych strachu,
szczęścia lub neutralnych. Szczęśliwe gesty, takie jak rozłożone
ramiona na powitanie, pobudziły aktywność kory wzrokowej.
Strachowe, takie jak kulenie się, powodowały aktywność w
ośrodkach emocjonalnych i obszarach zaangażowanych w ruch.
To może wyjaśniać, jak strach rozprzestrzenia się w tłumie i przygotowuje ciało do uciecz
SZCZĘŚCIE STRACH
WYRAŻ ZŁOŚCI; Straszny wyraz; WYRAŻ ZŁOŚCI; Straszny wyraz;
ZŁY MOWA CIAŁA ZŁY MOWA CIAŁA Straszny język ciała Straszny język ciała
144
GESTY I JĘZYK CIAŁA I JĘZYK I KOMUNIKACJA

GESTY
Chociaż mowa ciała jest wykonywana głównie nieświadomie, GRAMATYKA
mamy większy stopień świadomej kontroli nad jej bardziej GESTU
wyrafinowaną formą – gestami. Wiele części ciała może być
W przeciwieństwie do zasad
zaangażowanych w wykonywanie gestów, ale większość mowy, które różnią się w zależności
obejmuje ruchy dłoni i palców, które mogą wyświetlać złożone od języka, gesty wydają się mieć
uniwersalną „gramatykę”.
relacje przestrzenne, wydawać kierunki i pokazywać kształt
Osoby mówiące po angielsku, chińsku i
wyimaginowanych obiektów. Mogą pomóc w przekazywaniu hiszpańsku, poproszone o przekazanie
emocji i myśli, obelg i zaproszeń. Gesty są używane na całym prostej wypowiedzi przy użyciu
świecie, choć bynajmniej nie mają uniwersalnego znaczenia. słów ze swojego języka ojczystego,
zaczynały od podmiotu, następnie
Nawet proste gesty,
czasownika i na końcu dopełnienia,
TRZY GŁÓWNE KATEGORIE takie jak podczas gdy osoby mówiące po
„Naturalne” gesty są zwykle wykorzystywane do
wskazywanie na turecku używały podmiotu,
trzech głównych celów: opowiedzenia historii,
osobę, co jest SKOMPLIKOWANE GESTY
dopełnienia, a następnie czasownika.
przekazania uczuć lub idei albo podkreślenia
Jednakże, używając samych gestów,
wypowiedzi mówionej. Wymyślone gesty, takie powszechnie Posągi hinduskich bóstw często przekazują symboliczne
jak masoński uścisk dłoni, mogą być całkowicie znaczenie poprzez specyficzne ułożenie ich rąk. Swą dłonią użytkownicy wszystkich tych języków
dowolne lub wywodzące się z naturalnej mowy
używane w wielu skierowaną na zewnątrz bóg Śiwa zapewnia ochronę. umieścili podmiot, dopełnienie i czasownik w tej kolejności.
ciała. częściach świata, mogą być bardzo obraźliwe w niektórych częściach Azji.
Ta ręka
ruch może być

pocieszający
lub próbą Agresywny, sztywny

stłumienia krzyku ruch ręki
sugeruje złość lub

odrzucenie innej
osoby
Ramiona szeroko i
ręce otwarte, z
odsłoniętym ciałem
mówi:
„Niczego nie
ukrywam i nie
oszukuję”
PROTESTUJĄC NIEWINNOŚCI ZASZOKOWAĆ KŁOPOT
Podniesienie się do
Zsuwanie palców
pełnej wysokości
sugeruje dokładność,
z zaciśniętymi
spójność i
pięściami sugeruje zwycięstwo
koncentrację;
można wykorzystać
do skupienia uwagi
słuchacza na słowach
Dłonie mogą przekazać

bardziej precyzyjny
pomiar, niż osoba mówiąca
byłaby w stanie przekazać to

werbalnie
TRYUMFOWANIE POMIAR RĘKAMI WZMOCNIENIE PUNKTU

145
POCHODZENIE JĘZYKA TEST WADA

Test Wady, nazwany na cześć kanadyjskiego
neurologa Juhna Wady, polega na
LUDZIE POSIADAJĄ WRODONĄ ZDOLNOŚĆ DO JĘZYKA — ZDOLNOŚĆ, KTÓRA WYDAJE SIĘ znieczuleniu jednej półkuli mózgu, pozostawiając
drugą w pełni aktywną. Jest to możliwe,
POLEGAJ NA JEDNYM LUB WIĘCEJ GENACH, KTÓRE SĄ UNIKALNE DLA NASZEGO GATUNKU. NIE WIADOMO, CZY JĘZYK POWstał BEZPOŚREDNI
ponieważ każda półkula mózgu ma własne
WYNIK MUTACJI GENETYCZNEJ CZY W WYNIKU INTERAKCJI MIĘDZY SUBTELNYMI ZMIANAMI BIOLOGICZNYMI A ukrwienie. Jeśli pacjent jest w stanie
mówić, gdy jedna półkula mózgu śpi, główne
obszary językowe muszą znajdować się
PRESJE ŚRODOWISKOWE.
po stronie świadomej. Informacje te są
niezbędne chirurgom do planowania operacji.
Test Wada zostanie ostatecznie zastąpiony
SPECJALIZACJA PÓŁKULA FUNKCJE JĘZYKOWE zaawansowanymi technikami skanowania.
W porównaniu z mózgami innych gatunków, mózgi ludzkie są

Trzy główne obszary językowe znajdują się zwykle w lewej półkuli,
mniej symetryczne pod względem funkcji. Język jest najbardziej podczas gdy cztery inne ważne obszary językowe znajdują się Lewa tętnica Prawa tętnica
w prawej półkuli.
oczywistym przykładem tego skrzywienia, a zdecydowana szyjna wewnętrzna szyjna wewnętrzna
większość ludzi ma główne obszary językowe po lewej stronie PÓŁKULA FUNKCJONOWAĆ
mózgu, chociaż wydaje się, że u niektórych funkcje językowe są Lewy Język artykułowany
rozmieszczone po obu stronach mózgu, a u niektórych tylko po prawej stronie .
Ogólnie rzecz biorąc, język jest kojarzony z „dominującą” stroną mózgu, czyli tą, która
Lewy Rozumienie języka
kontroluje najbardziej kompetentną rękę. Niektórzy uważają, że mechanizmem jest
język
Lewy Rozpoznawanie słów
który podnosi mózg do pełnej

Prawidłowy Rozpoznawanie tonu
świadomości, a zanim wyewoluował
JĘZYK
język, możliwe jest, że nasi

Rytm, akcent i intonacja
I
Prawidłowy
przodkowie nie byli świadomi siebie.
Prawidłowy Rozpoznawanie mówiącego
Ponieważ język jest tak ważny,

Prawidłowy Rozpoznawanie gestów
zakłócenia mają okropne
konsekwencje, dlatego chirurdzy

OBSZARY ZAANGAŻOWANE
mózgu muszą bardzo uważać,
Główne umiejętności językowe, czyli rozpoznawanie, TĘTNICE SZYJNE Ten
aby nie uszkodzić obszarów rozumienie i generowanie mowy, u większości ludzi kolorowy angiogram rezonansu magnetycznego (MRA)
językowych. Jest to jeden z zlokalizowane są w lewej półkuli. pokazuje tętnice zaopatrujące głowę i szyję. Test
Prawa półkula natomiast przetwarza aspekty języka Wady polega na wstrzyknięciu jednej z tętnic
powodów testu Wady.
LEWY PRAWIDŁOWY
potrzebne do uzyskania „pełnego” zrozumienia. szyjnych wewnętrznych w celu uśpienia jednej półkuli
PÓŁKULA PÓŁKULA mózgu.
CO TO JEST JĘZYK?
JĘZYK SILBO Język to nie tylko kwestia łączenia symboli w celu przekazania znaczenia. Język rządzi się złożonym
zestawem reguł, znanych jako gramatyka. Szczegóły tych zasad różnią się w zależności od
W większości języków używane są słowa,
języka, ale mają podobny rodzaj złożoności. Proste, przypominające słowa dźwięki nie angażują
czyli dźwięki wydawane przez
ćwiczenia mięśni gardła i jamy ustnej, obszarów językowych w taki sam sposób, jak słowa stanowiące część języka — mózg traktuje je
które rozdrabniają się (artykułują) i po prostu jako dźwięki.
zmieniają dźwięk wydobywający się z
płuc. Silbo to natomiast język złożony
wyłącznie z gwizdków, którym posługują
się mieszkańcy La Gomery na Wyspach Niektórzy teoretycy uważają, że nadrzędne zasady języka –
Kanaryjskich. Badania obrazowania struktura, która jest dla nich wszystkich wspólna – są
mózgu pokazują, że użytkownicy osadzone w ludzkim mózgu i mają charakter raczej
Silbo przetwarzają gwizdki w głównych
instynktowny niż wyuczony. Chociaż naczelne nauczyły się
obszarach językowych mózgu, podczas gdy
ci, którzy nie znają języka, przetwarzają łączyć symbole wizualne na klawiaturze z przedmiotami,
LEWA PÓŁKULA
gwizdki po prostu jako zbiór dźwięków,
a niektóre potrafią rozumieć język migowy, nauczenie języka
które są rejestrowane w innych obszarach
mówionego innego gatunku nie było możliwe.
mózgu.
GWIDUJ PODCZAS PRACY

Silbo rozwinęło się wśród wyspiarzy, którzy ZDANIA I CIĄGI Spółgłosek Kilka obszarów w lewej półkuli
musieli porozumiewać się w krajobrazie, w
mózgu staje się aktywnych, gdy ludzie słyszą wypowiadany do
którym głębokie wąwozy sprawiały, że krzyki
nich znajomy język, w porównaniu do małego obszaru prawej półkuli,
były niepraktyczne – ich gwizdki niosły dalej niż
który jest aktywny, gdy słyszą ciągi spółgłosek, które nie mają żadnego
słowa i przy mniejszym zniekształceniu.
sensu.
PRAWA PÓŁKULA
146
POCHODZENIE JĘZYKA I JĘZYK I KOMUNIKACJA

EWOLUCJA JĘZYKA Język mówiony nie pozostawia
śladów w zapisach historycznych, więc prawdopodobnie
Język
nigdy nie dowiemy się, jak i kiedy dokładnie powstał. ANATOMIA MOWY
Zdolność do generowania mowy i rozumienia języka to coś,

Zmieniona krtań u
co posiadają tylko ludzie, chociaż w mózgach niektórych hominidów wyprostowanych Kość
naczelnych znajdują się obszary, które mogą funkcjonować umożliwiła im wydawanie gnykowa
bardziej pomysłowych dźwięków.
jako prymitywne obszary językowe. Ważny czynnik w ewolucji
Oznaczało to również, że nie
języka miał miejsce w gardle i krtani mniej więcej w czasie, gdy mogli już jednocześnie Struny głosowe
połykać i oddychać, co zwiększało
nasi przodkowie zaczęli chodzić w pozycji wyprostowanej.
ryzyko zadławienia. Uważa
Zmiany te wpłynęły na różnorodność i złożoność dźwięków, się również, że
Krtań
które mogli wytwarzać. Ta ulepszona umiejętność komunikowania zstępująca kość gnykowa
ułatwia wytwarzanie szerokiej
się prawdopodobnie zwiększyła szanse na przeżycie tych, którzy gamy dźwięków.
z niej korzystali najskuteczniej, a tym samym szanse na przekazanie jej kolejnym pokoleniom.
Układ
Układ włóknisty włóknisty (prekursor
(prekursor łukowaty Płat Łukowaty
łukowatego pęczek) skroniowy pęczek
Płat
pęczek) Płat
czołowy
skroniowy
Płat
Płat
czołowy
czołowy
Płat
skroniowy
TRAWA WŁÓKNA MAKAKA PRZEWÓD WŁÓKNA szympansa LUDZKI TRAKT WŁÓKNA

Makaki mają proste obszary językowe. Istotną częścią tego obszaru Połączenia między płatem czołowym a płatem skroniowym są bardziej W ludzkim mózgu przewód ten nazywany jest pęczkiem
jest gruba wiązka włókien, która łączy obszary związane ze zrozumieniem zaawansowane niż u makaków, co pozwala na poprawę zdolności łukowatym i łączy dwa obszary kluczowe dla mowy i
języka w płacie skroniowym z obszarami, które go generują, w płacie poznawczych, ale nie mają one tak wyraźnych wypustek przewodu rozumienia. Uważa się, że jest to jedna ze specjalizacji, która
czołowym. włóknistego w płacie skroniowym. doprowadziła do ewolucji języka.
GENY JĘZYKA JĘZYK I PERCEPCJA

Język to znacznie więcej niż tylko sposób sygnalizowania sobie nawzajem rzeczy — dowody
Dzięki setkom genów możliwy jest język, ale
jeden z nich jest szczególnie powiązany z wskazują, że kształtuje on sposób, w jaki postrzegamy świat. Jeśli na przykład w twoim języku
prawidłowym rozwojem mowy i języka. rozróżnia się kolor niebieski i zielony, przy ich przypominaniu będzie mniej prawdopodobne,
że pomylisz niebieski element z zielonym, ponieważ będziesz w stanie przypisać do każdego z
FOXP2 to gen, który pomaga połączyć wiele
obszarów mózgu, które współpracują w celu
nich mentalną etykietę. Jeśli język nie rozróżnia kolorów w ten sam sposób, trudniej będzie
uzyskania płynnej mowy. Osoby z określoną zapamiętać, który jest który. Podobnie amazońskie plemię Piraha nie ma słów na określenie liczb
mutacją w tym genie cierpią na chorobę zwaną powyżej dwóch i nie jest w stanie wiarygodnie odróżnić czterech od pięciu obiektów umieszczonych w rzędzie.
dziecięcą apraksją mowy. Osoby dotknięte chorobą
mają problemy z wypowiadaniem słów, a w
niektórych przypadkach mogą również mieć
trudności ze zrozumieniem mowy. Zwierzęta
komunikujące się za pomocą dźwięku, w
tym ptaki śpiewające, myszy, wieloryby i inne
naczelne, również mają gen FOXP2. Uważa się
jednak, że u ludzi ewoluował dalej i szybciej, STUDIUM KOLORU
co doprowadziło do powstania bardziej Obszary mózgu
zaangażowane w
złożonych połączeń w mózgu. Jednak
pewne mutacje genu FOXP2 – zarówno w wersji rozpoznawanie i
wyszukiwanie
ludzkiej, jak i zwierzęcej – mogą jednak
słów (zakreślone
powodować porównywalne problemy. Na
kółkiem, po lewej)
przykład u myszy szczególna zmiana
są bardziej
w genie powoduje, że „jąkają się” w swoich zaangażowane, gdy
piszczących „pieśniach”, tak samo jak ma to ludzie rozróżniają
miejsce u ludzi. kolory o różnych
nazwach niż kolory o tej
samej nazwie, nawet
jeśli wizualnie się
różnią.
147
OBSZARY JĘZYKOWE Łukowaty pęczek
Włókna nerwowe łączące Terytorium Geschwinda

obszary Wernickego i Broki;
MÓZG LUDZKI RÓŻNI SIĘ OD MÓZGU INNYCH GATUNKÓW Znajduje się w dolnej części
grubszy niż u innych
płata ciemieniowego, gdzie
POSIADAMY REGION PRZEZNACZONY TYLKO JĘZYKOWI. naczelnych. łączą się informacje pochodzące
ze słuchu, wzroku i czucia
U ZDECYDOWANEJ WIĘKSZOŚCI LUDZI ZNAJDUJE SIĘ TO NA LEWEJ PÓŁKULI, ALE U OKOŁO 20% cielesnego; jest jedną z
ostatnich części mózgu
OSÓB LEWORĘCZNYCH JEST NA PRAWEJ PÓŁKULI.
dojrzeć.
GŁÓWNE OBSZARY JĘZYKOWE
Przetwarzanie języka zachodzi głównie w obszarach Broki i
Wernickego. Ogólnie rzecz biorąc, słowa są rozumiane przez
obszar Wernickego i artykułowane przez Broca. Łączy je
gruby pas tkanki zwany pęczkiem łukowatym
dwa obszary. Obszar Wernickego otoczony jest obszarem
zwanym terytorium Geschwinda.
Kiedy osoba słyszy wypowiadane słowa, obszar

Wernickego dopasowuje dźwięki do ich znaczenia. Uważa się,
że specjalne neurony na terytorium Geschwinda pomagają,

JĘZYK
łącząc wiele różnych właściwości słów (dźwięk, wzrok i

I
znaczenie), aby zapewnić pełne zrozumienie. Kiedy obszar Broki

Leży w płacie czołowym;
ktoś mówi, proces przebiega odwrotnie: obszar Wernickego
Część tylna porusza
znajduje właściwe słowa pasujące do myśli, która ma zostać ustami, tworząc słowa,
podczas gdy uważa
wyrażona. Wybrane słowa przechodzą następnie do obszaru
się, że część
Broki przez pęczek łukowaty (lub ewentualnie bardziej okrężną przednia dotyczy aspektów
drogą przez terytorium Geschwinda). Następnie obszar znaczenia słów. obszar Wernickego
Leży w górnym płacie skroniowym, w

Broki zamienia słowa w dźwięki, przesuwając język, usta
sąsiedztwie kory potylicznej i ciemieniowej; Słowa
i szczękę do wymaganej pozycji oraz aktywując krtań. słyszane i widziane są tu rozumiane, a także
wybrane do artykulacji.
LOKALIZACJA OBSZARÓW JĘZYKOWYCH
Główne obszary językowe łącznie generują zrozumienie

i artykulację, ale pełne uznanie języka wymaga wkładu ze
strony obszarów związanych z tonem, emocjami i rytmem.
Wernickego
Część Część obszar Terytorium
kory wzrokowej obszar Broki Geschwinda ZMIENIAJĄCE SIĘ ZIEMIE
ZADANIA JĘZYKOWE Obszary Wernickego i Broki są teraz dobrze zdefiniowane, ale

Różne rodzaje zadań językowych aktywują wiele bezpośrednio wokół nich znajdują się duże obszary kory, które stają
różnych obszarów mózgu. się aktywne podczas różnych badań językowych. Ich dokładne funkcje
Jednak kluczowe obszary językowe stają się pozostają niejasne, a ich kształty i położenie różnią się w
aktywne dopiero wtedy, gdy język zostaje zależności od osoby. Nawet w przypadku jednej osoby peryferyjne
przekształcony w znaczenie. Zatem samo patrzenie obszary zaangażowane w język mogą zmieniać się w ciągu życia tej
na słowa jako na znaki na stronie angażuje osoby.
obszary mózgu, takie jak kora wzrokowa, która
Aktywowane obszary
jest odpowiedzialna za przetwarzanie wokół
napływających informacji wzrokowych, podczas Wernickego
Aktywowane
gdy słuchanie wypowiadanych słów obszary wokół
PASYWNE WIDZENIE SŁÓW SŁUCHANIE SŁÓW
wyzwala aktywność w obszarze Wernickego i Geschwindsa. Broki
Aktywowany obszar terytorium, co oznacza, że dźwięki są
OBSZARY AKTYWOWANE W obejmuje część przekształcane w znaczącą informację.
RÓŻNYCH ZADANIACH obszar Broki
Obszar Broki jest również znacząco zaangażowany
Te skany fMRI pokazują
w słuchanie, ponieważ rozumienie słów
wyraźne wzorce
polega w pewnym stopniu na artykułowaniu
aktywności w trzech
ich „w głowie” (nazywanym również
głównych obszarach
językowych, w zależności od „wybrzmiewaniem”).
tego, czy osoba podejmująca Obszar Broki jest silnie aktywowany, gdy ZMIANA
się zadania słucha mowy, Kolorowe obszary
zadanie polega na wymawianiu słów,
czy wymawia słowa. Samo natomiast generowanie słów obejmuje pokazują obszary kory
bierne patrzenie na słowa aktywowane wokół obszaru
zarówno obszar Wernickego i Broki,
nie wiąże się z dużą Broki, obszaru Wernickego i
aktywnością w jak i terytorium Geschwinda.
terytorium Geschwinda podczas zadań
obszarach językowych w różnych badaniach.
językowych. WYMAWIANIE SŁÓW
148
OBSZARY JĘZYKOWE I JĘZYK I KOMUNIKACJA

WIELOJĘZYCZNY MÓZG Grzbietowo-boczna
Jądro
Grzbietowo-boczna
przedczołowa ogoniaste
Broki
Biegła znajomość dwóch języków, zwłaszcza od wczesnego dzieciństwa, kora
(w istocie
kora
obszar przedczołowa
poprawia różne umiejętności poznawcze, a także może chronić przed wystąpieniem szarej)
demencji i innych zaburzeń funkcji poznawczych związanych z wiekiem.

Jednym z powodów może być to, że mówienie w drugim języku buduje
więcej połączeń między neuronami. Badania pokazują, że
dwujęzyczni dorośli mają gęstszą istotę szarą, szczególnie w dolnej

części kory czołowej lewej półkuli mózgu, gdzie kontrolowana jest
większość umiejętności językowych i komunikacyjnych.
Zwiększona gęstość była najbardziej widoczna u osób,
które nauczyły się drugiego języka przed piątym rokiem życia. Gorszy
czołowy Gorszy
kora czołowy
kora
Jądro
ogoniaste
(w istocie
KONTRASTUJĄCA LEWA PÓŁKULA PRAWA PÓŁKULA
szarej)
AKTYWACJA
Skany te pokazują mózgi KLUCZ NEURALNY PODPIS DWUJĘZYCZNOŚCI Fioletowy obszar jest
osób dwujęzycznych i Obszary używane podczas mówienia używany zarówno przez osoby jedno-, jak i dwujęzyczne,
jednojęzycznych jednym językiem gdy mówią jednym językiem; obszary zaznaczone na zielono są
słyszących ten sam język. aktywowane, gdy osoby dwujęzyczne zmieniają języki. Jądro
Obszary aktywowane w przypadku osób ogoniaste jest również aktywowane podczas zmiany.
DWUJĘZYCZNI JEDNOJĘZYCZNI dwujęzycznych podczas zmiany języka
PROBLEMY JĘZYKOWE
Istnieje szeroka gama problemów z mową i językiem, które mogą wynikać z Jąkanie
odpowiednio zróżnicowanej liczby urazów i upośledzeń. Niektóre problemy
Około 1 procent ludzi (75 procent to mężczyźni) się jąka.
dotyczą jedynie rozumienia, inne natomiast szczególnie utrudniają ekspresję;
W większości przypadków jąkanie (znane również jako jąkanie)
trudności w uczeniu się, takie jak dysleksja (patrz s. 153) i specyficzne zaburzenia rozpoczyna się w wieku od dwóch do sześciu lat.
językowe (patrz s. 248), mogą dotyczyć obu. Urazowe uszkodzenia mózgu i udary Badania obrazowe wykazały, że mózgi jąkających się zachowują się
inaczej niż mózgi osób niejąkających się podczas przetwarzania
mogą prowadzić do afazji, czyli utraty zdolności do tworzenia i/lub rozumienia
mowy, ponieważ podczas wytwarzania mowy aktywowanych jest
języka. Natomiast dysfazja to częściowa utrata zdolności komunikowania się, znacznie więcej
chociaż terminy te często są błędnie używane zamiennie. obszarów mózgu.
Może się zdarzyć,
Afazja produkcyjna (tzw Afazja że zakłócają
przewodzenia się one wzajemnie
afazja Broki) i powodują jąkanie,
lub może to być
Afazja wynikiem jąkania.
sensoryczna (tzw
Transkorowy afazja BEZ JĄTAŃ Jąkał się wcześniej
LECZENIE
silnik Wernickego)
afazja
LECZENIE JĄKANIA
Terapia logopedyczna
często jest skuteczna,
Dotknięte obszary Istnieje Transkorowy jak pokazują te skany
sześć głównych typów afazji, z których afazja PET. W miarę postępu
każdy wiąże się z uszkodzeniem sensoryczna
leczenia aktywność
(zwykle zmianami) określonego mózgu podczas
Globalna
obszaru mózgu. Wiele z nich jest mowy spada do WCZESNY ETAP PÓŹNIEJSZY ETAP
afazja
spowodowanych udarami. niemal normalnej. LECZENIE LECZENIE
RODZAJE AFAZJI
Afazja produkcyjna (uszkodzenie obszaru Broki) Globalna afazja (powszechne uszkodzenia) Transkorowa afazja ruchowa (uszkodzenie wokół
Afazja jest zwykle związana z uszkodzeniem Ogólne deficyty w rozumieniu, powtarzaniu, zespołu Broki) Dobre zrozumienie, ale mowa
Niemożność artykułowania słów lub łączenia
mózgu (takim jak udar), który wpływa na obszary nazywaniu i wytwarzaniu mowy; można niepłynna, często ograniczona do dwóch słów na
ich w całość; jeśli można wypowiedzieć słowa, są
językowe mózgu. oszczędzić automatycznych fraz (np. przewijania raz. Osoby cierpiące na tę chorobę zachowują
to zazwyczaj czasowniki lub rzeczowniki o
W zależności od rodzaju uszkodzenia, którego liczb). zdolność powtarzania słów i wyrażeń.
nienormalnym tonie i rytmie.
dotyczy obszar (patrz po prawej) i rozmiaru
uszkodzeń, osoby cierpiące na afazję mogą
mówić, ale nie rozumieją w niewielkim stopniu
lub wcale tego, co mówią oni sami lub inni. Afazja przewodzenia (uszkodzenie połączenia Transkorowa afazja czuciowa (uszkodzenie Afazja sensoryczna (uszkodzenie pola
między obszarami Wernickego i Broki) połączenia skroniowo-potylicznego-ciemieniowego) Wernickego) Niemożność rozumienia języka, często
Mogą też rozumieć język, ale nie mówić.
Błędy mowy obejmują zastępowanie Niezdolność do rozumienia, nazywania, czytania i połączona z ogólnymi problemami ze
dźwięków, ale dobre zrozumienie i płynną pisania, ale z normalną zdolnością do zrozumieniem i brakiem świadomości własnych
mowę. recytowania wcześniej wyuczonych fragmentów. braków.
Czasami chorzy mogą śpiewać, ale nie mówić
lub pisać, ale nie czytać.
149
KONWERSACJA
ROZMOWA PRZYCHODZI WIĘKSZOŚCI Z NAS NATURALNIE, ALE W ZAKRESIE MÓZGU
FUNKCJA TO JEDNA Z NAJBARDZIEJ SKOMPLIKOWANYCH CZYNNOŚCI MÓZGOWYCH, KTÓRE WYKONUJEMY
W. Zarówno mówienie, jak i słuchanie angażują rozległe obszary mózgu, odzwierciedlając wiele różnych typów i poziomów
poznania.
SŁUCHAJĄCY
Dźwięk wypowiadanych słów potrzebuje krótkiego czasu – około 150 milisekund – aby przejść z ust mówiącego do ucha słuchacza, aby
ucho zamieniło ten bodziec na sygnały elektryczne, które następnie zostały przetworzone jako dźwięk przez korę słuchową. Słowa są
WIĘCEJ NIŻ SŁOWA
dekodowane w obszarze Wernickego w lewej półkuli, ale inne obszary również pracują nad zapewnieniem pełnego zrozumienia, w
Rozmowy twarzą w twarz to coś więcej niż tylko
tym części prawej półkuli odpowiedzialne za ton, mowę ciała i rytm. Jeśli którykolwiek z tych obszarów zostanie uszkodzony, dana dekodowanie słów — ton i mowa ciała również są
częścią „zrozumienia”.
osoba może pozostać z niepełnym zrozumieniem tego, co jest przekazywane.
3 250–350 MS
ANALIZOWANA STRUKTURA STRUMIEŃ SŁÓW I ZNACZENIE
1 50–150 MS
WYBRANYCH SŁÓW
Mowa jest dekodowana w obszarze Wernickego
PO WYpowiedzeniu słów
JĘZYK
(pomarańczowy, na dole po prawej) w lewej półkuli.

DŹWIĘK ZAREJESTROWANY
Następnie przedni płat skroniowy (brązowy, na dole po
I
Dźwięk wydobywający się z mówiącego lewej) i dolna kora czołowa (fioletowa, na dole po
rejestruje się w korze słuchowej lewej) w obu półkulach zaczynają wydobywać znaczenie
i jest rozprowadzany do słów.
obszarów odpowiedzialnych za
dekodowanie słów i
Wernickego
innych obszarów
obszar
mózgu
związanych z
emocjami, tonem i rytmem.
LEWY
PÓŁKULA
4 400–550 MS
ZNACZY ŚWIADOMOŚĆ
ZROZUMIAŁE
Przekształcenie dźwięku mowy w
strumień znaczeń wymaga
czegoś więcej niż tylko
dekodowania słów – one
też trzeba wiązać
ze wspomnieniami, aby dać pełne
zrozumienie. Odbywa się to w
części płata czołowego.
2 150–200 MS
TON EMOCJONALNY
ZAREJESTROWANY SŁUCHACZ
Ciało migdałowate szybko wychwytuje Powyższa ilustracja
emocjonalny ton mowy i następnie przedstawia obszary mózgu
produkuje odpowiedni zaangażowane w słuchanie.
Zero oznacza czas, w którym
reakcja emocjonalna.
słowa zostały wypowiedziane.
Pozostałe czasy są następnie
mierzone w milisekundach
(ms). Mózg potrzebuje nieco
ponad pół sekundy, aby
zrozumieć znaczenie słów.
150
ROZMOWA I JĘZYK I KOMUNIKACJA

MÓWIENIE
FUNKCJE PRZESUWANIA
Proces mowy rozpoczyna się na około ćwierć sekundy przed faktycznym
wypowiedzeniem słów. To wtedy mózg zaczyna wybierać słowa, które mają Problemy z mową i zrozumieniem
przekazać to, co dana osoba chce powiedzieć. Następnie słowa muszą zostać często wynikają z udarów, które uszkadzają
obszary językowe.
przekształcone w dźwięki i ostatecznie wyartykułowane. Większość tej
Jeśli uszkodzenie nastąpi na wczesnym etapie
skomplikowanej aktywności zachodzi w określonych obszarach językowych, życia, funkcje mowy mogą zostać
które u większości ludzi znajdują się po lewej stronie mózgu. Jednakże u przesunięte na przeciwną półkulę. U
mniejszości ludzi są one umiejscowione po prawej stronie lub rozsiane osób starszych jest to mniej
prawdopodobne, aby odnieść sukces,
pomiędzy obiema półkulami. Dominacja języka prawej półkuli jest ale obszary nieuszkodzone mogą
bardziej powszechna wśród osób leworęcznych (patrz s. 199). nadal przejmować niektóre funkcje obszarów uszkodzonych.
KLUCZOWA ŚCIEŻKA TERAPIA MOWY I JĘZYKA

„Przygotowane” słowa przekazywane są do Osoby cierpiące na afazję w wyniku udaru
obszaru Broki poprzez wiązkę włókien nerwowych
mózgu mają możliwość odzyskania niektórych
zwaną pęczkiem łukowatym. To dużo
funkcji językowych dzięki intensywnej
grubsze i lepiej rozwinięte u ludzi niż u innych
terapii mowy i języka.
2 –200 MS gatunków i uważa się, że są kluczem do rozwoju
języka.
SŁOWA DO
FONOLOGIA
Krótko po ich przywróceniu z
3 –150 MS
pamięci,
słowa dopasowywane są do FONOLOGIA DO SYLAB
dźwięków w obszarze Wernickego, Obszar Broki jest częścią mózgu

który sąsiaduje z korą najściślej związaną z mową.
słuchową, gdzie rozróżniane Dopasowuje dźwięki słów do
są dźwięki. konkretnych ruchów ust, języka i
gardła wymaganych do ich
wypowiedzenia.
4 –100 MS
ARTYKULACJA
Ruchy ust, języka i gardła
potrzebne do wyartykułowania
wybranego
słowa są kierowane przez część
kory ruchowej, która kontroluje
te części ciała.
1 –250 MS
PRZED MÓWIENIEM
POJĘCIA DO SŁÓW Słowa są dołączone do
wspomnień i idei i działają jak „uchwyty”, za
pomocą których mózg może uchwycić
5 PONIŻEJ 100 MS
właściwe, aby wyrazić ideę.
DOKŁADNA KONTROLA
ARTYKULACJA
Dopasowywanie słów do pojęć
Zaniepokojony jest móżdżek
odbywa się w płacie skroniowym.
z koordynacją czasu produkcji
mowy. Prawa półkula móżdżku łączy
się z lewą półkulą mózgu, co wykazuje
największą aktywację podczas mowy,
natomiast lewa półkula móżdżku jest
bardziej aktywna podczas śpiewu.
MÓWCA
Powyższa ilustracja przedstawia sześć kluczowych
obszarów mózgu, które aktywują się
bezpośrednio przed mówieniem. Zero to
punkt na skali czasu, w którym faktycznie
wypowiadane są słowa; dlatego czasy
poprzedzających etapów są oznaczone wartościami ujemnymi.
151
CZYTANIE I PISANIE WYKWALIFIKOWANI CZYTELNICY
Kiedy uczymy się czytać, nasze mózgi muszą

bardzo ciężko pracować, aby przetłumaczyć
NASZA ZDOLNOŚĆ MÓWIENIA I ROZUMIENIA MÓWIONEGO SŁOWA TAK EWOLUOWAŁA symbole na stronie na dźwięki. Aktywuje to
obszar w górnej tylnej części płata skroniowego,
ŻE NASZE MÓZGI SĄ PRZYGOTOWANE DO MOWY. CZYTANIE I PISANIE NIE PRZYCHODZI DO NAS NATURALNIE W TYM SAMYM SPOSOBIE. ABY w którym łączą się dźwięki i wzrok. W miarę
NAUCZYĆ SIĘ CZYTAĆ I PISAĆ, KAŻDY MUSI ĆWICZYĆ MÓZG, ABY ROZWIJAĆ NIEZBĘDNE UMIEJĘTNOŚCI. praktyki proces ten staje się automatyczny, a
mózg staje się bardziej zaniepokojony
ze znaczeniem słów. Dlatego obszary związane

ze znaczeniem są podczas czytania bardziej
NAUCZ SIĘ CZYTAĆ I PISAĆ aktywne w mózgu wprawnego czytelnika
Aby nauczyć się czytać i pisać, dziecko musi przełożyć kształty liter na kartce na dźwięki, jakie (zwykle dorosłego).
wydają, wypowiadane na głos. Na przykład słowo „kot” należy rozłożyć na elementy

fonologiczne – „kuh”, „aah” i „tuh”. Tylko wtedy, gdy słowo na stronie zostanie przetłumaczone
na dźwięk, który słychać
czy dziecko potrafi dopasować je do jego znaczenia, gdy zostanie
ono wypowiedziane. Nauka pisania wykorzystuje jeszcze

więcej mózgu. Oprócz obszarów językowych
związanych ze zrozumieniem i obszarów wizualnych
związanych z dekodowaniem tekstu, pisanie wiąże 6–9 LAT

JĘZYK
się z integracją aktywności w tych obszarach ze
sprawnością manualną, w tym z móżdżkiem,

I
WIZUALNE WYRÓŻNIENIA
który bierze udział w skomplikowanych ruchach Rozróżnianie liter pisanych wykorzystuje część
mózgu, która ewoluowała, aby dokonywać
rąk.
szczegółowych wizualnych rozróżnień między
obiektami naturalnymi. Być może dlatego wiele
liter przypomina kształty widziane w naturze.
Słowa
3 KORA pisane są dzielone na swoje
SŁUCHOWA
elementy fonologiczne i „wybrzmiewają”,
9–18 LAT
aby można je było „usłyszeć”; kora słuchowa
pozwala czytelnikowi rozpoznać każde
słowo po jego brzmieniu.
4
OKOLICA BROKI
Raz, że słowo
zostało rozpoznane, to prawda
również „zabrzmiało” w
Obszar Broki, łączący
słowo pisane na słowo
mówione.
20–23 LATA
CZASOWY
5TOPŁAT
ROZWÓJ CZYTANIA
Obszar ten pomaga dopasować
słowa do ich znaczeń poprzez Skany fMRI pokazują, że dzieci uczące się
przywołanie wspomnień. czytać korzystają z obszaru mózgu, który
Pełne docenienie tekstu Hipokamp dopasowuje zapisane symbole do dźwięków (na górze).
pisanego – zwłaszcza fikcji W miarę rozwoju umiejętności obszary obejmujące
– może wiązać się z znaczenie (środek i dół) stają się coraz bardziej aktywne.
przywoływaniem
osobistych wspomnień
z hipokampa.
2 SŁOWO WIZUALNE-
OBSZAR ROZPOZNANIA JAK LITERATURA
Obszar ten, który ewoluował, aby DZIAŁA NA MÓZG
dokonywać drobnych wizualnych
rozróżnień między różnymi
Nauka czytania i pisania wiąże się
obiektami, zostaje „porwany” przez
OBSZARY MÓZGU mózg czytelnika, gdy jest on z budowaniem nowych, złożonych
WYKORZYSTYWANE PODCZAS CZYTANIA szkolony w rozpoznawaniu tekstu pisanego. połączeń neuronowych w wielu
Czytanie różnych częściach mózgu. Poprawia to
wykorzystuje różne obszary zdolność osoby do rozróżniania
1
mózgu, od kory wzrokowej dźwięków mowy i zachęca do tworzenia
KORA WZROKOWA
z tyłu po obszary
coraz szerszych połączeń mentalnych,
płatów czołowych,
Tekst jest początkowo
przetwarzany w korze wzrokowej, skutecznie zwiększając wyobraźnię.
dzięki czemu
która przesyła informacje wzdłuż Stwierdzono również, że czytanie
dźwięk, pisownia i
rozpoznania: beletrystyki opartej na ludziach
znaczenie słowa są ze sobą szlak przetwarzania w stronę poprawia empatię.
powiązane. obszarów językowych mózgu.
152
CZYTANIE I PISANIE I JĘZYK I KOMUNIKACJA

DYSLEKSJA
HIPERLEKSJA
Dysleksja to zaburzenie rozwoju języka o podłożu genetycznym.
Może dotyczyć 5 procent populacji i jest najbardziej oczywisty, gdy język Dzieci z hiperleksją wykazują niezwykle
taki jak angielski ma złożony system mapowania dźwięków mowy i liter zaawansowane umiejętności czytania i
pisania, ale mogą mieć trudności
alfabetu. Jednym z wyjaśnień dysleksji, znanym jako hipoteza deficytu
ze zrozumieniem wypowiadanych
fonologicznego, jest to, że dyslektycy nie są w stanie analizować i słów. Często mają problemy z
zapamiętywać dźwięków zawartych w słowach. Spowalnia to naukę języka interakcjami społecznymi i mogą
mówionego i bardzo utrudnia przyporządkowanie dźwięków do odpowiednich mieć objawy autyzmu.

Niektórzy hiperlektycy uczą się
liter alfabetu podczas nauki czytania.
pisać dość długie słowa przed
ukończeniem drugiego roku życia,
a czytać zdania do trzeciego roku życia.
JAK DYSLEKSJA
Skany mózgu jednego z takich
RÓŻNIĆ SIĘ
dzieci sugerują, że hiperleksja jest
Dyslektycy różnią neurologicznym przeciwieństwem
się głównie obszarami
dysleksji, ponieważ gdy dziecko
mózgu, w których słowa
są tłumaczone z symboli czytało, obszary mózgu u dzieci z WAŻNI CZYTELNICY
dysleksją były nadaktywne.
wizualnych na dźwięki Dzieci z hiperleksją są zafascynowane literami
(pokazane na zielono i cyframi i od najmłodszych lat uczą się czytać,
na tym skanie fMRI). ale czasami mają trudności ze zrozumieniem
Badania wykazały, że u języka mówionego.
osób z dysleksją występuje
więcej istoty szarej
w tym obszarze niż u
RÓŻNICE JĘZYKOWE
osób bez dysleksji,
Osoby mówiące po angielsku mają szczególne trudności z nauką czytania. Zasady pisowni
jednak znaczenie tego
odkrycia nie jest w pełni angielskiej są niezwykle trudne do opanowania, a wykwalifikowani czytelnicy wiedzą, że nie mogą
poznane. polegać na zasadach dekodowania litery na dźwięk, ponieważ istnieje zbyt wiele wyjątków — na przykład
„i” wymawia się inaczej w „ice” i „ink”. ” W przypadku osób z dysleksją te wyjątki są trudne do opanowania,
LECZENIE DYSLEKSJI? a nauka czytania i ortografii zajmuje lata dłużej niż w przypadku osób bez dysleksji.
Na dysleksję nie ma lekarstwa, ale osoby z dysleksją

mogą poprawić umiejętność czytania poprzez
naukę kompensacyjną, korzystając z pomocy
wyspecjalizowanych nauczycieli w celu
znalezienia sposobów na zapamiętywanie
pisowni. Chociaż czytanie będzie
prawdopodobnie powolne i podatne na błędy
ortograficzne, książki audio, moduły sprawdzania
pisowni i programy do rozpoznawania głosu mogą pomóc w obejściu problemów dysleksji.
TECHNIKI WIZUALNE
Uważa się, że w niektórych przypadkach dysleksję
można złagodzić poprzez noszenie kolorowych
okularów lub noszenie przepaski na jednym oku.
NAPRAWA
Region Region
Region skroniowo- Region skroniowo- Wczesne badania sugerują,
czołowy ciemieniowy czołowy ciemieniowy że proces słuchania spowolnionych
dźwięków może pomóc
osobom z dysleksją. Okręgi
na skanie po lewej stronie
pokazują brak aktywności
w kluczowych obszarach
czytania mózgu dyslektyka;
bardziej szczegółowy
DYSLEKSYKA ANGIELskojęzyczna DYSLEKSYKA WŁOSKOJĘZYCZNA
skan prawej ręki pokazuje
Nauka czytania po angielsku może być wyzwaniem dla Włoscy dyslektycy są bardziej dokładni w rozpoznawaniu
większą aktywność w
DYSLEKSYKA ROZWOJOWA
dyslektyków ze względu na liczbę słów, które nie słów niż ich angielscy odpowiednicy, ponieważ włoskie
obszarach czytania po treningu.
DYSLEKSYKA ROZWOJOWA PO TRENINGU spełniają standardowych zasad pisowni. zasady pisowni są mniej złożone.
DYSGRAFIA
Niektórzy ludzie mają duże trudności z pisaniem, mimo że potrafią dobrze czytać.
Znana jako dysgrafia i może mieć podłoże językowe lub motoryczne. Pierwsza
wynika z trudności w przekształcaniu dźwięków w znaki wizualne, druga to problemy
z wykonywaniem precyzyjnych ruchów potrzebnych do pisania lub trudności z
przechodzeniem od jednego takiego ruchu do drugiego. W obu przypadkach Tak wygląda pisanie w lustrze!
PISANIE LUSTRZANE
Płynne pisanie lustrzane, w którym wszystkie
występuje chwiejne, niewyraźne lub zniekształcone pismo odręczne – znacznie
litery są odwrócone, jest bardzo rzadkie i
gorsze niż zwykle. niezwykle trudne dla zwykłych pisarzy. Może
Niektóre odwrócenia liter są normalne u małych dzieci, ale zwykle znikają na długo odzwierciedlać nieprawidłowy układ obszarów
przed osiągnięciem dorosłości. językowych w mózgu.
153
WIĘKSZOŚĆ NASZYCH DOŚWIADCZEŃ Z CHWILI NA CHWILĘ PRZEMIJA
SZYBKO W ZAPOMNIENIE, ALE NIEWIELE JEST ZAKODOWANYCH
W MÓZGU JAKO WSPOMNIENIA. KIEDY PAMIĘTAMY O WYDARZENIU,
NEURONY ZAANGAŻOWANE W GENEROWANIE ORYGINAŁU
DOŚWIADCZENIE SĄ REAKTYWOWANE. JEDNAK WSPOMNIENIA
NIE SĄ POWTÓRKAMI PRZESZŁOŚCI ALE REKONSTRUKCJAMI
Z TEGO. GŁÓWNYM CELEM PAMIĘCI JEST PRZEKAZYWANIE
INFORMACJE, KTÓRE KIEROWĄ NASZE DZIAŁANIA W OBECNOŚCI ORAZ
ABY ROBIĆ TO WYDAJNIE, Z reguły ZATRZYMUJEMY TYLKO TE
DOŚWIADCZENIA, KTÓRE SĄ W JAKIŚ SPOSÓB PRZYDATNE. NASZE PRZYPOMNIENIE
PRZESZŁOŚCI JEST Z tego powodu wybiórcza i niewiarygodna.

PAMIĘĆ
ZASADY PROCES PAMIĘCI
PAMIĘCIOWY
Proces tworzenia pamięci składa się z kilku naturalnych etapów, od początkowej selekcji i przechowywania informacji do
przypomnienia, a czasami do ostatecznej zmiany lub utraty pamięci. Każdy etap ma swoją szczególną charakterystykę i
rzeczy, które mogą pójść nie tak.
SCENA CO MA SIĘ STAĆ CO MOŻE PÓJŚĆ ŹLE

PAMIĘĆ TO SZEROKI TERMIN UŻYWANY DO OZNACZENIA WIELU RÓŻNYCH FUNKCJI MÓZGU.
WSPÓLNĄ CECHY TYCH FUNKCJI JEST ODTWORZENIE PRZESZŁYCH DOŚWIADCZEŃ POPRZEZ Wybór Mózg jest zaprojektowany tak, aby Ważne zdarzenia są pomijane lub
przechowywać informacje, które przywracane są te nieistotne. Możesz nie
SYNCHRONICZNE WYZWALANIE NEURONÓW, KTÓRE BĘDĄ ZAANGAŻOWANE W
przydadzą się w późniejszym czasie, a resztę pamiętać imienia danej osoby, ale
PIERWOTNE DOŚWIADCZENIE. pozostawić niezauważoną. pamiętaj pieprzyk na jej nosie.
Poloz sie Doświadczenie wybrane do Informacje mogą być „błędnie wprowadzone”

zapamiętywania jest przechowywane w z błędnymi powiązaniami między pozycjami.
taki sposób, aby zostało powiązane z Lub nowe elementy nie są zapisane, więc
CZYM JEST PAMIĘĆ? odpowiednimi, istniejącymi wcześniej trudno jest się ich nauczyć lub zachować
nowe wspomnienia.
wspomnieniami i przechowywane przez odpowiedni okres.
PAMIĘĆ
Pamięć może polegać na zdolności przywoływania wiersza lub rozpoznawania twarzy

Wspomnienie Bieżące wydarzenia powinny stymulować Bieżące wydarzenia nie przywołują
na żądanie; niejasna wizja jakiegoś wydarzenia z odległej przeszłości; umiejętność
I
przywoływanie odpowiednich wspomnień przydatnych wspomnień, takich jak słowa,

wymagana do jazdy na rowerze; lub świadomość, że kluczyki do samochodu leżą na stole. – tj. informacji, które mogą pomóc w imiona, wydarzenia – wiesz, że informacje
przyszłych działaniach. tam są, ale nie możesz ich uchwycić.
Cechą wspólną wszystkich tych zjawisk jest to, że wiążą się z uczeniem
się i całkowitą lub częściową rekonstrukcją przeszłych doświadczeń.
Zmiana Za każdym razem, gdy przywoływane jest Zmiana może stworzyć fałszywe
Uczenie się to proces, w którym neurony uruchamiają się razem wspomnienie, jest ono nieco zmieniane, aby wspomnienia.
uwzględnić nowe informacje.
wywołujące określone doświadczenie są zmieniane w taki sposób, że mają
tendencję do ponownego wybuchu razem. Późniejsze połączone odpalanie
neuronów rekonstruuje pierwotne doświadczenie, tworząc jego „wspomnienie”. Zapominanie Przedmioty zaczynają być Ważne lub przydatne informacje zostały
zapominane już po ich zapomniane. Alternatywnie
Akt przypominania tworzy neurony
zarejestrowaniu, chyba że są niepotrzebne lub nawet szkodliwe
zaangażowane jest jeszcze bardziej prawdopodobne, że wybuchnie ponownie w przyszłości, regularnie odświeżane. Niepotrzebne wspomnienia nie są.
informacje są usuwane.
więc wielokrotne rekonstruowanie wydarzenia sprawia, że coraz łatwiej je zapamiętać.
PAMIĘĆ KRÓTKO- I DŁUGOTERMINOWA

Jądro ogoniaste Ciało sutkowe
Związane ze Ciała sutkowe są powiązane Wspomnienia krótkotrwałe zazwyczaj pozostają z nami tylko
Płat ciemieniowy wspomnieniami ze wspomnieniami
Związany z pamięcią
tak długo, jak ich potrzebujemy. Przykładem jest numer telefonu,
umiejętności instynktowne epizodycznymi
przestrzenną Płat czołowy którego używasz tylko raz. Wspomnienia krótkotrwałe są
Wzgórze Siedziba pamięci
utrzymywane w umyśle poprzez proces pamięci „roboczej”
Kieruje roboczej
uwagę (patrz strona obok). Natomiast wspomnienia długoterminowe

można przywoływać po latach, a nawet dziesięcioleciach. Takim
wspomnieniem może być adres Twojego domu z dzieciństwa.
Pomiędzy tymi skrajnościami mamy wiele wspomnień
średnioterminowych, które mogą trwać miesiącami lub
latami i ostatecznie zaniknąć.
Wiele różnych czynników decyduje o tym, czy dane
doświadczenie lub element wiedzy stanie się pamięcią
krótko-, czy długoterminową. Należą do nich ich zawartość
emocjonalna, nowość i wysiłek, jaki wkładamy, aby ćwiczyć ich
przypominanie.
100
80
Putamen
Związany z
umiejętnościami proceduralnymi 60
40
PRZYPOMNIENIE
PROCENTOWE
OBSZARY PAMIĘCI 20
Migdał
Emocjonalny Pamięć obejmuje
szeroki zakres
Można tu 0
aspektów i funkcji, począwszy
przechowywać wspomnienia 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
od głęboko zakorzenionych POZYCJA SŁOWA
instynkty do świadomości
Hipokamp Płat skroniowy
Posiada wiedzę faktyczna wiedza. PIERWSZY I OSTATNI
Doświadczenia
Móżdżek zamieniają się tutaj Są one powiązane z różnymi
ogólną Jeśli zostaniemy poproszeni o nauczenie się listy słów, z większym
Związane z we wspomnienia obszarami w mózgu. prawdopodobieństwem zapamiętamy pierwszy i ostatni element niż ten znajdujący się
uwarunkowanymi w środku. Uważa się, że dzieje się tak dlatego, że poświęcamy większej uwagi
wspomnieniami –
pierwszemu, więc się „przykleja”, podczas gdy ostatni może być powtarzany częściej
wydarzenia powiązane czasem niż pozostałe, ponieważ możemy to zrobić bez wpychania się z tyłu innego przedmiotu.
156
ZASADY PAMIĘCI I PAMIĘĆ

RODZAJE PAMIĘCI
Mamy pięć różnych typów pamięci do określonych celów. NAUKA JEST DLA CIEBIE DOBRA
Pamięć epizodyczna obejmuje rekonstrukcje przeszłych doświadczeń, w
Uczenie się polega na tworzeniu nowych połączeń pomiędzy skupiskami neuronów w
tym doznań i emocji; Zwykle rozgrywają się one jak film i są
różnych częściach mózgu. To buduje mózg, czyniąc go sprawniejszym.
doświadczane z własnego punktu widzenia. Pamięć semantyczna to Na przykład wykazano, że ćwiczenie umiejętności przestrzennych,
nieosobowa, oparta na faktach wiedza, która „jest samotna”. takich jak poruszanie się po mieście, zwiększa rozmiar tylnego
hipokampa. Im więcej połączeń stworzysz, tym lepiej możesz
Pamięć robocza to zdolność do przechowywania informacji w umyśle na tyle
wykorzystać to,
długo, aby z nich skorzystać. Proceduralne wspomnienia „ciała” obejmują czego się nauczyłeś POWIĘKSZONE OBSZARY
wyuczone czynności, takie jak chodzenie, pływanie lub jazda na rowerze. i tym dłużej
Ten obraz pokazuje obszary
zajmie ci
Wspomnienia ukryte to te, o których istnieniu nie wiemy. Wpływają na nasze związane z uczeniem się ukrytym
zapomnienie. (czerwony) i umiejętnościami jawnymi
działania w subtelny sposób; na przykład możesz poczuć niewytłumaczalną
(żółty), które zagęściły się w miarę praktyki.
niechęć do nowej osoby, ponieważ przypomina ci ona kogoś paskudnego.
Płat czołowy Płat czołowy

Wspomnienia semantyczne są
Aktywność w tym miejscu gwarantuje,
że epizodyczne wspomnienia nie zostaną aktywowane przez obszary płata
pomylone z prawdziwym życiem czołowego, które czerpią ze
zgromadzonej wiedzy w celu

kierowania bieżącym zachowaniem
Obszary korowe
Wspomnienia epizodyczne aktywują
obszary pierwotnie zaangażowane w Płat skroniowy
przywoływane doświadczenie Płaty skroniowe kodują informacje oparte
na faktach, a aktywność w nich jest
znacznikiem przypominanych
faktów
Hipokamp
Wydarzenia zamieniają się
tutaj we wspomnienia
EPIZODYCZNA PAMIĘĆ PAMIĘĆ SEMANTYCZNA
Części mózgu zaangażowane w wspomnienia epizodyczne zależą Wspomnienia semantyczne to fakty, które kiedyś mogły mieć
od treści pierwotnego doświadczenia. kontekst osobisty, ale obecnie stanowią prostą wiedzę. Na
Na przykład wysoce wizualne doświadczenia aktywują wzrokowe przykład fakt, że kiedyś człowiek chodził po Księżycu, mógł kiedyś
obszary mózgu, podczas gdy zapamiętywanie głosu danej być częścią twojego osobistego doświadczenia, ale teraz jest to
osoby aktywuje korę słuchową. tylko „wiedza”.
Dyrektor centralny Notatnik językowy Wizualny drapak

Zawiera cały plan, łącznie Używa obszaru Broki jako Utrzymuje obraz tego, co należy zrobić, Jądro ogoniaste
z komponentem językowym „głosu wewnętrznego”, aktywując obszary w pobliżu kory wzrokowej Tutaj przechowywane są instynktowne
który powtarza informacje Dyrektor centralny działania, takie jak pielęgnacja
Mieści cały plan, łącznie z

elementem wizualnym
Putamen
Tutaj przechowywane
są nabyte
umiejętności,
takie jak jazda na rowerze
Pętla fonologiczna
„Ucho wewnętrzne”, w Móżdżek

Kora wzrokowa
którym Umiejętności
zapamiętywane ciała zależą od

móżdżku, który
są dźwięki słów
kieruje synchronizacją i
koordynacją
LEWA STRONA PRAWA STRONA PAMIĘĆ PROCEDURALNA

PAMIĘĆ ROBOCZA Wspomnienia „ciała” pozwalają nam
Jedna część płatów czołowych, centralny organ wykonawczy, automatycznie wykonywać zwykłe czynności
przechowuje plan działania, przywołując informacje z reszty motoryczne, gdy się ich nauczymy. Takie
mózgu. Istnieją również dwie pętle neuronowe, dla danych umiejętności są przechowywane w obszarach
wizualnych i dla języka; pełnią one funkcję notatników, tymczasowo mózgu znajdujących się pod korą. Można je
przechowując dane do czasu ich usunięcia w następnym zadaniu. przywołać, ale zwykle pozostają nieświadome.
157
SIEĆ PAMIĘCI
WSPOMNIENIA SĄ PRZECHOWYWANE WE Fragmentach W CAŁYM MÓZGU. JEDNOKIERUNKOWA
PRZEWIDZIANIE WZORU PAMIĘCI W MÓZGU JEST ZŁOŻONE
SIEĆ, W KTÓREJ NICI SYMBOLIZUJĄ RÓŻNE ELEMENTY PAMIĘCI, ŁĄCZĄCE SIĘ W WĘZŁACH, CZYLI PUNKTACH PRZEcięcia,
TWORZĄC CAŁĄ, ZAOKRĄGLONĄ PAMIĘĆ O PRZEMIESZCZENIU OBIEKTU, OSOBY LUB ZDARZENIU.

PAMIĘĆ
SIEĆ MÓZGU
I
Wspomnienia „deklaratywne” – epizody i fakty, które możesz przywołać świadomie – są tworzone i dostępne w
hipokampie, ale są przechowywane w całym mózgu.
Każdy element wspomnienia – obraz, dźwięk, słowo lub emocja, z których się ono składa – jest
zakodowany w tej samej części mózgu, która pierwotnie utworzyła ten fragment.
Kiedy przywołujesz doświadczenie, odtwarzasz je w istocie poprzez reaktywację
wzorców neuronowych wygenerowanych podczas pierwotnego doświadczenia, które
zostało zakodowane w pamięci. Weźmy na przykład wspomnienie psa, którego
kiedyś posiadałeś. Twoje przypomnienie jego koloru jest tworzone przez obszar
„koloru” kory wzrokowej; wspomnienie chodzenia z nim jest rekonstruowane
(przynajmniej częściowo) przez obszar
motoryczny twojego mózgu; jego imię i
nazwisko jest przechowywane w obszarze językowym i tak dalej.
PRZYWOŁYWANIE PAMIĘCI
Skan fMRI po lewej stronie pokazuje aktywność
kory czuciowej podczas przywoływania
sensorycznych aspektów pamięci. Skan po
prawej stronie przedstawia hipokamp, który ASPEKTY PAMIĘCI
odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu pamięcią.
Kiedy wspomnienie zostanie
W tym przypadku skanowana osoba aktywnie
wywołane, hipokamp jednocześnie
tłumi wspomnienia – zwróć uwagę na brak
uruchamia różne jego aspekty.
aktywności w korze czuciowej.
Jeśli pamiętasz psa, różne obszary
mózgu przypominają sobie:
różnorodne wspomnienia o psie i
przedmiotach peryferyjnych,
TWORZENIE PAMIĘCI takich jak miski dla psów, a także
wspomnienia o rzeczach
Początkowa percepcja doświadczenia jest związanych z ideą „psa”.
generowana przez podzbiór neuronów Neuron
uruchamiających się razem. Odpalanie

synchroniczne sprawia, że zaangażowane Istniejąca
neurony są bardziej skłonne do synapsa

Wejście ROZPROSZONE PAMIĘĆ
ponownego uruchomienia się razem w
przyszłości. Jest to tendencja znana Nasze wspomnienia są rozproszone po całym mózgu, więc nawet jeśli jedna część doświadczenia
jako „wzmacnianie”, która odtwarza Jądro zostanie utracona, wiele innych pozostanie. Jedną z zalet takiego rozproszonego systemu
pierwotne doświadczenie. Jeśli te same
przechowywania jest to, że sprawia, że wspomnienia długoterminowe są mniej więcej niezniszczalne.
neurony często uruchamiają się razem,
w końcu stają się na siebie trwale uczulone, Jeśli byłyby trzymane w jednym obszarze mózgu, uszkodzenie tego miejsca – na przykład w
tak że jeśli jeden z nich zadziała, pozostałe 1WEJŚCIE Bodziec zewnętrzny wyzwala dwa wyniku udaru lub urazu głowy – całkowicie wymazałoby pamięć. W rzeczywistości uraz i zwyrodnienie
neurony uruchamiają się jednocześnie. W przyszłości,
też to zrobią. Nazywa się to „długoterminowym wzmocnieniem”. mózgu mogą pozbawić wspomnienia, ale rzadko je całkowicie zniszczą. Możesz na przykład
jeśli jeden się zapali, drugi prawdopodobnie też wybuchnie.
Utworzono
stracić imię danej osoby, ale nie pamięć jej twarzy. Niektóre badania wykazały, że wspomnienia
Nowy link
Wejście
nowe łącze pozostają nawet wtedy, gdy kodujące je synapsy są uszkodzone. Sugeruje to, że same neurony
sfałszowany
mogą również przechowywać pewne aspekty pamięci. Jedna z teorii głosi, że dendryty –
gałęzie neuronów otrzymujące informacje z innych komórek –

Sąsiedni
zmieniają wrażliwość, jeśli są wielokrotnie stymulowane. neuronu
Regularne
Obwód przyłącza
Zwiększanie Nowy wprowadzanie
Ułatwione się do sieci
aktywności neurony
synapsa synapsa
Wejście
Nowy
neuronu
2 FORMOWANIE
Odpala trzeciOBWODU
neuron. Jeden z początkowych Trzy neurony
3WZROST są teraz uwrażliwione
AKTYWNOŚCI zasymilowany
para jest stymulowana do wystrzelenia nim, do siebie, tak że jeśli jeden z nich wystrzeli, ROZSZERZAJĄCA SIĘ SIEĆ
wyzwalając drugą, tak że cała trójka zostaje połączona.

pozostałe dwa prawdopodobnie również wystrzelą. Sieć pamięci rozprzestrzenia się w mózgu, gdy istniejące
neurony łączą się z nowymi neuronami, uruchamiając się razem.
158
SIEĆ PAMIĘCI I PAMIĘĆ

DOSTĘP DO PAMIĘCI
Wydarzenia, które mają zostać przywołane, są na początku silniej kodowane niż te, które później
zostają zapomniane. W jednym badaniu 16 osób obejrzało 120 zdjęć i odpowiedziało, które
zdjęcia zostały zrobione w pomieszczeniu, a które na zewnątrz. Następnie każdy obraz był
pokazywany jeszcze raz.
Po 15 minutach badanym ponownie pokazywano zdjęcia wraz z kilkoma nowymi i pytano, czy
je pamiętają. Skany wykonane podczas testu wykazują silną aktywację hipokampu w odpowiedzi
na przywołane zdjęcia przy pierwszym oglądaniu, ale mniejszą aktywność w tym obszarze, gdy
zdjęcia są powtarzane. Ten wzór jest „znacznikiem” znajomości (patrz poniżej).
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
HIPPOKAMPU
AKTYWNOŚĆ
0
-0,1
0 2 4 6 8 10 12 14
CZAS (SEKUND)
POWIEŚĆ PAMIĘTANA POWIEŚĆ ZAPOMNIANA
POWTÓRZONE PAMIĘTANE POWTARZANE ZAPOMNIANE
AKTYWNOŚĆ HIPPOKAMPA I FORMOWANIE PAMIĘCI
Rzeczy, które zapadają w pamięć, charakteryzują się dużą aktywnością

w hipokampie, gdy są doświadczane po raz pierwszy, ale mniejszą
aktywnością, gdy widzi się je po raz drugi. To odróżnia sceny przywołane
od tych nowych lub zapomnianych.
AKTYWNOŚĆ PARAHIPPOKAMPALNA
Kiedy przypominasz sobie epizod ze swojego życia,
hipokamp i obszar wokół niego (pokazany na żółto na
tym skanie fMRI) ulegają aktywacji. Podczas
przywoływania wspomnień hipokamp jest zajęty łączeniem
różnych aspektów pamięci z szeroko rozproszonych
obszarów mózgu.
NIEMOŻLIWOŚĆ PRZECHOWYWANIA
W 1953 roku przeprowadzono operację pacjenta znanego jako HM,

Duże obszary
aby złagodzić objawy ciężkich napadów padaczkowych. Operacja
hipokampu usunięte z
polegała na usunięciu dużej części hipokampa. mózgu HM w obu
To kontrolowało napady, ale powodowało także poważny deficyt półkulach
pamięci. Od chwili, gdy HM obudził się po operacji, nie był w stanie ułożyć
świadomych wspomnień. Codzienne wydarzenia pozostawały w jego 3¼ cala
umyśle tylko przez kilka sekund lub minut. (8cm)

Kiedy spotykał kogoś, nawet osobę, którą widywał wiele razy dziennie,
rok po roku, nie rozpoznawał jej. HM uważał się za młodego mężczyznę
aż do 80. roku życia,
ponieważ w
BRAKUJĄCY CZĘŚĆ
rzeczywistości lata, jakie
Hipokamp jest osadzony głęboko w płatach
upłynęły od operacji,
skroniowych. Doświadczenia „przepływają
dla niego nie istniały.
przez nią” nieustannie, a część z nich
Jego przypadek zostaje zakodowana w pamięci w procesie
pokazuje, jak ważny jest
długotrwałego wzmacniania. Następnie Hipokamp
hipokamp w hipokamp bierze udział w
przechowywaniu odtwarzaniu większości typów
pamięci. pamięci. WIDOK Z BOKU WIDOK OD DOŁU
159
UKŁADANIE PAMIĘCI
WIĘKSZOŚĆ PRZEŻYĆ NIE POZOSTAWIA TRWAŁEGO ŚLADU. NIEKTÓRE Z NICH SĄ TAK UDERZAJĄCE, ŻE ZMIENIAJĄ STRUKTUrę MÓZGU POPRZEZ
TWORZENIE NOWYCH POŁĄCZEŃ MIĘDZY
NEURONY. ZMIANY TE UMOŻLIWIAJĄ WYGENEROWANĄ AKTYWNOŚĆ NEURONOWĄ
WSTĘPNE DOŚWIADCZENIE NALEŻY ZREkonstruować LUB „WSPOMNIĆ” W PÓŹNIEJSZYM TERMINIE. Kora somatosensoryczna
Kora skojarzeń
smakowych
Skojarzenie wizualne
ANATOMIA PAMIĘCI kora
Kora
skojarzeniowa słuchowa
Tylko doświadczenia powodujące niezwykle długotrwałą i/lub intensywną aktywność
Hipokamp
neuronalną zostają zakodowane jako wspomnienia. Utrwalenie zmian tworzących pamięć Hipokamp koduje
nowe
długoterminową (patrz sekwencja poniżej) zajmuje do dwóch lat, ale po zakodowaniu
PAMIĘĆ
wspomnienia i pomaga
Migdał
pamięć ta może pozostać dostępna przez całe życie. Do pamięci długotrwałej zaliczają się przywołać inne
I
wydarzenia z życia danej osoby (wspomnienia epizodyczne) i fakty bezosobowe (wspomnienia
semantyczne). twórcy pamięci
Doświadczenia, które
Łącznie nazywa się je „wspomnieniami deklaratywnymi”, ponieważ można je przywołać świadomie Kora węchowa
stają się wspomnieniami, są
(„deklarować”). Wspomnienia proceduralne (ciała) i wspomnienia ukryte (nieświadome) mogą zwykle długotrwałe lub
być również przechowywane długoterminowo. naładowane emocjonalnie i

silnie rejestrują się w korze
czuciowej i hipokampie.
TWORZENIE PAMIĘCI DŁUGOTERMINOWEJ
0,2 sekundy Uwaga 0,25 sekundy Emocje Doświadczenia intensywnie

Kora Kora słuchowa
Mózg może wchłonąć tylko skończoną ilość bodźców zmysłowych emocjonalne, takie jak narodziny dziecka, z większym ruchowa
Czołowy
w dowolnym momencie. Może pobierać próbki na temat kilku prawdopodobieństwem zapadają w pamięć, ponieważ emocje
obszar
zdarzeń jednocześnie lub skupiać uwagę na jednym zdarzeniu i zwiększają uwagę. Informacje emocjonalne pochodzące z bodźca
wyodrębniać wiele informacji są początkowo przetwarzane nieświadomą ścieżką prowadzącą do
informacji tylko z tego. Uwaga powoduje, że neurony rejestrujące ciała migdałowatego; może to wywołać reakcję emocjonalną,
zdarzenie aktywują się częściej. Taka aktywność sprawia, że doświadczenie nawet zanim dana osoba zorientuje się, na co reaguje, jak w
staje się bardziej intensywne; zwiększa to również prawdopodobieństwo, przypadku reakcji „walcz lub uciekaj”. Niektóre traumatyczne
że zdarzenie zostanie zakodowane jako wspomnienie. Dzieje się tak, wydarzenia mogą być
ponieważ im bardziej neuron jest aktywowany, tym silniejsze połączenia trwale przechowywane w
tworzy ciele migdałowatym.
Migdał
z innymi komórkami mózgowymi.
Wywołuje
ŚCIEŻKA EMOCJI
natychmiastową
PAMIĘTNE WYDARZENIE Ciało migdałowate pomaga reakcję emocjonalną
Wizualny
Powiększanie wydarzenia pomaga WYDARZENIA EMOCJONALNE utrzymać przeżycie
kora
uchwycić je jako wspomnienie, Interakcje osobiste i inne wydarzenia emocjonalne „przy życiu”,
tak jak aparat robi zdjęcie. odtwarzając je w pętli, co

emocjonalne „przyciągają” uwagę, więc jest
rozpoczyna kodowanie
większe prawdopodobieństwo, że zostaną zapamiętane.
wspomnienia.
Wzgórze Płat czołowy
Utrzymuje aktywność Skupia uwagę na

mózgu w celu, eliminując czynniki
odniesieniu do obiektu uwagi rozpraszające
Uczucie 0,2–0,5 sekundy Kora czuciowa
Sygnał sensoryczny
W korze czuciowej Informacje
Większość wspomnień pochodzi z wydarzeń, które obejmowały
zaczynają
przepływają do hipokampu
widoki, dźwięki i inne doświadczenia zmysłowe. Im intensywniejsze doznania, kształtować się percepcje
tym większe prawdopodobieństwo, że je zapamiętamy. Sensacyjne fragmenty
takich „epizodycznych” wspomnień mogą później zostać zapomniane, pozostawiając
jedynie pozostałości wiedzy faktograficznej. Na przykład pierwsze doświadczenie
zobaczenia Pomnika Waszyngtona można sprowadzić do prostego „faktu” dotyczącego
wyglądu wieży.
Kiedy zostaje przywołane,
wywołuje ducha obrazu wizualnego,
zakodowanego w obszarze wzroku
mózgu. Hipokamp
INTENSYWNA KONSTRUKCJA
Uwaga pomaga nam SMAK FORMOWANIE POCECJI

zapamiętywać wydarzenia, Wrażenia łączą się w obszarach
Percepcje zmysłowe, takie jak smak,
intensyfikując ich doświadczanie.
wzrok czy węch, stanowią surowiec skojarzeń, tworząc świadome
wspomnień. spostrzeżenia.
160
KŁAMĄC PAMIĘĆ I PAMIĘĆ

LOKALIZACJA PAMIĘCI
Hipokamp
WYMIANA HIPPOKAMPU Po konsolidacji wspomnienia długotrwałe są Obszar słuchowy
przechowywane w całym mózgu w postaci grup

Neurolodzy z Uniwersytetu Południowej Kalifornii w Los
neuronów, które są przygotowane do wspólnego Migdał
Angeles opracowali sztuczny hipokamp, który pewnego dnia może
pomóc osobom cierpiącym na demencję zatrzymać utratę działania według tego samego wzorca, który stworzył
pamięci. Małe badanie pilotażowe, w którym ludziom pierwotne doświadczenie. „Całe” wspomnienia są
wszczepiono implant, wykazało, że ich pamięć obrazów poprawiła
podzielone na ich elementy składowe (doznania,
się w porównaniu z poprzednimi wynikami o prawie 40 procent.
emocje, myśli itp.); każdy składnik jest przechowywany
Naukowcy najpierw opracowali model działania hipokampa,
obserwując wzorce wejścia–wyjścia rzeczywistego obiektu. w obszarze mózgu, który go zainicjował. Na przykład
grupy neuronów w korze wzrokowej będą kodować
Następnie wbudowali model w chip krzemowy, który miał łączyć się
wzrok, a neurony w ciele migdałowatym będą
z mózgiem, zastępując uszkodzoną tkankę. Jedna strona chipa
rejestruje aktywność elektryczną przychodzącą z reszty mózgu, podczas
przechowywać emocje. Jednoczesne odpalenie wszystkich tych grup buduje pamięć w całości.
gdy druga wysyła odpowiednie instrukcje elektryczne z powrotem do
mózgu.
NIEZAWODNE
KARTA PAMIĘCI WRAŻENIE
Niektóre wspomnienia
Chip ma zostać wszczepiony w
wydają się być wyryte SKLEP PAMIĘCI
hipokamp i komunikować się z
mózgiem za pośrednictwem dwóch w kamieniu. Tak Wspomnienia są kodowane w neuronach
naprawdę żadne które je stworzyły: na przykład dźwięki w
układów elektrod umieszczonych po obu
stronach uszkodzonego obszaru. wspomnienie nie korze słuchowej i emocje w ciele
jest nigdy migdałowatym. Hipokamp przyciąga je
idealnie ostre i pełne. do siebie.
0,5 sekundy–10 minut 10 minut – 2 lata Konsolidacja po 2 latach

Pamięć Przetwarzanie hipokampa Trwa do dwóch lat,
robocza Szczególnie uderzające doświadczenia „wyrwą się” z zanim pamięć zostanie mocno
Pamięć krótkotrwała, czyli „robocza”, jest jak tekst na pamięci roboczej i wędrują do hipokampa, utrwalona w mózgu, a nawet później
tablicy, który jest stale odświeżany. Zaczyna się od gdzie podlegają dalszemu przetwarzaniu. Powodują może zostać zmieniona lub utracona. W tym
doświadczenia i trwa, w miarę jak doświadczenie to aktywność nerwową, która zapętla się wokół czasie wzorce odpalania neuronów kodujące
jest „zapamiętywane” poprzez powtarzanie. zwiniętych warstw tkanki; neurony hipokampa doświadczenie są odtwarzane tam i z
Na przykład numer telefonu może być powtarzany zaczynają trwale kodować tę informację w procesie powrotem pomiędzy hipokampem a korą.
tak długo, jak długo trwa wybieranie. Uważa się, że zwanym długotrwałym wzmocnieniem (patrz str. 158). Ten długotrwały, powtarzalny „dialog”
pamięć robocza obejmuje dwa obwody neuronowe (patrz Najsilniejsza informacja „odtwarza” te części powoduje przesunięcie wzorca z
str. 157), wokół których informacja jest utrzymywana mózgu, które jako pierwsze ją zarejestrowały. Na hipokampa do kory mózgowej; może się to
przy życiu tak długo, jak jest to potrzebne. Jeden obwód przykład wzrok powraca do kory wzrokowej, gdzie jest zdarzyć, aby zwolnić przestrzeń
służy do informacji wizualnej i przestrzennej, a drugi odtwarzany jako echo pierwotnego zdarzenia. przetwarzania hipokampa na nowe informacje. Dialog toczy się głównie po
do dźwięku. Trasy obwodów Uważa się, że „cicha” lub wolnofalowa faza snu
obejmują korę czuciową, gdzie doświadczenie jest jest ważniejsza dla tego procesu niż sen z szybkimi
Hipokamp Kora śródwęchowa
rejestrowane, i płaty czołowe, gdzie jest ono świadomie Informacje Zbiera informacje z wielu ruchami gałek ocznych (patrz str. 188).
krążą tutaj, a następnie
odnotowywane. Przepływ informacji do i wokół różnych obszarów mózgu
wracają do obszarów
tych obwodów jest kontrolowany przez neurony w
mózgu, z których pochodzą 15
korze przedczołowej. 14
KLUCZ
Obwód wizualny Płat czołowy 12 KORTYCZNY

SYGNAŁY
Pętle między korą Części płata czołowego 10
kontrolują przepływ
AMPLITUDA
czuciową i przedczołową HIPOKAMPAL

8
i utrzymanie pamięci SYGNAŁY
utrzymują
6
informacje „na żywo” roboczej
4
(Z)
Obwód
2
słuchowy
0
-2
0 1 2 3 4 5 6 7
CZAS (S)
System jednokierunkowy
SYGNAŁY ECHO
Podczas
Neuron hipokampa
kodowania informacja
podąża ścieżką PRZYGOTOWANIA DO (pomarańczowy)
jednokierunkową komunikuje się z
SKŁADOWANIE
komórkami kory
Ta aktywność w
słuchowej (fioletowy),
hipokampie zaczyna być
krótkotrwała odzwierciedlając ich wzór aktywności.
Kora Komórki hipokampu i
wspomnienia w nie
NOTATKI MENTALNE słuchowa kory mózgowej tworzą
które mogłoby pozostać na
Dane słuchowe i wizualne krążą niemal identyczne
całe życie. Hipokamp
w dwóch oddzielnych
kopie tego
pętlach pamięci. samego doświadczenia.
161
PRZYPOMNIENIE I UZNANIE
WSPOMNIENIA POWSTAJĄ, GDY MÓZG „ODTWORZY” WZÓR AKTYWNOŚCI NEURONOWEJ, KTÓRY
ORYGINALNIE WYGENEROWANE W ODPOWIEDZI NA OKREŚLONE ZDARZENIE. WZÓR JEST PODOBNY
DO ORYGINALNEGO, ŻE PAMIĘĆ REALIZUJE POSTRZEGANIE PRAWDZIWEGO WYDARZENIA PRZEZ MÓZG.
ALE TE POWTÓRKI NIGDY NIE SĄ IDENTYCZNE Z ORYGINAŁEM – GDYBY BYŁY, NIE ZNAlibyśmy RÓŻNICY MIĘDZY PRAWDZIWYM PRZEŻYCIEM A
PAMIĘCIĄ.
NATURA PAMIĘCI
Kiedy przypominamy sobie jakieś wydarzenie, przeżywamy je ponownie – ale tylko do

PRZYWOŁUJĘ
pewnego momentu. Nawet „zagubieni” we wspomnieniach, zachowujemy pewną

PAMIĘĆ
świadomość chwili obecnej, więc aktywność neuronowa nie jest identyczna z tą, która
wytworzyła zapamiętane wydarzenie. Jest to raczej
I
PAMIĘĆ SENSORYCZNA
doświadczenie oryginału zmieszane ze świadomością
Badania z wykorzystaniem
bieżącej sytuacji. To doświadczenie pamiętania „nadpisuje” skanów fMRI pokazują, że
przedmioty, które kojarzymy z
pamięć, więc za każdym razem, gdy przychodzi na myśl
konkretnymi zapachami,
jakieś wydarzenie, jest to tak naprawdę wspomnienie tego, wywołują aktywność w korze
kiedy ostatni raz o nim pamiętaliśmy. Dlatego wspomnienia węchowej (największy żółty
obszar). W ten sposób sygnały
stopniowo zmieniają się na przestrzeni lat, aż w końcu pobudzają wszystkie zmysły,
mogą w niewielkim stopniu przypominać pierwotne wydarzenie. przywołując szczegółowe wspomnienia.
UCZENIE SIĘ TEST LICZBA SŁÓW

PAMIĘĆ ZALEŻNA OD STANU Jeśli nauczysz się STAN STAN PRZYWOŁANE
czegoś lub doświadczysz czegoś, będąc w określonym

TRZEŹWY TRZEŹWY 14.9
stanie umysłu lub jednocześnie doświadczając
określonego wrażenia, później łatwiej będziesz to
sobie przypominać, gdy ponownie znajdziesz się w tym TRZEŹWY ALKOHOL 10.7
stanie. Na przykład, jeśli podczas wakacji czytasz książkę
na słonecznej plaży, po powrocie do domu może się
ALKOHOL ALKOHOL 10.3 POMOCE PAMIĘCI
wydawać, że całkowicie o niej zapomniałeś. Ale po latach,
Wspomnienia przeszłych wydarzeń są
na innej słonecznej plaży, fabuła może powrócić. Podobnie,
często „wpychane” do świadomości, gdy
pewnych zachowań można się nauczyć, będąc w ALKOHOL TRZEŹWY 4.6
ponownie spotykamy niektóre
doznania związane z pierwotnym
określonej sytuacji lub stanie umysłu, a następnie
doświadczeniem. Fotografie i tym podobne
przejawiać je tylko w tej samej sytuacji lub stanie umysłu, UPOKÓJ I PAMIĘĆ Pomoce zapamiętujące działają w ten
a innym razem „zapomnieć”, sprawiając wrażenie, że dana Badani pili napój bezalkoholowy lub alkoholowy przed studiowaniem sposób. Nawet jeśli wywołane przez nie
listy słów, a później przypominali sobie je, gdy byli trzeźwi lub pod doznania nie są identyczne z oryginalnymi,
osoba ma więcej niż jedną osobowość . wpływem alkoholu. Osoby nietrzeźwe w obu fazach zapamiętały prawdopodobnie będą na tyle podobne,
więcej słów niż osoby nietrzeźwe tylko w fazie badania. że pobudzą wspomnienia z tego samego okresu.
PAMIĘĆ PRZESTRZENNA
Struktura ludzkiego mózgu pokazuje, jak ważna dla naszego gatunku jest orientacja przestrzenna "WIEDZA"
i pamięć. Cały płat ciemieniowy mózgu – obszar pod koroną czaszki – jest przeznaczony dla
Niektórzy ludzie mają lepszą pamięć
„map” naszego ciała i naszej pozycji w przestrzeni. Również znaczna część hipokampu zajmuje się do miejsc niż inni. Częściowo jest to
rejestracją krajobrazu, po którym kwestia przyzwyczajenia i treningu —
podróżujemy i układaniem map pamięci. ci, których życie zależy od umiejętności
poruszania się po rozległych
Uszkodzenie któregokolwiek z tych
połaciach ziemi, w naturalny sposób
obszarów może poważnie wpłynąć na bardziej zwracają uwagę na punkty
zdolność danej osoby do poruszania się. orientacyjne. Na przykład londyńscy
taksówkarze słyną z umiejętności
Jeśli na przykład obszar „nawigacyjny”
poruszania się po labiryntach ulic
hipokampu zostanie dotknięty udarem lub
miasta. Ich umiejętności
urazem, dana osoba może stracić rozwijają się podczas dwuletniego
zdolność zapamiętywania nowych tras. szkolenia, zwanego „wiedzą”,
podczas którego „ćwiczą” część
hipokampa odpowiedzialną za pamięć NATURALNI NAWIGATORZY
przestrzenną. Wydaje się, że trening Badanie skanujące mózg wykazało, że tylny
MAZE-MIND
zwiększa rozmiar hipokampa, podobnie hipokamp, który koduje wspomnienia
Ludzie, którzy potrafią znaleźć wyjście z labiryntów,
jak mięsień powiększa się poprzez trening siłowy.
przestrzenne, jest większy u taksówkarzy.
korzystają z hipokampa znajdującego się w obu półkulach.
Ci, którzy pozostają zagubieni, korzystają tylko z jednej strony.
162
PRZYPOMNIENIE I ROZPOZNANIE I PAMIĘĆ

DéJÀ VU AND
NIGDY NIE WIDZIANY
Déjà vu charakteryzuje się

nagłym, intensywnym uczuciem
znajomości i poczuciem, że
doświadczyłeś tego samego momentu
wcześniej. Jednym z wyjaśnień jest to, że
nowa sytuacja wywołuje wspomnienie
podobnego doświadczenia z
przeszłości, ale wspomnienie jest
mylone z teraźniejszością, gdy jest
przywoływane, tworząc poczucie uznania
bez przywoływania na myśl
poprzedniego wydarzenia. Badania
sugerują, że déjà vu pojawia się, gdy nowa
sytuacja zostaje błędnie „oznaczona”
jako znajoma podczas przetwarzania w
układzie limbicznym. Natomiast
Jamais vu pojawia się, gdy ktoś
znajduje się w sytuacji, która powinna
być znajoma, ale która wydaje się dziwna.
Na przykład możesz nagle odkryć, że Twój
własny dom jest nieznany.
Uważa się, że Jamais vu to błąd w
rozpoznawaniu, w wyniku którego
nie pojawia się bodziec emocjonalny, który
zwykle towarzyszy znajomym
doświadczeniom.
Ścieżka korowa
Połączone sygnały
emocjonalne i
zmysłowe Ścieżka limbiczna
UZNANIE ROZPOZNANIE EMOCJONALNE

Kiedy zauważasz kogoś, kogo znasz, informacja
Pełne rozpoznanie danej osoby wiąże się z
jest najpierw przetwarzana przez korę wzrokową,
zebraniem ogromnej liczby wspomnień. Obejmują różne a następnie przepuszczana przez mózg różnymi
rodzaje faktów na temat danej osoby — znam ją/ma ścieżkami (patrz strony 84–85), jak pokazano na
diagramie (po prawej). Jedna ścieżka prowadzi
psa/przechodził obok mnie, kiedy widziałem ją ostatni
przez obszary limbiczne, które generują poczucie
raz/ma na imię Bill. Jednocześnie reagujesz emocjonalnie
zażyłości – oddzielone od świadomego rozpoznania –
na tę osobę w oparciu o wspomnienia, co wywołuje gdy widzi się znajomą osobę. Jeśli ta trasa jest
poczucie zażyłości. Większość lub całość zablokowana, osoba może świadomie rozpoznać, że
dzieje się nieświadomie – zna daną osobę, ale czuć się dziwnie od niej oderwana.
Bez tego wkładu nawet najbliżsi czuliby się jak obcy.
widzisz tę osobę i od razu Płat Nowy sygnał

czołowy
„wiesz”, kto to jest. w porównaniu
z zapisanymi
ŚCIEŻKI UZNANIA
wspomnieniami Wizualny
MIEJSCE UZNANIA Ścieżka korowa (czerwona) przetwarza dane o ruchach i intencjach
kora
Obszar ten przetwarza wzrok twarzy (patrz danej osoby. Kolejny (fioletowy) generuje świadomą wiedzę o tym,
Hipokamp
str. 84) poprzez wydobywanie informacji kim jest dana osoba. Ścieżka limbiczna (żółta) generuje poczucie UZNANIE
OBSZAR ROZPOZNAWANIA TWARZY na temat wyrazu twarzy i znajomości. zażyłości. TRASA
ROZPOZNANIE TAK TAK TAK

TO JEST TWARZ ZNANA DOPASUJ DO TWARZY DODAJ WIEDZĘ
OSOBY DOŁĄCZ DO IMIĘ
OSOBA? W PAMIĘCI O OSOBIE
Rozpoznanie danej osoby
i przypisanie jej
prawidłowego imienia
NIE NIE NIE TAK
WYRAŻENIE?
jest procesem skomplikowanym.
Kiedy to działa prawidłowo,
wydaje się łatwe, ponieważ POZNAJ
NIEZNANY ZNANY — ALE KTO PEŁNY
dzieje się to nieświadomie i OSOBA ALE NIE
ZAGROŻENIE OSOBA TO JEST? UZNANIE
pozornie natychmiast. WŁAŚCIWA NAZWA
CZY NIE?
Jeśli jednak proces zakończy się
niepowodzeniem na którymkolwiek etapie,
uznanie jest niekompletne. KLUCZ NIEŚWIADOMY ŚWIADOMY

163
NIEZWYKŁA PAMIĘĆ
„ZŁA” PAMIĘĆ ZWYKLE OZNACZA ZAPOMNIENIE. ALE JEST WIELE
INNE TYPY PROBLEMÓW Z PAMIĘCIĄ: WYRAŹNE, ALE FAŁSZYWE WSPOMNIENIA, NIEJASNE WSPOMNIENIA I NAtrętne
retrospekcje traumatycznych wydarzeń. MOŻNA NAWET ZBYT WYRAŹNIE PAMIĘTAĆ RZECZY.
ZAPOMNIENIA
PAMIĘĆ
Celem ludzkiej pamięci jest wykorzystywanie przeszłych wydarzeń do kierowania przyszłymi

działaniami, a utrzymywanie doskonałego i kompletnego zapisu przeszłości nie jest użytecznym sposobem
I
na osiągnięcie tego. Ważniejsza jest umiejętność generalizowania na podstawie doświadczenia. Na

przykład podczas pierwszej jazdy samochodem uczysz się położenia pedałów pierwszego pojazdu, z
którego korzystasz. Następnie wsiadając do dowolnego samochodu, zakładasz, że pozycje pedałów są
takie same. Specyficzna pamięć dotycząca układu konkretnego samochodu zostaje utracona, podczas
gdy ogólna wiedza, czyli położenie pedałów, zostaje zachowana. Zapominanie o szczegółach nie jest wadą – jest niezbędne.
FAŁSZYWA PAMIĘĆ Nasze mózgi
czasami tworzą wspomnienia, które od początku są fałszywe. Zwykle dzieje się tak, ponieważ zdarzenie jest źle
zinterpretowane. Na przykład, jeśli spodziewasz się zobaczyć konkretną rzecz, coś podobnego można łatwo z nią pomylić.
Pamięć będzie dotyczyć tego, co przypuszczano, że tam było, a nie tego, co było naprawdę. Fałszywe wspomnienia mogą
również powstawać podczas czegoś, co przypomina przypominanie. Jeśli dana osoba zostanie przekonana, że dana rzecz
się wydarzyła, wydarzenie to można „poskładać” ze skrawków innych wspomnień, a następnie przeżyć jako „prawdziwe”
wspomnienie.
PEWNE PRZYPOMNIENIE
Prawdziwa pamięć (po lewej) wywołuje aktywność
w hipokampie, który „odkłada” pamięć.
Pewne przywołanie fałszywych wspomnień (po
prawej) aktywuje obszary czołowe związane ze
znajomością, a nie precyzyjnymi wspomnieniami. AKTYWNOŚĆ HIPPOKAMPA DZIAŁANIE CZOŁOWE I CIENIOWE
PAMIĘĆ TRAUMATYCZNA Zespół stresu
pourazowego (PTSD) to stan, w którym ludzie mają żywe wspomnienia „retrospekcji” traumatycznego doświadczenia
(patrz s. 233). Takie wspomnienia mogą zaskoczyć człowieka niespodziewanie – na przykład odgłos strzelającego
samochodu może wrzucić żołnierza z powrotem w sam środek strzelaniny, wraz z emocjami, jakich wtedy doświadczał.
Doświadczenia traumatyczne emocjonalnie są z natury bardziej prawdopodobne, że zostaną zapamiętane, ponieważ
emocje wzmacniają doświadczenie. Istnieje jednak również silna
zachęta, aby „wyrzucić z głowy” takie zdarzenia i wydaje się, że mózg

SUPER PAMIĘĆ
posiada mechanizm, który może to zrobić
Niektórzy ludzie mają niezwykle wyraźne

wspomnienia wydarzeń, które im się
umożliwić to. Eksperci odkryli, że mózg jest w stanie dowolnie przydarzyły lub które były dla nich
szczególnie interesujące.
blokować wspomnienia (patrz poniżej).
Na przykład Amerykanka może szczegółowo
opisać każdy program telewizyjny, jaki
widziała, a Australijka pamięta
AKTYWNA PAMIĘĆ
wszystkie urodziny, jakie obchodziła,
Przywołanie pamięci
emocjonalnej aktywuje odkąd skończyła rok. Stan ten nazywa
się hipertymezją, a skany mózgu
hipokamp i ciało
migdałowate (emocje). osób, u których występuje, często wykazują
Jeśli pamięć zostanie markery sugerujące synestezję lub
stłumiona, aktywność w zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne.
tych obszarach oraz w
obszarach mózgu,
Jest również kojarzony z autyzmem,
które odtwarzają
choć nie wyłącznie.
wrażenia związane
z przywoływanym
AKTYWNE TŁUMIENIE AKTYWNE PRZYPOMNIENIE wydarzeniem, jest mniejsza.
164
PAMIĘTAJĄ SZCZEGÓŁY
Niewielka liczba osób zwanych

autystycznymi sawantami pamięta rzeczy tak
szczegółowo, że potrafi je doskonale
odtworzyć nawet po latach. Ten rysunek
przedstawiający Westminster i Tamizę,
autorstwa Stephena Wiltshire'a, powstał z
pamięci po krótkiej wycieczce po Londynie.
WYMAGA DECYZJI, CO ROBIĆ W ZŁOŻONYM ŚWIECIE
MYŚL. MYŚLĄC, ŻE MOŻEMY ODKRYĆ POTENCJAŁ
KONSEKWENCJE NASZYCH DZIAŁAŃ W NASZEJ WYOBRAŹNI.
To z kolei wiąże się z trzymaniem w sobie jednego lub większej liczby pomysłów
UMYSŁ I MANIPULOWANIE NIMI. MYŚLENIE JEST AKTYWNYM,
ŚWIADOMY, WYMAGAJĄCY UWAGI PROCES, KTÓRY
ZWYKLE KORZYSTA Z KILKU OBSZARÓW MÓZGU.
MYŚLENIE PODSTAWA NIEKTÓRYCH SZCZEGÓLNIE LUDZKICH
ZDOLNOŚCI I TENDENCJE, W TYM KREATYWNOŚĆ I
KONSTRUKCJA WYJAŚNIEŃ WYOBRAŹNIOWYCH
DLA NASZYCH DOŚWIADCZEŃ.

MYŚLĄCY
INTELIGENCJA
„INTELIGENCJA” OZNACZA MOŻLIWOŚĆ UCZENIA SIĘ, UCZENIA SIĘ, ROZUMIENIA I INTERAKCJI ZE SWOIM ŚRODOWISKIEM. OBEJMUJE WIELE Droga danych
z płata
RÓŻNYCH RODZAJÓW UMIEJĘTNOŚCI, TAKICH JAK Zręczność Fizyczna, Płynność Werbalna, ROZUMIENIE KONKRETNE I abstrakcyjne,
ciemieniowego
do płata czołowego
DYSKRYMINACJA SENSOROWA, WRAŻLIWOŚĆ EMOCJONALNA, LICZENIE, A TAKŻE ZDOLNOŚĆ FUNKCJONOWANIA W SPOŁECZEŃSTWIE.
Obszary płata
INTELIGENCJA
ciemieniowego
w obu półkulach
MYŚLĘ,
Obszary płatów czołowych
na obu półkulach
ŻE
AUTOSTRADA MÓZGU
Uważa się, że płaty czołowe są siedliskiem inteligencji, ponieważ uszkodzenie tych obszarów
wpływa na zdolność koncentracji, dokonywania rozsądnych ocen i tak dalej. Jednak
uszkodzenie płata czołowego nie zawsze wpływa na IQ danej osoby („iloraz inteligencji”
mierzony za pomocą testów zręczności przestrzennej, werbalnej i matematycznej),
dlatego też inne obszary mózgu muszą być zaangażowane.
Badania sugerują, że inteligencja opiera się na „superautostradzie” neuronowej
łączącej płaty czołowe, które planują i organizują, z płatami ciemieniowymi, które
integrują informacje sensoryczne. Szybkość, z jaką płaty czołowe otrzymują tą
drogą gotowe do wykorzystania dane, może wpływać na IQ, podobnie jak stopień,
w jakim aktywność płatów czołowych jest wzmacniana przez edukację.
DLACZEGO NIE MOŻEMY ROBIĆ DWÓCH RZECZY NA RAZ
Jeśli próbujesz coś zrobić, jednocześnie pracując nad poprzednim

zadaniem, Twój mózg się zawiesza. Może tak być dlatego, że kora
przedczołowa, która odwraca uwagę od jednego zadania i przełącza ją na inne,
Obszary płata
nie może tego zrobić natychmiast, co skutkuje krótką „przerwą w przetwarzaniu”.
czołowego
Mózg nie jest również w stanie wykonywać dwóch podobnych czynności
lewej półkuli
jednocześnie, ponieważ zadania konkurują o te same neurony. Na przykład
słuchanie mowy podczas czytania słów aktywuje nakładające się obszary
mózgu, co jest trudne do osiągnięcia, ale słuchanie mowy podczas patrzenia na krajobraz jest łatwe. Obszary płata
ciemieniowego
LOKALIZACJA INTELIGENCJI lewej półkuli

Żonglowanie zadaniami
Istnieją obszary po obu stronach mózgu
Mózg potrzebuje co najmniej 300
(pomarańczowe), a także obszary tylko w
milisekund, aby przejść z jednego zadania do
lewej półkuli (niebieskie), które są silnie
drugiego. Ta „luka w przetwarzaniu” sprawia, że
powiązane z inteligencją i rozumowaniem.
kombinacja zadań, takich jak rozmowa
Łukowaty pęczek (zielony), gruba wiązka
przez telefon podczas jazdy, może być
włókien nerwowych, zapewnia połączenie
śmiertelna.
nerwowe między płatem ciemieniowym i
czołowym.
CIEMNA STRONA BYCIA JASNYM CO WKŁADA SIĘ W INTELIGENCJĘ?
Wysokie IQ jest ogólnie korzystne, ale wiąże się ze złym stanem zdrowia psychicznego. Badanie
Testy IQ mierzą ogólną inteligencję, a nie ilość wiedzy lub poziom określonej umiejętności. Wynik
przeprowadzone na członkach MENSA, klubu dla osób o wysokim IQ, wykazało, że 100 jest średni, a zdecydowana większość ludzi mieści się w przedziale 80–120. Wysokie wyniki są
skorelowane z a
nieproporcjonalnie duża liczba osób cierpiała na problemy psychiczne. Przyczyna tego powiązania
szereg czynników społecznych i fizycznych.
nie jest jasna — może to wynikać z faktu, że inteligencja często pokrywa się z kreatywnością,
CZYNNIK EFEKT
która kojarzy się raczej z abstrakcyjnymi myślami niż ze sprawami praktycznymi. Zmaganie się z
Geny
wielkimi pomysłami może powodować stres, który wyzwala pewne warunki. Badania sugerują, Uważa się, że istnieje około 50 różnych genów bezpośrednio związanych z
IQ, ale jak dotąd zidentyfikowano bardzo niewiele.
że wysokie IQ jest oznaką nadmiernej aktywności mózgu, która objawia się również niestabilnością psychiczną. Identyczne bliźnięta wychowywane osobno mają zazwyczaj bardzo podobne
IQ, nawet jeśli są wychowywane w uderzająco różnych środowiskach.
Rozmiar mózgu Osoby z większymi mózgami w porównaniu z innymi członkami tej samej
DOŁADOWANY
płci wydają się mieć niewielką przewagę w zakresie inteligencji.
Niektórzy badacze uważają, że wysokie 50 Jednakże ogólny rozmiar może być mniej ważny niż rozmiar lub gęstość
IQ może oznaczać nadpobudliwość neuronowa obszarów związanych z rozumowaniem.
mózgu w nadpobudliwym ciele. Może 40
to skutkować podatnością na szereg Skuteczność Płynność i szybkość sygnalizacji neuronowej może decydować o tym,
sygnalizacji ile informacji jest dostępnych do działania i jak dobrze można je
schorzeń. 30
zintegrować z planami. Depresja, zmęczenie i niektóre rodzaje chorób
KLUCZ zmniejszają wydajność.
20
ŚREDNIE IQ, ZABURZENIA
Zdiagnozowano Środowisko Stymulujące środowisko społeczne w okresie niemowlęcym jest
10
WYSOKIE IQ, ZABURZENIA niezbędne dla prawidłowego rozwoju mózgu i pozostaje ważne
WYSTĘPOWANIE
ZABURZEŃ
(%)
Zdiagnozowano przez całe dzieciństwo. Interakcja werbalna wydaje się być

WYSOKIE IQ, Zdiagnozowano zaburzenia 0 szczególnie użyteczna dla IQ.
I SAMODIAGNOSTYCZNY ZABURZENIA NASTRÓJ ZABURZENIA LĘKOWE ZABURZENIA UWAGI
168
INTELIGENCJA MYŚLĘ
Wartości Prognoza
PODEJMOWAĆ DECYZJE decyzyjne Wartości celów błędy
Inteligencja to w dużej mierze umiejętność podejmowania rozsądnych MAPA AKTYWACJI

Aktywność w przyśrodkowej
decyzji, co wiąże się z kalkulacją za i przeciw. Najpierw mózg ocenia „wartość korze oczodołowo-czołowej koreluje z
celu” – nagrodę oczekiwaną w wyniku podjęcia decyzji. Następnie oblicza wartościami docelowymi (czerwony);
aktywność w centralnej korze oczodołowo-
„wartość decyzyjną” — wynik netto lub nagrodę pomniejszoną o koszt. Na koniec
czołowej (żółty) koreluje z wartościami
mózg przewiduje, jak prawdopodobne jest, że decyzja przyniesie przewidzianą decyzyjnymi; a aktywność
nagrodę, co można porównać z rzeczywistym wynikiem, co daje „błąd prążkowia brzusznego, części jądra
ogoniastego i skorupy, koreluje z
przewidywania”. Im bardziej złożony problem, tym bardziej zaangażowane są błędami przewidywań (kolor
przednie obszary mózgu. zielony).
Krok 2 Jeśli Krok 3 Jeśli Krok 4 Wreszcie

Krok 1 W pierwszej
potrzebne jest decyzja uruchamia się najbardziej
kolejności aktywowana
coś więcej niż zostanie przedni obszar
jest kora przedruchowa
zwykłe działanie podjęta w mózgu, który łączy
(w której przygotowywane
fizyczne, przesuwa wszystkie zebrane
są działania) w celu
się obszar kory skomplikowanym do tej pory informacje
podejmowania
mózgowej kontekście, w jeden, w
podstawowych decyzji
nieco dalej do aktywowane są pełni zintegrowany
dotyczących nieświadomości
przodu, aby obszary plan.
PREMOTOR fizyczny PREMOTOR BOCZNA PRZED CZOŁA CZOŁOWY
KORA
zaplanować i udoskonalić przebieg działania. przedczołowe
ruchy. KORA KORA PŁAT
zajmujące się porównywaniem sytuacji przeszłych i obecnych.
ROLA EMOCJI Obszary aktywne
Na podejmowanie decyzji i osądy duży wpływ mają emocje. Dzieje się

tak, ponieważ emocje „napędzają” działanie – bez nich mózg przypomina DECYZJA — CZY PRZEWIDYWANIE?
samochód ze sterowaniem, ale bez mocy. Nastroje mogą mieć ogromny

Kiedy podejmujemy świadomą „decyzję”, mamy wrażenie, że zamiast
wpływ na wynik podejmowania decyzji.
tego mogliśmy wybrać coś innego, innymi słowy, wydaje się, że
Bycie w przyjemnym, niespokojnym lub NAstroje
korzystamy z wolnej woli. Eksperymenty pokazują jednak, że świadoma
neutralnym nastroju lub doświadczanie Skany fMRI pokazują,
decyzja o wykonaniu dobrowolnego działania pojawia się, gdy
skrajnych emocji może mieć znaczący że brzuszno-boczna kora
przedczołowa pracuje mózg nieświadomie obliczy, co ma zrobić i prześle odpowiednie
krótkotrwały wpływ na obszary mózgu
ciężej, jeśli dana instrukcje do mięśni (patrz str. 193). Sugeruje to, że „decyzja”
krytyczne dla rozumowania,
osoba ma „niewłaściwy” oznacza moment, w którym wiemy, co zamierzamy zrobić – jest to
inteligencji i innych rodzajów raczej przewidywanie niż wybór.
nastrój do wykonania
wyższych funkcji poznawczych. zadania, być może
przez tłumienie emocji.
MÓZG NUMERYCZNY
Zmysł liczb wydaje się „wbudowany” w ludzki mózg. Dzieci jako
Już w wieku sześciu miesięcy można dostrzec różnicę między jednym a dwoma.
W jednym z badań zarejestrowano aktywność elektryczną mózgów dzieci
oglądających parę miękkich zabawek. Następnie zabawki TESTOWANIE DZIECI
poddano chwilowej kontroli, jedną usunięto, a następnie Kiedy w tym teście

dwie zabawki „stają się”
podniesiono zasłonę, aby odsłonić tylko jedną zabawkę.
jedną, mózgi dzieci
Mózgi dzieci zarejestrowały „błąd”, aktywując ten sam rejestrują błąd,
obwód, który u dorosłych oznacza wykrywanie błędów, co pokazując, że potrafią
rozróżnić jedną od
sugeruje, że nawet bardzo małe dzieci są w stanie rozpoznać dwóch.
DWA NADZIEWANE ZABAWKI EKRANOWANE Ujawniono TYLKO JEDNĄ ZABAWKĘ
takie rozbieżności. WYSTAWIONE ZABAWKI CHWILOWO PO USUNIĘCIU EKRANU
Środkowo-czołowy
ODCHYLENIE NUMERU
Bruzda
obszar śródciemieniowa W obliczu „błędu” liczbowego,
takiego jak liczba widocznych
obiektów, które nieoczekiwanie
Górna
bruzda skroniowa się zmieniają, mózgi dzieci
rejestrują zmianę w obszarze,
który szacuje ilość widzianego
obiektu.
AKTYWNOŚĆ NUMEROWA
SKANOWANIE FMRI MÓZGU DOROSŁYCH
Liczbami zajmuje się Dorośli zajmują się zarówno tą
kilka obszarów mózgu: dziedziną, jak i tą związaną z
szacunki pochodzą z bruzdy liczbami abstrakcyjnymi.
śródciemieniowej; Sugeruje to, że zdolność
górna bruzda skroniowa „szacowania” rozwija się
zajmuje się wartościami wcześniej niż umiejętność
liczbowymi w formie abstrakcyjnego myślenia o
abstrakcyjnej; a obszar liczbach, a także, że w miarę
środkowo-czołowy rozwoju umiejętności liczenia nasze
zauważa, kiedy liczby mózgi radzą sobie z
wydawać się błędne. SKANOWANIE MÓZGU DZIECI FMRI liczbami na różne sposoby.
169
KREATYWNOŚĆ I HUMOR
KREATYWNOŚĆ TO MOŻLIWOŚĆ REKONFIGUROWANIA TEGO, CO WIESZ, CZĘSTO W ŚWIETLE
NOWYCH INFORMACJI I WYSTĄPIENIA ORYGINALNEJ KONCEPCJI LUB POMYSŁU. ABY BYĆ
KREATYWNYM, CZŁOWIEK MUSI BYĆ KRYTYCZNY, WYBIERNY I OGÓLNIE INTELIGENTNY.
PROCES TWÓRCZY
Nasze mózgi są bombardowane bodźcami, z których większość jest filtrowana, zanim dotrze do
świadomości. Koncentrowanie się na bezpośrednich zadaniach jest niezbędne w życiu
KREATYWNOŚĆ
codziennym, ale aby być kreatywnym, konieczne jest otwarcie umysłu na nowe informacje i
wspomnienia, które mogą wydawać się nieprzydatne. Ten proces pozwala nam połączyć rzeczy, które
MYŚLĘ,
w innym przypadku byłyby od siebie oddalone. Stan mózgu najbardziej sprzyjający rozpalaniu nowych
ŻE
I
pomysłów to zrelaksowana uwaga lub stan spoczynku (patrz s. 184), charakteryzujący się falami alfa
(patrz s. 181). Bycie kreatywnym polega na łączeniu informacji i rekonfigurowaniu ich w celu stworzenia
czegoś nowego. Stan spoczynku umożliwia przepływ informacji w mózgu. „Moment eureki”, który pojawia się, gdy
kilka myśli łączy się w nowy pomysł, charakteryzuje się zmianą

w aktywności mózgu obejmującą przesunięcie do płata
skroniowego i przedniej części kory obręczy. Może nastąpić
okres krytycznej oceny, charakteryzujący się przejściem ze stanu
spoczynku do wzorca zorientowanego na zadanie,
skupionego na aktywności płata czołowego.
Przednia kora
obręczy (ACC)
Prawy zakręt
skroniowy górny
ŁĄCZNOŚĆ CAŁEGO MÓZGU OBSZARY „CHWILU EUREKA”.

Kiedy mózg traci ostrość, informacje przepływają Aktywność w górnej bruździe skroniowej w
swobodniej po drogach włókien łączących, jak „chwilach eureki” oznacza rozpoznanie nowego
pokazano na tym rysunku skojarzenia idei. Krytyczna analiza nowych
Skan DTI. pomysłów inicjuje działalność ACC.
GWIEŹDZISTA NOC
INDYWIDUALNI KREATYWNI Artysta Van Gogh
Każdy jest kreatywny, ale ci, którzy na żądanie potrafią „włączyć swój umysł w pracował nad
obrazem Gwiaździsta
stan bezczynności”, częściej otwierają swoje umysły na nowe możliwości i
noc podczas pobytu
generują oryginalne pomysły. Proces ten działa jednak tylko wtedy, gdy mózg jest w szpitalu
psychiatrycznym. Mógł
już „zagruntowany” wiedzą, którą można połączyć z nowym materiałem. Artyści,
mieć padaczkę skroniową i/lub
którzy opanowali podstawy swojego
lub chorobę afektywną
dwubiegunową, które
dyscyplina ma na przykład podstawę w postaci wiedzy, na której można oprzeć
wiążą się z wysokim
ulepszenia i zmiany. Ich wiedza specjalistyczna pozwala, aby proces ten przebiegał poziomem
nieświadomie, pozostawiając większe zasoby dostępne do przetwarzania nowych kreatywności.
bodźców. Kreatywni ludzie mają także stosunkowo wysoki 90

KREATYWNOŚĆ I Szaleństwo
iloraz inteligencji (patrz s. 166) oraz zdolność
Kreatywność i niektóre rodzaje szaleństwa 80
przywracania czujności, gdy rodzi się nowy pomysł, i mają wspólne cechy, takie jak intensywna
70
poddawania go rygorystycznej analizie i krytyce. wyobraźnia, tendencja do łączenia rzeczy, które
mogą wydawać się niepowiązane z innymi,
Pomysły, które przetrwają ten drugi proces twórczego 60
oraz otwartość na pomysły, które inni mogą
myślenia, prawdopodobnie będą cenne i dlatego zostaną
WYNIK
szybko zignorować. Różnica między ludźmi 50

ocenione jako prawdziwie nowe. wysoce kreatywnymi a tymi, którzy popadają
40
w szaleństwo, polega na tym, że kreatywni ludzie
zachowują wgląd. Uznają, że ich 30
MUZYCY wyobrażenia nie są prawdziwe i potrafią
Badania obrazowe kontrolować wszelkie dziwaczne objawy i HISTERIA PARANOJAPSYCHOTYCZNY
mózgu muzyków podczas wykorzystywać je w swojej pracy. DEPRESJA HIPOMANIA ODCHYLENIE
pracy pokazują, że HIPOCHONDRIA PSYCHASTENIA
SCHIZOFRENIA
obszary czołowe BADANIE NA ZABURZENIA PSYCHICZNE

skupiają uwagę, gdy Bardzo kreatywni ludzie osiągają wysokie wyniki w KLUCZ
grają na pamięć, ale testach na zaburzenia psychiczne, ale rzadko KONTROLA DOROSŁYCH BARDZO KREATYWNY
wyłączają się podczas spełniają kryteria diagnostyczne tych schorzeń, PISARZE
improwizacji, dzięki dlatego ich stan psychiczny można postrzegać jako PISARZY SUKCESU PACJENTÓW Z
czemu pomysły mogą „pływać”.mieszczący się pomiędzy normalnym a szaleństwem. PSYCHOZA
170
KREATYWNOŚĆ I HUMOR MYŚLĘ

HUMOR
Dużo humoru wynika z zestawienia pozornie niezwiązanych ze
sobą pomysłów, co przypomina proces leżący u podstaw kreatywności.
Badania sprawdzające, jak humorystyczne interakcje między
współpracownikami wpływają na innowację w miejscu pracy, sugerują,
że utrzymywanie śmiechu pracowników może „pobudzić” ich zdolności
twórcze, być może dlatego, że humor zmusza ludzi do skupiania się
na „rozrywkach”, czyniąc ich bardziej otwartymi na nowe informacje.
Badania obrazowe mózgu wykazały, że humor stymuluje obwód
„nagrody” w mózgu i podnosi poziom krążącej dopaminy, co jest

powiązane z motywacją i przyjemnym oczekiwaniem.
OCZEKIWANIE INTENCJI
BEZSENSOWNOŚĆ
OBSZARY MÓZGU ZWIĄZANE Z HUMOREM
Pierwsza klatka wywołuje aktywność w obszarach mózgu związanych z

przewidywaniem intencji – w tym przypadku postaci z kreskówek. Następna
klatka aktywuje obszary związane z zaskoczeniem i emocjami, co sugeruje, że
taka niezgodność jest kluczowa dla humoru.
OCZEKIWANIE INTENCJI
WŁĄCZENIE KREATYWNOŚCI
Gdy tylko uda nam się sklasyfikować bodziec, zwykle nie istnieją też dowody sugerujące, że jeśli aktywność w tym obszarze
analizujemy go dalej, ale natychmiast go edytujemy. Zatem zostanie zahamowana, ludzie „chłoną” więcej. Testy wykorzystujące
kiedy widzimy psa, w myślach etykietujemy go jako „pies” i nie przezczaszkową stymulację magnetyczną (TMS) w celu
przestajemy przyglądać się każdemu szczegółowi. „wyłączenia” płatów czołowych pokazują, że umiejętności twórcze
Płaty czołowe zarządzają procesem edycji, mogą pojawić się w miarę spadku aktywności płatów czołowych.
TEST TMS-a UZNANIE

Ochotnicy
Obrazowanie mózgu podczas czytania kreskówek Górny rząd
poddani TMS
skanów fMRI pokazuje obszary mózgu aktywowane przez pierwszą klatkę
wykazali nowe
powyższej kreskówki, w tym obszar skroniowy i ciemieniowy oraz móżdżek. Stają
umiejętności
się one aktywne, gdy obserwując działania danej osoby „wiemy”, jakie są jej
kreatywnego
intencje. Kiedy oczekiwania zostają odwrócone, jak w drugiej klatce,
rysowania, gdy
powoduje to aktywność w lewym ciele migdałowatym (dolny rząd, zakreślony).
wyłączono
Ciało migdałowate jest aktywne w emocjach, a lewa strona jest szczególnie
aktywność płata czołowego. ĆWICZYĆ ZANIM PODCZAS PO
powiązana z przyjemnymi uczuciami.
171
WIARA I PRZESĄD
NASZE MÓZGI CIĄGLE PRÓBUJĄ ZROZUMIEĆ ŚWIAT
ZAMÓW KIEROWANIE NASZYMI DZIAŁANIAMI. Jednym ze sposobów osiągnięcia tego jest tworzenie
WYJAŚNIAJĄCE HISTORIE LUB POMYSŁY, W KTÓRE DOPASUJEMY NASZE DOŚWIADCZENIA.
TAKIE RAMY SĄ CZĘSTO PRZYDATNE, ALE NIE ZAWSZE MOGĄ BYĆ POPRAWNE.
WIERZĘ TO WIDZĘ
Większość ludzi ma jakiś system przekonań, który tworzy ramy dla ich doświadczeń.
Niektórzy uczyli się swoich przekonań, inni doszli do nich poprzez zbadanie ich doświadczenia i wypracowanie
własnej interpretacji. Kiedy już uformuje się system wierzeń, zaczyna on działać
zarówno jako wyjaśnienie tego, co wydarzyło się w przeszłości, jak i jako „praca”.
WIERZĘ
MYŚLĘ,
hipoteza” rzutowana na świat. Na przykład, jeśli dana osoba wierzy, że światem rządzi łagodna
ŻE
I
nadprzyrodzona istota, „postrzeże” zdarzenia takie jak zbiegi okoliczności lub zrządzenie
losu jako dowód tego, podczas gdy osoba o materialistycznym systemie wierzeń
zinterpretuje je jedynie jako przypadkowe zdarzenia. Ludzie, którzy szybko
dostrzegają znaczące powiązania między na przykład przypadkowymi zdarzeniami, są
bardziej niż inni skłonni do posiadania magicznego lub przesądnego systemu
wierzeń.
ŚWIĘTY TOAST Osoby
ze skłonnością do myślenia magicznego szybciej dostrzegają wzorce takie jak

„twarz” w tym toście. Częściej też postrzegają takie rzeczy jako „znaczące” — być
może nawet jako znaki od Boga.
WZORNICTWO AUTYZM DOSŁOWNY- ZABOBON

Osoby autystyczne nie UMYSŁ
Zdolność „widzenia” Nadmierne tworzenie
wzorców pomaga nam widzą wzorców, które są Nierozpoznanie subtelnych
wzorców może
zrozumieć świat i oczywiste dla większości z wzorców prowadzi do skupienia
prowadzić do „widzenia”
nas, dlatego są zalewane się na konkretach, na przykład rzeczy, których nie ma, lub
odpowiednio reagować.
informacjami, a braku zrozumienia metafor (co
Ale możemy być w tym tworzenia powiązań LATAJĄCA ŚWINIA
wszystkie wydają widać w zespole Aspergera). między zdarzeniami,
zarówno za dobrzy, jak i za
Ludzki mózg ewoluował tak, aby bardzo szybko wychwytywać bodźce
słabi. się równie ważne. które w rzeczywistości nie są ze sobą powiązane.
wzrokowe, które mogą sygnalizować niebezpieczeństwo lub szansę.
Dlatego twarze, ciała ludzkie i formy zwierzęce należą do rzeczy, które
najprawdopodobniej można „zobaczyć” w chmurach.
RELIGIA W MÓZGU Przedni
zakręt obręczy
Przednia
kora
Praktyki religijne w dużej mierze zdeterminowane są czynnikami kulturowymi. Jednakże badania bliźniąt wyspa
jednojajowych wychowywanych oddzielnie sugerują, że prawdopodobieństwo, że dana osoba doświadczy

nawrócenia religijnego lub transcendencji duchowej, może wynikać bardziej z genów niż z wychowania.
Transcendencja duchowa ma pewne cechy wspólne z innymi „dziwnymi” doświadczeniami, takimi jak
doświadczenia poza ciałem, aury i „odczuwana obecność” (patrz strona obok). Są one związane z napływami
niezwykle wysokiej aktywności w
płatach skroniowych.
Obszary objęte intensywnym
doświadczenia religijne wydają się

jednak bardziej powszechne. Na
przykład badanie zakonnic ze
zgromadzenia medytacyjnego wykazało,
że gdy wspominały intensywne przeżycie
religijne, aktywowało się wiele różnych Przedczołowa brzuszno-
obszarów. Wygląda więc na to, że nie ma przyśrodkowa

kora
ani jednego „miejsca Boga”.
PROCESY CZAROWNIC Z SALEMU PODSTAWA WIARY
Sztywne systemy przekonań mogą prowadzić ludzi Wiarą i niewiarą sterują części mózgu związane z emocjami, a nie
do „widzenia” rzeczy, które nie istnieją. Na przykład rozumowaniem. Wiara aktywuje brzuszno-przyśrodkową korę
podczas procesów czarownic w Salem w 1692 r. przedczołową, która przetwarza nagrodę, emocje i smak, podczas gdy niewiara
fanatycy religijni „dostrzegli” dowody istnienia diabła w jest rejestrowana przez wyspę, która generuje uczucie wstrętu.
zachowaniu zupełnie zwykłych ludzi.
172
WIERZĘ I PRZESĄDY , MYŚLĘ

CHEMIA MÓZGU
Wysoki naturalny poziom dopaminy, neuroprzekaźnika, może wyjaśniać, dlaczego niektórzy ludzie niezwykle
szybko dostrzegają wzorce. Wiadomo, że wierzący częściej niż sceptycy widzą słowo lub twarz w
nonsensownych obrazach, a sceptycy częściej przeoczą prawdziwe twarze lub słowa, które są częściowo
ukryte przez wizualny „szum”. Jedno z badań wykazało, że skłonność sceptyków do dostrzegania ukrytych
wzorców wzrosła, gdy
podawano im L-dopę, lek
zwiększający poziom
dopaminy.
BADANIE KREMOWANYCH TWARZY
Wierzący częściej niż sceptycy widzą

„prawdziwe” twarze w szybkiej
sekwencji „przemieszanych” twarzy.
Sceptycy natomiast częściej nie
dostrzegają „prawdziwych” twarzy
zmieszanych z tymi pomieszanymi.
ZABRONIONA TWARZ PRAWDZIWA TWARZ ZABRONIONA TWARZ
WIDZIĆ MAŁYCH LUDZI
Treść nadprzyrodzonych „obserwacji” różni się w zależności od kultury.

Kiedyś powszechnie widywano wróżki, dziś coraz częściej ludzie
zgłaszają, że widzieli obce istoty.
Twierdzenia, że zostali porwani przez kosmitów, wydają się być
częstsze w okresach, gdy magnetyczne działanie promieniowania
słonecznego jest duże. Jedna
WRÓŻKI COTTINGLEY
z teorii głosi, że u podatnych
To sfałszowane zdjęcie (część serii)
osób promieniowanie powoduje
zostało wykonane przez dwójkę
drobne drgawki w płacie psotnych dzieci w 1917 roku. Wielu
skroniowym, dorosłych wierzyło, że wróżki istnieją
wywołując halucynacje. naprawdę.
NAWIEDZONY MÓZG
KLUCZ
Najwyraźniej „nadprzyrodzone” doświadczenia mogą wynikać z zaburzeń w różnych CZASOWE
częściach mózgu. Uważa się, że drobne napady w płatach skroniowych są Węzeł (TPJ)
odpowiedzialne za wiele skutków emocjonalnych zgłaszanych podczas takich zdarzeń, KORA MOTORYCZNA
takich jak uczucie ekstazy lub intensywny strach. Zaburzenie płata skroniowego wiąże się SOMATOSENSORYCZNY
KORA
także z poczuciem niewidzialnej obecności, które często towarzyszy postrzeganiu
KORA SŁUCHOWA
duchów. Zniekształcenia przestrzeni i ucieleśnienia, takie jak złudzenie patrzenia na
SKUPIENIE AKTYWNOŚCI EPILEPTYCZNEJ
siebie z góry, znane jako doświadczenie „poza ciałem”, są powiązane ze zmianą W PŁACIE SKRONOWYM
aktywności płatów ciemieniowych, które normalnie utrzymują stosunkowo

stabilne poczucie przestrzeni i czas. Halucynacje mogą wynikać z wadliwego Doświadczenia poza ciałem (OBE)
przetwarzania wzrokowego lub słuchowego Ten diagram pokazuje obszary, w których w mózgu osoby
chorej na padaczkę wszczepiono elektrody w celu
lub braku normalnej interpretacji wywołania reakcji. Stwierdzono, że stymulacja TPJ (niebieskie
obrazów i dźwięków. kropki) wywołuje OBE.
Więc myślisz, że jesteś jasnowidzem?

BIAŁA DAMA
Oczekiwania mają silny Nasze mózgi nieustannie tworzą prognozy dotyczące najbliższej
wpływ na to, co dana przyszłości, wykorzystując wiedzę z przeszłości i teraźniejszości, aby
DALEKOWZROCZNOŚĆ
osoba widzi. Wiele odgadnąć, co stanie się dalej. Czasami zdarzają się rzeczy, których
Czasami to
„nawiedzeń” mózg nie jest w stanie przewidzieć, ponieważ są przypadkowe.
ma miejsce, ponieważ mamy wrażenie,
Zwykle o takich zdarzeniach ostrzegamy poprzez zwrócenie uwagi,
jakbyśmy
ludzie spodziewają ale jeśli zmiana następuje bardzo szybko, możemy zdać sobie z tego
się ujrzeć ducha w przewidzieli jakieś
sprawę nieświadomie, zanim uświadomimy sobie świadomie, że to wydarzenie,
określonym miejscu.
nastąpiło, sprawiając wrażenie, że dostrzegliśmy to wydarzenie ponieważ nasza
Każdy niezwykły efekt
w przyszłości . Ta „niezsynchronizowana” usterka mózgu reakcja
sensoryczny jest wówczas
interpretowany jako występuje częściej u osób wyznających przesądy. emocjonalna na nie
widmo. zachodzi, zanim świadomie to zauważymy.

173
ILUZJE
ILUZJE POWSTAJĄ, GDY DANE ZMYSŁOWE ZDERZAJĄ SIĘ Z NASZYMI
ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE TAKIEGO RZECZY. MÓZG
PRÓBY DOPASOWANIA INFORMACJI. WYNIK
ZAMYKANIE DAJE NAM WGLĄD NA JAK DZIAŁA MÓZG.

MYŚLĘ,
ILUZJE
ŻE
RODZAJE ILUZJI
OŚMIOLETNIE DZIECKO 5-letni autysta LEONARDO DA VINCI
Mózg rządzi się pewnymi zasadami, które stosuje do napływających świadome myślenie nie może mieć na nie wpływu. OKO ARTYSTY
Środkowy rysunek jest autorstwa
informacji, aby szybko je zrozumieć. Jeśli na przykład słyszymy głos i Jednakże, gdy już wiesz, że głos pochodzi od
pięcioletniego autystycznego
jednocześnie widzimy poruszające się usta, zakładamy, że głos pochodzi z brzuchomówcy, a nie manekina, co jest uczonego, który
prawdopodobnie w ogóle nie miał pojęcia o koniu.
ust. Jednakże, podobnie jak wszystkie tego typu zasady, jest to jedynie wynikiem poznania na wyższym poziomie, iluzja
W przeciwieństwie do normalnego
przypuszczenie i może być błędne. Dlatego pozostawia nas otwartymi na jest mniej przekonująca. Iluzje mogą być dziecka jej koncepcje nie wprowadzają jej w błąd.
iluzję brzuchomówstwa. Iluzje niskiego poziomu – te, które powstają we generowane zarówno przez świadome, jak i
wczesnych stadiach percepcji – są nieuniknione, ale te, które powstają w nieświadome założenia. Na przykład dziecięce wyobrażenie o wyglądzie konia
wyniku poznania na wyższym poziomie, są mniej trwałe. Niemożliwe jest nie obejmuje cztery odrębne nogi (na górze po lewej), które decydują o sposobie
dostrzeżenie powidoku, który pojawia się, gdy patrzy się na przykład wizualizacji konia. „Ekspert” od oglądania koni – taki jak artysta Leonardo Da
na jasne światło, ponieważ jest ono tworzone przez aktywność nerwów na niskim poziomie,
Vinci (na która
górze po prawej) – ma bardziej realistyczną koncepcję.
ZNIEKSZTAŁCONE LUSTRA Impuls przemieszcza

się przez
KANAŁY NA MARSIE Informacje ze świata zewnętrznego, w tym wrażenia wzgórze do kory
z reszty ciała, są stale porównywane z „wirtualnym” ciemieniowej

Do początków XX wieku niektórzy
astronomowie wierzyli, że Marsa
światem w mózgu, który zawiera koncepcyjną mapę ciała.
przecinają kanały. Sporządzono mapy i Kiedy te dwie rzeczy nie pasują, mózg zakłada, że coś na
przez prawie dekadę kanały wydawały zewnątrz się zmieniło. Można nawet zwieść, że ciało się Impuls
się widoczne dla ludzi wyposażonych w dociera do
skurczyło. Iluzja kurczącego się ciała polega na stymulacji
rdzenia
dość mocne teleskopy. Kanały nie
„zniknęły”, dopóki analiza marsjańskiej
mięśni ramion za pomocą wibratorów, aby stworzyć kręgowego
atmosfery nie wykazała, że wrażenie, że kończyny są

życie w nich nie
jest możliwe. kurczące się ciało
poruszając się poza boki ciała.
Mapa ciała mózgu
Mózg stwierdza, że ciało się jest kodowana w korze
skurczyło. ciemieniowej, części
Zaakceptowanie mózgu zajmującej się
faktu, że kanały NAMŁOŻONY TRÓJKĄT przestrzenią.
Mózg narzuca rzeczy, których Ta iluzja aktywuje obszar
nie mogą istnieć,
nie ma, jak ten biały trójkąt, gdy Wibratory
tak, jakby rejestrował
sprawiło, że ludzie
jest to najbardziej przyczepione rzeczywistą
nie mogli ich zobaczyć. MAPA MARSJAŃSKA
do nadgarstków
prawdopodobne wyjaśnienie zmianę kształtu ciała.
powodują wrażenie
tego, co widzimy.
ruchu ramion do wewnątrz
NIEjednoznaczne iluzje Coś dziwnego
dzieje się, gdy patrzymy na niejednoznaczne liczby. Dane wejściowe do mózgu

pozostają takie same, ale to, co widzimy, zmienia się z jednej rzeczy na drugą.
To pokazuje, że percepcja jest procesem aktywnym, napędzanym informacjami
znajdującymi się już w naszych mózgach, a także informacjami ze świata zewnętrznego.
Przełączenie następuje, ponieważ mózg szuka najbardziej znaczącej interpretacji obrazu.
Zwykle mózg szybko znajduje rozwiązanie, stosując podstawowe zasady, takie jak: „jeśli
jedna rzecz otacza drugą, otoczony kształt jest przedmiotem, a druga rzecz jest ziemią”.
Niejednoznaczne liczby zakłócają takie zasady. Na przykład w iluzji wazonu (po lewej)
nie można zobaczyć, który kształt jest na górze, więc mózg próbuje zobaczyć to w
jeden, a potem inny sposób.
Widzisz oba obrazy, ale nigdy nie możesz zobaczyć ich obu jednocześnie.
ZMIANY KSZTAŁTU MOJA ŻONA I MOJA TEŚCIOWA
W iluzji twarzy wazonu (na górze) postacie W tej iluzji na początku może dominować postać
przełączają się między dwoma profilami skierowanymi młodej kobiety lub starej wiedźmy, ale gdy
ku sobie i konturem wazonu. Dolna liczba może być „zobaczysz” alternatywę, mózg z łatwością
postrzegany jako królik lub kaczka. ją odnajdzie.
174
ZNIEKSZTAŁCAJĄCE ILUZJE
Zniekształcające iluzje charakteryzują się obrazami
wizualnymi, które generują fałszywe wrażenie co
do rozmiaru, długości lub krzywizny obiektu. Zwykle
wykorzystują „przyzwolenia”, jakie zwykle zapewnia
mózg, aby nadać sens temu, co widzi. Na przykład mózg
„pozwala”, aby obiekty tego samego rozmiaru
wyglądały na mniejsze, jeśli znajdują się dalej, oraz że
większe obiekty w szeregu powinny przyciągać większą
uwagę niż małe. Podobnie jak inne iluzje,
zniekształcenia mogą pojawić się na niskim lub
wysokim poziomie percepcji (patrz strona obok). Te, które
zachodzą na najwcześniejszych etapach, zanim mózg
„rozpozna” to, na co patrzy, są najsilniejsze, ponieważ
świadoma myśl nie ma na nie wpływu.
ILUZJA PERSPEKTYWNA ILUZJA EBBINGHAUSA

Mimo że postacie idące drogą są tego
samego wzrostu, mózg upiera się, że ta Centralny okrąg ma ten
ILUZJA WIEŻY znajdująca się najdalej wygląda na wyższą. sam rozmiar na obu
Te zdjęcia Rockefeller Plaza w Nowym Jorku są identyczne, ale to po prawej stronie wydaje się obrazach, ale
przechylać w prawo. Dzieje się tak, ponieważ mózg traktuje je jako pojedynczą scenę. Zwykle, Dzieje się tak, ponieważ zasada
postrzegamy go jako
jeśli dwie sąsiednie wieże wznoszą się równolegle, ich kontury zbiegają się ze względu na perspektywy – rzeczy kurczą się większy w porównaniu z
perspektywę. Widząc dwie wieże o równoległych konturach, mózg zakłada, że wieże się rozchodzą. wraz z odległością – stosowana mniejszymi okręgami,
jest już na wczesnym etapie percepcji. a nie większymi.
ILUZJE PARADOKSU Możliwe jest

przedstawienie obiektów w dwóch wymiarach, które w rzeczywistości nie mogą istnieć w MC ESCHERA
realnym, trójwymiarowym świecie. Takie obrazy generują iluzje paradoksu, które często opierają
„Mauk” Escher, holenderski grafik, zaczął rysować skomplikowane,
się na błędnym założeniu mózgu, że sąsiadujące krawędzie muszą się połączyć. Chociaż jest
niemożliwe rzeczywistości w latach trzydziestych XX wieku i stworzył
to niemożliwe, najlepsze przykłady są dziwnie przekonujące, a świadomy mózg jest przez nie ogromną liczbę słynnych obecnie iluzji. Tworzył obrazy raczej z
drażniony i zaintrygowany. Podobnie jak w przypadku niejednoznacznych iluzji, mózg wyobraźni niż przez odniesienie do obserwacji i włączał do swoich
dzieł wiele wyrafinowanych koncepcji matematycznych. Jego
próbuje najpierw jednej, a potem drugiej interpretacji, ale nie może się zdecydować, ponieważ
obrazy są zarówno kuszące, jak i naładowane emocjonalnie – niektóre
żaden z dostępnych poglądów nie ma sensu. Skany obrazowe mózgu pokazują, że
z jego krajobrazów są dowcipne, inne zaś mają mroczny,
niemożliwe obrazy są rozpoznawane przez mózg na bardzo wczesnym etapie procesu percepcji, surrealistyczny charakter. Kilka jego prac przedstawia budynki,
na długo przed świadomym rozpoznaniem. W przeciwieństwie do świadomego mózgu, część które w
rzeczywistości
nieświadoma nie przejmuje się zbytnio takimi
nigdy nie mogłyby
obrazami i spędza mniej czasu na ich przetwarzaniu niż na „prawdziwych” obiektach. zostać
zbudowane.
TRIBAR
Trójkąt Penrose'a, znany również

WZGLĘDNOŚĆ
jako tribar, to rysunek
Ukazana
perspektywiczny
tutaj scena jest
składający się z trzech
trójwymiarowych niemożliwa w
tym sensie, że
słupków, które
wydają się być mogłaby
istnieć
połączone, ale
w rzeczywistości nie może tak być. NIEMOŻLIWY SŁOŃ jedynie w
świecie, w którym
Chociaż nie da się określić, ile nóg ma ten słoń, mózg próbuje
grawitacja działała
dopasować zacienione obszary „nóg” do pozornie odłączonych
w trzech kierunkach, a nie w jednym.
stóp.
175
JAK DZIAŁA ELEKTRYCZNE WYPALANIE KOMÓREK W NASZYM MÓZGU
PRODUKUJ NASZE ŚWIADOME DOŚWIADCZENIE ŚWIATA,
A Z NIM TAKIE RZECZY JAK NASZE POCZUCIE PRYWATNOŚCI
SIEBIE I NASZA ZDOLNOŚĆ DO MYŚLENIA abstrakcyjnego I
ODBICIE? TO BARDZO TRUDNE PYTANIE.
UDZIELENIE ODPOWIEDZI OZNACZA BUDOWANIE MOSTU MIĘDZY
ŚWIAT FIZYCZNY I MENTALNY. JAK NEURONAUKA
POSTĘP, JESTEŚMY BLIŻEJ DO ZROZUMIENIA
CZYM JEST ŚWIADOMOŚĆ I JAK POWSTAJE.
NA PRZYKŁAD MOGĄ TERAZ RÓŻNE STANY ŚWIADOMOŚCI
BYĆ POWIĄZANE Z AKTYWNOŚCIĄ OKREŚLONYCH OBSZARÓW MÓZGU.

ŚWIADOMOŚĆ
CZYM JEST ŚWIADOMOŚĆ?

SPANDRELE
ŚWIADOMOŚĆ JEST NIEZBĘDNA – BEZ NIEJ ŻYCIE NIE MIAłoby SENSU.
Taką nazwę nadano przestrzeniom
MOŻEMY IDENTYFIKOWAĆ między łukami. Chociaż mówimy o nich jak o
RODZAJ AKTYWNOŚCI MÓZGU, KTÓRY GENERUJE przedmiotach, bez łuku przestają

istnieć. Świadomość mogła pojawić się w
ŚWIADOMOŚĆ, ALE JAK TO POWODNO ten sam sposób, w wyniku innych
rozwiniętych cech.
ZJAWIsko NIEMATERIALNE WYNIKA Z SYTUACJI FIZYCZNEJ
ORGAN POZOSTAJE TAJEMNICĄ.
NATURA ŚWIADOMOŚCI
SEN W FAZIE REM
Świadomość nie jest niczym innym. Myśl, uczucie lub idea wydaje się być czymś innym niż obiekty
fizyczne tworzące resztę wszechświata. Nie da się zlokalizować zawartości naszych umysłów
ŚWIADOMOŚĆ
w przestrzeni lub czasie. Chociaż wydaje się, że są one wytwarzane przez
Wysoki
określone rodzaje aktywności fizycznej mózgu, nie wiadomo, czy ta aktywność
sama w sobie tworzy świadomość (pogląd monistyczny/materialistyczny), czy
I
też aktywność mózgu jest powiązana z zupełnie inną rzeczą, którą nazywamy
„umysłem”. lub świadomość (pogląd dualistyczny). Jeśli świadomość nie jest
po prostu aktywnością mózgu, sugeruje to, że materialny wszechświat jest
tylko jednym aspektem rzeczywistości i że świadomość jest częścią
równoległej rzeczywistości, w której obowiązują zupełnie inne zasady.
2 Dane generują
aktywność mózgu, 2 Dane generują
aktywność mózgu 3 Aktywność
pozwala mózgu
która sama w sobie jest umysłowi na świadomą
świadomą percepcją percepcję
Dane o wyglądzie Dane o wyglądzie MARZENIA

1 bodźce z oczu dostają 1 bodźce z oczu dostają NARRACJA
się do mózgu się do mózgu

NEURONALNA
AKTYWNOŚĆ
SENNY
MONIZM DUALIZM
Według tej teorii świadomość jest częścią materialnego Świadomość nie jest fizyczna, ale istnieje w innym wymiarze
wszechświata. Jest identyczny z aktywnością mózgu, wszechświata materialnego.
która z nim koreluje. Pewne procesy mózgowe są z nim powiązane, ale nie są
Rozwinęło się wraz z ewolucją mechanizmów z nim identyczne. Niektórzy dualiści uważają, że
NIE-REM
poznawczych, ale tylko w ich wyniku, a nie w świadomość może istnieć bez związanych z nią
SPAĆ
jakimkolwiek własnym celu. procesów mózgowych.
Niski
Kartezjusz i problem umysłu i ciała
Powszechnie uważa się, że francuski

Wewnątrz
filozof René Descartes (1596–1650) założył
(własny
nowoczesny dualizm, gdy zaproponował,
że materia jest oddzielna i różna od myśli)

umysłu (takich rzeczy jak emocje, myśli i
spostrzeżenia). Stanowiło to problem: w
jaki sposób te dwa „rodzaje” rzeczy mogą
na siebie oddziaływać?
Rozwiązanie Kartezjusza było takie, że „umysł- Szyszynka

KIERUNEK
rzeczy” wpływały na organizm poprzez szyszynkę
– małe jądro w centrum mózgu. Jego rozwiązanie WIZUALIZACJA UMYSŁU
Z
tego, co stało się znane jako problem umysł-
TRZECIE OKO Diagram ten przedstawia różne stany umysłu,
CENTRUM
ciało, jest obecnie powszechnie dyskontowane, czyli tryby świadomości, ujęte w ramkę
Szyszynka wytwarza melatoninę, hormon
zwłaszcza że funkcja szyszynki – modulacja reprezentującą sam umysł. Stany umysłu ułożone są w ramce
modulujący cykle snu. Czasami nazywa się
hormonalna – zgodnie ze stopniem aktywności neuronalnej, która koreluje z każdym z
je trzecim okiem – w nawiązaniu do przypisanej
nich, kierunkiem skupienia uwagi (w stronę świata zewnętrznego lub do
mu mistycznej roli.
staje się wyraźniejsze. wewnątrz, w stronę samych myśli) oraz poziomem koncentracji każdego stanu
umysłu. polecenia.
178
CZYM JEST ŚWIADOMOŚĆ? JA ŚWIADOMOŚĆ

RODZAJE I POZIOMY ŚWIADOMOŚCI
Świadomość ma różne tryby, takie jak emocje, doznania, myśli i percepcja, które są
doświadczane na różnych poziomach aktywności neuronowej, skupienia i koncentracji. Poziom
aktywności neuronowej określa intensywność świadomości. Kierunek skupienia może być
skierowany na świat zewnętrzny lub świat wewnętrzny (myślenie o myślach).
Koncentracja może być luźno ukierunkowana, obejmująca szereg obiektów lub stała,
obejmująca tylko jeden konkretny aspekt. Świadomość również dzieli się na trzy typy
świadomości: świadomość chwili – mózg rejestruje zdarzenia chwila po chwili i reaguje na
nie, ale nie koduje ich w pamięci; świadoma świadomość – zdarzenia są rejestrowane i kodowane
INTROSPEKCJA w pamięci; i samoświadomość – zdarzenia są rejestrowane i zapamiętywane, a
osoba jest tego świadoma.
SKUPIONA UWAGA,
TAKIE JAK PRACA
Zrelaksowany UWAGA
ZRELAKSOWANY
SOCJALIZACJA
MYŚLICIEL
Większość świadomego myślenia jest
wyrażona w języku. Słowa pełnią rolę
symbolicznych „uchwytów”, służących do
chwytania przedmiotów, które
reprezentują. Jednak około 25 procent myśli
jest odbieranych jako doznania lub spostrzeżenia.
STAŁE STĘŻENIE
Kiedy koncentrujemy się na przedmiocie,

uwaga się zawęża. Inne potencjalne punkty
centralne są pomijane. Może to być przydatne —
dziecko zauważa mniej potencjalnie
traumatycznych procedur medycznych, gdy koncentruje się na zabawce.
ZRELAKSOWANE OBSERWOWANIE
ZRELAKSOWANY
OGÓLNY
POKÓJ CHIŃSKI
Czy świadomość jest potrzebna do „zrozumienia”? Filozof John Searle wymyślił ideę pokoju, w którym
znajdowałby się każdy słownik i reguły odnoszące się do Chińczyków
język był przechowywany. Wewnątrz znajduje się mężczyzna, który jest w stanie tłumaczyć i odpowiadać
na pytania zapisane w języku chińskim, manipulując tymi zasobami, mimo że nie zna ani słowa po
chińsku. Stąd ktoś zamieszczający słowa „Jak pachnie twój pies?” w języku chińskim może otrzymać
odpowiedź w języku chińskim: „Okropne!” Z zewnątrz wygląda na to, że człowiek znajdujący się w
środku musiał „zrozumieć” pytanie, ale Searle twierdzi, że samo zachowanie się w ten sposób
Wysoka (ukierunkowana uwaga)
nie jest równoznaczne ze zrozumieniem. W ten sam sposób komputera nigdy nie można opisać jako
„posiadającego umysł” lub „rozumiejącego”. Inni filozofowie argumentują, że rozumienie – a być może
każdy inny rodzaj świadomości – to jedynie proces zachowywania się tak, jak gdyby się rozumiało.
Księga chińskich symboli Pokój Głośnik spoza języka chińskiego
Wiadomość w Wiadomość wysłana
STĘŻENIE KLUCZ
SPAĆ
ZRELAKSOWANY
SKUPIONY
Niski (rozproszona uwaga)

179
Zewnętrzny
LOKALIZACJA ŚWIADOMOŚCI
LUDZKA ŚWIADOMOŚĆ WYNIKA Z INTERAKCJI KAŻDEJ CZĘŚCI CZŁOWIEKA Z JEGO
ŚRODOWISKO. WIEMY, ŻE MÓZG ODGRYWA GŁÓWNĄ ROLĘ W PRODUKOWANIU ŚWIADOMOŚCI, ALE NIE WIEMY JAK. NIEKTÓRE PROCESY W MÓZGU ORAZ AKTYWNOŚĆ
NEURONÓW W OKREŚLONYCH OBSZARACH NIEZAWODNIE KOLEJUJĄ ZE STANYMI ŚWIADOMOŚCI, A INNE NIE. TE PROCESY I OBSZARY WYDAJĄ SIĘ NIEZBĘDNE DLA ŚWIADOMOŚCI,
CHOĆ MOGĄ BYĆ DLA NIEJ WYSTARCZAJĄCE.
Kora ruchowa
ZNACZĄCA ANATOMIA MÓZGU KLUCZOWE CZĘŚCI MÓZGU
Różne obszary mózgu biorą udział w generowaniu świadomego Świadomość ciała (obejmująca korę
Różne rodzaje aktywności neuronalnej w mózgu są powiązane z doświadczenia, mimo że żaden z nich sam w sobie nie jest wystarczający do ruchową) może być kluczowa
jego podtrzymania. Jeśli którykolwiek z nich zostanie poważnie dla poczucia siebie, co wydaje
pojawieniem się świadomej świadomości. Aktywność neuronalna
uszkodzony, świadomość zostanie zakłócona, zmieniona lub utracona. się konieczne dla świadomości
w korze, a szczególnie w płatach czołowych, wiąże się z pobudzeniem
świadomego doświadczenia. Zanim bodziec stanie się świadomy po
ŚWIADOMOŚĆ
Dodatkowa kora ruchowa Pierwotna kora wzrokowa

pierwszym wystąpieniu, może minąć do pół sekundy
LOKALIZUJĘ
Świadome działania są tu Bez tego nie ma świadomego
zarejestrowane w mózgu. Początkowo aktywność neuronalna „ćwiczone”, w odróżnieniu od reakcji widzenia, nawet jeśli funkcjonują
nieświadomych inne części kory wzrokowej
wywołana bodźcem zachodzi w „niższych” obszarach mózgu,
takich jak ciało migdałowate i wzgórze, a następnie w „wyższym” Grzbietowo-
mózgu, w częściach kory mózgowej przetwarzających wrażenia. boczna kora przedczołowa
Różne idee i
Kora czołowa aktywuje się zwykle dopiero wtedy, gdy
spostrzeżenia są tutaj
doświadczenie staje się świadome, co sugeruje, że „połączone” – jest
zaangażowanie tej części mózgu może być istotnym składnikiem świadomości.

to proces uważany za
niezbędny do
świadomego
doświadczenia
SAMOŚWIADOMOŚĆ
Aby być
świadomym, mózg musi
„posiadać” swoje
spostrzeżenia – to znaczy
Orbitalno-czołowy
rozpoznać, że te kora
spostrzeżenia zachodzą w
Powstaje tutaj świadoma
nim samym.
emocja; jeśli jest
Aby tego dokonać, musi
nieaktywny, reakcje na
wytworzyć poczucie bodźce są jedynie
siebie (w przeciwieństwie
odruchowymi
do nieświadomej
działaniami ciała,
świadomości). Bez tego pozbawionymi emocji
świadomość może nie być
możliwa. Płat skroniowy Połączenie skroniowo-
Od nich zależą osobiste ciemieniowe
wspomnienia i język; bez tych Przechowuje mózgową „mapę”

zdolności świadomość jest siebie w odniesieniu do
„MÓZG W VAT” poważnie ograniczona świata i gromadzi

informacje z wielu obszarów
Idea świadomego, ale bezcielesnego mózgu jest kluczowa dla wielu filmów science
fiction i horrorów i często jest wykorzystywana jako eksperyment myślowy w
filozoficznych debatach na temat natury rzeczywistości. W ostatnich latach pojęcie
to przestało być całkowicie teoretyczne, w miarę jak współczesna technologia
zbliża się do możliwości wywołania w mózgu rzeczywistości wirtualnej,
nieodróżnialnej od rzeczywistości doświadczanej poprzez ciało. Możliwe nawet, że Wzgórze
coś takiego zostało już osiągnięte, a świat zewnętrzny, jakiego doświadczamy, wcale nie jest „realny”.
Kieruje uwagę i włącza i
wyłącza bodźce
zmysłowe
WIRTUALNA RZECZYWISTOŚĆ
Pomysł, że jesteśmy po prostu bezcielesnymi mózgami

podłączonymi do superkomputera symulującego
świadome doświadczenie, jest słynnym
eksperymentem myślowym.
Komputer zapewnia
stymulację
Hipokamp
Mózg Leży u podstaw kodowania
doświadcza pamięci, bez którego świadomość

świata wirtualnego ogranicza się do jednego punktu w
czasie
MACIERZ
Ten film z 1999 roku bada ideę rzeczywistości wirtualnej

jako jedynej „rzeczywistości”, jakiej doświadczają
Formacja siatkowa
ludzie. Ludzkie mózgi są „podłączone” do Matrixa,
Pobudza aktywność korową, bez której
ogromnego programu komputerowego
nie ma
symulującego doświadczenie fizyczne.
świadoma świadomość
180
ŚWIADOMOŚĆ
WYMOGI ŚWIADOMOŚCI
Z każdym stanem świadomej świadomości jest powiązany specyficzny wzorzec WIZUALNE FANTOMY
aktywności mózgu. Są one powszechnie określane jako neuronowe korelaty
Świadoma percepcja nie opiera się wyłącznie
świadomości. Na przykład zobaczenie żółtej plamy powoduje powstanie jednego
na bodźcach zewnętrznych – może również
wzorca aktywności mózgu; spotkanie z babcią, kolejna. Jeśli stan mózgu zmienia powstać wewnętrznie. Nasze mózgi nieustannie
się z jednego wzorca na drugi, zmienia się także doświadczenie świadomości. „uzupełniają” brakujące dane, aby nadać sens
światu. Na przykład możesz zobaczyć widmowe
Ogólnie zakłada się, że procesy istotne dla świadomości zachodzą na poziomie
pionowe linie łączące dwa bloki w pierwszej
komórek mózgowych, a nie na poziomie pojedynczych cząsteczek czy atomów. To jest
kolumnie. Ta „wyimaginowana” percepcja zależy
od podobnych wzorców aktywności
prawdopodobne, że aby pojawiła się świadomość, muszą zaistnieć czynniki neuronalnej, jak świadome postrzeganie
„prawdziwych” bodźców.
wymienione poniżej. Jednak możliwe jest również, że świadomość rzeczywiście
powstaje na znacznie mniejszym poziomie atomowym (kwantowym), a jeśli tak, to
może podlegać zupełnie innym prawom.
Bodziec zastosowany
do ręki
ALFA
Droga nerwowa
BETA
TETA
Kora somatosensoryczna
NORMALNA ATAK PADACZKI DELTA
POZIOM ZŁOŻONOŚCI PROGI WYZWALANIA Świadomość WYPALANIE SYNCHRONICZNE Skupiska CZAS
Aktywność neuronowa musi być złożona, aby pojawiła pojawia się tylko wtedy, gdy komórki mózgowe uruchamiają komórek w mózgu strzelają zgodnie. Wydaje się, że to Przetwarzanie bodźców w świadome spostrzeżenia zajmuje
się świadomość, ale niezbyt złożona. Jeśli wszystkie się z dość dużą częstotliwością. Wysoka częstotliwość wyzwalania „wiąże” niezależne percepcje (powiedzmy lewe i prawe pole nieświadomemu mózgowi pół sekundy, ale mózg
neurony działają, jak na przykład podczas napadu padaczkowego, fal Beta wskazuje na czujność, podczas gdy niska częstotliwość widzenia) w jedną świadomą percepcję. oszukuje nas, myśląc, że doświadczamy rzeczy natychmiast.
następuje utrata przytomności. fal Delta wskazuje na głęboki sen.
POMIAR AKTYWNOŚCI NEURONOWEJ
Każdy świadomy stan jest powiązany ze wzorcem

aktywności neuronowej. Te wzorce strzelania
komórkami można ocenić, mierząc poziom aktywności
elektrycznej w mózgu przez czaszkę za pomocą
nasadki wyposażonej w elektrody.
UWAGA I TYPY UWAGI
TYP OPIS
ŚWIADOMOŚĆ Skupiony
uwaga
Jest to umiejętność wyróżnienia jednego obiektu w swoim
otoczeniu i zareagowania na niego. Przykładem może być
UWAGA KONTROLUJE I KIERuje ŚWIADOMOŚCIĄ. sportowiec skupiający się na spluwie startera, „wyciszając”
hałas tłumu.
DZIAŁA JAK ROZŚWIETLACZ, KTÓRY TWORZY NIEKTÓRE CZĘŚCI
Trwały Uwaga ma naturalną tendencję do błądzenia. Długotrwała
ŚWIATA „WYSKAKUJE” I POWODUJE, ŻE RESZTA
uwaga uwaga to zdolność do utrzymania koncentracji na konkretnym
ODDALAĆ SIĘ. WYBIERA AKTUALNIE OBECNĄ FUNKCJĘ przedmiocie lub czynności, takiej jak obsługa ciężkich
maszyn przez ciągły okres czasu.
NAJWAŻNIEJSZE W ŚRODOWISKU I WZMACNIAJĄ
REAKCJA MÓZGU NA TO. Selektywny Ta forma jest podobna do ciągłej uwagi, ale obejmuje
uwaga
zdolność do powstrzymania się od przeniesienia uwagi od
wybranego celu, na przykład podczas skupiania się na
pchnięciu pomimo innych konkurencyjnych bodźców.
CZYM JEST UWAGA?
Uwaga powoduje, że wybierasz jeden element spośród odbieranych Zmienny
uwaga
Wiąże się to z szybkim przechodzeniem od jednego bodźca
do drugiego, co wymaga innego rodzaju reakcji poznawczej –
bodźców zmysłowych i pozwala ci stać się jego pełniejszą i ostrzejszą na przykład podczas przenoszenia uwagi z malowanego modelu
na rzeczywisty obraz.
świadomością. Świadomość i uwaga są ze sobą tak ściśle powiązane, że
ŚWIADOMOŚĆ
prawie niemożliwe jest skupienie się na czymś i nie bycie tego Podzielony Często nazywana „wielozadaniowością” polega na dzieleniu
uwaga
świadomym. Uwaga jawna polega na świadomym kierowaniu oczu, uszu uwagi pomiędzy dwa lub więcej konkurujących ze sobą zadań.
Ostatnie badania sugerują, że pozornie podzielona uwaga
lub innych narządów zmysłów w stronę bodźca i przetwarzaniu zawartych jest w rzeczywistości bardzo szybką, zmienną uwagą.
I
na nim informacji. Uwaga ukryta polega na skierowaniu uwagi na

bodziec bez kierowania na niego
Płat czołowy Optyczny
narządów zmysłów. Utrzymuje
Obszary w płacie ciemieniowym nerw Boczne kolankowate
Trzymaj przestrzenne „mapy” i kieruj jądro
Uwaga może wydawać się ciągła, ale utrzymanie uwagę na celu;
uwagę na odpowiedni obszar
zawiera również
skupionej uwagi jest w rzeczywistości rzadkie i przestrzeni
przednie pola oczu, Doskonały
trudne. Trudno jest także przenieść uwagę z które kierują oczy w wzgórek
jednego obiektu na drugi: im bardziej uważny stronę obiektów
lub obszarów
jesteś na jeden bodziec, tym wolniej odwracasz
DOSKONAŁY KOLLICULUS
od niego uwagę. Dlatego wydarzenie, które Jest to część sieci obszarów
Gałka oczna
mózgu, które kierują
przykuwa twoją uwagę, „zamazuje” na Nerw wzrokowy
ruchami oczu.
ułamek sekundy wszystko inne. Sygnały z siatkówki docierają
ZAANGAŻOWANIE KORY tutaj za pośrednictwem nerwu
Różne obszary kory, w tym płaty czołowe i ciemieniowe, wzrokowego; aktywność w tym
otrzymują sygnały z narządów zmysłów i kierują uwagę na obszarze powoduje przesunięcie uwagi
wszystko, co uderza. reakcja na zauważalne bodźce.
INTENSYWNA KONCENTRACJA
Kiedy mocno się koncentrujesz, odfiltrowujesz
inne możliwe obiekty uwagi, tak aby dostępne
były maksymalne zasoby poznawcze dla
danego zadania.
182
UWAGA I ŚWIADOMOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ

MECHANIZMY NEURONALNE
NEURONALNE
Jeśli mózg zarejestruje nieoczekiwany ruch, głośny dźwięk lub inny potencjalnie znaczący bodziec, kieruje w DZIAŁALNOŚĆ
jego stronę narządy zmysłów – na przykład zwracając wzrok w stronę nagłego ruchu. Dzieje się to automatycznie, w Kiedy skupiasz się na myśli,
emocji lub percepcji,
dolnych obszarach mózgu i samo w sobie nie tworzy świadomości bodźca. Jednak uwaga zwiększa również
aktywność mózgu zostaje
aktywność neuronów odpowiedzialnych za bodziec. Jeśli bodźcem jest na przykład osoba, zwiększa się aktywność wzmocniona i staje się OBSŁUGA WIZUALNA OBSŁUGA WIZUALNA
bardziej synchroniczna. STYMUŁ PO PRAWEJ STYMUŁ PO LEWEJ
neuronów w obszarach wzroku, które monitorują miejsce w przestrzeni, w którym znajduje się dana osoba; obszar
To badanie EEG pokazuje
rozpoznawania twarzy; ciało migdałowate; obszary skroniowo-ciemieniowe, w których opracowują swoje aktywność podczas
intencje; oraz dodatkowy obszar motoryczny, który określa, co z nimi zrobić. Jeśli neurony zostaną wzbudzone powyżej zajmowania się bodźcem
wzrokowym i ignorowania
pewnego punktu, „włączy się” świadomość.
go. Zajmowanie się bodźcami
po lewej stronie aktywuje
prawą półkulę i
IGNOROWANIE WIZUALNEJ IGNOROWANIE WIZUALNEJ
nawzajem. STYMUŁ PO PRAWEJ STYMUŁ PO LEWEJ
PRZY NADZIEI UWAGA NA LOKALIZACJĘ PRZY NADZIEI UWAGA NA KIERUNEK

ZOBACZYĆ ZOBACZYĆ
W tym eksperymencie strzałka kieruje W tym eksperymencie strzałka mówi
uwagę osoby badanej w miejsce, w osobie badanej, aby wypatrywała
którym spodziewa się pojawienia się poruszającego się celu, który będzie
kolejnego bodźca docelowego. Podczas przemieszczał się od lewej do prawej.
skupiania się na lokalizacji i oczekiwania, Ten sygnał kierunkowy wytwarza trwałe
aż coś się pojawi, skany fMRI sygnały w przednich polach
(poniżej) wykazują utrzymującą się oczu, jak w przypadku zadania
aktywność w przednich polach oka i lokalizacyjnego, ale większą
korze ciemieniowej – obszarach aktywność w płatach ciemieniowych,
związanych z skupianiem uwagi na gdzie wykonywane są obliczenia
określonym obszarze przestrzeni. dotyczące kierunku przestrzennego

oraz lokalizacji. Obliczenia te
Aktywność w płacie skroniowym przygotowują mózg do reakcji na cel,

sugeruje gotowość do zidentyfikowania gdy się on pojawi.
celu, gdy się on pojawi.
Przednie pola Przedni Czołowy Przedni

oka obszar śródciemieniowy pola oka obszar śródciemieniowy
Tylne
śródciemieniowe
Tylne
obszar
śródciemieniowe
obszar
Brzuszne
Brzuszne śródciemieniowe
obszar
śródciemieniowe
obszar
Środkowy Środkowy
kompleks kompleks
Kora wrzecionowata czasowy Kora wrzecionowata czasowy
MOŻLIWOŚĆ KONCENTROWANIA
Najbardziej znanym zaburzeniem uwagi jest ADHD (patrz s. 246), ale jest ich wiele innych, SZTUCZKA KARCIANA
dotykających zarówno dorosłych, jak i dzieci. Wszelkie odchylenia od normalnej zdolności Jeśli as = 14, do jakiej liczby
skupiania uwagi lub zmiany kierunku uwagi można uznać za zaburzenie, jeśli zakłócają zdolność sumują się karty? Skupienie
danej osoby do funkcjonowania w jej otoczeniu. Osoba, która jest pochłonięta rzeczami, które ją się na tym matematycznym
zadaniu może spowodować,
interesują, i nie zauważa innych rozmawiających z nią osób, może bardzo dobrze poradzić
sobie w pracy wymagającej intensywnego skupienia (np. analizowaniu obrazów medycznych że przeoczysz niezwykły szczegół.
pod kątem nieprawidłowości), ale może zostać uznana za dziwną, a nawet chorą w bardzo towarzyskie środowisko.
Jeden rodzaj zaburzeń uwagi – tak zwana „ślepota nieuwagi” – pojawia się, gdy dana osoba jest że 4 kier jest czarna?
tak skupiona na jednym aspekcie scenariusza, że całkowicie pomija jakiś inny, ważny element. Nieważne, suma – zauważyłeś
Jest to zjawisko tak powszechne, że uważane jest za normalne.
183
BLUZAJĄCY MÓZG
Obszary
ciemieniowe
Mózg dysponuje odrębnymi trybami, z których każdy wykorzystuje inną sieć neuronów. „SIECI W STANIE odpowiedzialne za plany działania
SPOCZYNKU” ZOSTAJĄ AKTYWOWANE
KIEDY PRZESTAJEMY BYĆ W PEŁNI ZAANGAŻOWANI ZE ŚWIATEM ZEWNĘTRZNYM.
Obszar ciemieniowy
SIEĆ STANU SPOCZYNKU aktywny w
wyobrażaniu
Kiedy mózg nie jest aktywnie zaangażowany w jakieś zadanie, wpada w jeden z szeregu stanów sobie scenariuszy
spoczynku. Najbardziej powszechnym z nich jest sieć w trybie domyślnym (DMN). Kiedy mózg znajduje
się w trybie zadaniowym, reaguje na doznania, tworząc plany działania, które następnie
ŚWIADOMOŚĆ
BLUZAJĄCYM
LEWY
MÓZGIEM
przekształcają w rzeczywiste działania. Z drugiej strony, w stanie spoczynku mózg tworzy plany
Przyśrodkowa kora
działania, ale ich nie realizuje: są to wyimaginowane scenariusze. Przyśrodkowa kora czołowa jest
JEST
czołowa aktywna w
aktywna w stanie spoczynku, co wskazuje na ruminacje społeczne, podczas gdy boczna kora czołowa poznaniu społecznym
jest aktywna w trybie zadaniowym, wskazując sekwencyjne wzorce myślowe dostosowane do obsługi obiektów.
ODCZYT SIECI W TRYBIE DOMYŚLNYM

KLUCZ
Chociaż aktywność sieciowa w trybie domyślnym ZORIENTOWANY NA ZADANIA
jest wyraźnie podobna u wszystkich, istnieją niewielkie DZIAŁALNOŚĆ
różnice indywidualne, które wydają się pokrywać z STAN SPOCZYNKU
różnicami w osobowości. Naukowcy z kilku ośrodków DZIAŁALNOŚĆ
rejestrują aktywność DMN poszczególnych osób za PRAWIDŁOWY
pomocą EEG i korelują te informacje z osobowościami STANY ZADANIA I SPOCZYNKU

tych osób. Opierając się na tych informacjach, możliwe Skany te pokazują mózg w dwóch różnych stanach – w spoczynku i podczas
będzie stworzenie testu osobowości powiązanego z wykonywania zadania. Zielone obszary pokazują obszary o dużej
aktywnością mózgu. aktywności w stanie spoczynku. Kiedy dana osoba jest aktywnie
zaangażowana w jakieś zadanie, fioletowe obszary stają się aktywne, a
zielone uspokajają się.
DMN A ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA EGO MÓZGU Myśli kojarzone z siecią
Obszary mózgu aktywowane w sieci w trybie domyślnym są bardzo w trybie domyślnym są głównie egocentryczne i napędzane WĘDROWY UMYSŁ
podobne do tych aktywowanych, gdy dana osoba jest proszona o własną autobiografią i miejscem w hierarchii społecznej.
Wydaje się, że ludzie spędzają około
zinterpretowanie sytuacji społecznej, a w szczególności swojej własnej Często odwołują się do na wpół zapomnianych wspomnień i są
jednej trzeciej czasu czuwania w stanie
sytuacji w odniesieniu do innych ludzi. Sugeruje to, że ilekroć jesteśmy zabarwione emocjami. Są to obawy, które Zygmunt Freud spoczynku, a jeśli robią coś nieobciążającego,
wolni od bezpośrednich zadań umysłowych, wpadamy z powrotem w utożsamił z na wpół zanurzonym stanem umysłu, który na przykład jedzie prostą, pustą drogą,
odsetek ten jest jeszcze wyższy. W jednym z
stan rozmyślań na temat naszych relacji z innymi i naszego miejsca nazwał ego.
eksperymentów poproszono ludzi, aby
w świecie społecznym. siedzieli w laboratorium i nie robili nic poza
czytaniem powieści i raportowaniem,
Niektórzy badacze sugerują, że DMN jest funkcjonalnie taki ilekroć ich umysły błądziły.
sam jak freudowskie ego.

ODPOCZYNEK POZNANIE SPOŁECZNE
W ciągu pół godziny zgłaszali zazwyczaj
Zakręt TEORIA UMYSŁU FREUDA od jednego do trzech epizodów błądzenia
kora
Freud uważał, że większość procesów mózgowych zachodzi myślami.
nieświadomie. Ego, część umysłu zaangażowana w jaźń, była częściowo
świadoma. Reszta świadomego umysłu kontrolowała myśli i działania i z
Przyśrodkowy przedczołowy
grubsza odpowiada stanowi umysłu „zorientowanego na zadania”.
kora
Przedświadomość Świadomy Nieświadomy
superego ego Przedświadomość

superego
(zajmujący się (dane łatwo
Precuenius osądem przyswojone
moralnym) do świadomości)
ego
PASUJĄCE STANY Obszary

mózgu, które są aktywne,
gdy ktoś jest proszony Świadomy
o wyobrażenie sobie, ego

że znajduje się w
sytuacji społecznej, są
prawie identyczne z
tymi aktywowanymi w
stanie spoczynku – Nieświadomy Nieświadomy identyfikator
przyśrodkowa kora
superego (popędy lub pragnienia)
przedczołowa i
kora obręczy. PROPORCJE UMYSŁU
184
BLUZAJĄCY MÓZG I ŚWIADOMOŚĆ

STAN SPOCZYNKU I KREATYWNOŚĆ Większość ludzi
bardzo łatwo przełącza się z trybu domyślnego do trybu zadań, jeśli nagle zostaną wezwani do DMN U ZWIERZĄT
nawiązania kontaktu ze światem zewnętrznym. Jednak u niektórych osób te dwa tryby
Sieć w trybie domyślnym zaobserwowano u zwierząt innych
działają jednocześnie. Może to uczynić ich bardziej kreatywnymi, ponieważ swobodny,
niż ludzie. Naukowcy odkryli ją u wszystkich badanych do tej
dyskursywny charakter myślenia w trybie domyślnym może dryfować w stronę rozwiązania pory gatunków zwierząt, w tym u psów i szczurów. Regiony
problemu, który wymykałby się bardziej ukierunkowanemu, ograniczonemu myśleniu mózgu najbardziej aktywne w DMN wydają się być tym bardziej
rozwinięte, im bardziej społeczny jest gatunek zwierzęcia – przy
kojarzonemu z poznaniem zorientowanym na zadanie.
STRALOWANIE Z DMN czym ludzie tworzą największe grupy społeczne spośród wszystkich
Jednakże nakładanie się tych dwóch trybów jest również powiązane ze schizofrenią
Powiązania i depresją.
między obszarami objętymi DMN są
zwierząt i mają odpowiednio duże obszary „mózgu
Może to wyjaśniać niekonwencjonalne myślenie ściślejsze u schizofreników i ich krewnych. społecznego”. Jedna z teorii głosi, że DMN może pozwolić wszystkim
Oznacza to, że jeśli zostanie uruchomiony
związane ze schizofrenią i brak koncentracji, jaki wykazuje jeden z obszarów, jest bardziej prawdopodobne,
zwierzętom społecznym na zachowanie bezpieczeństwa i „na
bieżąco” w swoich społeczeństwach.
wiele osób z depresją. że uruchomi całą sieć.
KONTROLA KREWNY SCHIZOFRENIKA SCHIZOFRENICZNY
NA AUTOPILOCIE
Mózg przechodzi w stan spoczynku, gdy nie
jesteśmy aktywnie zaangażowani w jakieś
zadanie. Obejmuje to wykonywanie czynności,
które są drugą naturą — czynność wykonywana
jest chwilowo na autopilocie, podczas gdy
świadomy mózg rozmyśla.
185
ZMIANA ŚWIADOMOŚCI Płat czołowy

Może przejść w tryb „offline” w
zmienionych stanach,
MÓZG JEST W STANIE GENEROWAĆ SZEROKI ZAKRES ŚWIADOMOŚCI ograniczając krytyczne myślenie;
może być nadpobudliwy podczas
DOŚWIADCZENIA, W TYM NIEKTÓRE STANY ZMIENIAJĄCE NASZE POZWOLENIE medytacji, co wskazuje na zwiększoną uwagę
I EMOCJE DO TAKIEGO STOPNIA, ŻE WYDAJE SIĘ CAŁY ŚWIAT
DRAMATYCZNIE RÓŻNE. TAKIE „STANY ZMIENIONE” SĄ TERAZ TEMATEM
INTENSYWNYCH BADAŃ NEURONAUKOWYCH.
Płat ciemieniowy
Zmieniona aktywność w tym miejscu
ZMIENIONE STANY MÓZGU może powodować uczucie przebywania

poza ciałem lub zniekształcone
Nasz normalny stan czuwania waha się od marzeń, poprzez doświadczenie przestrzeni i czasu
zrelaksowaną świadomość, aż do ostrej koncentracji.

Mózg jest jednak w stanie generować znacznie szerszy zakres Zrogowaciałe ciało
ŚWIADOMOŚĆ
Umożliwia komunikację obu półkul;

świadomych doświadczeń.
stany błogości są powiązane z
ZMIENIAM
Czasami spontanicznie wykraczamy poza normalny zakres, większą synchronizacją między

półkulami i nagłymi
na przykład podczas gorączki lub wyczerpania, albo
przełączeniami aktywności z
podczas lub po emocjonalnie przytłaczającym wydarzeniu. jednej półkuli na drugą
Możemy również celowo starać się wyjść z naszego

normalnego stanu, angażując się w rytuały, takie jak
Płat skroniowy
Fala aktywności wiąże się
tutaj z niewyjaśnionymi
długotrwały taniec,
doświadczeniami, w tym
medytację lub zażywanie halucynacjami i wyczuwaniem aury
Wzgórze
narkotyków. lub niewidzialnej obecności
Może odciąć napływające
informacje, wysyłając
osobę do „własnego świata”
STAN TRANSU
Trans jest stanem odmiennym OBSZARY MÓZGU ZAANGAŻOWANE W STAN ZMIENIONY
świadomości, która może być Odmienne stany mogą wahać się od błogiego do strasznego i Formacja siatkowa
wywołana hipnozą, są generowane przez odpowiednio zróżnicowane zmiany w Sygnały ostrzegawcze z formacji
narkotykami lub rytuałem. aktywności neuronowej w mózgu, szczególnie w obszarach siatkowej do kory mózgowej mogą zostać
Może być przyjemne lub przerażające. pokazanych tutaj. zmniejszone, powodując większy relaks
i dobre samopoczucie
DYSOCJACJA
Dysocjacja odnosi się do przypadków, gdy elementy świadomości HIPNOZA
(odczucia, myśli i emocje danej chwili), które czasami są powiązane jako

Hipnoza jest formą dysocjacji, w
całość, są zamiast tego doświadczane osobno lub są wycinane ze
której pole uwagi danej osoby zawęża
świadomej świadomości. Wiele odmiennych stanów należy do tej się do pojedynczej myśli, uczucia
kategorii. Zwykle dysocjację określa się jako zaburzenie psychiczne lub idei. Kiedy doświadczasz tego
stanu umysłu, możesz zapomnieć o
lub zaburzenie zachowania, ale niektóre „normalne” stany
normalnych rozrywkach i zajęciach.
świadomości, takie jak śnienie na jawie lub koncentracja,
Osoby poddawane hipnozie
mają charakter dysocjacyjny. Bardziej dokładne jest spojrzenie na dobrowolnie mogą ulegać
te świadome stany jako na widmo (patrz poniżej), z wysoce sugestiom hipnotyzera, dlatego
często stosuje się ją terapeutycznie, na
jednolitym lub „ograniczonym” doświadczeniem na jednym końcu
przykład w celu przełamania nałogu,
i „pękaną” świadomością na drugim. takiego jak palenie.
ZWIĄZANE RAZEM NORMALNA ZŁAMANY
POCZUCIE JEDNOŚCI STAN EKSTREMALNEGO RELAKSU Z MARZENIA; MOŻE WIOSNA WYSOKI POZIOM CZUJNOŚCI ODDZIELENIE OD SIEBIE LUB SENSU
LUB „ZNACZENIE” MNIEJ INTROSPEKTYWNYCH MYŚLI NATYCHMIAST POWRÓT DO OSTRZEŻENIA I ŚWIADOMOŚĆ ODLEGŁOŚCI OD RZECZYWISTOŚCI
186
UWAŻNOŚĆ
Badania obrazowania mózgu sugerują, że praktyki uważności są

powiązane z ciałem migdałowatym, które jest mniejsze i ma
zmniejszone połączenia z częściami mózgu związanymi ze strachem,
niepokojem i paniką. Pogrubia tkankę w korze przedczołowej –

obszarze, który wywołuje przemyślane, spokojne reakcje.
Migdał
EFEKT USPOKAJAJĄCY
Ciało migdałowate reaguje na zagrożenia i niespodzianki,
wywołując emocje. Praktyka uważności wydaje się uspokajać
ten obszar.
TRENING UWAŻNOŚCI
Medytacja uczy ludzi utrzymywania uwagi bez
nadmiernego reagowania na przemijające
pomysły i wydarzenia. Uważność to obecnie
najmodniejsza metoda. Medytacja transcendentalna,
zen i inne praktyki mają na celu osiągnięcie tego
samego: spokoju i zmniejszenia niepokoju.
DOŚWIADCZENIA POZA CIAŁEM Doświadczenia
poza ciałem (OBE) mają miejsce, gdy wewnętrzna

reprezentacja ciała odbiega od rzeczywistego ciała.
ZBIOROWA NIEŚWIADOMOŚĆ
Carl Jung (1875–1961) był szwajcarskim psychiatrą, który rozwinął

Często zdarza się to we śnie, ale kiedy się budzisz,
ideę nieświadomości zbiorowej – części nieświadomego
może to zostać zinterpretowane jako wydarzenie
umysłu, wspólnej dla wszystkich, będącej produktem pochodzenia,
nadprzyrodzone. OOBE zwykle pojawiają się po
do której można uzyskać dostęp w określonych stanach umysłu.
przebudzeniu, zanim mózg ponownie
prawidłowo połączy się ze światem zewnętrznym
Uważał, że obejmuje ono „archetypy” (wrodzone, uniwersalne
(patrz strona 173), i są związane z aktywnością w złączu
pojęcia), takie jak matka, Bóg i bohater, oraz że ich wpływ
skroniowo-ciemieniowym.
wykrywamy w postaci mitów, symboli i instynktów.
PRZEŻYCIA BLISKO ŚMIERCI

Prawdopodobnie postrzegał nieświadomość zbiorową jako rodzaj
OBE często towarzyszy uczucie ekstazy i
„pamięci ludowej” zawartej w strukturze mózgu.
jest główną cechą wielu tak zwanych
„doświadczeń bliskich śmierci”.
187
SEN I MARZENIA PROBLEMY ZE snem
Około jedna trzecia życia spędzana jest we śnie, podczas którego mózg pozostaje aktywny, spełniając szereg ważnych Około jedna na pięć osób ma problemy ze snem.
funkcji. PODCZAS SNU MÓZG REGULUJE SNY, KTÓRE DOSTARCZAJĄ NAM JEDNYCH Z NAJBARDZIEJ INTENSYWNYCH I Najczęstszą skargą jest bezsenność – niemożność zasypiania
lub pozostawania w stanie snu. Bezsenność leczy się
PRZEDZIWNYCH DOŚWIADCZEŃ, jakie mamy.
lekami, które wiążą się z receptorami GABA (neuroprzekaźnika
hamującego w mózgu). Narkolepsja to zaburzenie snu,
które powoduje, że ludzie zasypiają nagle i
Śpiący mózg nieprawidłowo lub czują się wyczerpani w ciągu dnia.
Narcoleptycy nie mogą doświadczyć takiej ilości regenerującego
Nikt nie jest do końca pewien, co takiego jest w śnie, że czyni go tak ważnym. Jedna z teorii głębokiego snu, jaką mają zdrowi ludzie i żyją w stanie
głosi, że pozwala organizmowi na „przestój” na regenerację. Jednym ze sposobów, w jaki może pozbawienia snu. Kiedy zasypiają – co może nastąpić bez
to osiągnąć, jest osuszanie detrytusu – rozłożonych cząsteczek, które gromadzą się w płynie ostrzeżenia – niemal natychmiast wchodzą w fazę REM i mają
żywe sny. Lunatykowanie występuje w głębokim śnie, gdy znika
ŚWIADOMOŚĆ
mózgowo-rdzeniowym podczas aktywacji komórek. Innym jest to, że po prostu chroni osobę
blokada zatrzymująca impulsy motoryczne, ale inne
przed niebezpieczeństwem przez pewien czas każdego dnia, utrzymując ją w bezruchu. Po trzecie, mechanizmy snu pozostają. Lunatycy wykonują złożone
mózg musi odłączyć się od świata zewnętrznego, aby sortować, przetwarzać i zapamiętywać czynności, takie jak prowadzenie samochodu, ale wykonują
ŚP
I
czynności automatycznie, ponieważ postępują zgodnie z

informacje. Z pewnością podczas snu zachodzą ważne funkcje pamięci, ale nie jest
automatycznymi planami działania przechowywanymi w nieświadomym mózgu.
jasne, czy jest to główny cel snu. Cykle snu i czuwania są kontrolowane przez neuroprzekaźniki,
które działają na różne części mózgu, wywołując sen lub przebudzenie. Badania sugerują
również, że substancja chemiczna zwana adenozyną gromadzi się we krwi, gdy nie śpimy, i
powoduje senność; podczas snu substancja chemiczna ulega stopniowemu rozkładowi.
Wzgórze
brzuszno-boczny
jądro
przedoptyczne
Pobudzenie
centra
Móżdżek
Pons WYŁĄCZANIE SYGNAŁÓW POBUDZENIA
Brzuchowo-boczne jądro przedwzrokowe w

podwzgórzu wytwarza neuroprzekaźnik kwas gamma-
Rdzeń aminomasłowy (GABA), który przemieszcza się do LOKALIZACJA
ośrodków pobudzenia w mózgu i wyłącza je na czas snu. POBUDZENIA

CENTRA
KLUCZ
OBUDZONY OBUDZONY
Świadomy
SEN W FAZIE REM
świadomość
NIE-REM
SPAĆ
SEN W FAZIE REM
Podobny wzór fal ŚWIATŁO

mózgowych do SPAĆ
przebudzenia
CYKL SNU
Chociaż sen może SCENA 1
wydawać się stanem
Lekki sen; aktywne fale
mózgowe
stałym, w
rzeczywistości występuje w cyklach.
Krótkie, senne ETAP 2
Fale mózgowe
fragmenty
zwalniają
wyznaczają etap
pierwszy, natomiast
etap drugi ETAP 3
Mieszane fale
obejmuje całkowitą utratę przytomności i
szybkie i wolne
paraliż mięśni.
Głęboki sen występuje
w etapach trzecim i ETAP 4
czwartym, kiedy Powolne fale
GŁĘBOKO
aktywność mózgu jest SPAĆ
niska. Sen z
0 1 2 3 4 5 6 7 8
szybkimi ruchami gałek
ocznych (REM) sygnalizuje żywe sny. CZAS SNU (GODZINY)
188
Wzgórze
SEN I MARZENIA I ŚWIADOMOŚĆ

Kora ciemieniowa
ŚNIĄCY MÓZG Zapobiega docieraniu przychodzących
Świadomość przestrzenna
sygnałów do kory mózgowej
i kontrola ruchu są
Istnieją dwa rodzaje snów. Podczas głębokiego snu zablokowane
mamy niejasne, często naładowane emocjonalnie i

Kora przedczołowa
bezsensowne sny, które często są natychmiast „Wyłączony”, aby rozum nie był
Hipokamp
zapominane. Mózg nie jest zbyt aktywny, ale wydaje stosowany do snów
Przekazuje nowe
się delikatnie przetwarzać informacje, aby zapisać je wspomnienia do kory
mózgowej w celu ich przechowywania

w pamięci. Podczas snu REM mózg staje się bardzo
Podwzgórze
aktywny i wytwarza żywą, intensywną „rzeczywistość Wywołuje zmianę z trybu pobudzenia
Kora wzrokowa
wirtualną”, zazwyczaj z narracją. Część mózgu w tryb uśpienia
Generuje
odpowiedzialna za przetwarzanie wrażeń jest bardzo Migdał obrazy wewnętrzne bez
udziału oczu
aktywna podczas snu REM. Aktywność tutaj generuje
emocjonalny ton w snach
Płaty czołowe, które obejmują obszary, które poddają Formacja
AKTYWNOŚĆ MÓZGU PODCZAS SNU REM
krytyczną analizę naszego doświadczenia, są skutecznie KLUCZ siatkowa
Obszary mózgu odpowiedzialne za doznania i emocje Przełącza
wyłączone, więc kiedy w naszych snach dzieją się są bardzo aktywne podczas snu REM, powodując
AKTYWNY
między snem a
szalone zdarzenia, po prostu je akceptujemy. powstawanie snów. NIEAKTYWNY pobudzeniem
OBUDZONY GŁĘBOKI SEN NARKOTYKOWY SEN SEN W FAZIE REM

Ten skan PET pokazuje obszary, które są aktywne, gdy To badanie PET pokazuje, że podczas głębokiego snu Większość leków nasennych powoduje głębszy sen Ten skan fMRI pokazuje aktywność (żółty najbardziej
dana osoba nie śpi (pokazane na czerwono i żółto). aktywność w wielu obszarach mózgu ulega wyciszeniu. niż zwykle. Fioletowe obszary na skanie PET pokazują, aktywny, następnie czerwony) podczas snu REM,
Obszary zielony i niebieski są mniej aktywne. Obszary fioletowe są najmniej aktywne. że duża część mózgu jest nieaktywna. obejmujący obszary zaangażowane w generowanie
wrażeń.
PRZEBUDZENIE I ŚWIADOME SNY

Zwykle podczas przechodzenia od snu do jawy w mózgu zachodzi jednocześnie kilka zmian. Blokada FREUD I PSYCHOANALIZA
napływających bodźców zostaje zniesiona, więc zewnętrzne bodźce zmysłowe ponownie dostają się do
Zygmunt Freud był austriackim psychiatrą, twórcą
mózgu, co zastępuje i wyłącza wewnętrznie generowane doznania składające się na sny. Zniesiona
psychoanalizy. Nazywał śnienie „królewską drogą do nieświadomości”,
zostaje także blokada sygnałów wychodzących z kory ruchowej, dzięki czemu możliwe staje się ponieważ uważał, że sny ujawniają emocje i pragnienia, które
ponowne poruszanie się. Dodatkowo reaktywują się płaty czołowe, przenosząc nas z powrotem do tłumimy na jawie. Postulował, że te tłumione pragnienia są często
normalnego stanu świadomości, w którym wiemy, kim i gdzie jesteśmy zbyt szokujące, aby można je było świadomie przyznać i nawet w
snach należy je maskować za pomocą symboli. Freudowska analiza
i potrafi odróżnić fantazję od rzeczywistości. Świadome sny pojawiają się, snów miała na celu rozszyfrowanie symboli i ujawnienie prawdziwej
gdy płaty czołowe „budzą się” podczas snu, ale blokada sygnałów natury pragnień śniącego.
przychodzących i wychodzących trwa nadal.
Ponieważ płaty czołowe są aktywne, śniący jest w stanie wywnioskować,
że rzeczywiście śni i doświadcza wydarzeń w normalnym stanie
umysłu.
PARALIŻ SENNY
Budzenie się, gdy

blokada impulsów
motorycznych nadal
działa, nazywa się paraliżem

sennym.
To przerażające
uczucie przypomina
uczucie ciężaru, co
może być źródłem mitu
o inkubach i sukubach,
WSZYSTKO JEST MOŻLIWE złych duchach, o których
W świadomych snach możesz kontrolować sądzono, że przysiadają
akcję tak samo, jak podczas snu na na podkładach.
jawie, ale doświadczenie jest bardziej
intensywne i wydaje się realne.
189
CZAS
CZAS NIE JEST STAŁĄ W MÓZGU – PRZYSPIESZA I ZWALNIA W ZALEŻNOŚCI OD TEGO, CO JEST DOŚWIADCZANE.
MÓZG POSIADA WIELE RÓŻNYCH SPOSOBÓW MIERZENIA CZASU. Dłuższe okresy czasu, np. długość dnia, mierzy
się przypływem i odpływem hormonów, podczas gdy milisekundowe interwały biorące udział w wielu
ŚWIADOMOŚĆ
procesach mózgowych charakteryzują się oscylacjami neuronów.

CZAS
CZAS SUBIEKTYWNY
CZAS UPŁYWA WOLNO
Upływ czasu, jakiego doświadczamy (zwany czasem subiektywnym), nie jest tym Stymulanty, takie jak kofeina, przyspieszają pracę mózgu,
samym, co zwykły upływ czasu mierzony przez nasze zegary (czas obiektywny). umożliwiając rejestrację większej liczby zdarzeń zewnętrznych.
Daje to poczucie rozciągania się czasu.
Zasadnicza różnica polega na tym, że subiektywny czas może przyspieszać i
zwalniać, w zależności od tego, czego doświadczamy. W skali chwila po chwili
tempo, w jakim wydaje się upływać czas, zależy od szybkości wyzwalania, czyli
oscylacji skupisk neuronów. Im szybciej odpalają, tym więcej zdarzeń rejestrujemy
w danej sekundzie, dając nam wrażenie, że czas trwa dłużej. Odpalanie neuronów
jest kontrolowane przez neuroprzekaźniki – pobudzające przyspieszają, a hamujące
spowalniają. Młodzi ludzie mają więcej neuroprzekaźników pobudzających,
dzięki czemu są w stanie poradzić sobie z szybszymi zdarzeniami zewnętrznymi.
ZEGAR MÓZGOWY Podstawowy
Mózg ma różne „zegary” dla zwoje

różnych skal czasowych. Jeden
CZAS PĘDZI
jest utworzony przez obwód
Poważny niedobór dopaminy, jak w chorobie Parkinsona,
neuronalny wytwarzany
przez dopaminę, który może spowolnić pracę mózgu tak bardzo, że świat
biegnie pomiędzy zewnętrzny wydaje się pędzić.
istotą czarną,
zwojami podstawy i
korą przedczołową.
Każdy „cykl” KATATONIA
zegara tworzy
pojedynczy Katatonia to stan najczęściej obserwowany u osób chorych na
„pakiet” niektóre typy schizofrenii. Osoba cierpiąca staje się bez ruchu
subiektywności i przestaje reagować na bodźce zewnętrzne. Mogą pozostać
czas.
Przednia część
przedczołowa niemi lub sztywni przez wiele dni, czasami przyjmując
kora dziwaczne pozy, których normalnie nie da się utrzymać. Wydaje
Kierunek
się, że stan ten pojawia się, gdy przepływ dopaminy zwalnia,
przepływu a ludzie, którzy doświadczyli tego stanu, zgłaszają, że tracą
dopaminy Istota
poczucie czasu.
nigra
PAKIETY CZASU Doświadczane jako jedno wydarzenie Cykl przyspiesza Doznawane jako dwa
Ramki 1 i 2 mieszczą się w jednym Cykl dopaminowy podwaja zdarzenia. Wraz
Mózg dzieli czas na „pakiety” (cykl
„pakietze” czasu, dlatego są prędkość, dzięki czemu mózg ze wzrostem szybkości cyklu ramki 3 i
aktywności neuronowej), z których każdy
odbierane jako tylko jedno wydarzenie rejestruje więcej zdarzeń 4 są rejestrowane jako dwa zdarzenia.
rejestruje pojedyncze zdarzenie. Rozmiar pakietu
zależy od szybkości odpalania odpowiednich
neuronów, ale niezależnie od rozmiaru pakietu mózg
będzie w stanie przyjąć tylko jedno zdarzenie 1 2 3 4
z tego pakietu. Jeśli zajdą dwa zdarzenia,
mózg ominie drugą. Niektóre
zdarzenia zawsze będą dla nas niewyraźne, jak

na przykład trzepotanie skrzydeł ważki, ponieważ
w każdym pakiecie występuje kilka klap.
PRZEŻYWANIE WYDARZEŃ
Jeśli neurony „zegara” uruchamiają się tylko
raz na 1/10 sekundy, w tym czasie zostanie
zarejestrowane tylko jedno zdarzenie, chociaż
w rzeczywistości może nastąpić ich znacznie
więcej. Jeśli zegar neuronowy podwoi Początek cyklu
prędkość, oba zdarzenia zostaną
0,1 SEK 0,2 SEK 0,25 SEK 0,3 SEK
zarejestrowane, ponieważ zegar neuronowy
utworzy dwa „pakiety” czasu subiektywnego. CZAS
190
CZAS I ŚWIADOMOŚĆ
PLASTIKOWA KONCEPCJA CZASU
Obraz Salvadora Dali Trwałość pamięci ilustruje
fakt, że nasze pojęcie czasu jest elastyczne –
można odnieść wrażenie, że przyspiesza, a nawet
się zatrzymuje.
STYMULACJA SKÓRY
CZAS datowania wstecznego
Nieświadomemu umysłowi przetworzenie przychodzących bodźców zmysłowych w
Bezpośrednia stymulacja korowa
0 100 200 300 400 500 600 świadome spostrzeżenia zajmuje średnio pół sekundy. Jednak nie jesteśmy
świadomi tego opóźnienia czasowego – wydaje ci się, że widzisz, jak rzeczy się
poruszają, a kiedy uderzysz się w palec u nogi, masz wrażenie, że od razu o tym
STYMULACJI
BEZPOŚREDNIA stymulacja korowa
wiesz. Tę iluzję bezpośredniości tworzy genialny mechanizm, który sięga

PUNKT
czasów, gdy świadome postrzeganie pojawiało

0 100 200 300 400 500 600
się w momencie, gdy bodziec po raz
CZAS (MILISEKUDY) pierwszy dostał się do mózgu. Na pierwszy rzut
KLUCZ
Bodziec zarejestrowany w oka wydaje się to niemożliwe, ponieważ
mózgu
Początek świadomego przetworzenie sygnałów korowych do

doświadczenia Datowanie wsteczne
świadomości zajmuje ten sam „prawdziwy”
EKSPERYMENT LIBETA
Efekt datowania wstecznego nie pojawia się,
czas, ale w jakiś sposób jesteśmy oszukiwani,
jeśli mózg jest stymulowany bezpośrednio. myśląc, że czujemy rzeczy wcześniej. Można to
Wykazano to poprzez stymulację obszaru
Bezpośrednia wyjaśnić jednym ze sposobów:
dłoni w korze somatosensorycznej, który
stymulacja skóry
wywołuje takie samo subiektywne świadomość składa się z wielu równoległych
odczucie jak dotknięcie dłoni. Ale, jak strumieni i że mózg
odkrył Benjamin Libet, jeśli PÓŁ SEKUNDY SPÓŹNIENIA
jednocześnie stymulujesz mózg i rękę, przeskakuje Zdarzenia wokół nas stajemy
uczucie wywołane dotknięciem ręki jest od jednego do się świadomi niemal pół
zgłaszane przed uczuciem wywołanym sekundy po ich wystąpieniu,
stymulacją mózgu.
drugiego, poprawiając lecz nie zauważamy tego
je i przeredagowując. opóźnienia.
191
SAMODZIELNOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ
LUDZKI MÓZG GENERUJE IDEA „JA”, KTÓRA NAM POZWALA
„POSIADAMY” NASZE DOŚWIADCZENIA I TWORZYMY POŁĄCZENIE MIĘDZY NASZYMI
MYŚLI I INTENCJE, NASZE CIAŁA I NASZE DZIAŁANIA. NASZE POCZUCIE JA POZWALA NAM RÓWNIEŻ BADANIE
WŁASNYCH UMYSŁÓW I
ABY WYKORZYSTAĆ TO, CO WIDZIMY, DO KIEROWANIA NASZYM ZACHOWANIEM.
CZYM JEST JA? POZIOMY ŚWIADOMOŚCI
Dzielimy świat na ten, który jest subiektywny i

Poczucie siebie leży w sercu naszych doświadczeń.
wewnętrzny, oraz ten, który jest obiektywny i Przybiera różne formy i działa na różnych poziomach naszej
świadomości.
zewnętrzny. Granica między nimi działa jak
pojemnik, w którym znajduje się ten pierwszy, a Introspekcja Myślisz o swoich własnych
drugi umieszcza na zewnątrz. Tym pojemnikiem myślach i działaniach; jedną z form
jest „świadomość” wykonania jakiegoś
ŚWIADOMOŚĆ
nazywamy „ja”. Obejmuje między innymi nasze myśli, czynu.
intencje i nawyki, a także nasze rzeczywiste ciała. Z

Normalna Czujesz, że Twoje myśli są Twoje, a
wyjątkiem odmiennych stanów (patrz strona 186), Świadomość Twoje działania są wynikiem Twoich
wszystkie doświadczenia, które opisujemy, decyzji; możesz zgłaszać
I
doświadczenia.
obejmują poczucie siebie, ale w większości
przypadków to poczucie jest nieświadome. Ta Wiedza Reagujesz na otoczenie, być może

wykonując złożone czynności (takie
„świadomość siebie” jest tym, czym jesteśmy
jak prowadzenie pojazdu), ale jeśli cię o
to zapytają, nie przypominasz sobie, żebyś to robił.
Nieprzytomność W najgłębszym śnie mózg nie

ogólnie nazywamy „świadomością”. Kiedy poczucie postrzega świata zewnętrznego ani
nie generuje poczucia siebie, aby
siebie staje się świadome, mówimy o byciu
czegokolwiek doświadczyć.
„świadomym siebie”.
Kora ruchowa Kora somatosensoryczna

Interakcja z Wrażenia cielesne stale
otoczeniem stale przypominają o fizycznym
potwierdza granice ciała wcieleniu
Kora ciemieniowa
To „mapuje” ciało i
jego związek ze
Przyśrodkowa kora przedczołowa światem
Pozwala być świadomym zewnętrznym
własnego stanu
psychicznego i poznać Tylna kora obręczy
swój charakter Aktywny w odzyskiwaniu
osobistej pamięci, świadomości
interakcji społecznych i
REPREZENTACJA SIEBIE kluczowym graczem w

sieci w trybie domyślnym (patrz str. 184)
Fizyczna jaźń jest zakodowana
w różnych „mapach ciała”, na Poprzedni
których nanoszone są doświadczenia. Ja kora obręczy
„mentalne” jest bardziej kruche i silnie To monitoruje nasze
powiązane ze zdolnością do odzyskiwania osobistych wspomnień. własne działania
AUTOREFLEKSYJNY
MYŚL
Tego rodzaju myśli
powodują aktywność
w kilku obszarach
mózgu. Obszary na
górze i z tyłu dotyczą
głównie „map”
ciała, podczas gdy obszary
z przodu dotyczą
mentalnego „ja”.
BADANIE „JA”
Próba zbadania „ja” jest jak próba
spojrzenia na własne oko – jest to
niemożliwe, ponieważ próbujesz
zobaczyć rzecz, za pomocą której
widzisz. W rezultacie pojawia się jaźń-cień, obserwująca „ja”.
192
JA I ŚWIADOMOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ
SCHIZOFRENIA I AGENCJA
AGENCJA I INTENCJA EWOLUCJA
AGENCJI Osoby chore na schizofrenię mogą mieć
Sprawczość to nasze poczucie kontroli nad naszymi działaniami. Świadomość tego, czym jesteśmy
zaburzone poczucie sprawstwa. Niektórzy
Uważamy, że nasze świadome myśli dyktują to, co robimy, co zaraz zrobimy, mogło pojawić się przypisują swoje własne działania
późno w naszej ewolucji, kiedy
ale wydaje się to błędne. część naszego mózgu odpowiedzialna
intencje innych osób, twierdząc, że są
za planowanie działania połączyła „kontrolowane” przez siły zewnętrzne; inni,
Słynny eksperyment Benjamina Libeta (patrz niżej) ujawnił,
się z obszarami wspierającymi że „powodują” zdarzenia niezwiązane
że mózg człowieka zaczyna planować i wykonywać ruch świadomość. z ich własnymi działaniami, jak np. poruszenie
nieświadomie, zanim dana osoba świadomie zdecyduje się słońca. Badania sugerują, że te zaburzenia
to zrobić. Często interpretuje się to w ten sposób, aby poczucia sprawstwa są wynikiem braku
pokazać, że nasze poczucie sprawczości i podejmowania przewidzenia konsekwencji działania.
„decyzji” jest iluzoryczne. Poczucie sprawstwa, którego

doświadczamy, mogło w rzeczywistości ewoluować przede
wszystkim po to, aby ostrzegać nas nie przed naszymi własnymi
działaniami, ale przed działaniami innych. Ponieważ
czujemy się sobą
aby być agentami, wyczuwamy także sprawczość u innych

i dlatego uważamy, że znamy ich intencje i możemy
przewidzieć, co zrobią.
EKSPERYMENT WOLNEJ WOLI

Libet poprosiła ochotników, aby wykonali ruch
palcem, kiedy tego chcieli, i opisali dokładny
moment, w którym „zdecydowali się” na wykonanie
ruchu, zapisując godzinę na ogromnej tarczy zegara Mózg Świadoma decyzja o
za pomocą przesuwanej wskazówki. W międzyczasie nieświadomie naciśnięciu przycisku
monitorowano aktywność ich mózgu, a EEG
wykazało nieświadomą aktywność, która zaplanowała sygnalizuje
NAPIĘCIE
ruch i wysłała sygnał o konieczności poruszania się mięśniom, aby poruszały palcem
GŁOWY
SKÓRY
do odpowiednich mięśni. Odnotowano także czas

EEG
Palec zaczyna się

wykonania tej czynności oraz czas, w którym ruch stał HALUCYNACJE SŁUCHU
poruszać
się widoczny. Ten skan fMRI pokazuje aktywność mózgu
Eksperyment wykazał, że świadoma decyzja o schizofrenika z halucynacjami. Podświetlone obszary
wykonaniu ruchu nastąpiła około jednej piątej mowy prawej półkuli mogą wydobywać dźwięki,
sekundy po tym, jak mózg wydał mięśniom polecenie –550 –200 0 które można sobie wyobrazić jako głos
ruchu. CZAS (MILISEKUDY) zewnętrzny, zniekształcający poczucie sprawstwa.
ROZSZERZONE JA UTRATA SIEBIE
W mózgu znajdują się różne „mapy ciała” – wewnętrzne

Normalna świadoma aktywność polega na utrzymywaniu w umyśle naszego „ja”,
reprezentacje jaźni fizycznej. Najwcześniejsza i najbardziej przynajmniej nieświadomie. Oznacza to, że widzimy świat z naszej własnej,
ucieleśnionej perspektywy i zabarwiamy nasze postrzeganie i zachowanie tłem
podstawowa mapa, jaka się pojawiła, mówi nam, gdzie kończy się wyobrażenia o nas samych jako agentach.
nasze ciało, a zaczyna reszta świata. Bardziej rozwinięty „atlas” Czasami jednak jaźń chwilowo znika — na przykład, gdy wchodzimy w stany
mentalne, takie jak „przepływ” lub „utrata kontroli” (patrz poniżej). Stany te mogą
ciała pozwala nam poznać nasze położenie przestrzenne w być zarówno radosnymi, jak i potencjalnie niebezpiecznymi doświadczeniami.
świecie. Zwykle mapy wewnętrzne i samo ciało są ściśle dopasowane,

ale możliwe jest, że będą przekrzywione. Jeśli na przykład dana Przepływ W tym przyjemnym stanie jesteśmy tak
osoba straci kończynę, może rozwinąć się u niej tak zwana kończyna pochłonięci czymś zewnętrznym, że zanika
samoświadomość, a wraz z nią tendencja „ja” do
fantomowa — poczucie, że ma kończynę, która w rzeczywistości hamowania i zakłócania wszystkiego, co robi mózg. To
pozwala nam postrzegać rzeczy intensywniej i może
już nie istnieje (patrz s. 104). Ludzi można również oszukać, aby MAPY CIAŁA NIEMOWLĄT
pomóc nam osiągać lepsze wyniki.
„posiadali” kończynę lub nawet ciało, które w rzeczywistości Niemowlęta prawdopodobnie nie
rozróżniają swojego ciała od obiektów
nie należy do nich.
zewnętrznych, dopóki ich mapy ciała nie Utrata kontroli Brak kontroli nad emocjami to kolejny przykład
zaczną pobierać informacji ze świata. samouszczuplenia, ale w przeciwieństwie do przepływu
może być poważnie niekorzystny. Badania
WIRTUALNE CIAŁO obrazowe mózgu sugerują, że ludzie „tracą to”, gdy
przedczołowy obszar mózgu nie reaguje odpowiednio
Ludzi można oszukać i „utracą”
na sygnały wysyłane przez przednią korę obręczy (ACC),
swoje prawdziwe ciało i adoptują
która monitoruje własne działania. Pod wpływem
inne. W jednym eksperymencie prowokacji ACC rejestruje, że mózg emocjonalny ma
ochotnicy nosili zestawy słuchawkowe tendencję do wywoływania zachowań impulsywnych, co
rzeczywistości wirtualnej, które zwykle wyzwala aktywność w korze przedczołowej,
zastępowały widok ich nóg widokiem która hamuje reakcję.
stojącego obok manekina wielkości

lalki. Kiedy modelka została dotknięta,
Kiedy jednak ktoś jest wyjątkowo zestresowany lub
osoba zgłaszała, że miała wrażenie,
zmęczony, kora przedczołowa może nie reagować, więc
że kończyny modelki należą do
emocje zostają odegrane. Osoby w tym stanie często
niej. Mieli także wrażenie, że
zgłaszają poczucie „przejęcia”, jak gdyby ktoś przejął
skurczyli się w stosunku do otoczenia. ich władzę.
193
NIE MA DWÓCH MÓZGÓW DOKŁADNIE PODOBNYCH. CHOCIAŻ ONI
KAŻDY SĄ ZBUDOWANE WEDŁUG TEGO SAMEGO PLANU PODSTAWOWEGO
JEDEN JEST WYPRODUKOWANY NA PODSTAWIE INSTRUKCJI ZAKODOWANYCH W A
UNIKALNY ZESTAW GENÓW ZAANGAŻOWANYCH W KOMPLEKS
INTERAKCJA Z ŚRODOWISKIEM. MY CZĘSTO
MYŚLCIE, ŻE NASZA INDYWIDUALNOŚĆ WYRAŻA SIĘ PRZEZ
NASZA OSOBOWOŚĆ, ALE OSTATNIE BADANIA TO SUGERUJĄ
OSOBOWOŚĆ JEST ZJAWISKIEM ZMIENNYM. WSZYSCY MAMY
SUBTELNIE RÓŻNE OSOBOWOŚCI, W KTÓRYCH SIĘ WYSTAWIAMY
RÓŻNE SYTUACJE.
INDYWIDUALNY
MÓZG
NATURA I Wychowanie
NATURA I Wychowanie to dwa czynniki kształtujące
SPOSÓB DZIAŁANIA MÓZGU. NATURA ODNOSI SIĘ DO
GENOTYP INDYWIDUALNY – TO znaczy OKREŚLONY ZESTAW GENÓW DZIEDZICZONY OD
RODZICÓW. MÓZG TEŻ JEST
ZMIENIONE PRZEZ Wychowanie, czyli wszystkie czynniki środowiskowe, na które jednostka jest
narażona przez całe życie.
GENY I ŚRODOWISKO
Gen to jednostka informacji dziedzicznej powiązana z jedną lub większą liczbą cech fizycznych (takich jak kolor
oczu). Pełen zestaw genów – w sumie około 20 000 – występujących w jądrze komórki nazywa się genomem.
INDYWIDUALNY
Geny ułożone są na chromosomach, z czego zdrowy człowiek ma 22 pary plus jedną parę płci. Geny zbudowane
są z DNA (patrz panel poniżej), a niektóre geny osiągają swoje efekty poprzez produkcję białek. Jednakże 99
MÓZG
procent DNA jest niekodujące — część reguluje ekspresję genów, podczas gdy inne jego części nie pełnią żadnej
I
znanej funkcji i czasami określa się je mianem „śmieciowego” DNA. Geny są jak ściemniacze —
mogą włączać, wyłączać, zwiększać lub zmniejszać swoją aktywność (ekspresję). W mózgu ekspresja genów
wpływa na poziom neuroprzekaźników, co z kolei wpływa na złożone funkcje, takie jak osobowość, pamięć i
inteligencja. Jednakże neuroprzekaźniki wpływają również na ekspresję genów. Wpływy środowiskowe
wpływają na wzorce ekspresji genów, więc funkcjonowanie mózgu zależy również od czynników
takie jak dieta, otoczenie

geograficzne, sieci społecznościowe,
a nawet poziom stresu. Znaczniki
chemiczne przyłączają się do DNA i

zmieniają ekspresję genów w
procesie znanym jako zmiany
epigenetyczne (patrz obok).
MUZYCZNY MÓZG
Posiadanie „muzycznego
mózgu” może wynikać z
wychowania w rodzinie, która
ceni muzykę i/lub wpływy
genetyczne.
CZĄSTECZKA DNA
Cząsteczka DNA, znajdująca się w Trzy obligacje Fosforan

jądrach wszystkich komórek ludzkiego dołącz do G i C
ciała z wyjątkiem czerwonych krwinek,
ma kształt skręconej drabiny —
słynna podwójna helisa. Dwie nici C G
helisy są połączone ze sobą substancjami
chemicznymi zwanymi zasadami,
które są ułożone parami. Istnieją T A
cztery zasady, oznaczone literami

A, C, G i T, i zawsze łączą się w te
G C
same kombinacje (pary A z T i C z
ZBUDOWANY Z MYŚLĄ O PRĘDKOŚCI
G). Komórka może odczytać sekwencję
Podobnie jak wiele aspektów sprawności fizycznej, sprint jest
par zasad jako instrukcję wytwarzania A T uwarunkowany genetycznie. Na przykład gen insulinopodobnego
białek. czynnika wzrostu (IGF) wpływa na masę mięśniową sportowca.
Cukier Dwie obligacje
Chociaż sprinterzy odnoszący największe sukcesy mają tę samą przewagę
dołącz do A i T
genetyczną, same odpowiednie geny nie wystarczą. Sportowcy muszą
ciężko trenować i pragnąć zwycięstwa, jeśli chcą zostać mistrzami.
196
NATURA I Wychowanie I INDYWIDUALNY MÓZG

GENETYKA I MÓZG
Geny wytwarzają białka, które pełnią wiele ról w organizmie. Niektóre tworzą
struktury, takie jak włosy, inne, takie jak enzymy, regulują procesy. Na przykład kilka
genów w genomie może kodować cząsteczki białka wytwarzające serotoninę, jeden z
neuroprzekaźników odpowiedzialnych za nastrój. Każdy wariant tego genu wytwarza
nieco inną cząsteczkę białka, która może wykonywać swoją pracę bardziej, a może mniej
Para
Długi, cienki Nowa nić DNA
efektywnie. Zatem warianty genów mogą powodować, że jedna osoba będzie miała
kręgosłup powstająca podczas
podstawowa
więcej serotoniny, a inna mniej. Mniej serotoniny może oznaczać predyspozycję do Cząsteczka DNA kopiowania komórek
depresji lub skłonność do przejadania się. Odnosi się to również do innych

neuroprzekaźników, takich jak dopamina – brak dopaminy powiązano ze zwiększonym
ryzykiem podejmowania ryzykownych zachowań.
Dlatego Twój genotyp może wpływać na strukturę i funkcjonowanie mózgu, co z

kolei będzie miało wpływ na zachowanie. Innym sposobem zmiany zachowania
Mutacje występują,
przez geny są zmiany epigenetyczne. gdy podczas
Występują one, gdy wzór aktywacji genów – a nie same geny – zostaje zmieniony kopiowania
zmieniają się pary zasad
przez zmiany molekularne w DNA w pobliżu genów. Zmiany mogą być
przekazywane przez kilka pokoleń. MUTACJA
Geny to seria par zasad, połączonych cząsteczek, które tworzą szczeble drabiny
Uraz wywołuje zmiany epigenetyczne w komórkach mózgowych, prawdopodobnie
DNA (patrz obok). Cząsteczki guaniny (G), cytozyny (C), adeniny (A) i tyminy (T)
na skutek podwyższonego poziomu hormonów stresu. Stwierdzono, że u osób, które łączą się w pary GC i AT. Sekwencja par w konkretnym genie jest u każdego z nas
podobna, ale różnice w sekwencji czynią nas wyjątkowymi. Mogą one zostać
popełniają samobójstwo w wyniku przemocy w dzieciństwie, występuje więcej
wprowadzone w wyniku błędów lub mutacji podczas procesu kopiowania komórek.
zmian epigenetycznych wpływających na geny działające w mózgu. Ich potomstwo
również wykazuje takie zmiany i częściej niż inne popełnia samobójstwo.
Prowadzone są badania mające na celu znalezienie metody odwracania zmian epigenetycznych.
DZIADKOWIE
MACIERZYŃSKI MACIERZYŃSKI OJCOWSKI OJCOWSKI
BABCIA DZIADEK BABCIA DZIADEK
Czynnik epigenetyczny w
kontakcie z cząsteczką
DNA zmienia
RODZICE ekspresję genów
MATKA OJCIEC
Para podstawowa
kolejność bez
Geny od babci ze strony
zmian
matki
DZIECKO ZMIANY EPIGENETYCZNE

Geny od dziadka WZORY DZIEDZICZENIA Zmiany epigenetyczne zmieniają sposób działania genu, bez faktycznej zmiany
ze strony matki Każdy osobnik dziedziczy allel matczyny par zasad. Cząsteczki spoza genu, zwane czynnikami epigenetycznymi,
i allel ojcowski, które tworzą parę dla przyłączają się do DNA i utrudniają normalne działanie jednego lub
każdego genu. Niektóre allele mogą być większej liczby genów w organizmie. Czynniki epigenetyczne mogą być
dominujące, co wpływa na sposób przekazywane przez wiele pokoleń, ale w przeciwieństwie do mutacji
dziedziczenia cech. ostatecznie znikną.
PLASTIKOWY MÓZG
Kiedyś uważano, że mózg jest niezmienny od urodzenia, ma określoną liczbę komórek
mózgowych i stałe obwody neuronowe. Jedyne zmiany, jakie przypuszczano, że miały
miejsce, to utrata komórek mózgowych i zmniejszenie objętości mózgu. Naukowcy NARODZINY NEURONÓW
Ta kolorowa fotografia z
wykazali jednak, że doświadczenie i uczenie się przebudowują obwody mózgowe.
mikroskopu elektronowego
Przykłady takiej plastyczności neuronalnej obejmują długotrwałe wzmocnienie, podczas pokazuje neuronowe komórki progenitorowe.
Komórki te znajdują się pomiędzy
którego pamięć i uczenie się generują nowe obwody (patrz str. 158); przebudowa
komórkami macierzystymi a
mózgu po udarze lub uzależnieniu od narkotyków w celu wzmocnienia ścieżek lub komórkami w pełni zróżnicowanymi.
stworzenia nowych; oraz tworzenie nowych komórek mózgowych (neurogeneza). Wydaje Są zdolne do
rozwinięcia się w
się, że mózg ma pewną zdolność do samonaprawy oraz dalszego wzrostu i rozwoju neurony i inne komórki
przez całe życie. nerwowe.
197
WPŁYW NA MÓZG
MÓZG KAŻDEGO JEST INNY, A NIEKTÓRE BADANIA SUGERUJĄ TAKĄ PŁĆ
ORAZ ORIENTACJA SEKSUALNA SĄ ODzwierciedlONE W RÓŻNICACH W MÓZGU
ANATOMIA I FUNKCJONOWANIE. Mózgi prawo- i leworęcznych
LUDZIE SĄ RÓŻNIE Zorganizowani, a nawet wpływy społeczne i kulturowe mogą kształtować sposób, w jaki mózg
wykonuje określone zadania.
MÓZGI MĘSKIE I KOBIETNE JEDEN Z TŁUMU

Tak jak twarz każdej osoby w tym tłumie
Badania nad różnicami w mózgu między płciami są kontrowersyjne.
jest inna i niepowtarzalna, tak samo jest z jej
Niektórzy są przekonani, że różnice są zdeterminowane kulturowo, a nie mózgiem. Różnice genetyczne przy urodzeniu
to tylko jeden z czynników – wpływy kulturowe
biologicznie. Jednak wiele badań wykazało różnice anatomiczne między i środowiskowe w ciągu życia również mogą
mózgami kobiet i mężczyzn. Ciało modzelowate i spoidło przednie mieć ogromny wpływ.
INDYWIDUALNY
(łączące półkule) są większe u kobiet. Być może dlatego kobiety są bardziej

Ciało Wzgórze Makaron
świadome emocjonalnie – emocjonalna prawica jest lepiej połączona z modzelowate pośrednie
analityczną lewicą. Może pozwolić na łatwiejsze wbudowanie emocji

MÓZG
w myśli i mowę.
I
LOKALIZATOR
Badania obrazowe mogą odzwierciedlać stereotypowe

różnice między płciami, pokazując różne obszary powiązane Poprzedni
komunikat
w każdej z nich, chociaż może to mieć wpływ kulturowy.
ODPOWIEDŹ NA JĘZYK
Skany fMRI ujawniają, że

kobiety wykazują aktywność
po obu stronach mózgu, gdy

reagują na język.
Jednakże u mężczyzn
aktywność jest ograniczona
bardziej do lewej półkuli
(pokazanej po prawej stronie
MĘSKI MÓZG
skanu).
U mężczyzn prawa strona ciała
migdałowatego wydaje się bardziej Środkowy
KOBIETA
aktywna po stymulacji. Przyśrodkowe jądro
MĘŻCZYZNA
jądro
przedwzrokowe podwzgórza, które jest przedoptyczne
odpowiedzialne za typowe dla mężczyzn
zachowania seksualne, jest również większe w męskim mózgu. Migdał
MÓZG GEJÓW
Badania obrazowe mózgu sugerują, że u osób homoseksualnych

Ciało Wzgórze Makaron
ważne struktury mózgowe odpowiedzialne za nastrój, emocje, modzelowate pośrednie
lęk i agresję przypominają struktury występujące u osób
heteroseksualnych płci przeciwnej. Heteroseksualni mężczyźni
mają zazwyczaj asymetryczne mózgi (prawa półkula jest nieco
większa), co jest cechą wspólną homoseksualnych kobiet. Wzorce
połączeń mózgowych są podobne u kobiet heteroseksualnych i
LOKALIZATOR
mężczyzn homoseksualnych, szczególnie w obszarach związanych z lękiem.
Poprzedni
komunikat
HETEROSEKSUALNI MĘŻCZYŹNI KOBIETY HETEROSEKSUALNE
MÓZG KOBIET
Spoidło przednie mózgu kobiety jest o około 10 procent większe
niż w mózgu mężczyzny. Ponadto masa pośrednia, która łączy Środkowy

lewe i prawe wzgórze, może być nawet o 50 procent
jądro
większa. Znaczenie tych różnic nie jest w pełni zrozumiałe. przedoptyczne
MĘŻCZYŹNI HOMOSEKSUALNI KOBIETY HOMOSEKSUALNE
Migdał
198
WPŁYW NA MÓZG I INDYWIDUALNY MÓZG

LEWA CZY PRAWA RĘKA? EFEKTY RODZINNE
Około 88 procent ludzi jest praworęcznych, co oznacza, Sposób, w jaki dana osoba reaguje na stres przez całe życie, jest określony, przynajmniej częściowo,
że do zadań wymagających umiejętności motorycznych, przez jej najwcześniejsze doświadczenia. W jednym z badań wykonano skany fMRI mózgów śpiących
takich jak podpisywanie się, używają prawej ręki, a nie dzieci, które wykazały aktywność stymulowaną dźwiękiem gniewnych głosów w dwóch obszarach
lewej. Dowody archeologiczne, takie jak narzędzia, sugerują, reagujących na bodźce emocjonalne. Dzieci pochodzące z domów, w których rodzice często się kłócili,
że działo się tak od kilku milionów lat. U około 70 procent wykazywały większą aktywność niż dzieci z domów spokojnych. Badanie sugeruje, że siła reakcji danej
osób leworęcznych dominuje język w lewej półkuli, osoby na gniewne głosy kształtuje się już w kołysce.
podobnie jak u osób praworęcznych, ale u 30 procent
Aktywność układu
Aktywność
język jest rozdzielony pomiędzy półkulami. To niezwykłe limbicznego
jądra
rozwiązanie może pomóc tym, którzy je posiadają,

ogoniastego,
STRESZCZONE DZIECKO
w łatwiejszej niż innym integracji pomysłów, ale niewiele wzgórza i podwzgórza
Badania, w których obrazowano
jest dowodów na to. mózgi śpiących dzieci,
gdy czytano im gniewnym
głosem, wykazały aktywność w
obszarach regulujących emocje
Aktywność przedniej
i stres.
części kory obręczy
BLIŹNIĘTA
Badania bliźniąt jednojajowych, rozdzielonych po urodzeniu i wychowanych w różnych

rodzinach, pokazują, że nawet w wieku dorosłym są bardzo podobne pod względem
zainteresowań i osobowości, a także wyglądu. Pokazuje to, że geny wywierają swoje
skutki przez całe życie i często zastępują wpływy środowiska. Płody bliźniacze, w
tym bliźnięta dwujajowe, skutecznie konkurują o zasoby, a pozycja dziecka w
macicy może wpływać na otrzymywane przez nie hormony. Na przykład w przypadku
CHARLIE CHAPLIN BARACK OBAMA ALBERTA EINSTEINA

chłopców bliźniaków jeden może częściowo blokować wchłanianie testosteronu przez
drugiego, zmniejszając stopień maskulinizacji mózgu, który zdarza się drugiemu.
LAMPY LEWORĘCZNE
Dziewczęta posiadające chłopca bliźniaka mogą otrzymywać wyższą niż zwykle
Wielu utalentowanych i błyskotliwych ludzi jest lub było dawkę testosteronu, ponieważ uwalnianie hormonu przez matkę jest zwiększone,
leworęcznych, w tym pięciu z ośmiu ostatnich prezydentów USA. jeśli nosi płód płci męskiej. Badania wykazały, że takie dziewczęta częściej niż te
Doprowadziło to do powszechnego przekonania, że osoby leworęczne są
posiadające bliźniaki wykazują „chłopięce” zachowania.
szczególnie utalentowane. Analiza statystyczna sugeruje jednak, że istnieją
niewielkie lub żadne spójne różnice między leworęcznymi i
praworęcznymi pod względem IQ lub innych umiejętności poznawczych.
WPŁYWY KULTUROWE ZADANIE WZGLĘDNE ZADANIE ABSOLUTNE
Naukowcy wykazali, że kultura wpływa na sposób pracy mózgu. Przeprowadzili testy podczas skanów
fMRI na osobach wychowanych w USA i osobach wychowanych w Azji Wschodniej, podczas których
uczestnicy rozwiązywali puzzle z liniami w kwadracie (patrz poniżej). Uważa się, że kultura amerykańska
koncentruje się na jednostce, podczas gdy kultura Azji Wschodniej jest bardziej skupiona na rodzinie i
społeczności. Mózgi uczestników z USA musiały pracować ciężej, gdy wykonywali zadania wymagające
WSCHODNIE
kontekstu, podczas gdy mózgi uczestników z Azji Wschodniej pracowały ciężej, gdy musieli ocenić
AZJATY
poszczególne kwestie. Aktywność mózgu spadła, gdy uczestnicy podjęli się zadań związanych ze strefą
komfortu wyznaczoną przez ich kulturę.
Uczestników zapytano także, jak bardzo identyfikują

się ze swoją kulturą oraz z mózgami tych, którzy
identyfikują się najbardziej
zdecydowanie musieli najciężej pracować, wykonując

zadania związane z kulturą „przeciwną”.
AMERYKANIE
KWADRAT PORÓWNAŃ ABSOLUTNY WZGLĘDNY
TEST PERCEPTUALNY ZADANIA BEZWZGLĘDNE I WZGLĘDNE WZORY AKTYWACJI MÓZGU
Długość linii w tym kwadracie może być postrzegana inaczej, W zadaniu absolutnym długość linii porównuje się z długością linii w Mózgi Azji Wschodniej muszą mniej pracować przy zadaniu względnej percepcji
jeśli porówna się ją z inną linią. To, czy mózg będzie czuł się kwadracie porównania. W zadaniu względnym długość linii i jej linii, podczas gdy Amerykanie – odwrotnie, a zadanie absolutne jest mniej
komfortowo oceniając swoją długość, zależy od kontekstu związek z wielkością kwadratu porównuje się z tą samą zależnością w wymagające dla ich mózgu. Dzieje się tak dlatego, że testy te są „łatwiejsze”, gdy
testu i tła kulturowego. pierwszym kwadracie. zadania są bardziej zgodne z normami kulturowymi.
199
OSOBOWOŚĆ
OSOBOWOŚĆ JEST OGÓLNIE ZGODNA Z UZGODNIENIEM, ŻE JEST GRUPĄ ZACHOWANIA
CECHY ZWYKLE WYSTAWIANE PRZEZ OSOBĘ INDYWIDUALNĄ. NIEKTÓRE
LUDZIE ZACHOWUJĄ SIĘ TAK SAMO W RÓŻNYCH SYTUACJACH I
W RÓŻNYCH CZASACH, GDY INNE SĄ DUŻO BARDZIEJ ZMIENNE.
NAUCZ SIĘ BYĆ SOBĄ
Każdy z nas ma wzór genetyczny, który predysponuje nas do takich cech, jak agresja
INDYWIDUALNY
lub ekstrawersja. Chociaż geny w ogromnym stopniu przyczyniają się do rozwoju osobowości,
to, jak się rozwiniemy, zależy również od tego, jak nauczymy się zachowywać. Osobowość
MÓZG
można postrzegać jako zbiór nawykowych reakcji. Można się tego nauczyć, kopiując
zachowania opiekunów lub nawet telewizję.

I
Jeśli odpowiedź jest często

NAŚLADOWANIE ZACHOWANIA
Wielu nawyków umysłowych składających

powtarzana, jest kodowana jako
się na osobowość uczymy się pamięć. Od tego momentu jest to w
początkowo poprzez naśladowanie
dorosłych, którzy opiekowali się
takim samym stopniu „część” osoby,
nami, gdy byliśmy dziećmi. jak skłonność genetyczna.
OSOBOWOŚĆ I MÓZG
Wiele różnych cech osobowości powiązano z określonymi wzorcami aktywności mózgu, a niektóre z nich są powiązane z
ekspresją określonych genów lub określonych mutacji genetycznych. Na przykład osoba, która wytwarza więcej
pobudzających neuroprzekaźników, rzadziej odczuwa potrzebę poszukiwania wrażeń niż osoba, która potrzebuje dużo
stymulacji, aby doświadczyć tego samego poziomu podniecenia.
MARKERY OSOBOWOŚCI W MÓZGU
Ekstrawersja Ekstrawertycy mają zmniejszoną

aktywność w odpowiedzi na bodźce w Przedni
obwodzie nerwowym, który utrzymuje zakręt obręczy
mózg w stanie pobudzenia (pokazane Grzbietowo-boczna kora
tutaj). W rezultacie potrzebują więcej przedczołowa
Wzgórze
bodźców środowiskowych, aby czuć się pobudzeni. kora
Agresja Osoby z wersją genu wcześniej

powiązaną z impulsywną przemocą wykazują Zakręt
nienormalnie zmniejszoną objętość i niezwykle kora
niską aktywność w korze obręczy – obszarze
odpowiedzialnym za monitorowanie i
kierowanie zachowaniem.
Społeczny Osoby bezpieczne społecznie silniej reagują na

zachowanie przyjaznych ludzi
prążkowia – obszaru związanego z nagrodą – prążkowie
niż osoby nieśmiałe. Typy unikające

wykazują silniejszą reakcję ciała
Migdał
migdałowatego na nieprzyjaznie wyglądających ludzi.
Poszukiwanie Osoby lubiące nowinki mogą mieć lepsze

nowości powiązania pomiędzy pokazanymi tu
prążkowie
obszarami. Hipokamp wysyła sygnały do
prążkowia, które rejestruje przyjemność, Hipokamp
gdy identyfikuje doświadczenie jako nowe.
Współpraca Osoby współpracujące wykazują wzmożoną

aktywność na wyspie, jeśli uważają, że ich
traktowanie jest niesprawiedliwe. Osoby Wyspa
niechętne do współpracy nie zauważają
w takim stopniu nieuczciwości, co
sugeruje słabo rozwinięte poczucie zaufania.
Optymizm Optymizm wiąże się ze zwiększoną

aktywacją ciała migdałowatego i
Zakręt
przedniej części kory obręczy podczas
kora
wyobrażania sobie pozytywnych
przyszłych wydarzeń w porównaniu z negatywnymi.
Migdał
200
OSOBOWOŚĆ I INDYWIDUALNY MÓZG

OCENA OSOBOWOŚCI
TESTY PROJEKTYWNE
Testy osobowości stosuje się z wielu powodów, na przykład w
„Widząc” znaczenie w
celu określenia przydatności danej osoby do pracy lub awansu. Niektóre przypadkowych kształtach,
testy to ustandaryzowane oceny, które wymagają od ludzi odpowiedzi na takich jak plamy
atramentu, ludzie
pytania dotyczące ich typowego zachowania. Wyniki służą do określenia
„projektują” aspekty swojej osobowości.
profilu osobowości danej osoby. Testy typu umieszczają ludzi w
określonej kategorii. Na przykład Myers-Briggs (poniżej, po
prawej) dzieli ludzi na kategorie na podstawie
dominacji określonych atrybutów. Testy cech nie dzielą
ludzi na typy, ale tworzą profil na podstawie ich położenia
w różnych wymiarach. Testy projekcyjne, takie jak
test plam atramentowych Rorschacha, zachęcają ludzi
do „ujawniania” aspektów swojej osobowości podczas
reagowania na niejednoznaczne bodźce.
Zmartwiony Spokój
Niepewny NEUROTYCZNOŚĆ Bezpieczne
Użalanie się nad sobą Zadowolony z siebie
WYCZUWANIE INTUICYJNY
Towarzyski Ustępujący
Kochający zabawę
EKSTRAWERSJA Trzeźwy
SĄDZENIE
Czuły Skryty
ISTJ ISFJ INFJ INTJ
INTROWERTYK
Obdarzony wyobraźnią W dół do ziemi
Niezależny OTWARTOŚĆ Zgodny ISTP ISFP INFP INTP
POSTRZEGANIE
Preferuje różnorodność Woli rutynę
JEST P ESFP ENFP ENTP

Pomocny Nieprzydatny
O miękkim sercu UGODNOŚĆ Bezwzględny
EKSTR0WERT
Ufny Podejrzany
SĄDZENIE
Zorganizowany Zdezorganizowany
ESTJ ESFJ ENFJ ENTJ
Ostrożny SUMIENNOŚĆ Niedbały
Samo-zdyscyplinowany Słaba wola MYŚLĄCY UCZUCIE MYŚLĄCY
WIELKA PIĄTKA WSKAŹNIKI MYERSA – BRIGGSA

Według tego modelu testu cech podstawowe różnice w osobowości Test Myersa – Briggsa zadaje szeroki zakres pytań i przypisuje osobę do jednego
można „sprowadzić” do pięciu wymiarów. z 16 typów. Pomimo krytyki dotyczącej jego braku ważności, jest to najpowszechniej
Ludzie mogą upaść w dowolnym miejscu w każdym wymiarze. stosowany test osobowości stosowany przez firmy.
WIELE OSOBISTOŚCI?
Stwierdzono, że testy typu, takie jak Myers-Briggs (powyżej), dają DYSOCJATYWNY
różne wyniki w zależności od sytuacji, w której dana osoba jest ZABURZENIA TOŻSAMOŚCI
testowana. Testy cech pozwalają ludziom różnić się w różnym
Ekstremalna wielość, w której
czasie, ale nadal zakładają, że mają „główną” osobowość, która osobowości są całkowicie
jest bardziej realna niż inne. Niektóre dowody sugerują jednak, że podzielone, powoduje, że
praktycznie każdy ma więcej niż jedną osobowość i że wiele osób ludzie przełączają się z
jednej osobowości na drugą,
ma ich dużą liczbę. Wspomnienia, które są dostępne dla danej
nie zachowując żadnej
osoby w jednej sytuacji, mogą nie być dostępne w innej. pamięci o poprzednim stanie.
Mogą zachowywać się inaczej
w zależności od tego, jaką
W skrajnych przypadkach skutkuje to dysocjacyjnym
mają osobowość, a nawet mogą
zaburzeniem tożsamości (DID), ale przyjąć dla każdego inne imię i
DR. JEKYLL I PAN. HYD
u normalnych ludzi objawia historię. Ponieważ nie
Dramatyczne zmiany pamiętają innych, każdy z
się jedynie zmianami nastroju,
osobowości, takie jak
nich prawdopodobnie ma luki w
„rozdwojenie jaźni”, są podstawą „zaburzeniami” pamięci oraz
pamięci. Niektóre osoby z DID
horrorów i opowieści o duchach.
pojawianiem się i znikaniem stwierdzają na przykład, że
Odzwierciedlają nieufność wobec
ludzi, którzy wydają się nie mieć różnych umiejętności, robią rzeczy, których w przypadku innej osobowości nie po
stabilnej osobowości. zachowań i sposobów widzenia świata.
201
MONITOROWANIE I STYMULACJA MÓZGU

TERAZ MOŻNA OGLĄDAĆ AKTYWNOŚĆ MÓZGU NA ZEWNĘTRZNYM WYŚWIETLACZU
I CELOWNIE TO ZMIEŃ. JEST TO ZNANE JAK NEUROFEEDBACK. BARDZIEJ BEZPOŚREDNIO, AKTYWNOŚĆ MOŻE BYĆ STYMULOWANA PRZEZ WEJŚCIE
ELEKTRYCZNE PRZESYŁANE PRZEZ CZASZKĘ LUB Z ELEKTROD
Wszczepione w sam mózg.
NEUROFEEDBACK
Aktywność mózgu jest stale zmieniana przez to, co dana
UMYSŁ MUZYCZNY
osoba czuje, myśli i odczuwa. Proces neurofeedbacku Neurofeedback może pomóc muzykom osiągnąć stan
polega na przekształceniu samej aktywności mózgu w umysłu, w którym grają lepiej.

Po zakończeniu leczenia studenci londyńskiego Royal
bodziec zewnętrzny, na który osoba następnie reaguje.
College of Music poprawili swoje wyniki nawet o 15
Na przykład czujniki EEG mogą być używane do rejestrowania procent.
fal mózgowych danej osoby. Różne stany umysłu, takie jak
relaksacja czy niepokój, mają charakterystyczne kształty fal,
które przekładają się na dynamiczny obraz wizualny.
Aktywność zarejestrowana przez EEG jest następnie

INDYWIDUALNY
przesyłana do urządzenia, które przekształca je w
formę zrozumiałą dla osoby i umożliwiającą łatwe

MÓZG
manipulowanie. Może to być tak proste, jak linia poruszająca

I
się w górę lub w dół, lub bardziej złożona gra. Osoba
próbuje zmienić informacje wyświetlane na ekranie,
używając mózgu. Wyświetlany jest wówczas wynik

wysiłku, dzięki czemu osoba dowiaduje się, co należy
zrobić, aby osiągnąć zamierzony efekt.
Powtarzanie tej czynności sprawia, że coraz łatwiej jest
uzyskać pożądany stan umysłu, taki jak relaks lub

skupiona uwaga.
Krok 1 EEG (lub podobne urządzenie Krok 2 Komputer przekształca wzorce

ECT
„odczytujące” mózg) rejestruje neuronowe w dynamiczną prezentację Terapia elektrowstrząsowa (ECT) polega na przesyłaniu prądu elektrycznego przez
aktywność neuronalną w mózgu wizualną, na przykład interaktywną grę z
danej osoby. Informacje są następnie mózg do momentu, aż neurony zostaną tak pobudzone, że wywołają drgawki (patrz str.
jasnym celem, na przykład poruszeniem
przesyłane do komputera. obiektu na ekranie. 226). Jest stosowana jako ostatnia deska ratunku w przypadku przewlekłej depresji i często
działa, gdy leki i psychoterapia nie pomagają. Sposób, w jaki to działa, nie jest w pełni
poznany, ale uważa się, że napad resetuje potencjał niektórych neuronów do działania,
czyniąc je mniej lub bardziej wrażliwymi. Napad wywołany EW jest krótkotrwały i nieszkodliwy
Krok 4 Gracz kojarzy „wygrane” w grze Krok 3 Osoba gra w tę grę po prostu
z określonymi stanami mózgu. Następnie zmieniając stan swojego mózgu. Maszyna i do tego przyzwyczajone są leki zwiotczające mięśnie
proces rozpoczyna się od nowa, a poprzez rejestruje zmiany neuronalne, np. te
powtarzanie gracz uczy się, jak łatwiej je oznaczające relaksację, i „nagradza” je
osiągnąć. zwycięstwami.
SPRZĘŻENIE ZWROTNE
Proces neurofeedbacku zapobiegać drgawkom.
uczy ludzi zmiany stanu mózgu. Jednak pacjenci często
Gdy ludzie nauczą się robić
to za pomocą sprzętu, łatwiej skarżą się na problemy
będzie im to robić według
z pamięcią po
własnego uznania.
leczenie.
KONTROLA UMYSŁU HISTORYCZNE ECT

EEG to typowy proces EW była szeroko stosowana
„czytania” mózgu stosowany w w latach pięćdziesiątych XX
neurofeedbacku. wieku w szpitalach
Dziesiątki elektrod zamontowanych psychiatrycznych. W tamtym
na skórze głowy czasie była to prymitywna
wychwytują oscylacje leżących technika, która polegała na
pod spodem neuronów i wywołaniu napadu całego
przekształcają je w fale. mózgu, w wyniku którego pacjent zaczął się miotać.
202
MONITOROWANIE I STYMULACJA MÓZGU I INDYWIDUALNY MÓZG

TMS GŁĘBOKA STYMULACJA MÓZGU
Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS) wysyła impuls Podczas głębokiej stymulacji mózgu maleńkie elektrody umieszczane są chirurgicznie w mózgu.
magnetyczny przez czaszkę do mózgu. Promieniują prąd do pobliskich obszarów docelowych, aktywując w przeciwnym razie powolne neurony,
Impuls tymczasowo zakłóca normalną aktywność znajdującej się co z kolei powoduje lokalne zmiany w chemii mózgu. Elektrody są przymocowane do bardzo
pod nim części mózgu. Powtarzająca się stymulacja danego obszaru cienkich drutów, które wprowadza się głęboko do mózgu
powoduje długotrwałe zmiany w jego funkcjonowaniu. Na przykład przez małe otwory w czaszce. Są one zlokalizowane w
może zwiększyć aktywność w obszarach mózgu, o których wiadomo, różnych obszarach mózgu w zależności od leczonego stanu
że są niedoczynne u osób z depresją lub zmniejszyć ją w obszarach, i mogą być umiejscowione zupełnie inaczej u każdego
o których wiadomo, że są nadaktywne u osób z zaburzeniami pacjenta.
OPERACJA MÓZGU
obsesyjno-kompulsyjnymi. Pacjenci są operowani, gdy są
W niektórych przypadkach
Powtarzające się sesje TMS są coraz częściej stosowane w przytomni, aby mogli się przewody są podłączone
komunikować. Ich reakcje
leczeniu tych i innych schorzeń. do zewnętrznego
kierują zespołem
chirurgicznym do przełącznika, który

wszczepienia elektrod umożliwia pacjentowi włączenie prądu
we właściwym miejscu.
i wyłączać w razie potrzeby.
Impuls magnetyczny przemieszcza
się przez czaszkę
LECZENIE Udaru mózgu
Obszar aktywności
mózgu został zakłócony

Neurostymulację można zastosować, NEGATYWNY POZYTYWNY
STYMULACJA STYMULACJA
aby pomóc ludziom odzyskać siły po udarze.
Uszkodzony obszar mózgu jest stymulowany,
Różdżka TMS aby pomóc sąsiednim neuronom
Różdżka TMS wywołuje rosnąć i przejąć pracę zabitych komórek. Uszkodzony
prąd elektryczny poprzez I odwrotnie, stymulację hamującą obszar
indukcję można zastosować do komórek mózgowych

elektromagnetyczną. odpowiadających uszkodzonemu obszarowi
Zwykle trzyma się go w po przeciwnej stronie mózgu. Zapobiega to
dłoni terapeuty i umieszcza kompensowaniu uszkodzonego obszaru
blisko głowy, ale jej nie dotyka,
przez przeciwną stronę mózgu i zakłócaniu
nad docelowym obszarem
jego regeneracji.
mózgu.
TDCS OPTOGENETYKA
Przezczaszkowa stymulacja prądem stałym (tDCS) to sposób Optogenetyka umożliwia włączanie i wyłączanie określonych ścieżek neuronowych w mózgu za
stymulowania (lub hamowania) wybranych neuronów poprzez pomocą światła. Obecnie wykorzystuje się ją wyłącznie u zwierząt badawczych do mapowania
wysyłanie minutowego ładunku elektrycznego przez korę za obwodów mózgowych, ale oczekuje się, że w przyszłości będzie miała szereg zastosowań medycznych.
pośrednictwem elektrod zamontowanych na skórze głowy. Pierwszym zastosowaniem będzie prawdopodobnie naprawa komórek siatkówki w oku, które przestały
Pobierany prąd jest mniejszy niż 2 miliampery – tak mały, że być wrażliwe na światło. Technika ta polega na pobraniu z alg wrażliwych na światło cząsteczek, a
większość ludzi ledwo go czuje. Tysiące badań pokazuje, że jest następnie umieszczeniu ich w określonych komórkach mózgowych. Następnie do mózgu
bezpieczny i może zmniejszać objawy zaburzeń nastroju, przewlekłego wprowadza się światłowód, a po włączeniu światła komórki zawierające wprowadzone cząsteczki stają
bólu, szumów usznych, zaburzeń motorycznych i mowy się aktywne. W zależności od tego, gdzie znajdują się neurony, stymulacja może zmienić zachowanie i
(szczególnie po udarze mózgu), a nawet schizofrenii i demencji. stworzyć nowe wspomnienia i nawyki.
Poprawia także funkcjonowanie mózgu u zdrowych ludzi; można DNA z białka

Światło powoduje zapłon
neuronu — sygnał elektryczny
go na przykład wykorzystać do poprawy umiejętności wprowadzonego przez optrodę
powstający w wyniku
Wyizolowano gen
(czujnik optyczny)
otwarcia kanałów jonowych
matematycznych i kreatywności, a także do szybszego uczenia się. Światłoczułe komórki białka światłoczułego i
z alg wprowadzono go do
Kreatywność: obszar przedczołowy Ulepszenia matematyki: kora docelowego neuronu

(badania wykazały również, że negatywna ciemieniowa
stymulacja jest skuteczna)
Depresja: kora
przedczołowa
Płynność
mowy i poprawa Komórka reaguje na światło
pamięci werbalnej: poprzez białko, które zmienia się w Gen wytwarza w
zależności od światła, umożliwiając
neuronie białka Niebieskie światło
obszar Broki swobodny przepływ jonów
wrażliwe na światło
PRAWIDŁOWY
LEWY
OBSZARY MÓZGU
KLUCZ
Stymulowanie (lub hamowanie) różnych obszarów mózgu za
ANODA WSTAWIANIE CZĄSTECZEK
pomocą tDCS ma różne skutki. Oto niektóre z obszarów, w których
STYMULACJA
wykazano, że stymulacja anody (czerwony) lub hamowanie katody Istnieją różne metody wprowadzania cząsteczek światłoczułych do komórek mózgowych.
KATODA (niebieski) zmienia doświadczenie lub wzmacnia określoną Najczęściej wykorzystuje się jako nośnik wirusa atakującego określone neurony.
ZAHAMOWANIE umiejętność.
203
DZIWNE MÓZGI
W OGÓLE JEDEN MÓZG WYGLĄDA BARDZO PODOBNIE DO DRUGIEGO, DAJ LUB BRAĆ NIEWIELĄ ZMIANĘ W ROZMIARZE.
NIEKTÓRE MÓZGI DUŻO RÓŻNIĄ OD NORMALNEGO, A W WIELU PRZYPADKACH FIZYCZNA EKCENTRYCZNOŚĆ PROWADZI
NIEZWYKŁE SPOSOBY ZACHOWANIA I POZNAWANIA ŚWIATA.
ROZDZIAŁ MÓZG
Ciało modzelowate przenosi sygnały między dwiema półkulami. Rzadko tkanka ta jest chirurgicznie
odcinana u osób chorych na padaczkę, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się napadów.
INDYWIDUALNY
Naukowcy wyświetlali obrazy oddzielnie dla każdej półkuli (patrz eksperyment z rozszczepionym
mózgiem poniżej) pacjentów z rozszczepionym mózgiem. Zwykle obie strony dzieliłyby się
informacjami za pośrednictwem ciała modzelowatego, ale bez niego każda ze stron rozpoznawałaby
MÓZG
tylko swój własny obraz. Pacjenci potrafili zidentyfikować obraz znany lewej półkuli mózgu, w
I
której dominuje język, ale nie widzieli niczego innego. Udało im się jednak wybrać obiekt widziany
przez prawą półkulę, używając lewej ręki (kontrolowanej przez prawą półkulę). Zapytani, dlaczego
wybrali ten obiekt, nie potrafili jednak odpowiedzieć. Sugeruje to, że prawa półkula (u osób
praworęcznych) jest nieświadoma – mimo że informacje, które przechowuje, wpływają na zachowanie.
Ciało
modzelowate
w zdrowym
mózgu
ŁĄCZENIE PÓŁKULI BRAK POŁĄCZENIA
Ten obraz tensora dyfuzji wyraźnie pokazuje szerokie pasmo Czasami ciało modzelowate nie rozwija się, co powoduje stan zwany
włókien tworzących ciało modzelowate, które łączy lewą i prawą półkulę agenezją ciała modzelowatego (pokazany tutaj na skanie MRI). W ten
sposób dwie półkule mózgu pozostają niepołączone.
mózg.
TESTOWANIE SWOJEGO KORPUSU

KALOSUM
Obraz widelca
Zamknij oczy i rozłóż ręce dłońmi skierowanymi
(widziany przez
do góry. Poproś kogoś, aby dotknął jednego z prawą półkulę)
twoich palców, a drugą ręką spróbuj dotknąć
odpowiedniego palca kciukiem tej samej
ręki (patrz poniżej). Jeśli informacje przepływają
Widelec wybierany
prawidłowo między półkulami, powinieneś
lewą ręką
być w stanie to zrobić bez otwierania oczu.
(kontrolowany
Chiazmat
przez prawą półkulę)
optyczny
Dotknij kciukiem
palca lewej ręki
Wrażenie
odczuwane na
prawej ręce Lewa półkula
odbiera informacje
z prawego pola
widzenia
EKSPERYMENT PODZIELONEGO MÓZGU
W eksperymencie z rozszczepionym mózgiem obraz pokazywany prawej stronie

mózgu może kierować działaniami lewej ręki w celu wybrania obiektu, nawet jeśli
osoba nie jest świadoma tego, że widzi ten obraz, a jedynie świadoma zobaczyć
jabłko.
204
DZIWNE MÓZGI I MÓZG INDYWIDUALNY

Brak lewej półkuli
DZIWNE MÓZGI
Skany mózgu ujawniły pewne
zdumiewające nieprawidłowości fizyczne,

takie jak brak całej półkuli w mózgu.
Skutki utraty połowy mózgu byłyby
katastrofalne, gdyby wydarzyło się to w
późniejszym życiu. Jednakże wyszło na jaw kilka
przypadków, w których rozwój mózgu został
poważnie ograniczony w okresie niemowlęcym,
a mimo to dana osoba
PÓŁ MÓZGU
prowadziła prawie Pomimo usunięcia jednej
normalne życie z kilkoma, strony mózgu
dziewczynka nauczyła się

jeśli w ogóle, objawami biegle władać dwoma językami.
niepożądanymi.
ROZMIAR NIE MA ZNACZENIA

Mózgi na ogół nie różnią się znacząco
wielkością i niewiele jest dowodów
sugerujących, że większe mózgi wytwarzają większą
inteligencję. Z jednej strony irlandzki pisarz
Jonathan Swift (1667–1754) miał mózg, który w
chwili jego śmierci ważył stosunkowo ogromne
70 uncji (2000 g).
W 1928 r. Moskiewski Instytut Badań nad
Mózgiem rozpoczął gromadzenie i mapowanie
mózgów znanych Rosjan, w tym fizjologa Iwana JONATHAN SWIFT Iwan Pawłow
Pawłowa (1849–1936). Jego mózg znajdował

RÓŻNE ROZMIARY Mózgi
się na drugim końcu skali wielkości i ważył
znanych intelektualistów różnią się znacznie wielkością,
zaledwie 53 1/2 uncji (1517 g). więc związek między IQ a rozmiarem jest niejasny.
MÓZG Terrorysty
Ulrike Meinhof (1934–76) była członkinią niesławnego

gangu Baadera–Meinhofa, odpowiedzialnego za szereg
zabójstw, zamachów bombowych i porwań w Niemczech w
latach 70. Została schwytana i w więzieniu popełniła
samobójstwo. Badania przeprowadzone po jej śmierci wykazały,
że przyczyną jej agresywnego zachowania mogło być
uszkodzenie mózgu powstałe w wyniku operacji na
spuchniętym naczyniu krwionośnym.
TWARZ ZABÓJCY To rzadkie
zdjęcie Meinhof wykonano podczas aresztowania w 1972 r. W 1962 r.

podczas operacji włożono jej do mózgu metalowy klips, co pomogło policji ją
zidentyfikować.
MÓZG EINSTEINA
Płat
Mózg Alberta Einsteina został usunięty po ciemieniowy
jego śmierci. Wiele lat później został on zbadany

przez dr Sandrę Witelson i porównany z innymi
mózgami w banku mózgów. Okazało się, że
jest szerszy
normalne i brakowało części głębokiej bruzdy,

która normalnie przebiega przez płat
ciemieniowy. Dotknięty obszar dotyczy
matematyki i rozumowania przestrzennego. Jest
możliwe, że brakujący rowek umożliwił
neuronom w tym obszarze łatwiejszą
WIDOK Z GÓRY
Bruzda
komunikację, co dało mu niezwykły talent do
boczna
WSPANIAŁY UMYSŁ W PRACY matematycznego opisu wszechświata.
BOCZNY
Fizyk Albert Einstein (1879–1955) twierdził, że „widzi” POGLĄD
swoje teorie matematyczne jako całość, a nie

„opracowuje je krok po kroku”. MÓZG MATEMATYCZNY?
Mózg Einsteina był szerszy niż normalnie (u góry) i
Dziwna struktura jego mózgu może wyjaśniać, w najwyraźniej brakowało części bruzdy bocznej, która
jaki sposób był w stanie to zrobić. zwykle znajdowała się w korze ciemieniowej.
205
NASZ MÓZG ZMIENIA SIĘ W CIĄGU ŻYCIA,
MA TO DALEKOSĄDĄ WPŁYW NA TO, CO MY
MOŻEMY ZROBIĆ I JAK SIĘ ZACHOWAĆ. ROZPOCZYNA SIĘ ROZWÓJ
KILKA TYGODNI PO POCZĘCIU I NA ZACZĄCIE
JEST NIESAMOWICIE SZYBKI, DZIAŁA SETKI TYSIĘCY
NEURONÓW DODAWANYCH KAŻDĄ MINUTĄ. TEMPO
STOPNIOWO ZWOLNIENIE, A DOBRZE MAMY 20 LAT
ZANIM NASZ MÓZG ZOSTANIE W PEŁNI ROZWÓJNY. W miarę jak się starzejemy
DALSZY NATURALNY I NIEODWRACALNY DEGENERACJA
ZACZYNA SIĘ, ALE MÓZG MA RÓŻNE MECHANIZMY
Zrekompensuj to.
ROZWÓJ
I STARZENIE
MÓZG NIEMOWLĄT
LUDZKI MÓZG TWORZY SIĘ Z NAJBARDZIEJ ZEWNĘTRZNEJ WARSTWY TKANKI W ROZWIJAJĄCYM SIĘ MÓZGU
ZARODEK, KTÓRY PRZECHODZI KILKA PRZEMIAN, ZANIM WYJAŚNI SIĘ JAKO ROZPOZNAWALNY NARZĄD. PO OKRESIE SZYBKIEGO WZROSTU
KOMÓREK, NOWO POWSTAJĄCE
NEURONY PORUSZĄ SIĘ, TWORZĄC RÓŻNE CZĘŚCI MÓZGU. TRZEBA WIĘCEJ
NIŻ 20 LAT, ABY Mózg osiągnął pełną dojrzałość.
POCZĘCIE DO URODZENIA Wyściółka macicy
W ciągu kilku dni po zapłodnieniu zarodek to Naczynie krwionośne
ROZWÓJ KORY
zaledwie niewielka kulka komórek. Rozwój mózgu Torebka z żółtkiem
Kora mózgowa rozwija się z przodomózgowia,
i układu nerwowego rozpoczyna się po około jednego z trzech pęcherzyków utworzonych z cewy
Dysk embrionalny
trzech tygodniach, kiedy komórki się różnicują nerwowej. Najpierw tworzą się płaty czołowe, następnie
ciemieniowy, następnie skroniowy i potyliczny.
na warstwy, z których najbardziej zewnętrzna Worek owodniowy
pogrubia i spłaszcza się, tworząc cechę zwaną płytką
ROZWÓJ
nerwową (patrz poniżej) wzdłuż tylnej części zarodka. To

KLUCZ DO ROZWOJU ZARODKU
I
rozszerza się i zagina, tworząc wypełnioną płynem cewę PÓŁMÓZG

(PROSENCEFALON)
nerwową, która stanie się mózgiem i rdzeniem
ŚRÓDMÓZG
kręgowym. Mózg zaczyna się rozwijać po około (MESENCEFAlon)
DYSK EMbrionalny
czterech tygodniach w postaci cebulki na górnym końcu MÓŻDŻEK
W drugim tygodniu życia prenatalnego (ROMBENCEFALON)
cewy nerwowej, podczas gdy dolna część zaczyna szybko rosnąca wiązka komórek
spłaszcza się, tworząc krążek RDZENIOWY
tworzyć rdzeń kręgowy. Główne sekcje mózgu, w SZNUR
embrionalny. Ma trzy warstwy:
tym kora mózgowa, są widoczne w ciągu siedmiu ektodermę (warstwa zewnętrzna),
Mózg
Móżdżek
tygodni. W ciągu następnych tygodni mózg rośnie, rozwija mezodermę (warstwa środkowa) i
endodermę (warstwa wewnętrzna).
się i staje się coraz bardziej złożony.
Pień mózgu
Ektoderma Mezoderma Endoderma
Nerwy czaszkowe
Pączek ucha
Tworzy się cewa
nerwowa Pączek oka
Występowanie Pączek ucha
przodomózgowia
Pączek oka
Cewa nerwowa
3 TYGODNIE 5 TYGODNI 7 TYGODNI 11 TYGODNI

W ciągu trzech tygodni od poczęcia cewa Przyszłe przodomózgowie, śródmózgowie i Zarodek ma około 2 cm długości, a wybrzuszenia, Mózg powiększa się, a oczy i uszy dojrzewają,
nerwowa jest dobrze rozwinięta wzdłuż tyłomózgowie można wyraźnie zobaczyć po które staną się pniem mózgu, móżdżkiem i ustawiając się na swoim miejscu.
tylnej części zarodka, a wyniosłość, która pięciu tygodniach i pojawiają się podstawowe mózgiem, są teraz wyraźnie widoczne. Zaczynają Głowa płodu jest nadal duża w stosunku do ciała.
rozwinie się w przodomózgowie, jest pąki oczu i uszu. Zaczyna tworzyć się się rozwijać także nerwy czaszkowe i czuciowe. Tylna część mózgu dzieli się na móżdżek i pień
wyraźnie określona. nerw wzrokowy, siatkówka i tęczówka. mózgu.
FORMACJA Ektoderma
Ektoderma
Cewa nerwowa Ta część Ektoderma Grzebień nerwowy
Najbardziej
Rowek neuronowy ektodermy Zamyka się Staje się
Rowek neuronowy
Kluczowym wydarzeniem w rozwoju układu zewnętrzna Struna grzbietowa Płytka nerwowa zagina oddzieli się od To się składa i zaczyna się nad cewą obwodowym
warstwa tkanki, się do wewnątrz,
nerwowego jest utworzenie cewy nerwowej. reszty zamykać nerwową układem nerwowym
która tworząc rowek nerwowy
Proces ten nazywany jest neurulacją i rozpoczyna
pogrubia się, tworząc płytkę nerwową
się, gdy prymitywny rdzeń kręgowy (struna
grzbietowa) wysyła sygnał do tkanki znajdującej
się nad nim, aby zagęściła się i utworzyła płytkę
nerwową. Płytka nerwowa skręca się do
wewnątrz i tworzy wgłębienie zwane
rowkiem nerwowym.
Fałdy w rowku łączą się ze sobą, a następnie
zamykają, tworząc cewę nerwową. Niektóre
Endoderma Mezoderma Struna grzbietowa Mezoderma Struna grzbietowa Cewa nerwowa
fałdy nerwowe Najbardziej Środek trzech warstw Staje się Staje się mózgiem
Warstwa ta zaczyna
tkanka zostaje odcięta, tworząc grzebień wewnętrzna z trzech tkanki gęstnieć rdzeniem kręgowym
nerwowy, który stanie się warstw tkanki zarodka
obwodowym układem nerwowym. TWORZENIE ROWKU NERWOWEGO ZAMKNIĘCIE ROWKU NEURONALNEGO FORMUJE SIĘ CEWA NERWOWA
208
MÓZG NIEMOWLĄT I ROZWÓJ I STArzenie się

WZROST I PRZYCINANIE NERWÓW
ROZWÓJ JĘZYKA
Tylko jedna szósta mózgu rozwija się przed urodzeniem, a tempo wzrostu w
pierwszych trzech latach życia jest fenomenalne. Jednak większość wzrostu dotyczy
Mowa i inne wyższe zdolności są
tkanki łącznej, ponieważ między neuronami tworzą się ścieżki. W wieku wbudowane w ludzki mózg, ale aby mógł się
trzech lat ta gęsta sieć włókien wymaga „przycięcia” w procesie znanym jako normalnie rozwijać, potrzebna jest odpowiednia
stymulacja. Niemowlęta zaczynają gaworzyć
apoptoza. Przycinanie pozwala zachowanym połączeniom pracować wydajniej.
w wieku około sześciu miesięcy, kiedy
Przypomina to sposób, w jaki można wyodrębnić „szum” z sygnału radiowego, tworzy się strumień sylab składających się z
aby pozostawić tylko zamierzoną treść bez zakłóceń. prostych kombinacji samogłosek i spółgłosek.
„Motherese” to uniwersalna reakcja dorosłego
na bełkot. Polega na wypowiadaniu
SIECI NEURONOWE powtarzających się dźwięków związanych
W ciągu pierwszych kilku lat życia pomiędzy ze śpiewem, takich jak „goo-goo” i prostych
neuronami mózgu tworzy się gęsta
słów. Wspomaga rozwój mowy dziecka i
sieć włókien łączących. W wieku czterech
wzmacnia więź.
lat te połączenia zostają ponownie
przycięte.
Kora
Kora ciemieniowa
przedczołowa
Mózg
Kontury kory
NARODZINY 2 LATA 4 LATA Kora
przedczołowa
Tworzące Wysepka znajduje
się pęknięcia Tworzy się Gyri się głęboko w

bruździe bocznej
Płat czołowy
Migdał
Hipokamp
Móżdżek Formacja siatkowa
Pień mózgu
Móżdżek
25 TYGODNI NARODZINY 3 LATA
Półkule są teraz wyraźnie rozcięte i niektóre głębsze rowki Rozwija się mózg, a grzbiety (gyri) i szczeliny (sulci) stają się Rozwijają się części mózgu, takie jak kora przedczołowa, ale duże obszary są wyłączone,
tworzące wybrzuszenia i doliny – gyri i sulci – stają się coraz bardziej złożone. W chwili urodzenia dziecko ma tyle ponieważ połączenia między obszarami jeszcze się nie utworzyły lub nie zostały jeszcze
widoczne. Móżdżek jest schowany pod mózgiem. samo neuronów, co dorosły: pokryte mieliną, więc sygnały nie mogą przemieszczać się wzdłuż nich w sposób niezawodny.
100 miliardów. Większość powstaje w pierwszych sześciu Ogranicza to zdolność mózgu czołowego do myślenia i oceniania. Wzrost ciała migdałowatego
miesiącu ciąży, ale nie są jeszcze dojrzałe. i hipokampu umożliwia zachowanie wspomnień.
MIEJSCA I DOROSŁY DZIECKO DOROSŁY DZIECKO
TWARZE (6 MIESIĘCY) (6 MIESIĘCY)
Podstawowy schemat funkcjonalny

mózgu istnieje już od urodzenia.
Tył mózgu
jest już przystosowany do

odbierania informacji na
przykład z oczu, które
zacznie przekształcać w obrazy PRZYGOTOWANY DO ZOBACZENIA
wizualne, a obszary Skany mózgów 6-

miesięcznych niemowląt
limbiczne, które pokazują, że przetwarzają
rejestrują „dobre” i „złe” zdarzenia, już działają.
KLUCZ
one już twarze w innym
obszarze niż inne obrazy,
Nawet dość szczegółowe REGIONY AKTYWOWANE PRZEZ SCENY REGIONY AKTYWOWANE PRZEZ TWARZE
zupełnie jak dorosły.
obszary są już określone.
209
DZIECIŃSTWO I MŁODZIEŻ
Mózg rozwija się, tworząc coraz więcej szlaków neuronowych, które łączą różne obszary funkcjonalne. NAJWCZEŚNIEJSZE
CZĘŚCI, KTÓRE STAJĄ SIĘ W PEŁNI ZINTEGROWANE, DOTYCZĄ PERCEPCJI, A BLISKO PONIŻEJ OBSZARY MOTORYCZNE.
MÓZG W DZIECIŃSTWIE
Mózg dojrzewa przez całe dzieciństwo i wczesną dorosłość – proces ten kończy się dopiero po dwudziestym roku
życia. W tym czasie różne obszary mózgu łączą się, powodując coraz bardziej złożone i kontrolowane
zachowanie. Połączenie następuje, gdy neurony tworzą aksony – nici prowadzące do innych neuronów – a ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE
Sprawność fizyczna rozwija się dość wcześnie,

aksony pokrywają się osłonkami tłuszczowymi (mielinami), które umożliwiają szybszy i bardziej niezawodny
gdy obszary percepcji i motoryki mózgu
przepływ sygnałów elektrycznych wzdłuż nich. zostają połączone.
ZMIANA POŁĄCZEŃ
Emocjonalny
Naukowcy opracowali typowy wykres wzrostu ludzkiego mózgu, utworzony na podstawie
ponad 200 skanów fMRI osób w wieku 7–10 lat. Odkryli, że w miarę dojrzewania mózgu
Morał
zmniejsza się liczba włókien łączących peryferyjne obszary mózgu, natomiast zwiększa
się liczba włókien łączących obszary limbiczne z korą czołową.
Językowy
Silne połączenie
ROZWÓJ
Matematyczny
Kora czuciowa i
UMIEJĘTNOŚCI
ruchowa Kora
I
przedczołowa
Kreatywność Słabe
połączenie
Ciekawość
Fizyczny
Musical
KONCEPCJA 0 1 2 3 4 5 6
WIEK (LATA)
OKNA NAUKI
Ludzkie umiejętności i zdolności rozwijają się w miarę dojrzewania powiązanych części mózgu. Limbiczny
obszar
Harmonogram zajęć jest pod kontrolą genetyczną i żadna ilość nauczania nie jest w stanie zaszczepić
dziecku umiejętności, których mózg nie jest gotowy na zdobycie. Na przykład niemowlęta do trzeciego
roku życia nie mogą dokonywać ocen moralnych, ponieważ ich kora przedczołowa, w której
KLUCZ
podejmowane są takie decyzje, nie jest w pełni „online”. Kiedy jednak obszar ten dojrzeje, dziecko łatwo i
ZWIĘKSZONE POŁĄCZENIE
szybko nauczy się związanych z nim umiejętności, pod warunkiem otrzymania odpowiednich
bodźców. Jeśli ominiesz okno nauki, dziecko będzie miało później trudności w zdobyciu umiejętności. Móżdżek OGRANICZONE POŁĄCZENIE
ŁĄCZENIE SIĘ Płaty czołowe Połączenie płata
dopiero czołowego
Aby myśleć i zachowywać się jak dorosły, zaczynają łączyć się istnieje, ale
z obszarami percepcji pozostaje słabe

mózg człowieka musi zostać „połączony”.
Pozwala to na pełne zrozumienie spostrzeżeń i
rozważenie działań. Połączenie zależy od
procesu zwanego mielinizacją, podczas
którego ścieżki neuronowe pomiędzy
obszarami są pokryte tłuszczem, aby
umożliwić
przesyłanie sygnałów elektrycznych.
MIELINACJA
Skany te pokazują średnio stopień
połączenia istniejącego w różnym
wieku. Kolor żółty wskazuje na pełną
mielinizację, kolor zielony na częściową, a
niebieski na brak.
KLUCZ
PEŁNA MIELINACJA BEZ MIELINOWANIA
CZĘŚCIOWA MIELINACJA 5 LAT 8 LAT

DZIECIŃSTWO I MŁODZIEŻ I ROZWÓJ I STARZENIE

Mózg nastolatka ZABURZENIA PSYCHICZNE W OKRESIE MŁODZIEŻY
Pomiędzy okresem dojrzewania a wczesną dorosłością ADHD, zaburzenia zachowania
ludzki mózg przechodzi dramatyczną restrukturyzację.

Zaburzenia lękowe
Proces ten często objawia się impulsywnym i buntowniczym
Zaburzenia nastroju
zachowaniem oraz nagłymi zmianami osobowości. Chociaż
wszystkie te zmiany mają miejsce, mózg nastolatka jest Schizofrenia
szczególnie bezbronny. Cechy osobowości, takie jak Nadużywanie substancji
podejmowanie ryzyka lub pesymizm, mogą zostać

Jakakolwiek choroba psychiczna
wzmocnione w takim stopniu, że powodują dysfunkcje, takie jak
intensywne zażywanie narkotyków, lekkomyślność lub 0 5 10 15 20 25
zachowanie przestępcze, silny lęk lub depresja. W wielu WIEK (LATA)
przypadkach problem mija, gdy mózg staje się bardziej ZAGROŻENIA DLA ZDROWIA
PSYCHICZNEGO Dramatyczne zmiany w mózgu zachodzące w okresie dojrzewania sprawiają, że nastolatki są

dojrzały, ale czasami sygnalizuje początek poważnego,
szczególnie podatne na choroby psychiczne. Co piąty nastolatek cierpi na chorobę psychiczną, która
długotrwałego problemu zdrowia psychicznego. utrzymuje się aż do dorosłości.
ZMIANY MÓZGU
Zmiany w mózgu nastolatków u obu płci są spowodowane uwalnianiem
testosteronu. Hormon sprawia, że ścieżki nerwowe przez pewien czas stają
się wyjątkowo plastyczne, więc połączenia łatwo się tworzą i
rozrywają. Dzięki temu nastolatki szybko uczą się nowych rzeczy i przyjmują
Obszary czołowe
nowe nawyki i cechy osobowości, które z kolei ulegną ponownej zmianie,
nie są w pełni
jeśli nie będą one korzystne. Niestabilność mózgu nastolatka skutkuje
rozwinięte i nie
zaskakującą zmiennością oraz tendencją do podejmowania ryzyka i są w stanie
buntowniczych zachowań. Kora przedczołowa wciąż się rozwija, co uważa konsekwentnie
się za jedną z przyczyn impulsywności i pochopnego podejmowania kontrolować

impulsów
decyzji. Jest ściśle powiązany ze zwojami podstawy mózgu, które
odgrywają ważną rolę w zdolnościach motorycznych. Układ włóknisty łączący
dwie półkule – ciało modzelowate – pogrubiają się, umożliwiając
zwiększenie umiejętności przetwarzania informacji.
Obszary motoryczne i mapy

ciała w mózgu mogą stracić
synchronizację, powodując
fizyczną niezdarność i niezdarność
Układ limbiczny
jest u nastolatków
PRACA W TOKU niezwykle aktywny i wywołuje
Wiele różnych obszarów reakcje emocjonalne
mózgu ulega zmianom, a każdy
z nich powoduje szczególną,
tymczasową cechę nastolatków.
Połączenie jest dobrze Łączność została Cały mózg jest

ustanowiona, ale mózg teraz
utworzone w tylnej
części mózgu, ale nastolatka połączony, ale dla
pozostaje słabe w przedniej części przechodzi zmiany kolejnych 10
obszary sejsmiczne, przez co nadal tworzą

połączenia stają się się nowe połączenia
zawodne
lat lub coś koło tego
12 LAT 18 LAT 20 LAT

Mózg dorosłych
Ciało modzelowate w
Mózg nie przestaje rosnąć, gdy osiągnie dojrzałość. WIĘCEJ NIŻ pełni rozwinięte, aby
umożliwić przepływ informacji
KAŻDY INNY NARZĄD, TEN KONTYNUUJE SIĘ REFORMOWAĆ DŁUGO DO DOROSŁOŚCI. pomiędzy półkulami
W dalszym ciągu powstają nowe komórki mózgowe, a architektura mózgu ulega ciągłym zmianom w odpowiedzi na
doświadczenia życiowe. Zwoje podstawne Kora przedczołowa

przetwarza
informacje
OSIĄGNIĘCIE DOJRZAŁOŚCI
Ludzkie mózgi powoli osiągają pełną dojrzałość. Kora przedczołowa jest ostatnią
częścią, która staje się w pełni aktywna, a pełna mielinizacja, czyli osłona
połączeń neuronowych, która umożliwia swobodny przepływ informacji, następuje
dopiero po ukończeniu 20. lub wczesnych 30. roku życia. Kiedy kora przedczołowa
jest już w pełni online, staje się bardziej aktywna w sytuacjach o charakterze
emocjonalnym. Podczas gdy nastolatek lub dziecko mogą być przytłoczeni

ROZWÓJ
emocjami, kora przedczołowa hamuje emocje, gdy jest to konieczne, umożliwiając
bardziej przemyślaną, przemyślaną reakcję.

I
Mielina
izoluje akson Migdał
mniej zaangażowani
w przetwarzanie emocjonalne
Hipokamp
nadal wytwarza nowe
komórki mózgowe
Ciało komórkowe
oligodendrocytu
Osłonka mielinowa
owinięta
wokół aksonu
W 30 LAT
MATERIAŁ MIELINOWY Kora przedczołowa jest teraz w pełni rozwinięta, co pozwala na poprawę funkcji
Oligodendrocyty znajdują się tylko w mózgu, wykonawczych. Oznacza to również, że mózg w mniejszym stopniu polega na
Projekty aksonów gdzie pokrywają aksony neuronów osłonką tłuszczową przetwarzaniu informacji emocjonalnych przez ciało migdałowate. Inne obszary mózgu,
z neuronu zwaną mieliną. które wciąż rozwijały się w okresie dojrzewania, osiągnęły już dojrzałość.
NEUROGENEZA Zakręt zębaty

WYŻSZA FUNKCJA
Kiedyś uważano, że liczba komórek mózgowych w Mózg człowieka dojrzewa aż do późnych lat 20. Główne
mózgu dorosłego człowieka jest ustalona na zmiany zachodzą w „wyższych” obszarach funkcjonalnych
wczesnym etapie życia i że tworzenie nowych mózgu, takich jak kora czołowa, która stopniowo staje
Hipokamp
wspomnień i uczenie się nowych rzeczy osiąga się bardziej aktywna – zbierając informacje z reszty
się wyłącznie poprzez zmiany w istniejących mózgu i tworząc złożony i holistyczny obraz świata.
neuronach i ich wzajemnych połączeniach. Chociaż Do tego czasu emocjonalne części mózgu nie są w pełni
tego rodzaju przebudowa jest ważna w procesie połączone z obszarami odpowiedzialnymi za myślenie, osąd
uczenia się, obecnie wiadomo, że dorośli również i hamowanie behawioralne. W miarę jak powiązania między
czerpią korzyści z tworzenia nowych komórek obszarami stają się bardziej stabilne, ludzie mają
mózgowych. Neurogeneza zachodzi głównie w tendencję do reagowania mniej emocjonalnie i impulsywnie
LOKACJA SEKCJA
zakręcie zębatym hipokampu, obszarze HIPOKAMP HIPOKAMP – zamiast tego stają się bardziej ostrożni i rozważni oraz
mózgu odgrywającym kluczową rolę w uczeniu lepiej oceniają sytuację.

TWORNIK PAMIĘCI
się i zapamiętywaniu. Około jedna trzecia Hipokamp jest istotną częścią mózgu niezbędną do zapamiętywania i
przywoływania wspomnień. Neurogeneza zachodząca w zakręcie zębatym
neuronów w dorosłym hipokampie ulega
(patrz obok) pomaga mu kodować nowe informacje. Neurogenezę mierzy
wymianie w ciągu życia człowieka. się u zwierząt poprzez wstrzyknięcie do ich mózgów radioaktywnego
markera, który przyłącza się do dzielących się komórek. Liczenie zaznaczonych
komórek po śmierci celów pokazuje, ile komórek się pomnożyło.
212
MÓZG DOROSŁEGO I ROZWÓJ I STARZENIE

NOWE WSPOMNIENIA DLA STARYCH
Tworzenie nowych komórek mózgowych umożliwia przechowywanie nowych informacji, ale ich
pojawienie się zakłóca istniejące wspomnienia, ponieważ zmieniają wzór okablowania. Większość
wspomnień powstaje w hipokampie i jest przenoszona do długoterminowego przechowywania
w innych obszarach mózgu. Przez pewien czas pamięć znajduje się zarówno w hipokampie,
jak i gdzie indziej. Po kilku latach pamięć hipokampu zostaje oczyszczona.
Dopóki pamięć nie zostanie w pełni przeniesiona, pojawienie się nowych komórek
w hipokampie może osłabić połączenia kodujące przechowywane tam wspomnienia.
Być może dlatego rzadko zapamiętujemy wspomnienia z czasów, gdy byliśmy bardzo młodzi.
Obszar aktywności
kory mózgowej
STRONA DLA NOWYCH KOMÓREK
Ta mikrofotografia pokazuje przekrój hipokampa, który został powiększony i

wybarwiony, aby pokazać komórki nerwowe w zakręcie zębatym, gdzie
powstają nowe neurony.
Pamięć
Dzieląca się komórka Warstwa komórek
została przesłana
ziarnistych
Warstwa
molekularna
Omszała komórka
Hipokamp
Warstwa astrocytów
Dojrzały
neuronu
Niedojrzały
neuronu
ZABEZPIECZONE KOMÓRKI ZAKRĘTU
U dorosłych nowe neurony powstają tylko w dwóch obszarach mózgu:

kora węchowa (część kory czołowej, która rejestruje zapachy) i, częściej, część
TRANSFER PAMIĘCI hipokampa zwana zakrętem zębatym. Komórki astrocytów w tym obszarze
Wspomnienia powstają najpierw jako wzorce aktywności wytwarzają białko, które uruchamia ten proces. Komórki dzielą się i dojrzewają,
neuronalnej w hipokampie, które następnie odbijają przechodząc przez warstwę ziarnistą do warstwy molekularnej zakrętu
się echem w obszarach kory mózgowej (patrz s. 160–161). zębatego.
RODZICIELSTWO
Urodzenie dziecka jest ważnym wydarzeniem w życiu większości WIDZIĆ DZIECI Kora oczodołowo-czołowa
dorosłych i zwykle wiąże się z głębokimi zmianami w zachowaniu. Mózgi rodziców silniej reagują na widok twarzy
własnego dziecka niż twarzy innych osób. U matek siła
Towarzyszą im zmiany w mózgach zarówno matek, jak i ojców.
reakcji, szczególnie w ciele migdałowatym, jest skorelowana
U obojga rodziców podwyższony poziom hormonów, zwłaszcza ze stopniem więzi matki z dzieckiem. Matki cierpiące na
prolaktyny i oksytocyny, uwrażliwia obszary mózgu odpowiedzialne za depresję poporodową wykazują zmniejszoną reakcję ciała
alarm (takie jak ciało migdałowate) i działanie, czyniąc je bardziej migdałowatego w porównaniu z matkami silnie przywiązanymi
do swojego dziecka.
wrażliwymi na sygnały wysyłane przez dziecko, takie jak płacz i
mimika. Poziom testosteronu u mężczyzn spada, a poziom prolaktyny
wzrasta, przez co ich mózgi chwilowo przypominają mózgi kobiet. Badania obrazowe pokazują, że wszyscy dorośli
wykazują szczególną reakcję na widok twarzy dziecka. Punkt
ZMIANA MÓZGU w korze oczodołowo-czołowej – obszar mózgu związany z

emocjami – staje się aktywny, gdy widzą niemowlę,
Badania pokazują, że
ale nie wtedy, gdy widzą twarz osoby dorosłej. Ta „podpisowa”
bycie rodzicem
reakcja jest taka sama u mężczyzn i kobiet, zarówno u
powoduje burzę rodziców, jak i u osób niebędących rodzicami. Sugeruje
neurogenezy. Badania MRI to, że ewolucja przygotowała nas do odczuwania więzi
ujawniają wzrost emocjonalnej z dziećmi naszego gatunku.
grubości kory mózgowej
młodych matek, co na
PRAWA PÓŁKULA LEWA PÓŁKULA powyższych skanach jest zaznaczone na czerwono. Gorszy widok
213
STARZEJĄCY MÓZG
TRADYCYJNY POGLĄD NA STANIE SIĘ JEST TWÓRCZY, ŻE MÓZG I CIAŁO ZACZYNAJĄ DEGENEROWAĆ. TEN
PRAWDA JEST W TYM, ŻE NEURONY ZGADZAJĄ SIĘ, A W PRZYPADKU TYCH, KTÓRE POZOSTAŁY, IMPULSY SĄ PRZESYŁANE WOLNIEJ. MOŻE PROWADZIĆ DO
ZWOLNIENIA PROCESÓW MYŚLOWYCH, PROBLEMÓW Z PAMIĘCIĄ I POgorszenia REFLEKSÓW, CO MOŻE POWODOWAĆ PROBLEMY Z RÓWNOWAGĄ I
RUCHEM.
NATURALNA DEGENERACJA
W przeszłości ludzie rzadko dożywali 50. roku życia i więcej, dlatego nie rozwinęliśmy się tak, by móc korzystać z WIEK I POZIOM PODNIECENIA
mózgu w tak zaawansowanym wieku. To sprawia, że starzenie się mózgu jest stosunkowo nowym zjawiskiem w
Dopamina jest neuroprzekaźnikiem wywołującym
historii i ewolucji ludzkości. Naturalne zwyrodnienie mózgu i układu nerwowego nie jest spowodowane
podniecenie i szybkie podejmowanie decyzji. Badania
chorobą, dlatego nie należy go mylić z patologią demencji, która wiąże się z układem specyficznych zmian w mózgu. obrazowe mózgu sugerują, że wraz z wiekiem aktywność
Ostatnie badania pokazują, że większość neuronów faktycznie pozostaje zdrowa aż do śmierci, ale objętość i rozmiar obwodów dopaminowych maleje. Może to znaleźć
odzwierciedlenie w zmianach w zachowaniu, ponieważ
mózgu zmniejszają się o 5–10 procent w wieku 20–90 lat. Następują również zmiany w topografii, wraz z poszerzaniem
dopamina jest powiązana z poszukiwaniem wrażeń i
ROZWÓJ
się rowków oraz tworzeniem się splotów i blaszek (małych narośli w kształcie dysku). Rola tych deficytów nie jest jednak podejmowaniem ryzyka. Być może starsi ludzie wolą
całkowicie jasna. Mogą one występować w spokojniejsze życie niż młodsi, ponieważ dopamina jest mniej dostępna.
I
osłonka
mielinowa mózgach zarówno osób zdrowych, jak i
aksony
chorych na chorobę Alzheimera.
zniszczona
osłonka
mielinowa
ROZKŁAD MIELIN
Osłonka mielinowa, która izoluje aksony neuronów,
jest niezbędna do skutecznej komunikacji między
komórkami. Ta oparta na białkach struktura
zanika wraz z wiekiem, przez co obwody
mózgowe stają się mniej wydajne, co prowadzi Dreszczyk Świąt Bożego Narodzenia
do problemów z równowagą i pamięcią. Otwieranie prezentów jest bardzo ekscytujące dla dzieci, ale znacznie
Zniszczone osłonki mielinowe przemieszczające mniej dla osób starszych, ponieważ dopamina wyzwalana przez „nagrody”
się od kory do kręgosłupa są pokazane na tym (w tym przypadku prezenty) ma mniejszy wpływ wraz z wiekiem.
zdjęciu jako niebieskie i fioletowe, podczas gdy
zdrowe są pokazane na zielono.
Zwoje podstawne Zwoje podstawne Przestrzeń podpajęczynówkowa Przestrzeń podpajęczynówkowa

Te skupiska komórek Jaśniejsze obszary Wielkość tego W miarę jak mózg staje się
nerwowych wydają się są wynikiem obszaru pokazana mniejszy z powodu trwającej całe
normalne w akumulacji żelaza tutaj jest normalna u życie utraty komórek mózgowych,
młodym mózgu 27-latka przestrzeń ta się powiększa
27-latek 87-latek 27-latek 87-latek
GANGLI PODSTAWNE PRZESTRZEŃ PODPAJĘCZYNÓWKOWA

Ta seria skanów MRI pokazuje różnice między kluczowymi obszarami mózgu Przestrzeń podpajęczynówkowa to obszar wokół zewnętrznej krawędzi mózgu
młodego dorosłego w porównaniu z osobą starszą. i jest znany jako potencjalne miejsce krwotoku mózgowego (patrz str. 221).
Powyższe skany przedstawiają zwoje podstawy, które odgrywają istotną rolę Staje się zauważalnie większy w miarę starzenia się mózgu, co odzwierciedla
w koordynacji ruchu. ogólne zmniejszenie objętości mózgu.
214
STARZEJĄCY MÓZG I ROZWÓJ I STARZENIE

POZYTYWNE STArzenie się UTRZYMAJ MÓZG MŁODY
Mózg może kompensować skutki starzenia, a funkcje umysłowe mogą Nowe badania nad starzeniem się mózgu wskazują, że tempo tego starzenia się
nawet poprawiać się wraz z wiekiem. Wzrost mieliny w płatach może zostać spowolnione przez czynniki związane ze stylem życia, takie jak regularne
skroniowych i czołowych w grupie wiekowej 45–50 lat może umożliwić ćwiczenia. Badania wykazały również, że ograniczenie spożycia pokarmu, skutkujące
ludziom lepsze zarządzanie swoją wiedzą. Ponadto badania nad niższym poziomem glukozy we krwi, może spowolnić tempo zmian, ponieważ poziom
zrozumieniem wykazały, że dobrze funkcjonujące osoby starsze glukozy we krwi może powodować uszkodzenie białek. Z pewnością osoby z
korzystają albo z obu półkul razem, albo z innej półkuli niż młodzi podwyższonym poziomem glukozy we krwi, na przykład chorzy na cukrzycę typu 1,
dorośli lub osoby starsze o wykazują więcej oznak starzenia się mózgu niż osoby bez cukrzycy.
gorszym funkcjonowaniu. Może to
być sposób, w jaki mózg nadrabia
spadek funkcji, aby utrzymać
silniejsze procesy myślenia i
zapamiętywania. MŁODY DOROSŁY MŁODY DOROSŁY
(LEWA PÓŁKULA) (PRAWA PÓŁKULA)
KONTRASTY AKTYWACJI MÓZGU
W jednym badaniu porównano skany fMRI

aktywności mózgu młodych dorosłych (górny rząd) i
osób starszych (dolny rząd) podczas
rozumienia zdań. Wyniki sugerują, że osoby
starsze, które dobrze rozumieją, kompensują
deficyty w obszarach językowych mózgu, STARSZY DOROSŁY STARSZY DOROSŁY
angażując inne obszary. (LEWA PÓŁKULA) (PRAWA PÓŁKULA) ĆWICZENIA ODPOCZYNEK
AKUMULACJA BIAŁKA
W niedawnym badaniu zbadano mózgi pięciu osób po

osiemdziesiątce, które wypadły bardzo dobrze w testach
pamięci, i porównano je z mózgami „normalnych”, zdrowych
starszych osób w podobnym wieku. Ci, którzy dobrze
wypadli w testach pamięci, mieli w mózgach mniej splotów
składających się z białka zwanego tau niż druga grupa. Te
sploty rosną wewnątrz komórek
WŁÓKNOpodobne sploty
mózgowych i uważa się,
że ostatecznie je zabijają. Mikroskopijne sploty ZDROWA DIETA SPRAWNOŚĆ MENTALNA
(pokazane jako ciemne
KORZYŚCI ZE ZDROWEGO STYLU ŻYCIA
masy) często występują w
dużych ilościach w Szereg czynników związanych ze stylem życia może pomóc w stymulowaniu wzrostu
tkanki nerwowej. Delikatne ćwiczenia aerobowe, takie jak szybki marsz, regularny sen,
mózgach pacjentów z chorobą Alzheimera.
dobra dieta i ćwiczenia umysłowe, pomagają opóźnić związane z wiekiem pogorszenie stanu
psychicznego i chronią przed problemami związanymi z wiekiem, takimi jak utrata pamięci.
Komory Komory Droga istoty białej Droga istoty białej

Te puste Te puste Ten kanał komunikacyjny Zmienia się to w
przestrzenie przestrzenie dla istoty szarej wyglądzie podczas
wypełnione płynem są znacznie większe przetwarzającej informacje w starzenia z
mózgowo-rdzeniowym w mózgu osób starszych mózgu jest w dobrym stanie nieznanych jeszcze powodów
mają normalną wielkość w młodszym mózgu
27-latek 87-latek 27-latek 87-latek
KOMORY TRASY BIAŁEJ

Komory zawierają płyn mózgowo-rdzeniowy, który spełnia kilka funkcji, Istota biała zawiera głównie komórki podporowe (glejowe),
w tym chroni mózg przed urazami i transportuje hormony. Obszary te które są potrzebne do podtrzymywania neuronów. Ponieważ
stają się większe wraz ze starzeniem się mózgu, w wyniku ogólnej utraty w miarę starzenia się mózgu jest mniej komórek pomocniczych,
istoty szarej. neurony działają mniej wydajnie.
215
MÓZG PRZYSZŁOŚCI
W GDY ODKRYWAMY, JAK DZIAŁA MÓZG, PERSPEKTYWA GO ZMIANY, ULEPSZANIA I ROZWOJU SZTUCZNYCH MÓZGÓW SZYBKO STAJE SIĘ FAKTEM, A
NIE FIKCJĄ.
TECHNOLOGIE CZYTANIA W UMYSŁACH, KONTROLI MYŚLI I SZTUCZNEJ INTELIGENCJI SĄ JUŻ Z NAMI I Z KAŻDYM DNIEM STAJĄ SIĘ BARDZIEJ
WYRAFINOWANE.
INTERFEJSY MÓZG-MASZYNA
Kiedy dana osoba myśli, mózg wytwarza sygnały elektryczne.
Naukowcy odkryli sposoby, w jaki sygnały elektryczne mogą
być wychwytywane przez czujniki i przesyłane bezprzewodowo
do innych urządzeń elektrycznych, umożliwiając człowiekowi
poruszanie się lub modyfikowanie obiektów samą myślą. Większość
badań w tej dziedzinie ukierunkowana jest na opracowanie urządzeń,
które pomogą osobom z urazami układu nerwowego odzyskać
sprawność sparaliżowanych kończyn. Technologia ta została również
wykorzystana przez niektórych producentów gier komputerowych,
którzy wyprodukowali gry, w które można grać, wykorzystując siłę myśli.
ROZWÓJ
I
SYGNAŁ
NABYTEK
SYGNAŁ
PRZETWARZANIE
EFEKTOR
URZĄDZENIE
ABCDEFGHI
JKLM N OPQ
RSTUVWXYZ
ROBOTYCZNA RĘKA WÓZEK INWALIDZKI AUTOR TEKSTU KURSOR
ODZYSKANIE KONTROLI
Technologia kontroli umysłu umożliwia ludziom korzystanie z takich urządzeń, jak sztuczne
kończyny, wózki inwalidzkie i komputery, po prostu poprzez kierowanie swoimi myślami.
Sygnały z mózgu są odbierane, następnie analizowane i ponownie kodowane, a następnie
przesyłane do urządzenia w postaci instrukcji.
Humanoidalne roboty
Opracowana przez firmę zajmującą się robotyką z Hongkongu
Sophia ma szeroki zakres umiejętności: potrafi chodzić, mówić z
odpowiednią mimiką, prowadziła wykłady i wywiady. Arabia
Saudyjska przyznała jej nawet status obywatelki.
POMOCNE ROBOTY
Nowoczesne roboty mają za zadanie pomagać ludziom i spełniać szeroki zakres funkcji.
Najnowsze roboty mogą podawać jedzenie, wykonywać prace domowe, pomagać w szpitalach,
podejmować ryzyko na polu bitwy, a nawet pełnić funkcję uroczych, zabawnych zwierzątek.
216
WYKRYWANIE KŁAMSTWA
CZYTANIE W MYŚLACH
Czytanie w myślach nie ogranicza się do odkrywania tego, na co dana osoba patrzy.
„Obraz” aktywności neuronów powstały w wyniku Badania skanu mózgu wykazały, że gdy dana osoba kłamie, mózg generuje inny
skanowania fMRI można przełożyć na wzór aktywności neuronowej niż wtedy, gdy mówi prawdę. Wykorzystano to do
precyzyjny opis tego, co dana osoba widzi i w pewnym opracowania „wykrywacza
kłamstw”.
stopniu myśli. Aby to osiągnąć, wynik skanu Środkowy czołowy
fMRI danej osoby, zarejestrowany podczas zakręt

analizuje aktywność mózgu
patrzenia na konkretny obraz, jest zarejestrowaną za pomocą fMRI.
przetwarzany przez zaawansowane Chociaż
oprogramowanie komputerowe, które technologia ta jest wciąż

w fazie rozwoju, twierdzi się,
przekształca wzorzec aktywności w wizualny
że jej dokładność wynosi
„odczyt”. Takie „czytanie w myślach” jest ponad 90 procent.
możliwe, ponieważ neurony w korze wzrokowej znacznie większa niż Gorszy
LEWA PÓŁKULA
specjalizują się w odbieraniu określonych dokładność testów czołowy
wariograficznych. zakręt
bodźców – na przykład linii poziomych lub
Przyśrodkowy zakręt czołowy
pionowych – więc ich wzorce wyzwalania
wskazują na rodzaj bodźców wzrokowych
rejestrowanych przez neurony.
ODKRYCIE PRAWDY
W zależności od tego, czy ktoś
mówi prawdę, czy kłamie,
TWORZENIE TWARZY aktywowane są różne obszary
Skany mózgów EEG osób patrzących na mózgu. Tutaj czerwone
twarze zostały odszyfrowane przez obszary pokazują
naukowców z Kanady, a następnie charakterystyczną aktywność
wprowadzone do komputera, który odtwarza kłamstwa, podczas gdy niebieskie
to, co widzi dana osoba. BODY REKONSTRUKCJE obszary są związane z mówieniem prawdy. PRAWA PÓŁKULA
SZTUCZNA INTELIGENCJA NIESAMOWITA DOLINA

Naukowcy od dziesięcioleci pracują nad stworzeniem Ponieważ roboty coraz bardziej przypominają ludzi, ludzie uważają je za coraz bardziej
inteligentnych systemów niebiologicznych i z dużym sukcesem niewygodne. Roboty takie jak Sophia (patrz obok) wpadają do tak zwanej „doliny niesamowitej”.
opracowali programy komputerowe, które mogą dorównać Jest to spadek na wykresie dotyczącym maszyny, który ma oś pionową mierzącą komfort, jaki ludzie
ludzkiemu mózgowi, a czasem go przewyższyć. czują się przy niej, oraz oś poziomą mierzącą stopień, w jakim maszyna przypomina prawdziwą
Na przykład programy szachowe mogą teraz konkurować osobę. Chociaż roboty mechaniczne nie martwią ludzi, gdy urządzenie wygląda na ludzkie, ale „nie
na równych zasadach z najlepszymi graczami na świecie. do końca pasuje”, pojawia się uczucie niepokoju.
Jednakże trudne okazało się opracowanie systemów tak
elastycznych jak ludzki mózg, a tym samym zdolnych do
działania w stale zmieniającym się środowisku, które stanowi
„prawdziwe” życie. Aby przezwyciężyć ten problem,
nacisk w badaniach nad sztuczną inteligencją przesunął się
PRZEMYSŁOWY HUMANOID MARIONETKA NIESAMOWITY ZDROWY
ostatnio z opracowywania bardziej zaawansowanych ROBOT ROBOT LALKA DOLINA OSOBA
komputerów na tworzenie maszyn „emocjonalnych”, które są

w stanie dokonywać prostych, ale szybkich, „holistycznych” lub +
„intuicyjnych” ocen, które nie zależą od ogromnych mocy obliczeniowych.

ZNAJOMOŚĆ
WIDZENIA
– PROTETYCZNY
RĘKA
50%
CZŁOWIEK
KLUCZ
PODOBIEŃSTWO
PORUSZAJĄCY
NADAL
RUCHEM I STALE ZWŁOKI BAŁWAN
WYJDŹ ZWYCIĘZCĄ Potwór czy maszyna?

AlphaGo — program opracowany przez Google DeepMind — pokonał Ke Wykres ten pokazuje, że chociaż roboty humanoidalne są ludziom bardziej znane niż bardziej
Jie, czołowego gracza w Go na świecie, podczas szczytu Future of Go w 2017 r. Go to funkcjonalnie wyglądające roboty przemysłowe, istnieje punkt krytyczny, w którym zwiększone
starożytna gra, jeszcze bardziej złożona niż szachy. podobieństwo do ludzi skutkuje mniejszą znajomością. To „niesamowita dolina”.
217
Wzgórze
STAN TECHNOLOGII W przypadku

niektórych chorób oczu
Implant siatkówki
Wstawiony do
Kamera
Montowany na
Elektroda ściany siatkówki
Najnowsze osiągnięcia biotechnologii mają światło nadal dociera do
oprawce okularów;
tęczówki, ale przechwytuje obraz i
umożliwiło wymianę uszkodzonych kończyn fotoreceptory wysyła go do
przetwarzające światło zaczynają obumierać
ze sztucznymi, którymi można sterować myślą, i które mikroprocesora za
uchem
działają w podobny sposób jak oryginał. Kolejny
postęp polega na zmianie funkcji mózgu poprzez
wszczepienie elektrycznych rozruszników
serca. Sztuczne narządy zmysłów, takie jak
oko bioniczne, są już testowane, a
sztuczne części mózgu, takie jak dodatki pamięci
i zamienniki
SONDA MÓZGU
hipokampa,
To zdjęcie rentgenowskie
pokazuje elektrodę
nie pozostają
wprowadzoną do mózgu
podczas techniki zwanej daleko w tyle.
stymulacją głębokiego mózgu.
Optyczny
nerw
BIONICZNE OKO
Osoby, które utraciły wzrok w wyniku chorób oczu (w Irys
ROZWÓJ
przeciwieństwie do uszkodzeń obszarów mózgu

I
związanych z widzeniem), mogą wkrótce znów widzieć

Przekrój siatkówki
dzięki rozwojowi sztucznych oczu. Stworzono „bioniczny”
prototyp oka składający się z chipa komputerowego
umieszczonego z tyłu oczodołu danej osoby i połączonego Implant siatkówki
Otrzymuje
z małą kamerą wideo wbudowaną w parę okularów.
sygnały z
Obrazy rejestrowane przez kamerę są przesyłane do mikroprocesora i emitują
impulsy, które poprzez
chipa, który przetwarza je na impulsy elektryczne nerw wzrokowy
i przesyła je do kory wzrokowej za pośrednictwem docierają do kory
wzrokowej mózgu
nerwu wzrokowego.
Fotoreceptory
zniszczone przez
ETYKA I TECHNOLOGIA chorobę
Postęp biotechnologii generuje dylematy etyczne i moralne.

Technologie mózgowe są szczególnie wrażliwe, ponieważ większość z nas uważa
produkty naszego mózgu – myśli, uczucia, pragnienia – za centralną część naszego
„ja”. Komórki macierzyste – niedojrzałe komórki organizmu, które mają potencjał
przekształcenia się w wiele różnych typów komórek – mogą pewnego dnia
zostać wykorzystane do odbudowy uszkodzonych neuronów. Ich zastosowanie w
innych dziedzinach medycyny wywołało już ogromną debatę, ponieważ początkowo
trzeba było je pobierać z płodów ludzkich, ale obecnie można je pozyskać w inny sposób.
NANOROBOTY
Mikroskopijne roboty będą mogły pewnego
dnia przeprojektować nasze ciała, aby były
silniejsze, bardziej inteligentne i odporne na choroby,
co wiąże się ze skomplikowanymi wyborami życiowymi.
ULEPSZENIE MÓZGU I
CIAŁA
KOMÓRKI MACIERZYSTE Praktycznie każda część ciała, łącznie
Takie komórki macierzyste można teraz pobrać z z narządami zmysłów, może wkrótce mieć
krwi przepływającej przez pępowinę. Początkowo sztuczne odpowiedniki. Niektóre z
pochodziły z płodów, co wywołało wiele debat nich są już w fazie rozwoju, chociaż
etycznych. spośród przedstawionych powyżej
jedynie stymulator nerwu błędnego
jest w powszechnym użyciu klinicznym.
218
MÓZG PRZYSZŁEGO ROZWOJU I STARZENIA

Karta pamięci Nerwu błędnego
Stymulacja nerwu błędnego
Sztuczny hipokamp
Dwa zestawy elektrod wysyłają i odbierają
Nerw błędny to nerw czaszkowy biegnący z pnia
sygnały aktywności neuronalnej za mózgu do różnych narządów wewnętrznych,
pośrednictwem układu pamięci
który odgrywa ważną rolę w pośredniczeniu
Promieniowanie optyczne w pobudzeniu mózgu. Stymulacja tego
Kora wzrokowa
nerwu przynosi korzyści w przypadku wielu
Sygnały z implantu siatkówki wędrują różnych schorzeń mózgu, takich jak
wzdłuż nerwu wzrokowego do kory
wzrokowej (poprzez wzgórze i
przewlekła epilepsja i ciężka depresja. W
promieniowanie wzrokowe), gdzie są klatkę piersiową chirurgicznie wszczepia
przetwarzane na wzrok
się mały dysk z maleńkim generatorem
zasilanym baterią litową, który wysyła
Mikroprocesor
Konwertuje dane z kamery na sygnał regularne, rytmiczne impulsy wzdłuż
elektroniczny i przesyła go do implantu drutu przywiązanego do lewego nerwu
siatkówki
błędnego (prawy nerw błędny biegnie
bezpośrednio do serca). Częstotliwość i intensywność prądu elektry
tętno można zmieniać w zależności od
Rozrusznik serca
ciężkości stanu.
Mały generator wysyła regularne,
rytmiczne impulsy wzdłuż małego kabla
Elektrody
BIONICZNE RAMIĘ
Owijają się one wokół nerwu
błędnego i przenoszą sygnał Bioniczne ramię obsługiwane wyłącznie siłą myśli jest już
generowany z
w użyciu, a przyszłe modele, które są obecnie
rozrusznika serca
do mózgu opracowywane, będą prawdopodobnie bardziej realistyczne
i sprawniejsze. Obecne wersje działają na zasadzie
przekierowania nerwów ruchowych z mózgu, który
Komputer pierwotnie biegł do dłoni, i zamiast tego zakończenia
Przetwarza impulsy i instruuje
ramię, aby wykonało ich w elektrodach, które komunikują się z silnikami
określone ruchy
sterowanymi komputerowo w samym ramieniu. Czujniki
przekazują mózgowi ograniczoną ilość informacji
zmysłowych, dzięki czemu użytkownik może określić zarówno temperaturę, ja
PRZYSZŁOŚĆ
Ogromny postęp biotechnologii rodzi głębokie pytania o to, co to znaczy być człowiekiem. Jest
to szczególnie prawdziwe w przypadku technologii, która oddziałuje na ludzki mózg, ponieważ
spośród wszystkich narządów to właśnie z nim utożsamiamy się najściślej. Do najczęściej
zadawanych pytań należą:
PYTANIE ODPOWIEDŹ
Jakie zmiany w funkcjonowaniu naszych Urządzenia „myślowe” umożliwiające nam

mózgów możemy zaobserwować, jeśli kontrolowanie świata wyłącznie za pomocą
technologia będzie rozwijać się w siły umysłu; syntetyczne „moduły” mózgu w
obecnym tempie? celu zastąpienia uszkodzonych; świadoma
Uprząż plastikowa kontrola nastroju poprzez bezpośrednią
Elektrody zamontowane stymulację odpowiednich obszarów mózgu.
w tej uprzęży wykrywają
impulsy elektryczne z Czy te rzeczy nie zmienią tego, co to znaczy być Wiele z nich, w surowej formie, jest już
przekierowanych nerwów człowiekiem? Czy w ogóle zostaną z nami i okazuje się, że są całkiem
czuciowych w klatce piersiowej
zaakceptowane? akceptowalne. Mamy „bioniczne” kończyny,
rozruszniki mózgu, a nawet prototypowy
zastępczy hipokamp (patrz s. 161).
Nerwy czuciowe, które

Jakie są główne problemy techniczne, Główny problem dotyczy mapowania —
normalnie biegłyby z rdzenia
kręgowego do ramienia, które należy jeszcze rozwiązać? pomimo postępu, jaki nastąpił w ciągu
są kierowane do mięśni ostatnich dziesięciu lat, złożone powiązania
między różnymi obszarami mózgu
klatki piersiowej
są nadal w dużej mierze nieznane.
Proteza ramienia Czy maszyny będą kiedykolwiek świadome? Wydaje się, że nie ma powodu.
We wczesnych wersjach ramion Ostateczne wyzwanie może nie mieć wcale
bionicznych pacjenci mogli jedynie zgiąć charakteru technicznego, ale raczej etyczne
łokieć lub otworzyć dłoń, ale implikacje ucieleśnienia ludzkiej
najnowsze wersje umożliwiają oba świadomości w nieludzkiej formie.
ruchy jednocześnie
219
PCEPCJA ZABURZEŃ MÓZGU I ICH PRZYCZYNY
ZMIENIŁO SIĘ ZNACZNIE W PRZECIĄGU
HISTORIA LUDZKA. NAWET DZIŚ DZIAŁAJĄ RÓŻNE KULTURY
ZNACZNIE RÓŻNE POGLĄDY NA LINIĘ PODZIAŁU
MIĘDZY NORMALNYM A ZABURZONYM STANEM UMYSŁU.
ALE TAK SAMO JAK NASZA WIEDZA O JAK MÓZG
PRACE PRZECHODZĄ OBECNIE REWOLUCJĘ,
TAKŻE JEST NASZE ZROZUMIENIE CO MOŻE BYĆ
ZŁO. JEDNAK ISTNIEJE WIELE ZABURZEŃ
Z PRZYCZYN, KTÓRE POZOSTAJĄ TAJEMNICZE.

CHOROBY I
ZABURZENIA
ZABURZONY MÓZG EGZORCYZM

ZABURZENIA
Egzorcyzm to rytuał
mający na celu
wypędzenie złych
KAŻDY STAN MENTALNY POSIADA ODPOWIEDNI STAN MÓZGU, SKŁADAJĄCY SIĘ Z OKREŚLONEGO WZORU I SEKWENCJI
duchów z żywych.
PROCESÓW NERWOWYCH. DO niedawna WIĘKSZOŚĆ TYCH PROCESÓW BYŁA NIEWYKRYWALNA, ALE POWSTANIE Było to powszechne
w średniowieczu, kiedy
ZAAWANSOWANEJ TECHNOLOGII OBRAZOWANIA UCZYNIŁO JE WIDOCZNE, W SKUTKU, ŻE ZABURZENIA PSYCHICZNE SĄ CORAZ
często uważano, że
CZĘŚCIEJ ROZPOZNAWANE JAKO NEUROLOGICZNE ZABURZENIA MÓZGU. opętanie jest

przyczyną chorób
psychicznych.
HISTORYCZNE TEORIE CHOROBY PSYCHICZNEJ

Choroba psychiczna jest powszechnie uważana za chorobę ducha.
W średniowieczu zakładano, że diabły (paskudne duchy) wkraczają w ludzi i
wprawiają ich w depresję (zepsucie ducha) lub szaleństwo. Fizyczne teorie chorób
psychicznych obejmują brak równowagi „czterech humorów”, które, jak sądzono,
decydują o ogólnym nastroju i zdrowiu danej osoby, a także wahania lub blokady
różnego rodzaju „sił”. Na przykład XIX-wieczny lekarz Franz Mesmer sądził, że
odkrył „magnetyzm zwierzęcy”, który, jeśli zostanie zablokowany, może
powodować choroby, a nawet szaleństwo. Jego leczenie mające na celu
CZTERY HUMORY
kontrolowanie przepływu magnetycznego było w rzeczywistości hipnozą.
Hipokrates rozwinął pogląd, że Zygmunt Freud (patrz s. 189) spopularyzował koncepcję nieświadomości i wierzył, że
choroba jest wynikiem braku równowagi Uzdrawiająca ENERGIA
tłumione pragnienia powodują nerwicę. Rozwinął psychoanalizę opartą na
pomiędzy czterema płynami – krwią, „Mesmeryści” leczyli niespokojne umysły za pomocą
flegmą oraz czarną i żółtą żółcią.
idei wydobywania ukrytych konfliktów do świadomości. hipnozy, choć wówczas myśleli, że używają zwierzęcego
magnetyzmu (przepływu energii).
CZYM JEST ZABURZENIE PSYCHICZNE?

Chorobę psychiczną na ogół diagnozuje się, gdy dana osoba zgłasza, że doświadcza
świata w sposób radykalnie odmienny od innych lub gdy jej zachowanie utrudnia
jej funkcjonowanie
w społeczeństwie. Zmienny charakter chorób psychicznych sprawia, że

diagnoza jest niezwykle trudna. Jednak standardowa diagnoza jest ważna, ponieważ
obecność lub brak choroby psychicznej może zdecydować, czy dana osoba jest
odpowiedzialna karnie, nadaje się do określonego rodzaju zatrudnienia lub
kwalifikuje się do pomocy państwa. Praktyka lekarska również stawia diagnozę
przed podjęciem leczenia. Najczęściej konsultowanym przewodnikiem po
zaburzeniach psychicznych jest US Diagnostic and Statistical Manual (DSM)
opublikowany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (patrz panel poniżej).
DIAGNOSTYKA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH NORMALNY MÓZG
Pierwsze wydanie DSM zostało opublikowane w 1952 r. w następstwie Przód
badań przeprowadzonych przez armię amerykańską podczas drugiej mózgu NOWOCZESNE NARZĘDZIA DIAGNOSTYCZNE
wojny światowej. Obecne wydanie, DSM-5, zostało opublikowane w 2013
Niektóre choroby psychiczne można zdiagnozować za pomocą
roku, po 14 latach badań. DSM-5 zawiera nowe kryteria diagnostyczne i obrazowania mózgu — tomografia komputerowa i rezonans
klasyfikacyjne dla niektórych schorzeń – na przykład zespół Aspergera jest magnetyczny dobrze pokazują guzy i obszary uszkodzeń.
obecnie częścią spektrum autystycznego, a nie chorobą samą w sobie. Funkcjonalne obrazowanie mózgu można wykorzystać do zbadania
Pojawiły się jednak kontrowersje co do tego, czy podręcznik zmienił się w nieprawidłowych wzorców mózgu, takich jak te występujące w padaczce.
wystarczającym stopniu, aby odzwierciedlić postęp w badaniach nad
mózgiem. Diagnoza nadal opiera się w dużej mierze na testach
behawioralnych, a nie na obrazowaniu mózgu czy markerach biologicznych.
Niepowodzenie DSM-5 w przyjęciu neuronaukowego podejścia do chorób Tył mózgu ZABURZENIA FIZYCZNE
psychicznych spowodowało, że największy amerykański ośrodek badań Każda choroba psychiczna ma charakter fizjologiczny ROZWÓJ Rosnące mózgi są bardzo wrażliwe na
psychiatrycznych, Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego, odrzucił w tym sensie, że związane z nią zachowanie i ataki środowiskowe, takie jak brak tlenu.
DEPRESJA
podręcznik. doświadczenie powstają w wyniku wzorca
Przód aktywności neuronalnej, ale za fizyczne uważa się Problem występujący przed porodem lub w jego
mózgu jedynie stany, które są wyraźnie powiązane z trakcie może spowodować trwałe uszkodzenie.
Nieprawidłowa aktywność uszkodzeniem.
prawego płata czołowego

OBRAZOWANA DEPRESJA
Obrazowanie mózgu może pomóc w diagnozowaniu zaburzeń, URAZOWY Uraz mózgu może powstać w ZRZĄDZENIE Mózg, podobnie jak wszystkie
takich jak lęk i depresja. Jedną z metod jest wykorzystanie EEG do wyniku zdarzeń zewnętrznych, takich jak narządy, ulega degeneracji, co może
wykrycia nieprawidłowej aktywności elektrycznej. Na przykład mapa w wypadki powodujące urazy głowy, ale także skutkować problemami psychicznymi, takimi
prawym dolnym rogu pokazuje obszar pomarańczowy, który wypadków „mózgowych”, takich jak udary i jak utrata pamięci, zaburzenia funkcji poznawczych,
reprezentuje nadmierną ilość powolnej aktywności fal mózgowych. tętniaki. a w ciężkich przypadkach demencja.
Ten wzór jest powiązany z depresją. Tył mózgu
222
ZABURZENIA
KORZEŃ ZABURZENIA WIELE PRZYCZYN
Większość chorób psychicznych jest spowodowana kombinacją
Niektóre zaburzenia są spowodowane uszkodzeniami fizycznymi, takimi
przyczyn, jak pokazano na diagramie Venna.
jak uraz głowy lub zwyrodnienie, które zakłóca normalne Umiejscowienie warunków można poddać
rewizji, ponieważ w bardzo nielicznych
funkcjonowanie mózgu. Inne są spowodowane „wadliwymi” CHOROBA ALZHEIMERA
przypadkach dokładny udział
genami lub problemami rozwojowymi – któregokolwiek czynnika jest pewny. W
rzeczy, które pójdą nie tak w czasie ciąży lub w okresie ZWYRODNIENIE
miarę jak dowiadujemy się więcej o
mózgu, widoczne przyczyny mogą się zmieniać.
niemowlęcym. W wielu przypadkach pierwotnych przyczyn
chorób psychicznych nie można prześledzić i CHOROBA PARKINSONA
CHOROBA NEURONU MOTOROWEGO
objawiają się one po prostu problemami
„funkcjonalnymi”. Zaburzenia
funkcjonalne mogą
objawiać się PADACZKA Otępienie wielozawałowe
nieprawidłowościami ZAPALENIE OPON MÓZGOWYCH UDAR
ZAPALENIE MÓZGU GUZY NARKOLEPSJA
w funkcjonowaniu WIELE
KRWOTOK SKLEROZA ZESPÓŁ DOWNA
mózgu, ale często tak się dzieje
wodogłowie CHOROBA HUNTINGTONA
nie jest jasne, czy są CHOROBA CREUTZFELDA-JACOBA WADY cewy nerwowej
one przyczyną,
czy skutkiem URAZ, TRAUMA, urojenia ROZWOJOWY/
DEPRESJA
INFEKCJA ZABURZENIA GENETYCZNY
tego stanu.
ROPIEŃ WIDMO AUTYSTYCZNE

ROZWOJOWY ZESPÓŁ TOURETTE'A
Z
OPÓŹNIENIE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI
PARALIŻ
UZALEŻNIENIA ZABURZENIA LĘKOWE
PORAŻENIE MÓZGOWE
ZABURZENIA ODŻYWIANIA
ZESPÓŁ CHRONICZNEGO ZMĘCZENIA
ZABURZENIE AFEKTYWNE DWUBIEGUNOWE

SEZONOWE ZABURZENIA AFEKTYWNE
POTRAUMATYCZNE ZABURZENIE OBSESYJNO-KOMPULSYJNE
ZABURZENIA STRESOWE SCHIZOFRENIA

ZABURZENIA SOMATYZACYJNE
Stwardnienie
rozsiane Ten
skan MRI pokazuje zmianę
FUNKCJONALNY
demielinizacyjną (różową) u
osoby ze stwardnieniem
rozsianym (patrz str. 235).
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi
Jest to wynik zwyrodnienia,
ZESPÓŁ MUNCHAUSENA
które z kolei może wynikać z
FOBIE
podatności genetycznej lub urazu.
ZABURZENIA ZACHOWANIA
ZABURZENIA DYSMORFICZNE CIAŁA
HIPOCHONDRIA
KONSTELACJE I WIDMA Wiele zaburzeń, które
tradycyjnie postrzegano jako odrębne stany, obecnie uznaje się za powiązane. Na

przykład osoby z autyzmem mają zasadniczy problem ze zrozumieniem procesów umysłowych
innych ludzi. Wokół tego rdzenia leży konstelacja objawów pogrupowanych w trzy nakładające się
DWUBIEGUNOWY JEDNOBIEGUNOWY
„zestawy” zachowań. Te zestawy są tradycyjnie postrzegane jako różne rodzaje problemów, ale ich DEPRESJA DEPRESJA
wspólny związek z deficytem rdzeniowym sugeruje, że mają wspólne podłoże genetyczne. Psychoza ma Rdzeń widma psychotycznego
rdzeń, który charakteryzuje się nadinterpretacją innych umysłów. To również można postrzegać jako Hipermentalistyczne
poznanie i zachowanie;
rdzeń objawów z nakładających się zestawów.
nadmiernie wrażliwi (aż
do złudzeń) na temat innych umysłów
AUTYSTYCZNY PSYCHOTYCZNY
WIDMO ZRÓWNOWAŻONY WIDMO SCHIZOFRENIA
OGRANICZONE ZAINTERESOWANIA,
POWTARZALNE ZACHOWANIA
SPEKTRUM PSYCHOTYCZNE
KLUCZ
POZNAWCZEGO
POZNANIE MECHANISTYCZNE
WYKONANIE
ZADANIA
POZNANIE MENTALISTYCZNE
PROBLEMY JĘZYK,
Z SPOŁECZNOŚCIĄ KOMUNIKACJA ZESTAWY ZACHOWANIA
Kontinuum autystyczno-psychotyczne WZAJEMNOŚĆ TRUDNOŚCI Zaburzenia ze spektrum
PRZECIWNE PROBLEMY? psychotycznego i
Chociaż wydają się one zupełnie różne, zaburzenia Rdzeń spektrum autystycznego autystycznego przedstawiono
konstelacyjne autystyczne i zaburzenia ze spektrum tutaj jako odrębne zestawy
Hipomentalizm – problemy ze
psychotycznego mogą w rzeczywistości być ze sobą powiązane. zrozumieniem procesów zachowań, przy czym
Można sobie wyobrazić, że te dwa skupiska objawów występują w psychicznych innych ludzi lub wspólne objawy tworzą
jednym spektrum (powyżej), a normalne zachowanie znajduje się pośrodku. autorefleksją WIDMO AUTYSTYCZNE rdzeń każdego spektrum.
223
ZABURZENIA
BÓL GŁOWY I MIgrena

Ból głowy jest częstym objawem, ale mechanizm leżący u jego podstaw pobudza receptory bólowe, które wysyłają impulsy do kory czuciowej
nie jest pewien. Sam mózg nie ma receptorów nerwowych wrażliwych mózgu, powodując ból głowy. Jednakże w przypadku niektórych
na ból. W wielu przypadkach uważa się, że przyczyną jest napięcie opon rodzajów bólu głowy, takich jak migrena, uważa się, że ból jest spowodowany
mózgowo-rdzeniowych lub naczyń krwionośnych lub mięśni głowy i/lub szyi nadmierną aktywnością neuronów wpływających na korę czuciową mózgu.
NAPIĘCIE Napięcie GRUPA Ból skupiony
wokół jednego oka

BÓL GŁOWY mięśni głowy BÓL GŁOWY
ZNANY RÓWNIEŻ JAKO STRESOWE BÓLE GŁOWOWE, NAPIĘCIOWE TE BÓLE GŁOWY WYSTĘPUJĄ W SKUTERACH
BÓLE GŁOWY SĄ PRAWDOPODOBNIE NAJCZĘŚCIEJ POPULARNYM Stosunkowo krótkich ataków
RODZAJEM BÓLU GŁOWY. CIĘŻKI, CZĘSTO ROZRAŻAJĄCY BÓL.
Ból ma tendencję do stałego charakteru, Podczas klasterowych bólów głowy

chociaż może pulsować i może występuje kilka ataków (zazwyczaj od
pojawiać się w czole lub, ogólniej, nad głową. jednego do czterech) dziennie, po
Bólowi może towarzyszyć napięcie których następuje okres remisji bez ataków.
mięśni szyi i uczucie ucisku za oczami i/lub Napięcie Okres klastra trwa zwykle od kilku
ucisku w okolicy głowy. Napięciowe bóle mięśni tygodni do kilku miesięcy. Okres remisji może
szyi
głowy są zwykle spowodowane stresem, który trwać miesiące, a nawet lata, chociaż u
powoduje napięcie mięśni szyi i skóry niektórych osób nie obserwuje się
głowy. Uważa się, że to z kolei znaczących remisji. Przyczyna klasterowych
stymuluje receptory bólu w tych bólów głowy nie jest znana, chociaż istnieją pewne
NAPIĘCIE MIĘŚNI OBSZAR BÓLU
obszarach, które wysyłają „impulsy dowody na to, że są one nieprawidłowe
Receptory bólowe w mięśniach skóry głowy i Klasterowy ból głowy zazwyczaj dotyczy jednej
bólowe” do kory czuciowej. szyi pobudzane są przez napięcie mięśniowe, co może mieć związek z aktywnością komórek strony głowy i koncentruje się wokół oka, które
prowadzi do wystąpienia bólu napięciowego głowy. nerwowych w podwzgórzu. również może łzawić i powodować stan zapalny.
następnie następuje ból głowy. Ból głowy nasila się wraz z

MIGRENA Obszar czuciowy
ruchem i towarzyszą mu objawy, w tym nudności i/lub wymioty kory
MIGRENA JEST INTENSYWNYM, CZĘSTO pulsującym schorzeniem oraz zwiększona wrażliwość na dźwięk, światło, a
BÓL GŁOWY, NAGROŻONY PRZEZ RUCH I CZĘSTO czasami zapachy.
TOWARZYSZĄ ZABURZENIA Zmysłów i Mdłości. Mózgowy
Często po nim następuje faza postdromiczna, w której
kora
Migrenowy ból głowy zwykle pojawia się z przodu lub po może wystąpić zmęczenie, trudności z koncentracją,
jednej stronie głowy, chociaż podczas napadu obszar bólu słaba koncentracja i utrzymująca się zwiększona wrażliwość.
może się przesuwać. Wzgórze
Migrenę dzieli się na dwa typy: migrenę klasyczną Przyczyny i wyzwalacze

i zwykła migrena. W klasycznej migrenie ból głowy Podstawowa przyczyna migreny nie jest znana, ale
poprzedzony jest aurą, grupą objawów ostrzegawczych, ostatnie badania sugerują, że może to być spowodowane
do których zaliczają się: zaburzenia widzenia, takie jak wzrostem aktywności neuronalnej, która przepływa przez
migające światła i inne zniekształcenia; sztywność, mrowienie części mózgu, ostatecznie stymulując korę czuciową, co
lub drętwienie; trudności w mówieniu; i słaba koordynacja. W powoduje uczucie bólu. Jednakże zidentyfikowano wiele
zwykłej migrenie nie ma aury. W obu typach może czynników zewnętrznych wywołujących ataki migreny: czynniki
Pień mózgu
występować wczesny etap, zwany prodromem, z takimi dietetyczne, takie jak nieregularne posiłki, określone
objawami, jak trudności z koncentracją, zmiany nastroju pokarmy i odwodnienie; czynniki fizyczne, takie jak
MECHANIZM MIgreny
oraz zmęczenie lub nadmierna energia. W przypadku zmęczenie i zmiany hormonalne; czynniki emocjonalne, takie
Ścieżki neurologiczne wywołujące migrenę są nieznane, ale
zwykłej migreny po prodromie następuje ból głowy; w jak stres lub szok; oraz warunki środowiskowe, w tym zmiany mogą obejmować intensywną aktywność neuronalną w pniu
klasycznej migrenie po prodromie następuje aura, która pogody lub duszna atmosfera. mózgu, wzgórzu i korze czuciowej.
Aura
Zwykle trwa około
Ból głowy
godziny
Może trwać godzinami lub dniami
Prodrom Poczta
Obszar o niskiej
Może trwać Może trwać godzinami lub dniami
aktywności mózgu godzinami lub dniami
INTENSYWNOŚĆ
PRZEBIEG ATAKU MIgreny

PODCZAS ATAKU Klasyczny atak migreny zazwyczaj składa
To badanie SPECT pokazuje się z czterech etapów, które mogą różnić się
różne poziomy aktywności intensywnością i czasem trwania. Po prodromie
mózgu podczas pojawia się aura z objawami ostrzegawczymi,
migreny: kolor takimi jak zaburzenia widzenia, nieprawidłowe
czerwony i żółty oznaczają odczucia, słaba koordynacja i trudności z
wysoką aktywność; mówieniem. Po fazie aury pojawia się
obszary o niskiej aktywności ból głowy, po którym z kolei następuje faza
są pokazane na zielono i niebiesko. CZAS postdrometyczna.
224
ZABURZENIA
ZESPÓŁ CHRONICZNEGO ZMĘCZENIA Problemy neurologiczne
Trwałe zmęczenie, słaba
ZESPÓŁ PRZEWLEKŁEGO ZMĘCZENIA, ZNANY RÓWNIEŻ JAKO MYALGICZNE ZAPALENIE MÓZGU MÓZGU
Ból w mięśniach
koncentracja, problemy z pamięcią
MÓZGU MÓZGU MÓZGU MÓZGU MÓZGOWEGO (ME), JEST ZŁOŻONYM STANIEM, KTÓRE POWODUJE Mięśnie mogą być
krótkotrwałą, bóle głowy i zły sen
obolałe, bez
EKSTREMALNE ZMĘCZENIE, KTÓRE TRWA PRZEZ DŁUŻSZY OKRES CZASU.
obrzęku
Przyczyna zespołu chronicznego zmęczenia nie jest Często wiąże się to również z zaburzeniami Ból gardła
znana. Może rozwinąć się po infekcji wirusowej depresję lub stany lękowe, ale nie jest jasne, czy
lub po okresie stresu emocjonalnego, ale w wielu są one przyczyną, czy skutkiem
przypadkach nie ma konkretnego czynnika warunku.

Delikatne węzły chłonne
poprzedzającego. Głównym objawem jest uporczywe, Zespół chronicznego zmęczenia
dokuczliwe zmęczenie, które utrzymuje się co najmniej zwykle rozpoznaje się na podstawie objawów,
kilka miesięcy. chociaż można w tym celu przeprowadzić różne testy CZĘSTE OBJAWY
Inne objawy są różne, ale powszechne i oceny psychologiczne Głównym objawem zespołu
obejmują słabą koncentrację, upośledzoną wykluczyć inne możliwe warunki. Jest to zaburzenie chronicznego zmęczenia jest
Bolące uporczywe, przytłaczające
pamięć krótkotrwałą, bóle mięśni i stawów oraz długotrwałe, chociaż mogą występować okresy
zmęczenie. Inne objawy różnią
stawy
złe samopoczucie i/lub skrajne zmęczenie nawet remisji, a czasami zaburzenie ustępuje samoistnie. się w zależności od osoby,
po niewielkim wysiłku. The ale tutaj pokazano typowe objawy.
URAZY GŁOWY drobne obrażenia, szczególnie jeśli uraz PĘKNIĘTA CZASZKA

spowodował utratę przytomności, co może Ten trójwymiarowy tomograf komputerowy
OBRAŻENIA GŁOWY ZAKRESU OD NIEWIELKICH UDERZEŃ BEZ powodować dezorientację, zawroty
czaszka wykazuje liczne złamania, w tym
DŁUGOTERMINOWYCH SKUTKÓW DO USZKODZENIA MÓZGU, głowy i niewyraźne widzenie, które może
dwa duże złamania wklęsłe, w których czaszka
KTÓRE MOŻE BYĆ ŚMIERTELNE.
utrzymywać się przez kilka dni.
została wepchnięta do wewnątrz i uległa
Urazy głowy często klasyfikuje się jako zamknięte, w Amnezja powstrząsowa może również wystąpić
fragmentacji. Tego typu urazy powstają zwykle
których czaszka nie jest złamana, lub otwarte, w zdarzać się. Powtarzające się wstrząsy
w wyniku silnego uderzenia tępym przedmiotem i
których czaszka jest złamana, pozostawiając mózgu ostatecznie powodują wykrywalne
w ciężkich przypadkach mogą spowodować
odsłonięty mózg. Zamknięte urazy głowy mogą uszkodzenia mózgu, co może
uszkodzenie mózgu, a nawet śmierć.
powodować pośrednie uszkodzenie mózgu. Na przykład skutkować zespołem pijaństwa, którego
mocny cios w głowę, który nie powoduje złamania objawy mogą obejmować
czaszki, może spowodować uszkodzenie mózgu w upośledzenie zdolności poznawczych,
miejscu uderzenia, gdy wnętrze czaszki uderza w postępującą demencję,
mózg. parkinsonizm (patrz strona 234),
Taki uraz może również spowodować uszkodzenie drżenie i epilepsję.
mózgu po przeciwnej stronie głowy (uraz Ciężki uraz głowy może
contrecoup). Otwarte urazy głowy powstają na spowodować utratę przytomności
skutek silnego uderzenia ostrym przedmiotem, lub śpiączkę, a zazwyczaj uszkodzenie
który łamie czaszkę i może przebić mózg, np. rana mózgu, które w bardzo ciężkich
kłuta. przypadkach może zakończyć się
śmiercią. W przypadkach
niezakończonych śmiercią skutki

Efekty uszkodzenia mózgu różnią się KRWIAK
Urazy głowy mogą spowodować pęknięcie naczyń znacznie w zależności od ciężkości i Ten kolorowy tomograf komputerowy pokazuje:
krwionośnych, powodując krwotok mózgowy (patrz str. 229). lokalizacji uszkodzenia. Skutki duży krwiak nadtwardówkowy (pomarańczowy) —
Drobne urazy głowy zwykle dają jedynie łagodne, mogą obejmować osłabienie, paraliż, masa zakrzepłej krwi spowodowana
krótkotrwałe objawy, takie jak siniak na głowie. problemy z pamięcią i/lub krwotokiem powstałym w wyniku urazu
W niektórych przypadkach może nastąpić nawet koncentracją, upośledzenie intelektualne, głowy. Nieleczony może naciskać na
względne zaburzenie pracy mózgu (wstrząśnienie a nawet zmiany osobowości. mózg, powodując jego uszkodzenie lub
mózgu). Efekty takie mogą być długotrwałe lub trwałe. śmierć.
PRZENOSZĄCA SIĘ OSOBA OSOBA STACJONARNA

Czaszka Mózg Ruch Czaszka Mózg Ruch
Mózg Czaszka Czaszka Mózg Ruch
Uderzenie głową Uderzenie głową
Wpływ
Wpływ
na mózg 2 Wpływ na mózg 1
na mózg 2 Wpływ na mózg 1
1 U osoby, którapodczas
na przykład porusza podróży
się szybko
w— 2 JeśliWruch zostanie
wyniku nagle
uderzenia zatrzymany
mózg uderza wzprzód
powodu 1 W sytuacji, w której
nieruchome, dana osoba
zarówno się znajduje
czaszka, jak i 2. Jeśli nagle jest
czaszka uderzy się w głowę,
dociskana w przód
do mózgu,
samochód – zamknięta w nim czaszka i mózg czaszki, a do urazu coutrecoup dochodzi, gdy mózg mózg w nim jest nieruchomy a następnie mózg odbija się i uderza w
porusza się z tą samą prędkością. odbija się i uderza w tył czaszki. chwili, kiedy zostali uderzeni. tył czaszki, powodując uraz typu coutrecoup.
225
PADACZKA
ZABURZENIA
NAPAD
napady uogólnione i napady częściowe (patrz tabela poniżej).
Ten
wzmocniony Napady często rozpoczynają się w jednym obszarze mózgu, który
PADACZKA JEST ZABURZENIEM FUNKCJI MÓZGU, W KTÓRYM
kolorami skan może zawierać tkankę bliznowatą lub pewne nieprawidłowości
WYSTĘPUJĄ NAWRACAJĄCE SIĘ NAPADY LUB OKRESY ZMIANY ŚWIADOMOŚCI.
mózgu osoby strukturalne, a następnie rozprzestrzeniają się na resztę mózgu.
chorej na padaczkę
ujawnia, że napady
Zwykle aktywność neuronów w mózgu zachodzi w sposób padaczkowe U niektórych osób przed napadem padaczkowym pojawia się
regulowany. Jednak podczas napadu padaczkowego neurony skupiają się w znak ostrzegawczy (zwany aurą). Te znaki ostrzegawcze mogą
prawym płacie
zaczynają działać w nieprawidłowy sposób, zakłócając normalne obejmować dziwny zapach lub smak; uczucie złych przeczuć; deja vu;
czołowym, co
funkcjonowanie mózgu. Chociaż napady są charakterystycznym objawem pokazuje duża i poczucie nierzeczywistości. W większości przypadków napady
padaczki, mogą wystąpić bez padaczki. pomarańczowa gromada w prawym

ustępują górnym rogu
samoistnie. zdjęcia.
Czasami napady mogą się utrzymywać lub
napady następują jedno po drugim, a osoba w międzyczasie nie wraca
Mechanizm leżący u podstaw napadów padaczkowych nie jest W niektórych przypadkach może mieć znaczenie czynnik genetyczny. do zdrowia.
znany, ale uważa się, że wiąże się on z brakiem równowagi Inne przyczyny obejmują uraz głowy; uraz porodowy; infekcja, taka jak Nazywa się to stanem padaczkowym i stanowi nagły
chemicznej w mózgu. Zwykle neuroprzekaźnik kwas gamma- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu; udar; guz mózgu; przypadek medyczny.
aminomasłowy (GABA) pomaga regulować aktywność mózgu poprzez oraz nadużywanie narkotyków lub alkoholu.
hamowanie neuronów w mózgu. Wiele osób uważa, że określone czynniki mogą wywołać napad.
Kiedy poziom GABA spada zbyt nisko – co samo w sobie może być Do czynników wyzwalających zalicza się stres; brak snu; gorączka;
spowodowane nieprawidłową ilością enzymów regulujących poziom migające światła; oraz narkotyki, takie jak kokaina, amfetamina,
GABA – neurony nie są hamowane i wysyłają powódź impulsów przez mózg, ecstasy i opiaty. Niektóre kobiety cierpiące na padaczkę częściej
STAN EPILEPTYK
powodując napad padaczkowy. mają napady przed rozpoczęciem miesiączki.
Stan padaczkowy to termin używany w odniesieniu do stanu
Padaczka może mieć wiele przyczyn, chociaż w wielu przypadkach przyczyna
potencjalnie zagrażającego życiu, w którym występuje przedłużający
jest niejasna. Ogólnie rzecz biorąc, napady padaczkowe można podzielić na dwa główne typy:
się napad padaczkowy lub seria powtarzających się napadów
napad wtórnie padaczkowych, występujących jeden po drugim, bez odzyskania
miejsce
uogólniony zajęcia przytomności pomiędzy napadami. Dokładne definicje stanu
padaczkowego są różne, ale ogólnie definiuje się go jako
pojedynczy napad trwający dłużej niż 30 minut lub serię

powtarzających się napadów trwających dłużej niż ten czas. U
osób, u których stwierdzono padaczkę, najczęstszą przyczyną
stanu padaczkowego jest nieprzyjmowanie leków
przeciwpadaczkowych. W innych przypadkach przyczyny obejmują
guz mózgu, ropień mózgu, uszkodzenie mózgu, chorobę
naczyń mózgowych (taką jak udar), zaburzenia metaboliczne i
nadużywanie narkotyków.
miejsce
zajęcia
Stan padaczkowy to poważny stan, który może skutkować
częściowe zajęcie
długoterminową niepełnosprawnością, a nawet śmiercią, jeśli nie
CZĘŚCIOWE NAPADY PADACZKOWE OGÓLNY NAPAD PADACZKOWY
zostanie natychmiast podjęte leczenie dożylne lekami
W przypadku napadu częściowego napad rozpoczyna się i wpływa tylko na W napadach uogólnionych większość lub kontrolującymi napady.
część mózgu (powyżej po lewej). Czasami napad może rozpocząć się jako cały mózg jest dotknięty nieprawidłową
napad częściowy, a następnie uogólnić się i rozprzestrzenić (powyżej po prawej). aktywnością neuronów.
RODZAJE NAPADÓW Napady

Napady uogólnione W tego
padaczkowe można podzielić na dwa główne typy: napady Napady toniczno-kloniczne , zwane
Napady miokloniczne Na ogół
częściowe i napady uogólnione, w zależności od tego, na typu napadach nieprawidłowa aktywność
występują wkrótce po przebudzeniu. czasami grand mal, powodują najpierw
jaką część mózgu wpływa nieprawidłowa aktywność neuronów. neuronów wpływa na większość lub cały
mózg. Istnieje sześć głównych podtypów Podczas takich napadów ramiona, nogi lub sztywność ciała, po czym następują
ciało drgają lub szarpią. Napad trwa niekontrolowane szarpnięcia lub
opisanych poniżej.
zwykle tylko ułamek sekundy, ale drgania. Osoba traci przytomność i
czasami może wystąpić kilka napadów w często traci kontrolę nad pęcherzem.
Napady częściowe
Napady toniczne W przypadku krótkich odstępach czasu. Zazwyczaj napad kończy się samoistnie po
W tego typu napadach nieprawidłowa aktywność neuronów
tych napadów mięśnie nagle stają się kilku minutach, po czym osoba może być
ogranicza się do stosunkowo małego obszaru mózgu. Istnieją dwa
sztywne, co często powoduje Napady miokloniczne mogą występować senna i zdezorientowana.
główne podtypy: proste napady częściowe i złożone napady
utratę równowagi i przewrócenie samodzielnie, ale zwykle występują w
częściowe.
się, zwykle do tyłu. Napady toniczne połączeniu z innymi typami, takimi jak
zwykle pojawiają się bez ostrzeżenia, są napady toniczno-kloniczne.
Napady częściowe proste. Podczas tych napadów może zwykle krótkotrwałe i osoba szybko wraca
wystąpić drżenie po jednej stronie ciała; drętwienie lub do zdrowia.
mrowienie; sztywność mięśni ramion, nóg i twarzy; halucynacje
Napady atoniczne Napady te nazywane są Napady nieświadomości , zwane także
wzrokowe, smakowe lub węchowe; i nagłe intensywne emocje.
czasami napadami upuszczania. Podczas petit mal, tego typu napady
napadów mięśnie nagle się rozluźniają, a padaczkowe dotykają głównie dzieci.
Osoba pozostaje przytomna przez cały czas.
Napady kloniczne Napady te są osoba staje się wiotka, co często powoduje Podczas napadu nieświadomości
bardzo podobne do napadów utratę równowagi i przewracanie się, osoba traci świadomość otoczenia i
zwykle do przodu. Podobnie jak wydaje się, że patrzy pustym wzrokiem
mioklonicznych i powodują szarpnięcia lub
Napady częściowe złożone. Podczas tych napadów osoba jest drgania kończyn lub ciała, chociaż napady toniczne, napady atoniczne w przestrzeń.
zdezorientowana i nie reaguje; może wykonywać osobliwe, trwają dłużej, zwykle do około dwóch zdarzają się bez ostrzeżenia, są
powtarzalne, pozornie bezcelowe ruchy; i może krzyczeć minut. Ponadto osoba cierpiąca krótkotrwałe i po napadzie osoba szybko Napad trwa zwykle krócej niż około 30
lub krzyczeć, chociaż nie odczuwa bólu. Osoba pozostaje na napad kloniczny może stracić wraca do zdrowia. sekund, a w niektórych przypadkach
przytomna, ale zwykle nie pamięta napadu. występują napady
przytomność.
kilka razy dziennie.
226
ZABURZENIA
ZAPALENIE OPON MÓZGOWYCH Rzadko może powodować poważne objawy, takie jak osłabienie lub
paraliż, problemy z mową, zaburzenia widzenia, drgawki i
ZApalenie opon mózgowo-rdzeniowych to stan zapalny opon mózgowo-rdzeniowych, błon
śpiączkę.
pokrywających mózg i rdzeń kręgowy, często będący skutkiem infekcji wirusowej lub bakteryjnej.
Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych występuje
rzadziej niż postać wirusowa, ale jest poważniejsze i może
Zwykle infekcja dociera do opon mózgowo-rdzeniowych poprzez zakończyć się śmiercią. Może to być spowodowane przez różne bakterie,
krwioobieg z innych części ciała, chociaż czasami może wynikać z ale zwykle jest spowodowane zakażeniem bakteriami meningokokowymi
bezpośredniego zakażenia opon mózgowo-rdzeniowych po lub pneumokokowymi. Objawy mogą rozwijać się szybko, w ciągu
otwartym urazie głowy. Może wystąpić jako powikłanie różnych zaledwie kilku godzin i obejmować gorączkę, sztywność karku,
innych chorób, w tym boreliozy, zapalenia mózgu, gruźlicy i silny ból głowy, nudności, wymioty, nieprawidłową wrażliwość na
leptospirozy. Wirusowe zapalenie opon mózgowo- światło, dezorientację i senność, a czasami drgawki i utratę przytomności.
rdzeniowych może być spowodowane przez wirusy takie jak W meningokokowym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych bakterie mogą
wirus opryszczki pospolitej lub wirus ospy wietrznej. rozmnażać się we krwi, powodując czerwonofioletową
Przebiega stosunkowo łagodnie i powoduje wysypkę, która nie blednie po naciśnięciu. Jeśli został
objawy podobne do grypy. nieleczone bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
może przedostać się do płynu mózgowo-rdzeniowego,
BAKTERIE ZAPALENIA MENINGU wywołując odpowiedź immunologiczną

Pięć komórek bakteryjnych na mikrofotografii (po Ropień z powodu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
powoduje zwiększone ciśnienie śródczaszkowe
prawej) to Neisseria meningitidis (znana również Ten kolorowy skan MRI mózgu dziecka pokazuje duży ropień
ciśnienie, co z kolei może
jako meningococcus), która jest jedną z (jasnopomarańczowy w lewym górnym rogu obrazu)
najczęstszych przyczyn bakteryjnego spowodować uszkodzenie mózgu. pomiędzy powstałą oponą twardą a pajęczynówką
zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. w wyniku zakażenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Czaszka Dura mater NAKŁUCIE LĘDŹWIOWEGO
Pajęczynówka Nakłucie lędźwiowe to zabieg polegający na wprowadzeniu wydrążonej igły do

przestrzeni podpajęczynówkowej w dolnej części pleców w celu pobrania
Matko Pia
próbki płynu mózgowo-rdzeniowego lub czasami wstrzyknięcia leków lub
innych substancji, takich jak barwniki do specjalistycznych badań.
Kręgosłup
Wyekstrahowany płyn jest badany w poszukiwaniu dowodów na zapalenie
opon mózgowo-rdzeniowych lub inne zaburzenia układu nerwowego,
takie jak stwardnienie rozsiane.
Rdzeń kręgowy
Zabieg przeprowadzany jest w znieczuleniu
Tkanka mózgowa
Zapalenie opon
miejscowym i trwa około 15 minut.
mózgowo-rdzeniowych nie
Zwykle nie ma żadnych skutków
wpływa bezpośrednio na Opony mózgowe ubocznych, z wyjątkiem

mózg, ale może ulec Opony składają się sporadycznego
zakażeniu, jeśli z zewnętrznej
bólu głowy.
bakterie zapalenia opon opony twardej,
mózgowo- środkowego
rdzeniowych przedostaną się do krwioobiegu
pajęczynówki PROCEDURA
i wewnętrznej pia Pustą igłę wprowadza Pusta igła
MIEJSCA ZAKAŻENIA
mater się pomiędzy kręgi w
Zwykle opony mózgowe
dolnej części
ulegają zakażeniu w wyniku
kręgosłupa do przestrzeni
rozprzestrzeniania się bakterii lub Płyn mózgowo-
podpajęczynówkowej i pobiera rdzeniowy
wirusów (lub rzadko grzybów) z innych części
się próbkę płynu mózgowo-
ciała. W niektórych przypadkach infekcyjne bakterie mogą
rdzeniowego.
powodować posocznicę, która może wpływać na mózg i inne
narządy i może być śmiertelna.
ZAPALENIE MÓZGU układ odpornościowy jest osłabiony, istnieje większe ryzyko

rozwoju zapalenia mózgu. Kiedy rozwija się zapalenie mózgu,
ZAPALENIE MÓZGU TO ZAPALENIE MÓZGU. ZWYKLE JEST POWODEM ZAKAŻENIA
infekcja powoduje obrzęk, a części mózgu mogą zostać
WIRUSEM LUB MOŻE POWSTĄPIĆ W WYNIKU REAKCJI AUTOimmunologicznej.
uszkodzone, gdy zostaną dociśnięte do czaszki. Rzadko zapalenie
mózgu jest spowodowane reakcją autoimmunologiczną,
Zapalenie mózgu, rzadkie schorzenie, ma różny stopień nasilenia podczas której układ odpornościowy atakuje mózg, prowadząc do
– od łagodnego, ledwo zauważalnego schorzenia po chorobę stanu zapalnego i uszkodzenia mózgu.
WIRUSOWE ZAPALENIE MÓZGU
mogącą zagrażać życiu.
Ten kolorowy skan MRI
Tylko niektóre wirusy są w stanie uzyskać dostęp do Łagodne zapalenie mózgu zwykle powoduje jedynie mózgu ujawnia duży
centralnego układu nerwowego i wpływać na nerwy, a zatem niewielką gorączkę i ból głowy. W cięższych przypadkach obszar nieprawidłowej
potencjalnie powodować zapalenie mózgu. Wirusy te mogą wystąpić również nudności i wymioty; osłabienie, utrata tkanki w płacie
skroniowym (obszar
obejmują wirusa opryszczki pospolitej (który również powoduje koordynacji lub paraliż; nieprawidłowa wrażliwość na światło;
bladopomarańczowy),
opryszczkę), wirusa ospy wietrznej i wirusa odry. Czasami utrata lub upośledzenie mowy; utrata pamięci; nietypowe który jest spowodowany
infekcja może również dotknąć opon mózgowych, powodując zachowanie; sztywna szyja i plecy; senność; dezorientacja; zakażeniem wirusem
zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. W większości drgawki; i śpiączka. W bardzo ciężkich przypadkach zapalenie opryszczki pospolitej,
jedną z najczęstszych
przypadków układ odpornościowy radzi sobie z infekcją mózgu może spowodować trwałe uszkodzenie mózgu, a nawet przyczyn wirusowego
wirusową, zanim zdąży ona wpłynąć na mózg. Jeśli jednak śmierć. zapalenia mózgu.
227
ZABURZENIA
ROJN MÓZGU
Ropień to zbiór ropy otoczony tkanką zajętą stanem zapalnym, który może powstawać w mózgu
lub na jego powierzchni. MOŻE BYĆ KILKA NA JEDNYM.
Ropień mózgu może wynikać z infekcji bakteryjnej lub, rzadziej,
grzybiczej lub pasożytniczej. Infekcje grzybicze i pasożytnicze zwykle

dotyczą osób z osłabionym układem odpornościowym, na przykład
osób chorych na HIV/AIDS, osób poddawanych chemioterapii lub
osób przyjmujących leki immunosupresyjne.
BAKTERIE ZAKAŹNE
Ropień mózgu może być spowodowany przez wiele różnych
Ropień mózgu może wystąpić w wyniku penetrującego urazu bakterii, w tym Pseudomonas (powyżej po lewej) i Streptococcus
głowy lub infekcji rozprzestrzeniającej się z innego miejsca na ciele, (powyżej po prawej), które są najczęstszą przyczyną.
na przykład z ropnia zęba, infekcji ucha środkowego, zapalenia

zatok lub zapalenia płuc. Może również wynikać z wstrzykiwania leków może również wystąpić trudności z mową, problemy ze wzrokiem i
przy użyciu niesterylnej igły. osłabienie kończyn.
Ropień mózgu można zdiagnozować za pomocą badania

Objawy i skutki obrazowego i testów mających na celu identyfikację organizmów
Po powstaniu ropnia tkanka wokół niego ulega zapaleniu, co zakażających. Bez leczenia ropień może spowodować utratę
może powodować obrzęk mózgu i zwiększone ciśnienie w przytomności i śpiączkę (patrz str. 238). Może również prowadzić do
czaszce. Objawy mogą pojawić się w ciągu kilku dni lub tygodni trwałych uszkodzeń, a w niektórych przypadkach może zakończyć się
i zależą od dotkniętego obszaru mózgu. Typowe objawy ogólne śmiercią. Leczenie farmakologiczne może wyeliminować infekcję i ROBIEŃ W TKANCE MÓZGU
obejmują: ból głowy; gorączka; nudności i wymioty; sztywność zmniejszyć obrzęk mózgu, ale może być konieczna kraniotomia Ten kolorowy tomograf komputerowy pokazuje duży ropień w mózgu
(obszar pomarańczowy) osoby chorej na AIDS. Osoby z obniżoną
karku; senność; dezorientacja; i drgawki. Osoba (zabieg polegający na wykonaniu małego otworu w czaszce) w celu
odpornością, np. chore na HIV/AIDS, są szczególnie podatne na ropnie.
odprowadzenia ropy z dużego ropnia.
PRZEJŚCIOWE NIEDOKREMIENIE zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia TIA, takiego jak
cukrzyca, przebyty zawał serca, wysoki poziom tłuszczów we krwi,

ATAK
wysokie ciśnienie krwi i palenie.
TO JEST EPIZOD TYMCZASOWEJ UTRATY MÓZGU
Objawy zwykle pojawiają się nagle i różnią się w
FUNKCJA POWODOWA PRZERWA W KRWI
zależności od części mózgu dotkniętej ograniczeniem
DOSTAWA DO CZĘŚCI MÓZGU.
przepływu krwi, ale obejmują zaburzenia widzenia lub utratę wzroku w
Nazywany także „mini udarem”, przejściowy atak niedokrwienny jednym oku, problemy z mówieniem lub rozumieniem mowy,
(TIA) jest najczęściej spowodowany zakrzepem krwi, który dezorientację, drętwienie, osłabienie lub paraliż po jednej stronie
tymczasowo blokuje tętnicę dostarczającą krew do mózgu. ciała, utrata koordynacji, zawroty głowy i możliwa krótkotrwała utrata
Może również wystąpić w wyniku nadmiernego zwężenia tętnicy w przytomności. Jeśli objawy utrzymują się dłużej niż 24
wyniku miażdżycy (nagromadzenie się złogów tłuszczu na ścianie godziny, atak jest klasyfikowany jako udar. Przebycie TIA
tętnicy). Istnieje wiele czynników ryzyka, które wskazuje na zwiększone ryzyko udaru.
Zwężona tętnica szyjna

Leczenie TIA ma na celu zapobieganie udarowi i obejmuje
To zdjęcie rentgenowskie pokazuje obszar zwężenia
endarterektomię (zabieg usuwania błony śluzowej tętnicy dotkniętej
(zakreślony) w tętnicy szyjnej w szyi. Jeśli zator tymczasowo
utknie w tym miejscu, może to spowodować TIA. miażdżycą), leki przeciwzakrzepowe lub aspirynę. Ważne
jest również leczenie wszelkich czynników ryzyka,
1
a rzucenie palenia jest niezbędne.
TYMCZASOWA ZABLOKOWANIE Tętnica skroniowa
Tętnica zaopatrująca mózg, np. tętnica szyjna,
może zostać tymczasowo zablokowana przez zator
(skrzep krwi powstający w innym miejscu ciała) lub
skrzeplinę (skrzep powstający w samej tętnicy). Tętnica szczękowa
Tymczasowa niedrożność tętnic pozbawia mózg tlenu i
składników odżywczych, powodując objawy TIA.
Tętnica twarzy
Zablokowanie
(zator lub skrzeplina)
2
Wspólna DOPŁYW KRWI DO GŁOWY I SZYI
ROZPRASZENIE Rozproszone
BLOKADA Gdy tętnica szyjna Tętnica szyjna wspólna jest głównym naczyniem
cząstki
Zablokowany krwionośnym dostarczającym natlenioną
przepływ krwi usuwa przeszkodę,
przepływ krwi krew do głowy i szyi. Tymczasowa
dopływ krwi do mózgu zostaje
wznowiony, a objawy znikają, blokada tętnicy szyjnej może
gdy tlen i składniki odżywcze spowodować TIA.
ponownie docierają do mózgu.
Przejściowe ataki niedokrwienne

mają tendencję do
nawrotów, a wystąpienie
Przepływ
jednego lub większej liczby
krwi
ataków wskazuje na zwiększone ryzyko udaru.
wznawia
228
ZABURZENIA
UDAR obejmują wiek, wysokie ciśnienie krwi, Tylna tętnica mózgowa Zablokowanie
drobnych naczyń
miażdżycę, palenie tytoniu, cukrzycę,
USZKODZENIE CZĘŚCI MÓZGU MOŻE Długotrwałe wysokie
uszkodzenie zastawek serca, przebyty lub niedawny
WYSTĘPUJE W PRZYPADKU DOPŁYWU KRWI DO ciśnienie krwi lub cukrzyca
zawał serca, wysoki poziom tłuszczów we krwi, mogą prowadzić do
MÓZG JEST PRZERWANY.
Tętnica podstawna
niektóre zaburzenia rytmu serca i niedokrwistość miejscowych zatorów,
zwanych udarami lakunarnymi
Przerwa w dopływie krwi do mózgu może sierpowatokrwinkową.
nastąpić w wyniku zablokowania tętnicy w mózgu

(udar niedokrwienny), krwawienia do mózgu z Objawy i skutki
Zewnętrzna
pękniętej tętnicy (udar krwotoczny), krwawienia Objawy pojawiają się nagle i różnią się w
tętnica szyjna
z naczynia krwionośnego w mózgu (prawdopodobnie zależności od dotkniętych obszarów mózgu, ale mogą
z pękniętego tętniaka) lub krwotoku obejmować nagły ból głowy, drętwienie, osłabienie
Tętnica szyjna
podpajęczynówkowego (patrz poniżej po prawej). lub paraliż, zaburzenia widzenia, problemy z wewnętrzna
Czynniki ryzyka mówieniem lub rozumieniem mowy,
dezorientację, utratę koordynacji i zawroty głowy. Tętnica kręgowa
Naczynie krwionośne Krwotok Jeśli jest poważny, udar może spowodować utratę
przytomności, śpiączkę i śmierć. Wspólna tętnica szyjna
Zakrzep
Leczenie zależy od przyczyny – Złogi tłuszczu w
udary spowodowane zakrzepem tętnicy mogą
prowadzić do
wymagają leków, a udary krwotoczne mogą
powstania skrzepu
wymagać operacji. Udary niezakończone Przepływ krwi
zgonem mogą powodować długoterminową krwi (skrzepliny), który

Przepływ krwi
może UDAR NIEDOKRWIENNY
niepełnosprawność lub upośledzenie funkcji,
blokować
Zablokowanie naczynia
w przypadku których może być konieczne przepływ
krwionośnego
leczenie rehabilitacyjne (takie jak fizjoterapia i logopedia). krwi do mózgu zaopatrującego mózg
(udar niedokrwienny)
może być
Udar krwotoczny Zator spowodowane
Udar krwotoczny jest spowodowany skrzepliną (skrzepem krwi)
Fragment materiału
krwawieniem do mózgu z pękniętego naczynia lub zatorem
(np. skrzep) może utknąć (fragment
krwionośnego. Wysokie ciśnienie krwi jest
w naczyniu zaopatrującym materiału, który
istotnym czynnikiem ryzyka, ponieważ
mózg, powodując udar przedostał się wraz
zwiększone ciśnienie zwiększa ryzyko pęknięcia
naczyń. z krwią z innego miejsca w organizmie).
PODtwardówkowe W ciężkich przypadkach może wystąpić utrata przytomności KRWOTOK PODPAJĘCZYNÓWKOWY

KRWOTOK i śpiączka. Długoterminowy wynik zależy od wielkości i
KRWÓW PODPAJĘCZYNNIKOWY JEST POWODOWANY KRWAWIENIEM DO
Naczynie
lokalizacji krwotoku. Ciężki krwotok podtwardówkowy
PRZESTRZENI MIĘDZY DWÓCH WEWNĘTRZNYMI BŁONAMI OTOCZĄCYMI MÓZG. krwionośne
Przyczyną może być pęknięte naczynie krwionośne
może być śmiertelny.
KRWAWIENIE MIĘDZY DWÓCH ZEWNĘTRZNYMI OPONAMI
Zwykle diagnozuje się krwotok podtwardówkowy
OKOLICZNYMI MÓZG.
ze skanem mózgu (CT lub MRI). W przypadku podejrzenia Ten typ krwotoku jest najczęściej spowodowany
Najczęstsza przyczyna podtwardówki złamania czaszki można wykonać zdjęcie rentgenowskie. pęknięciem tętniaka jagodowego lub, rzadko,
krwotok jest urazem głowy – może wystąpić w Mały krwotok może nie wymagać leczenia i ustąpi jest spowodowany pęknięciem malformacji
wyniku drobnych urazów, szczególnie u osób starszych. samoistnie, ale zwykle konieczna jest operacja. tętniczo-żylnej. Wysokie ciśnienie krwi jest istotnym
Po urazie może szybko wystąpić krwawienie czynnikiem ryzyka.
(w ciągu minut) w przypadku ostrego krwotoku Objawy pojawiają się nagle, bez ostrzeżenia i często
podtwardówkowego lub powoli przez kilka dni lub rozwijają się szybko (w ciągu kilku minut). Szyja
tętniak
tygodni w przypadku przewlekłego krwotoku Oskalpować
Niektórzy ludzie wracają do zdrowia całkowicie,
podtwardówkowego. Uwięziona krew tworzy w Czaszka
niektórzy pozostają z resztkową niepełnosprawnością, Tętniak jagodowy
Tętniak jagodowy to obrzęk,
czaszce skrzep, który uciska tkankę mózgową i powoduje objawy. a niektórzy umierają. Tętnice w mózgu mogą się
Dura mater który rozwija się w słabym
Są one zmienne i mogą się zmieniać w zwężać, aby zmniejszyć utratę krwi, co może
punkcie naczynia krwionośnego.
zależności od dotkniętego obszaru mózgu. zmniejszyć dopływ krwi do części mózgu i Zwykle występuje od urodzenia.
Zakrzep spowodować udar.
Mogą obejmować ból głowy, jednostronny
paraliż, dezorientację, senność i drgawki.
Matko Pia Kapilary
Pajęczynówka
PODtwardówkowe
KRWIAK
Tomografia komputerowa
wykazuje duży krwiak

podtwardówkowy
(pomarańczowy),
NORMALNA NIEPRAWIDŁOWY
który pojawia się,
gdy krew z MIEJSCE KRWAWIU PODtwardówkowego
krwotoku Krwotok podtwardówkowy krwawi do przestrzeni MALFORMACJA TĘTNICZO-ŻYLNA
podtwardówkowego pomiędzy oponą twardą (najbardziej zewnętrzną z trzech Nieprawidłowy węzeł naczyń krwionośnych na powierzchni mózgu,
tworzy substancję stałą opon mózgowo-rdzeniowych) a pajęczynówką obecny od urodzenia, malformacja tętniczo-żylna, podatna na pęknięcie,
masa. (środkowa opona mózgowa). powodując krwotok podpajęczynówkowy.
229
ZABURZENIA
NOWOTWÓR MÓZGU Jednocześnie może rozwinąć się kilka nowotworów wtórnych, a problemy; zawroty głowy; słabe mięśnie; słaba koordynacja; zaburzenia
przyczyna większości nowotworów nie jest znana. Rzadko niektóre funkcjonowania psychicznego; zmiany w zachowaniu lub osobowości;
MOGĄ POWSTAĆ ŁAGODNE LUB ZŁOŚLIWE ZROBY
nowotwory mogą być powiązane z określonymi i drgawki. Nieleczony guz mózgu może być śmiertelny.
MÓZGU LUB W BŁONACH WOKÓŁ
Mózg i rdzeń kręgowy. schorzeniami genetycznymi.
Guz uciska otaczającą tkankę mózgową Guzy mózgu diagnozuje się na podstawie skanów mózgu i
Pierwotne guzy mózgu rozwijają się najpierw w samym mózgu i mogą i podnosi ciśnienie wewnątrz czaszki. Objawy zależą zatem badania neurologiczne. Leczenie może obejmować usunięcie
być złośliwe lub łagodne. Mogą powstawać w różnych typach od wielkości i lokalizacji guza, ale mogą obejmować ciężkie, chirurgiczne (jeśli to możliwe), radioterapię i/lub
komórek mózgowych i w dowolnej części mózgu, ale nowotwory uporczywe bóle głowy; niewyraźne widzenie lub inne zaburzenia chemioterapię. Czasami można również podawać leki
pierwotne u dorosłych występują najczęściej w przednich dwóch czucia; przemówienie zmniejszające obrzęk mózgu.
trzecich półkul mózgowych.
Guzy wtórne powstają w wyniku rozprzestrzeniania się nowotworu złośliwego
nowotwór (przerzuty) z innych części ciała, najczęściej z płuc, skóry,
nerek, piersi lub okrężnicy.

GUZY PRZYKŁADKI
Przysadka mózgowa to struktura wielkości grochu, zwisająca z podstawy mózgu, połączona
łodygą włókien nerwowych z podwzgórzem tuż nad nią. Guzy przysadki mózgowej są stosunkowo
rzadkie i zwykle łagodne.
Mogą jednak mieć szeroki zakres skutków. Guz może naciskać na pobliskie nerwy, szczególnie
na nerw wzrokowy, który przebiega bezpośrednio nad nim, powodując objawy, takie jak
zaburzenia widzenia i bóle głowy. W innych przypadkach guz
może powodować niedostateczną lub nadprodukcję
Przednia
hormonów.
tętnica
mózgowa
Ucisk nerwu
wzrokowego
Guz przysadki Przysadka

Guz naciska na nerw wzrokowy mózgowa
powyżej
OPONIAK Przysadka mózgowa

Mikrofotografia przedstawia przekrój oponiaka – rodzaju łagodnego nowotworu Może powodować nadprodukcję
Czaszka
rozwijającego się w oponach mózgowych – błonach pokrywających mózg i lub niedostateczną produkcję hormonów
rdzeń kręgowy.
DEMENCJA zachowanie, zmiany osobowości, paranoja, depresja, urojenia,
niezwykła drażliwość i niepokój. Osoba dotknięta chorobą może

Zaburzenie to charakteryzuje się uogólnionym pogorszeniem funkcji mózgu, powodującym
wymyślać wyjaśnienia, aby wyjaśnić luki w pamięci lub dziwne zachowanie.
problemy z pamięcią, dezorientację i zmiany w zachowaniu.
W miarę postępu choroby osoba z demencją może stać się obojętna
na innych ludzi i zdarzenia zewnętrzne, a także na własną higienę
Demencja jest spowodowana mikroskopijnym uszkodzeniem tkanki osobistą.
mózgowej, które prowadzi do atrofii. Może to być
spowodowane różnymi zaburzeniami. Niektóre z nich opisano na W rzadkich przypadkach demencja może wynikać z uleczalnej
kolejnych stronach. Najczęściej jest to spowodowane chorobą przyczyny, takiej jak efekt uboczny leków lub niedobór witamin, ale
Alzheimera (patrz strona obok). Inną częstą przyczyną jest otępienie zwykle nie ma na nią lekarstwa. Większość postaci ma charakter
naczyniowe, w którym zmniejszony lub zablokowany dopływ krwi postępujący i dana osoba może potrzebować całkowitej opieki pielęgniarskiej.
powoduje śmierć komórek mózgowych. Może to nastąpić nagle w Leczenie lekami może spowolnić pogorszenie funkcji psychicznych
wyniku udaru lub stopniowo w wyniku serii małych udarów. Inne i złagodzić objawy behawioralne.
AKTYWNOŚĆ MÓZGU W DEMENCJI
przyczyny obejmują zwyrodnienie czołowo-skroniowe; Te dwa skany PET pokazują poziom aktywności metabolicznej
otępienie z ciałami Lewy’ego, w którym w komórkach mózgowych pojawiają w normalnym mózgu (po lewej) i w mózgu osoby z demencją
się małe, okrągłe struktury, co prowadzi do zwyrodnienia dotkniętej (po prawej), przy czym kolor żółty i czerwony wskazuje
obszary o wysokiej aktywności, niebieskie i fioletowe
tkanki mózgowej; oraz pogorszenie stanu neurologicznego
obszary o niskiej aktywności, a czarne wskazując minimalną
związane z takimi schorzeniami, jak AIDS, zespół Wernickego-
aktywność lub jej brak.
Korsakowa, choroba Creutzfeldta-Jakoba (patrz
Naczynie krwionośne
strona obok), choroba Parkinsona (patrz strona Skrzep blokujący
naczynie krwionośne
234), choroba Huntingtona (patrz strona 234), uraz
głowy, guzy mózgu (patrz strona 234) powyżej) i

Otępienie wielozawałowe
zapalenie mózgu (patrz str. 227). W rzadkich
przypadkach może wystąpić z powodu niedoboru Otępienie naczyniowe może

witamin lub hormonów lub jako efekt uboczny wystąpić w wyniku serii blokad
niektórych leków. Rzadko otępienie może być naczyń krwionośnych

zaopatrujących mózg, zwykle z
spowodowane dziedzicznymi mutacjami genetycznymi.
powodu skrzepów. Każdy
skrzep uniemożliwia dotarcie
Objawy i skutki Obszar
martwej tkanki
natlenionej krwi do małego
Demencja charakteryzuje się postępującą utratą obszaru mózgu, powodując śmierć

tkanki (zawał) w dotkniętym
pamięci, dezorientacją i dezorientacją.
obszarze.
Może również powodować nietypowe lub zawstydzające zachowanie
230
ZABURZENIA
CHOROBA ALZHEIMERA biorą udział w wytwarzaniu białka krwi zwanego
apoliproteiną E. Geny te powodują, że białko (beta

NAJCZĘSTSZĄ PRZYCZYNĄ DEMENCJI JEST POSTĘPUJĄCY STAN ZWIĄZKOWY, W KTÓRYM
amyloid) odkłada się w mózgu w postaci płytek, co
PŁYTY POWODUJĄ USZKODZENIE MÓZGU.
prowadzi do śmierci neuronów. Choroba Alzheimera
Choroba Alzheimera występuje rzadko przed 60. rokiem wiąże się również z obniżonym poziomem w
życia, ale później staje się coraz częstsza. Większość mózg neuroprzekaźnika acetylocholiny.
przypadków występuje bez możliwej do zidentyfikowania przyczyny. Mutacje w Dodatkowo uważa się, że zaburzenie mechanizmu
jednakże z tą chorobą wiąże się kilka genów, a składnik kontrolującego napływ
genetyczny jest szczególnie silny w stosunkowo rzadkich mogą być zaangażowane jony wapnia do neuronów, co
przypadkach choroby o wczesnym początku (objawy prowadzi do nadmiernej ilości wapnia w neuronach, co
pojawiające się przed 60. rokiem życia). W chorobie Alzheimera o uniemożliwia im odbieranie impulsów z innych neuronów
późnym początku odpowiedzialne są mutacje w genach mózgu.
Objawy mogą się różnić w zależności od osoby, ale
zazwyczaj choroba Alzheimera przebiega przez trzy etapy ALZHEIMER ZDROWY MÓZG
ETAPY CHOROBY ALZHEIMERA
(patrz panel po lewej).
ZMIANY ANATOMICZNE
Objawy i postęp choroby Alzheimera różnią się w zależności od osoby. Jednakże Chorobę Alzheimera zwykle rozpoznaje się na podstawie Te dwa pionowe przekroje mózgu pokazują utratę
objawy stają się coraz poważniejsze w miarę postępu choroby i uszkodzenia objawów, chociaż przeprowadza się również skany tkanki mózgowej i zwiększone fałdowanie powierzchni
większych obszarów mózgu, chociaż w niektórych przypadkach mogą wystąpić w chorobie Alzheimera (po lewej) w porównaniu ze
mózgu, badania krwi i testy neuropsychologiczne.
okresy, w których stan zdrowia wydaje się poprawiać. Ogólnie rzecz biorąc, istnieją
zdrowym mózgiem (po prawej).
trzy główne etapy rozwoju choroby Alzheimera.
SCENA OBJAWY
Leczenie
Celem leczenia tego zaburzenia jest
Scena 1 Osoba staje się coraz bardziej zapominalska, a te problemy z
spowalnia proces zwyrodnienia, ale nie zatrzymuje go
pamięcią mogą powodować niepokój i depresję.
Jednakże pogorszenie pamięci jest normalną cechą starzenia całkowicie i docelowo konieczna jest pełna opieka
się i samo w sobie nie świadczy o chorobie Alzheimera. pielęgniarska.
Inhibitory FILAMENTY BIAŁKOWE

Etap 2 Poważna utrata pamięci, szczególnie w przypadku niedawnych
Choroba Alzheimera jest
wydarzeń, wraz z niejasnością co do czasu i/lub miejsca;
często związana z
zmniejszona koncentracja; afazja (niezdolność do znalezienia
acetylocholinoesterazy tworzeniem się
odpowiedniego słowa); i niepokój, niestabilny nastrój i zmiany osobowości.
mogą spowalniać postęp choroby Alzheimera
splątanych mas włókien
Etap 3 W trzecim etapie splątanie staje się bardzo poważne i mogą na wczesnym i białkowych
wystąpić objawy psychotyczne, takie jak urojenia lub halucynacje. (pokazanych na tej
środkowym etapie oraz
Mogą również występować nieprawidłowe odruchy i mikrofotografii w
memantyna w
nietrzymanie moczu. postaci oczyszczonej), które
późniejsze etapy. mogą rozwijać się, tworząc płytki.
CREUTZFELDT-JAKOB i wreszcie śmierć. Istnieją cztery główne typy choroby

RODZAJE CJD
CHOROBA Creutzfeldta-Jakoba: sporadyczna CJD; rodzinny CJD; jatrogenny
CJD; oraz wariant CJD, który jest spowodowany zakażeniem Istnieją cztery główne typy choroby Creutzfeldta-Jakoba (CJD). Różnią
DEMencja może być spowodowana nieprawidłowym prionem
gąbczastą encefalopatią bydła (BSE). się one głównie na podstawie przyczyny choroby, chociaż istnieją
BIAŁKO, KTÓRE AKUMUMUJE SIĘ W MÓZGU, POWODUJĄC między nimi także inne różnice, takie jak typowy wiek zachorowania i
POWSZECHNE ZNISZCZENIE TKANKI MÓZGOWEJ. ogólny czas trwania choroby.
Początkowe objawy obejmują zaniki pamięci, nastrój
Priony to białka naturalnie występujące w mózgu, ale ich funkcja jest zmiany i apatia. Po nich może wystąpić niezdarność,
TYP CJD CHARAKTERYSTYKA
nieznana. Białka te mogą ulec nienormalnemu zniekształceniu, tworząc dezorientacja, niestabilność i problemy z mową. W końcowych
skupiska w mózgu i niszcząc tkankę mózgową. To zniszczenie tkanki stadiach mogą wystąpić niekontrolowane skurcze mięśni, Sporadyczny Jest to najczęstsza postać choroby, nazywana
CJD również klasyczną lub spontaniczną CJD. Dotyka
pozostawia dziury w mózgu, nadając mu wygląd gąbki i powoduje sztywność kończyn, zaburzenia widzenia, nietrzymanie moczu,
głównie osoby po 50. roku życia i zwykle
różne dysfunkcje neurologiczne, demencję, postępująca demencja, drgawki i paraliż. Ostatecznie CJD jest postępuje szybko (w ciągu kilku
śmiertelne. miesięcy).
Rodzinny CJD Jest to dziedziczna postać CJD,

spowodowana mutacją genetyczną. Po raz
WARIANT CJD I BSE pierwszy pojawia się w wieku od 20 do 60 lat
i zazwyczaj ma długi przebieg, zwykle od 2
do 10 lat.
Choroba Creutzfeldta-Jakoba, wcześniej mało znana, zyskała
rozgłos w opinii publicznej w latach 90. XX wieku, kiedy u kilku osób w
Wielkiej Brytanii rozwinęła się odmiana tej choroby – znana jako Jatrogenny Ta rzadka postać CJD wynika z
CJD zanieczyszczenia krwią, tkankami lub innymi
wariant CJD (vCJD) – po zjedzeniu mięsa pochodzącego od bydła
substancjami zakażonej osoby w wyniku
zakażonego gąbczastą encefalopatią bydła ( BSE), powszechnie zabiegu medycznego, takiego jak
znaną jako „choroba szalonych krów”. Początkowo sądzono, że BSE operacja mózgu lub określone leczenie
hormonalne.
nie przenosi się na ludzi, ale okazało się to błędne i wprowadzono
rygorystyczne środki, aby zapobiec przedostawaniu się zakażonego Wariant CJD Do zakażenia tym typem CJD dochodzi poprzez
mięsa do pożywienia dla ludzi. (vCJD) spożywanie mięsa skażonego BSE. Zazwyczaj
TKANKA MÓZGOWA W CJD choroba trwa około roku, zanim powoduje
Ta mikrofotografia tkanki kory mózgowej osoby z wariantem CJD śmierć. Ten typ jest rzadki, ponieważ
W rezultacie liczba zgonów w Wielkiej Brytanii z powodu vCJD istnieją środki zapobiegające przedostawaniu
pokazuje charakterystyczny wygląd przypominający gąbkę,
spadła z najwyższego poziomu 28 w 2000 r. do 1 w 2008 r. spowodowany utratą neuronów. się zakażonego mięsa do pożywienia.
231
OPERACJA MÓZGU
ZABURZENIA
OPERACJA MÓZGU JEST SPECJALISTYCZNĄ DZIEDZINĄ
NEUROSIRURGIA, W KTÓREJ OPERACJE NA MÓZGU
LUB OPONY WYPROWADZA SIĘ PRZEZ OTWÓR
WYKONYWANY W CZASZCE (KRANIOTOMIA) LUB RACZAJNIE PRZEZ NOS I JAMĘ NOSOWĄ.
ZASTOSOWANIA CHIRURGII MÓZGU

Chirurgia może być stosowana w leczeniu różnych schorzeń. Należą do nich
nowotwory mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych; podwyższone ciśnienie
wewnątrz czaszki z powodu krwotoku, krwiaka lub wodogłowia; urazowe
uszkodzenie mózgu, na przykład spowodowane raną głowy; nieprawidłowości
naczyń krwionośnych, takie jak tętniaki; i ropnie mózgu. Rzadziej operację można
zastosować w leczeniu ciężkich przypadków padaczki, które nie reagują na leki,
oraz w celu uzyskania próbek z biopsji. Wysoce eksperymentalną formę
chirurgii mózgu, znaną jako
stymulacja głębokiego mózgu, która
polega na umieszczeniu elektrod w
mózgu, zastosowano w leczeniu kilku
pacjentów z zaburzeniami ruchu,
takimi jak choroba Parkinsona
(patrz s. 234) i zespół

Tourette'a (patrz s. 234). 243).
STEREOTAKTYCZNA CHIRURGIA MÓZGU

Pacjent, który ma przejść operację głębokiego mózgu
pierwsza stymulacja ma ramę przymocowaną do
oskalpować. Rama pomaga chirurgowi
precyzyjnie dotrzeć do miejsca w mózgu, w którym
mają zostać wszczepione elektrody.
Chirurgia przeznosowa
Chirurgia przeznosowa, małoinwazyjna procedura, polega na wprowadzeniu

endoskopu (rurki) przez nos w celu dotarcia do podstawy mózgu.
Endoskop umożliwia chirurgowi obejrzenie pola operacyjnego, a po nim
można przesuwać narzędzia w celu wykonania zabiegów chirurgicznych. Głównym
zastosowaniem tego typu operacji mózgu jest usunięcie guzów przysadki mózgowej
lub opon mózgowo-rdzeniowych u podstawy mózgu. Nie pozostawia zewnętrznych
blizn, zwykle wymaga jedynie krótkiego pobytu w szpitalu i powoduje mniej bólu
później niż tradycyjna operacja.
USUWANIE GUZA MÓZGU
Kiedy pacjent jest znieczulony, przez jamę

nosową wprowadza się elastyczny
endoskop do podstawy mózgu. Następnie
guz usuwa się za pomocą narzędzi
przesuwanych wzdłuż
endoskopu.
Guz
Jama nosowa
Endoskop
232
DELIKATNA CHIRURIA MÓZGU

Ten pacjent gra na gitarze podczas operacji
mózgu. Jest przytomny, więc można monitorować
jego reakcje, co pozwala uniknąć uszkodzenia
mózgu. Operacja ta polega na głębokiej
stymulacji mózgu, podczas której do mózgu
wprowadzane są dwie cienkie, izolowane
elektrody.
CHOROBA PARKINSONA
ZABURZENIA
Lokalizacja
Objawy zwykle rozwijają się stopniowo (w ciągu miesięcy
istoty czarnej
lub lat), zwykle rozpoczynając się od drżenia dłoni, ramienia
Jest to postępujące zaburzenie mózgu, które powoduje drżenie, sztywność
lub nogi, które nasila się w spoczynku. W miarę postępu
mięśni, problemy z poruszaniem się i trudności w utrzymaniu równowagi.
choroby inicjowanie dobrowolnych ruchów staje się trudne;
chodzenie staje się ruchem powłóczącym —
Choroba Parkinsona jest spowodowana zwyrodnieniem komórek wykonanie pierwszego kroku może być trudne, a normalny ruch GŁĘBOKO W
w jądrach istoty czarnej śródmózgowia. Komórki te wytwarzają ramion podczas chodzenia może zostać zmniejszony lub MÓZG
dopaminę, neuroprzekaźnik, który pomaga kontrolować mięśnie i utracony; mięśnie stają się sztywne; pismo ręczne staje To wzmocnione kolorem
Skan MRI
ruch. Uszkodzenie komórek zmniejsza się małe i nieczytelne; postawa staje się pochylona; i może
poziomego przekroju
produkcję dopaminy, co prowadzi do charakterystycznych wystąpić utrata wyrazu twarzy.
głowy pokazuje
objawów motorycznych choroby Parkinsona. W późnych stadiach mogą wystąpić problemy z mówieniem, lokalizację
istoty czarnej. Można
W większości przypadków przyczyna nie jest znana, chociaż połykaniem i może wystąpić depresja.
w tym miejscu umieścić
w bardzo nielicznych przypadkach chorobę Parkinsona powiązano Intelekt zwykle pozostaje nienaruszony, chociaż niedobór
małą elektrodę, aby utrzymać
z określonymi mutacjami genetycznymi. dopaminy może powodować objawy demencji. aktywność neuronów.
PARKINSONIZM
Termin „parkinsonizm” odnosi się do dowolnego stanu

powodującego zaburzenia ruchowe występujące w
chorobie Parkinsona, wynikające ze zmniejszonej
produkcji dopaminy (na przykład drżenie, sztywność
mięśni i powolne ruchy). Choroba Parkinsona jest
najczęstszą przyczyną parkinsonizmu, ale nie u
każdego chorego na parkinsonizm występuje choroba
Czarna Akwedukt Zmniejszona Akwedukt Parkinsona. Inne przyczyny to udar, zapalenie mózgu,
substancja mózgowy istota czarna mózgowy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, uraz głowy,
długotrwałe narażenie na herbicydy i pestycydy, inne
ZDROWY MÓZG CHORY MÓZG

zwyrodnieniowe choroby nerwów i niektóre leki, takie
Ten fragment tkanki mózgowej ukazuje istotę czarną w W tej części tkanki mózgowej osoby chorej na chorobę
jak niektóre leki przeciwpsychotyczne.
zdrowym mózgu, z wyraźnie widocznymi ciemnymi Parkinsona liczba neuronów barwnikowych w istocie czarnej
pigmentowanymi obszarami istoty czarnej. jest znacznie zmniejszona.
CHOROBA HUNTINGTONA depresja; apatia; oraz demencja, która zwykle przybiera postać Rozpoznanie choroby Huntingtona stawia się na podstawie
braku koncentracji, problemów z pamięcią oraz zmian objawów, skanów mózgu, a także badań genetycznych (w celu
CHOROBA HUNTINGTONA JEST RZADKĄ, DZIEDZICZNĄ CHOROBĄ, W KTÓREJ
osobowości i nastroju (w tym zachowań agresywnych lub wykrycia nieprawidłowego genu) i neuropsychologicznych.
NEURONY W MÓZGU ZDEGENERUJĄ SIĘ, PROWADZĄC DO JERKY,
NIEKONTROLOWANE RUCHY I DEMENCJA. aspołecznych). Choroba zwykle postępuje powoli, ostatecznie Na chorobę Huntingtona nie ma lekarstwa, a leczenie
powodując śmierć po około 10–30 latach od pojawienia farmakologiczne ma na celu złagodzenie objawów. Zaleca się
Podstawową przyczyną choroby Huntingtona jest pojedynczy się pierwszych objawów. także utrzymywanie aktywności fizycznej i psychicznej.
nieprawidłowy gen, który pojawia się, gdy grupa par zasad DNA
Płat czołowy
powtarza się wiele razy. Wadliwy gen wytwarza nieprawidłową Jądro
wersję białka Huntingtin, które następnie odkłada się w komórkach ogoniaste Dotknięte obszary
nerwowych i prowadzi do degeneracji neuronów w zwojach Choroba

Putamen Huntingtona
podstawy mózgu i korze mózgowej.
powoduje
Zewnętrzna
zwyrodnienie
Efekty gałka
neuronów w
blada
Objawy zwykle zaczynają pojawiać się w wieku od 35 do 50 zwojach podstawy
Globus (głównie w jądrach
lat, chociaż czasami mogą pojawiać się już w dzieciństwie.
blady ogoniastych,
Wczesne objawy obejmują pląsawicę (gwałtowne, szybkie, wewnętrzny skorupie i gałce bladej).
Jest to również
niekontrolowane ruchy), niezdarność oraz mimowolne grymasy i
związane ze
drgania twarzy. Następnie rozwijają się inne objawy, w tym Zwoje zwyrodnieniem
problemy z mową; trudności z połykaniem; podstawne Płat
płatów czołowych i skroniowych.
skroniowy
DZIEDZICTWO
DOTKNIĘTY NIEPORUSZONY
WZÓR
RODZIC RODZIC
CHOROBA HUNTINGTONA I POWTARZANIE CAG
Choroba Huntingtona
Huntingtona Normalna jest dziedziczona w ACTGTTCAG AC G GAC
gen gen LICZBA POWTÓREK EFEKTY
sposób autosomalny
dominujący, co 0–15 Brak skutków ubocznych; Białko Huntingtyna
oznacza, że jeśli 3 POWTÓRKI CAG funkcjonuje normalnie.
jedno z rodziców posiada WADA GENETYCZNA
16–39 Choroba Huntingtona może się rozwinąć
kopię genu, każde dziecko
ma szansę 1 do 2 na Nieprawidłowość genetyczna powodująca lub nie.
chorobę Huntingtona to sekwencja DNA na
odziedziczenie
chromosomie 4, w której grupa par zasad (CAG) 40–59 Huntingtyna nieprawidłowa; W końcu
wadliwego
genu, a co za tym powtarza się wielokrotnie. To, czy u danej osoby rozwinie się choroba Huntingtona.
rozwinie się choroba, zależy od liczby powtórzeń
idzie na rozwój choroby Huntingtona. 60 lub więcej Huntingtyna nieprawidłowa; Choroba
choroba w
CAG (patrz tabela po prawej).
DOTKNIĘTY NIEPORUSZONY
Huntingtona rozwinie się wcześnie.
DZIECI DZIECI wieku dorosłym.
234
ZABURZENIA
Wizja
Niewyraźne i/lub STWARDNIENIE ROZSIANE ponieważ ta reakcja autoimmunologiczna nie jest znana, chociaż
podwójne widzenie; utrata mogą mieć w nią udział czynniki genetyczne, środowiskowe lub
CHOROBA POSTĘPUJĄCA, PRZYCZYNY Stwardnienia Rozsianego
środka pola widzenia zakaźne.
ZNISZCZENIE POWŁOKI MIELINOWEJ
Koordynacja NEURONY OTOCZONE W MÓZGU I RDZENIU KRĘGOWYM. Przebieg i objawy stwardnienia rozsianego są różne u
Upośledzona poszczególnych osób. Oprócz typowych objawów (patrz ilustracja

koordynacja; utrata Uważa się, że stwardnienie rozsiane (SM) jest chorobą autoimmunologiczną, po lewej stronie) mogą również wystąpić zmiany psychiczne, takie jak słaba
równowagi
w której układ odpornościowy organizmu niszczy komórki wytwarzające pamięć, stany lękowe i depresja. Najbardziej powszechnym typem jest
Siła mięśni
osłonki mielinowe otaczające i izolujące neurony. Ostatecznie na stwardnienie rozsiane rzutowo-remisyjne, w którym po atakach
Osłabienie kończyn; paraliż
obszarach pozbawionych mieliny tworzą się stwardniałe (stwardniałe) blaszki (nawrotach) stopniowo pogarszających się objawów następują okresy
tkanki bliznowatej, a same neurony ulegają degeneracji. Efektem tych remisji. W postępującym stwardnieniu rozsianym objawy nasilają
Kontrola silnika
zmian jest osłabienie lub zablokowanie impulsów nerwowych. Powód się bez remisji. W większości przypadków rzutowo-remisyjne
Płytki na drogach nerwów
stwardnienie rozsiane może przekształcić się w postępujące stwardnienie rozsiane.
ruchowych mogą
wpływać na ruch
WCZESNA FAZA
Pęcherz moczowy
We wczesnych stadiach
Makrofag
Nietrzymanie moczu stwardnienia rozsianego,
spowodowane osłonki mielinowe otaczające
utratą kontroli zwieraczy aksony nerwów ulegają uszkodzeniu.

Makrofagi, rodzaj białych
Uczucie krwinek, usuwają uszkodzone
Drętwienie, mrowienie i/lub obszary, prowadząc do powstania

ból demielinizowanych plam wzdłuż
Osłonka mielinowa Akson nerwowy
aksonów i upośledzając
Ruch przewodnictwo nerwowe.
Uczucie osłabienia mięśni,
słaba koordynacja i PÓŹNE STADIUM
niestabilność mogą W miarę postępu choroby dochodzi
utrudniać chodzenie
Ciało do coraz większego
uszkodzenia osłonek mielinowych
komórki
i zajęcia większej liczby nerwów,
CZĘSTE SKUTKI SM co prowadzi do pogorszenia
Objawy stwardnienia objawów. Na obszarach

rozsianego znacznie się różnią u pozbawionych mieliny
Demielinizowane
różnych osób. Ilustracja tworzą się stwardniałe
obszar
przedstawia niektóre z bardziej Uszkodzona osłonka (stwardniałe) plamy, które
powszechnych objawów tej mielinowa ostatecznie powodują
choroby. degenerację nerwu.
Usta i gardło
CHOROBA NEURONU MOTOROWEGO i pień mózgu łączący centralny układ nerwowy z mięśniami). Na uszkodzenie
Trudności w połykaniu,
górnych neuronów ruchowych wskazuje spastyczność, osłabienie mięśni i mówieniu i żuciu
W tej grupie schorzeń postępująca degeneracja neuronów ruchowych
wzmożone odruchy.
prowadzi do wzrostu osłabienia i zaniku mięśni. Szyja
Uszkodzenie dolnych neuronów ruchowych powoduje osłabienie mięśni, Mięśnie szyi stają się słabe,
paraliż i atrofię mięśni szkieletowych. co powoduje opadanie głowy
W większości przypadków przyczyna choroby neuronu ruchowego (MND) do przodu
Oprócz objawów mięśniowych niektórzy ludzie doświadczają również
nie jest znana. Uważa się jednak, że czynniki genetyczne mają istotny zmian osobowości i depresji, ale intelekt, wzrok i słuch pozostają nienaruszone.
wpływ na podatność danej osoby na tę chorobę. Niektóre rzadkie Istnieje wiele rodzajów chorób neuronu ruchowego, z których najczęstsze to Klatka piersiowa i przepona
typy MND są dziedziczone. stwardnienie zanikowe boczne (ALS lub choroba Lou Gehriga) i postępujący Trudności w oddychaniu,
ponieważ mięśnie biorące
Choroba neuronu ruchowego może wpływać na górne neurony ruchowe zanik opuszki opuszkowej. Oba te typy wpływają na górne i dolne neurony
udział w oddychaniu stają się słabe
(pochodzące z kory ruchowej lub pnia mózgu) i/ ruchowe.
lub dolne neurony ruchowe (te w rdzeniu kręgowym

Mięśnie nóg i ramion
Rogi grzbietowe (tylne). Osłabienie i sztywność nóg,
Neurony w tych rogach odbierają
ramion i dłoni; mięśnie mogą
informacje sensoryczne z całego ciała czasami powodować skurcze
Nerw rdzeniowy Rdzeń kręgowy
lub skurcze; ostatecznie
niezdolność do chodzenia
Rogi boczne (boczne).
Neurony przekazują tu
DOTKNIĘTE OBSZARY
sygnały do i z narządów
wewnętrznych. Rogi te nie Skutki MND zależą od konkretnej postaci choroby i istnieją również pewne
występują na wszystkich różnice u różnych osób. W prawie wszystkich przypadkach choroba ma
poziomach rdzenia kręgowego charakter postępujący i ostatecznie prowadzi do śmierci. Tutaj pokazano
główne skutki głównych typów schorzeń.
Rogi brzuszne (przednie).

Neurony wysyłają tutaj
włókna nerwu ruchowego STEPHEN HAWKING Znany
do mięśni szkieletowych, fizyk teoretyczny i kosmolog
powodując ich skurcz
Stephen Hawking zmarł w 2018
roku w wieku 76 lat. Niewiele osób
DROGI NERWOWE RDZENIA KRĘGOWEGO Włókna z chorobą neuronu ruchowego
nerwowe w rdzeniu kręgowym są pogrupowane w pęczki WZCHODZĄCE TRASY ZNIŻAJĄCE TRASY dożywa takiego wieku.
lub pasma, w zależności od rodzaju i kierunku przenoszonych Te włókna nerwowe Przekazują one sygnały
impulsów nerwowych. Hawking zachował błyskotliwy
przekazują sygnały motoryczne z mózgu
MND może wpływać na dolne neurony ruchowe w rogach do mięśni szkieletowych umysł i pracował praktycznie do
zmysłowe z ciała do
brzusznych rdzenia kręgowego. tułowia i kończyn. końca życia.
mózgu.
235
ZABURZENIA
PARALIŻ Dotknięty
obszar silnika Kręg
szyjny 4
CZĘŚCIOWA LUB CAŁKOWITA UTRATA KONTROLI
Kręg
RUCH Z POWODU USPRAWNIONEJ FUNKCJI MIĘŚNI MOŻE
piersiowy 1 Kręg
BYĆ WYNIKIEM ZABURZENIA NERWÓW LUB MIĘŚNI.
szyjny 7
Paraliż może dotyczyć obszarów od pojedynczego małego

mięśnia po większość głównych mięśni ciała. Klasyfikuje się go
według dotkniętych obszarów ciała. Hemiplegia to paraliż PRZÓD
MÓZG
połowy ciała. Paraplegia to paraliż obu nóg, a czasami części
tułowia. Kręg
lędźwiowy 1
Quadriplegia to paraliż wszystkich czterech kończyn i
tułowia. Paraliż można również sklasyfikować jako „wiotczy”
(powodujący wiotkość) lub „spastyczny” (powodujący sztywność).
Przeciwna strona ciała
Paraliż może być spowodowany jakimkolwiek urazem lub sparaliżowana
zaburzeniem wpływającym na korę ruchową lub ścieżki nerwów
ruchowych biegnących od kory ruchowej przez rdzeń kręgowy i
nerwy obwodowe do mięśni. Może również wynikać z choroby
PÓŁPOLEGIA PARAPLEGIA CZWARTOPLEGIA
mięśni lub miastenii (zaburzenia wpływającego na połączenie nerwów
Paraliż połowy ciała może być spowodowany W wyniku uszkodzenia środkowego lub dolnego Uszkodzenie nerwów ruchowych w dolnej części szyi
i mięśni). Dotknięty obszar czasami wydaje się odrętwiały. uszkodzeniem obszaru motorycznego rdzenia kręgowego mogą wystąpić paraliże obu powoduje porażenie czterokończynowe.
mózgu po przeciwnej stronie. nóg i ewentualnie części tułowia. Uszkodzenia w górnej części szyi są zwykle śmiertelne.
ZESPÓŁ DOWNA Objawy 3,75
Objawy różnią się znacznie pod względem nasilenia, ale

ZESPÓŁ Downa, znany także jako trisomia 21, to anomalia chromosomowa, która wpływa
zazwyczaj obejmują one powolny rozwój motoryczny i językowy
zarówno na rozwój psychiczny, jak i fizyczny.
oraz trudności w uczeniu się. Objawy fizyczne mogą obejmować 3
małą twarz z oczami skierowanymi ku górze; spłaszczony tył głowy;

Jedna z najczęstszych nieprawidłowości chromosomowych, zespół krótka szyja; duży język; małe dłonie z pojedynczą poziomą fałdą
2,25
Downa, jest zwykle wynikiem dodatkowej kopii chromosomu na dłoni; i niski wzrost.
21; dlatego osoby dotknięte chorobą mają 47 chromosomów we
wszystkich komórkach ciała zamiast 46. Może to również nastąpić, Zwiększone jest również ryzyko wystąpienia różnych
1,5 Ryzyko wzrasta
gdy część chromosomu 21 oderwie się i połączy z innym zaburzeń, takich jak choroby serca (często związane z wrodzonymi
coraz szybciej
chromosomem, co jest procesem zwanym translokacją, dzięki wadami serca), problemy ze słuchem, niedoczynność tarczycy, Ryzyko wzrasta po 30. roku życia
czemu komórki mają normalną liczbę chromosomów, ale zwężenie jelit, białaczka oraz infekcje dróg oddechowych i powoli do wczesnych lat 30
ZESPOŁU
0,75
urodzeń
RYZYKO
żywych)
Downa
chromosom 21 ma nietypowy rozmiar. Bardzo rzadko zespół ucha. Dorośli są narażeni na zwiększone ryzyko problemów z
(%
Downa może być wynikiem mozaikowatości, w której niektóre oczami, takich jak zaćma. U osób starszych ryzyko wystąpienia
komórki ciała mają 47, a inne 46. Nie wiadomo dokładnie, choroby Alzheimera jest zwiększone.
0
w jaki sposób te nieprawidłowości powodują charakterystyczne Osoby z zespołem Downa mają krótszą niż normalnie długość życia, 20 25 30 35 40 45
cechy psychiczne i fizyczne zespołu Downa. ale niektórzy dożywają starości. WIEK MATKI (LATA)
WIEK MATKI A ZESPÓŁ Downa

W większości przypadków nie ma możliwej do zidentyfikowania przyczyny Testy
Ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa jest związane z wiekiem
nieprawidłowości chromosomalne, chociaż wiek matki jest Kobietom w ciąży, u których ryzyko urodzenia dziecka z matki i rośnie powoli do wczesnych lat 30., a następnie wzrasta wraz z
czynnikiem ryzyka – po 30. roku życia ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa jest wyższe niż zwykle, można zaproponować wiekiem matki.
zespołem Downa znacznie wzrasta. Wiek ojca może być również amniopunkcję – test diagnostyczny, który może wykryć
14 21 14 21
czynnikiem ryzyka, jeśli ma on ponad 50 lat. Rodzice, którzy nieprawidłowości chromosomowe i inne zaburzenia genetyczne.
mają już dziecko z zespołem Downa lub mają nieprawidłowości w Polega na wprowadzeniu igły przez brzuch matki do macicy i pobraniu
obrębie własnego chromosomu 21, są bardziej narażeni na urodzenie niewielkiej ilości płynu owodniowego. Płyn jest następnie Część
Odłączona
dziecka z zespołem Downa. wysyłany do laboratorium w celu analizy; raporty zwykle trwają 21 się
część 14 jest
rozpada
kilka dni. Amniopunkcję przeprowadza się zwykle pomiędzy 14. a 20. ponownie
dołączana do 21
tygodniem ciąży.
Chociaż uważa się, że jest to bezpieczna procedura, niesie ze sobą niewielkie ryzyko
ryzyko poronienia — około 1 na 300. Poronienia mogą wystąpić z

powodu infekcji macicy, odwodnienia lub przedwczesnego wywołania
porodu. W bardzo rzadkich przypadkach igła może wejść w
Część 14
kontakt z dzieckiem. Należy zachować szczególne środki
odrywa się Odłączona
ostrożności, stosując ultradźwięki w celu odprowadzenia igły od część 21 jest
dziecka. Matka może odczuwać ostry ból, gdy igła wchodzi w skórę ponownie
NORMALNY CHROMOSOM TRISOMIA 21 dołączana do 14
i ponownie, gdy wchodzi do macicy. Po zabiegu mogą również
KOMPLEMENT Ten kariotyp pokazuje
Ten kariotyp (zdjęcie uzupełnienie chromosomów wystąpić skurcze lub niewielki wyciek płynu z miejsca zabiegu.
pełnego zestawu chromosomów) mężczyzny z zespołem
przedstawia uzupełnienie Downa. Istnieją trzy chromosomy
Amniopunkcja daje rodzicom szansę na podjęcie interwencji, takich
chromosomów normalnego 21 (stąd określenie „trisomia
mężczyzny, jak operacja płodu z powodu rozszczepu kręgosłupa, a także ZRÓWNOWAŻONA TRANSLOKACJA
21”) zamiast normalnych
obejmujące łącznie 46 dwóch, co powoduje Zespół Downa może być spowodowany translokacją, podczas której
zaplanowanie, jeśli to konieczne, posiadania dziecka ze specjalnymi
chromosomów: 22 pary charakterystyczne część chromosomu 21 odrywa się i ponownie łączy z innym
potrzebami. Daje także kobietom możliwość wyboru aborcji, jeśli nie
autosomów plus jedna para objawy zespołu Downa. chromosomem. Zrównoważona translokacja ma miejsce, gdy część
chromosomów płciowych (X i Y). chcą donosić dziecka. drugiego chromosomu z kolei przemieszcza się do chromosomu 21.
236
ZABURZENIA
PORAŻENIE MÓZGOWE trudności w nauce. Nasilenie objawów jest bardzo zróżnicowane u
Rodzaje porażenia mózgowego
różnych osób, od niewielkiej niezdarności po poważną niepełnosprawność.
Porażenie mózgowe odnosi się do grupy zaburzeń, które
Porażenie mózgowe można podzielić na cztery główne typy, głównie na WPŁYWAJĄ NA RUCH I POSTAWĘ Z POWODU USZKODZENIA MÓZGU
podstawie rodzaju nieprawidłowości ruchowych, chociaż mogą Nie ma lekarstwa na porażenie mózgowe, ale leczenie obejmuje
LUB NIEPRAWIDŁOWY ROZWÓJ MÓZGU.
występować również inne objawy.
fizjoterapię, terapię zajęciową i terapię logopedyczną. W celu
TYP CHARAKTERYSTYKA Istnieje wiele możliwych przyczyn porażenia mózgowego, a często kontrolowania skurczów mięśni i zwiększania ruchomości stawów można
przyczyna nie jest zidentyfikowana. Zwykle uszkodzenie mózgu stosować leki. Operacja może pomóc skorygować wszelkie deformacje,
Spastyczne porażenie Przesadne odruchy; sztywny, trudny ruch z powodu
mózgowe napiętych, sztywnych i słabych mięśni. następuje przed porodem lub w jego pobliżu. Możliwe przyczyny obejmują które rozwinęły się w wyniku
skrajne wcześniactwo; brak tlenu u płodu przed porodem lub w jego nieprawidłowych mięśni
trakcie (niedotlenienie); wodogłowie (patrz poniżej); infekcje

Atetotyczne porażenie Mimowolne ruchy wijące się, szczególnie twarzy, przenoszone z matki na płód; lub choroba hemolityczna, która jest rozwój. Porażenie mózgowe
mózgowe ramion i tułowia; trudności w utrzymaniu
spowodowana niezgodnością krwi między matką a płodem. Po urodzeniu nie ma charakteru postępującego.
postawy.
infekcje takie jak zapalenie mózgu i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
USZKODZENIE MÓZGU
Ataktyczne porażenie uraz głowy lub krwotok mózgowy mogą powodować porażenie mózgowe.
Problemy z utrzymaniem równowagi; drżące Ten skan MRI przedstawia głowę
mózgowe ruchy rąk i stóp; i trudności z mową.
dziecka z porażeniem mózgowym.
Oprócz nieprawidłowości w ruchu i postawie oraz trudności, jakie Nieprawidłowa tkanka mózgowa (w
mogą one powodować (takich jak trudności w chodzeniu, mówieniu i jedzeniu), lewej części mózgu, ale widoczna po
Mieszane porażenie Połączenie objawów z innych typów; często prawej stronie tego zdjęcia) spowodowała
porażenie mózgowe może również powodować różne inne problemy, takie
mózgowe napięte napięcie mięśniowe i mimowolne ruchy. paraliż prawej strony ciała.
jak upośledzenie wzroku i słuchu oraz epilepsja. Czasami może to również
powodować
wodogłowie Czaszka
POWSZECHNIE ZNANA JAK WODA W MÓZGU,
Wodogłowie to nadmierne nagromadzenie

Miejsce
PŁYN MÓZGOWO-rdzeniowy W CZASZCE. resorpcji
Komora
boczna
Wodogłowie występuje albo w wyniku wytwarzania nadmiaru
płynu mózgowo-rdzeniowego, albo dlatego, że płyn nie jest normalnie
odprowadzany. Płyn gromadzi się w czaszce i uciska mózg, co może
prowadzić do uszkodzenia mózgu.

Sploty
naczyniówkowe
Stan ten może występować od urodzenia, często w połączeniu Trzecia
(miejsce produkcji)
z innymi nieprawidłowościami, takimi jak wada cewy nerwowej. Głównym komora
objawem jest nienormalnie duża głowa, która nadal szybko rośnie. W Akwedukt Móżdżek
przypadku braku leczenia może wystąpić poważne uszkodzenie mózgu, mózgowy
które może prowadzić do porażenia mózgowego lub innej POWIĘKSZONE KOMORY PŁYN W MÓZGU
Czwarta
niepełnosprawności fizycznej lub umysłowej, a nawet może być Na tym skanie MRI wykonanym przez środek komora
Płyn mózgowo-rdzeniowy
głowy komory (czarne obszary w środku mózgu) wytwarzany jest przez
śmiertelne.
są powiększone z powodu wodogłowia. To sploty naczyniówkowe w
Wodogłowie może wystąpić w późniejszym okresie życia w wyniku urazu nieprawidłowe nagromadzenie płynu mózgowo- komorach i wchłaniany
głowy, krwotoku mózgowego, infekcji lub guza mózgu. rdzeniowego spowodowało ucisk mózgu. ponownie przez pajęczynówkę.
Zwykle ustępuje po leczeniu przyczyny.
Zniekształcony Owłosiona plama Rdzeń Skóra i Płyn mózgowo- Rdzeń Skóra Zniekształcony WADY cewy nerwowej
kręg na skórze kręgowy opony mózgowe rdzeniowy kręgowy rdzeń kręgowy
nienaruszony nienaruszony
WIELE nieprawidłowości w rozwoju mózgu lub rdzenia kręgowego może wystąpić,
gdy cewa nerwowa nie jest prawidłowo uformowana.
Cewa nerwowa to obszar wzdłuż tylnej części zarodka, z którego
rozwija się mózg, rdzeń kręgowy i opony mózgowe. Przyczyna
wad cewy nerwowej jest nieznana, ale mają one tendencję do
występowania rodzinnego i kojarzone są z niektórymi lekami
przeciwdrgawkowymi stosowanymi w czasie ciąży. Brak kwasu
foliowego we wczesnej ciąży jest również powiązany z wadami.
Najczęstsze typy to bezmózgowie i rozszczep kręgosłupa. W
bezmózgowiu występuje całkowity brak mózgu, co zawsze jest
śmiertelne. W przypadku rozszczepu kręgosłupa kręgi nie zamykają

Okultystyczny rozszczep kręgosłupa MENINGOCELE MYELOMENINGO CELE
się całkowicie wokół rdzenia kręgowego. W najcięższej postaci
W przypadku rozszczepu kręgosłupa W przypadku opon mózgowo- Jest to najcięższa postać rozszczepu kręgosłupa,
rozszczepu kręgosłupa, zwanej przepukliną oponowo-rdzeniowych,
occulta jedyną wadą jest deformacja rdzeniowych opony wystają ze w której rdzeń kręgowy jest zniekształcony
jednego lub większej liczby kręgów; rdzeń zniekształconego kręgu, tworząc worek i znajdujący się w worku z płynem mózgowo- rdzeń kręgowy jest zniekształcony i może wystąpić paraliż nóg i
kręgowy jest nieuszkodzony. U podstawy wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym, rdzeniowym wystaje przez ubytek skóry. utrata kontroli nad pęcherzem.
kręgosłupa może znajdować się kępka włosów, zwany oponą mózgowo-rdzeniową. Przy tego
wgłębienie lub tłuszczowy guzek. typu wadzie rdzeń kręgowy nie ulega uszkodzeniu.
237
ZABURZENIA
NARKOLEPSJA
JEST TO CHARAKTERYSTYKA CHARAKTERYSTYKI NEUROLOGICZNEJ
PRZEZ PRZEWLEKŁĄ SENNOŚĆ I NAWRACAJĄCĄ, NAGŁĄ
Epizody snu przez cały dzień.
Uważa się, że przyczyną tego stanu jest nienormalnie niski poziom
białek zwanych hipokretynami (znanymi również jako oreksyny)
w mózgu. Hipokretyny są wytwarzane przez komórki podwzgórza
i pomagają regulować sen i czuwanie. U osób chorych na narkolepsję
komórki te ulegają uszkodzeniu. Podstawowa przyczyna uszkodzenia
nie jest znana, ale może być spowodowana reakcją

Uwalnianie
autoimmunologiczną, prawdopodobnie wywołaną infekcją. Może mieć hipokretyny
w tym udział czynnik genetyczny, ponieważ schorzenie to zwykle

występuje rodzinnie. Podwzgórze
Głównymi objawami są przytłaczająca senność i niekontrolowana

Miejsce sinawe
potrzeba snu – osoby chore na narkolepsję mogą zasnąć bez ostrzeżenia
w dowolnym miejscu i czasie.

UKŁAD HIPOKRETYNY Jądra Raphe’a RECEPTORY HIPOKRETYNY
Inne częste objawy obejmują nagłą utratę napięcia mięśniowego Ta mikrofotografia tkanki mózgowej pokazuje
Wytwarzane przez podwzgórze hipokretyny wpływają na
(katapleksję) na jawie i halucynacje na początku lub na końcu snu. wiele obszarów mózgu, ale szczególnie na miejsce Uwalnianie dużą liczbę neuronów z receptorami hipokretyny
sinawe i jądra szwu. hipokretyny (w kolorze czerwonym).
Z a nawet mowę, choć wydaje się, że dana osoba nie reaguje na żadne oddychanie jest utrudnione lub utracone i konieczne jest
bodźce. W głębokiej śpiączce osoba nie reaguje na żadne bodźce ani podtrzymanie życia. Całkowita i nieodwracalna utrata funkcji
STAN NIEŚWIADOMOŚCI, W KTÓRYM JEST A
nie wykonuje żadnych ruchów, chociaż mogą utrzymywać się automatyczne pnia mózgu jest klasyfikowana jako śmierć mózgu.
BRAK ODPOWIEDZI NA WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE
BODY NAZYWAJĄ SIĘ ŚPICZKĄ. reakcje, takie jak mruganie i oddychanie. W ciężkich przypadkach, Śpiączkę rozpoznaje się, gdy dana osoba pozostaje uporczywie
w których uszkodzony jest dolny pień mózgu, funkcje życiowe, takie jak nieprzytomny i niereagujący na bodźce. Jest to stan nagły i
Śpiączka jest wynikiem uszkodzenia lub zakłócenia części mózgu wymaga natychmiastowego leczenia.
zaangażowanych w utrzymanie świadomości lub świadomej aktywności,
zwłaszcza układu limbicznego i pnia mózgu. Szeroka gama problemów może

1 Świadomy Normalne
dźwięk, światło, bólreakcje na bodźce
i orientacja takie
(szybka jak
reakcja 4 Stłumiony
wyraźnyOsoba jest śpiąca, pokazuje
brak zainteresowania a
otoczeniem i bardzo
spowodować śpiączkę, w tym uraz głowy; brak dopływu krwi do mózgu, co
na pytania dotyczące imienia i nazwiska, daty, godziny i/lub lokalizacji). wolno reaguje na bodźce.
może wystąpić po zawale serca lub udarze mózgu; infekcje, takie jak
zapalenie mózgu i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych; toksyny, takie
jak tlenek węgla lub przedawkowanie narkotyków; oraz utrzymujący się
wysoki lub niski poziom cukru we krwi, co może wystąpić w cukrzycy.

2 Zdezorientowany Osoba jest przytomna, ale
oszołomiona i zdezorientowana (nie odpowiada
natychmiast na pytania o imię i nazwisko, datę, godzinę i/lub lokalizację).
5
Stuporous Stan podobny do snu, z niewielką lub
żadną spontaniczną aktywnością; zazwyczaj ktoś odpowiada
tylko na bolesne bodźce, oddalając się lub krzywiąc.
Objawy
3 Majaczenie Osoba ijest
jest pobudzony zdezorientowana,
wykazuje niespokojna lub
wyraźne upośledzenie
uwagi; mogą wystąpić halucynacje lub urojenia.
6 W śpiączce Osoba nie daje się obudzić i nie reaguje na
żadne bodźce, nawet bolesne; nie ma odruchu
wymiotnego, a źrenice mogą nie reagować na światło.
Istnieją różne stopnie śpiączki. W mniej poważnych postaciach
osoba może reagować na określone bodźce i spontanicznie

POZIOMY ŚWIADOMOŚCI
wykonywać niewielkie ruchy. W stanie zwanym trwałym stanem
Istnieją różne systemy klasyfikacji poziomów świadomości. Jeden z nich został
wegetatywnym mogą występować cykle snu i czuwania, ruchy tutaj opisany. Głębokość śpiączki można również ocenić za pomocą skali,
oczu i kończyn, najczęściej skali Glasgow.
ŚMIERĆ MÓZGU
Śmierć mózgu to nieodwracalne ustanie funkcji mózgu, a w
szczególności pnia mózgu. Pień mózgu jest odpowiedzialny

za utrzymanie funkcji życiowych, takich jak oddychanie i bicie
serca. Jeśli pień mózgu nie jest aktywny i jest uszkodzony tak poważnie
i nieodwracalnie, że te funkcje życiowe nie mogą być wykonywane
niezależnie bez aparatury podtrzymującej życie, u danej osoby można
zdiagnozować śmierć mózgu. Aby potwierdzić diagnozę,
dwóch doświadczonych lekarzy przeprowadza serię badań. Testy

te obejmują sprawdzenie reakcji na bodźce, sprawdzenie funkcji
kontrolowanych przez pień mózgu oraz badanie zdolności do
oddychania bez podtrzymywania życia. Diagnoza śmierci mózgu
zostaje potwierdzona tylko wtedy, gdy obaj lekarze są zgodni co do
tego, że pień mózgu i funkcje mózgu zostały nieodwracalnie utracone.
NORMALNE EEG BRAK AKTYWNOŚCI

Aktywność mózgu można ocenić za pomocą elektroencefalografii Elektroencefalografię można wykorzystać do zdiagnozowania
(EEG), podczas której elektrody przyczepia się do skóry głowy i śmierci mózgu. Jeśli linie EEG są płaskie, jak na powyższym
podłącza do maszyny rejestrującej poziom aktywności elektrycznej nagraniu, oznacza to brak aktywności w mózgu, co jest jednym
mózgu. z kryteriów diagnozy śmierci mózgu.
238
ZABURZENIA
DEPRESJA
DEPRESJA CHARAKTERYZUJE SIĘ TRWAŁYMI UCZUCIAMI SEZONOWE ZABURZENIA AFEKTYWNE
INTENSYWNEGO Smutku, Beznadziei i Utraty
ZAINTERESOWANIE ŻYCIEM, KTÓRE PRZEKRYWA CODZIENNE ŻYCIE.
Sezonowe zaburzenie afektywne, powszechnie znane jako SAD,
to rodzaj depresji, w której zmiany nastroju występują w zależności
W wielu przypadkach depresja pojawia się bez oczywistej przyczyny.
od pory roku. Przyczyna nie jest znana, chociaż uważa się, że zmiany w
Może to wywołać wiele czynników, takich jak choroba fizyczna; poziomie światła dziennego mogą powodować zmiany w chemii mózgu,
zaburzenia hormonalne lub zmiany hormonalne w czasie ciąży (depresja które wpływają na nastrój. Zazwyczaj początek zimy wiąże się z
prenatalna) lub po porodzie (depresja poporodowa); lub przygnębiające depresją, zmęczeniem, brakiem energii, ochotą na słodycze i skrobię,
wydarzenia życiowe, takie jak żałoba. Może również wystąpić jako efekt przyrostem masy ciała, niepokojem i drażliwością oraz unikaniem
uboczny niektórych leków, takich jak doustne środki antykoncepcyjne. aktywności społecznych. Objawy następnie samoistnie ustępują wraz z
nadejściem wiosny. SAD można zwykle leczyć za pomocą codziennej
terapii światłem (siedzenie przed specjalną lampą emitującą jasne światło
Depresja częściej występuje u kobiet, ma tendencję do występowania w
podobne do światła dziennego) lub lekami przeciwdepresyjnymi.
rodzinach, a z zaburzeniem tym wiążą się różne mutacje genetyczne.
W mózgach osób z depresją wykryto różne nieprawidłowości
biologiczne, takie jak obniżony poziom neuroprzekaźnika serotoniny,
podwyższony poziom enzymu oksydazy monoaminowej, utrata komórek
hipokampa (obszaru mózgu odpowiedzialnego za nastrój i pamięć) oraz Objawy i leczenie

nieprawidłowe wzorce aktywności nerwowej w ciele migdałowatym i częściach U różnych osób występują znaczne różnice w objawach i ich nasileniu.
kory przedczołowej. Nie są jednak znane mechanizmy, dzięki którym takie Większość ludzi doświadcza kilku z poniższych objawów: uczucie
nieprawidłowości biologiczne mogą prowadzić do depresji. nieszczęścia przez większość czasu; utrata zainteresowania i radości
życia; trudności w radzeniu sobie i podejmowaniu decyzji; zaburzenia
koncentracji; uporczywe zmęczenie; podniecenie; zmiany apetytu
i masy ciała; zaburzone wzorce snu; utrata zainteresowania seksem;
utrata pewności siebie; drażliwość; oraz myśli lub próby samobójcze.
U niektórych osób epizody depresji występują na przemian z okresami
skrajnego wzlotu (epizody maniakalne); nazywa się to chorobą
afektywną dwubiegunową (patrz poniżej).
Przedczołowy
kora
Zwykle depresję leczy się
OBSZARY MÓZGU
terapią rozmową, lekami
Biologiczne podłoże depresji nie Migdał
przeciwdepresyjnymi lub jednym i drugim.
PRZED LECZENIEM PO ZABIEGU jest w pełni poznane, ale uważa
Badane jest również leczenie się, że zaangażowanych jest w nią
GŁĘBOKA STYMULACJA MÓZGU
kilka obszarów mózgu, w tym
eksperymentalne z wykorzystaniem
Na skanie PET po lewej stronie pacjent cierpiący na depresję wykazuje
kora przedczołowa, hipokamp i Hipokamp
głębokiej stymulacji mózgu (gdzie
nadmierną aktywność kory obręczy (zakreślone kółkiem). Po sześciu miesiącach
ciało migdałowate.
głębokiej stymulacji mózgu aktywność w tym obszarze (pokazana na skanie wszczepione elektrody stymulują
po prawej) spadła, a objawy ustąpiły. obszary mózgu).
ZABURZENIE AFEKTYWNE DWUBIEGUNOWE niektórych neuroprzekaźników w mózgu, takich jak
noradrenalina, serotonina i dopamina, mogą

Choroba afektywna dwubiegunowa to zaburzenie nastroju Kreatywność i choroba afektywna dwubiegunowa
odgrywać rolę. Choroba afektywna
CHARAKTERYZUJE SIĘ Wahaniami Nastrojów
dwubiegunowa ma tendencję do występowania w rodzinach i tak się zdarza
MIĘDZY DEPRESJĄ A MANIĄ. Badania biograficzne sugerują, że choroba afektywna dwubiegunowa może występować częściej wśród utalentowanych
silny składnik genetyczny. Jednakże, artystów niż w populacji ogólnej, a niektórzy artyści wydają się potrafić wykorzystywać okresy manii jako bodziec do
Dokładna przyczyna choroby afektywnej czynniki środowiskowe, takie jak ważne wydarzenie kreatywności. Przykładowo dorobek muzyczny niemieckiego kompozytora Roberta Schumanna (1810–1856) –
dwubiegunowej (czasami nazywanej chorobą życiowe, mogą działać jako wyzwalacze. przedstawiony na poniższym wykresie – ukazuje związek jego napadów manii z liczbą tworzonych przez niego
maniakalno-depresyjną) nie jest znana, utworów. Był najbardziej produktywny w fazach maniakalnych, a najmniej produktywny w depresji. Jednak
chociaż uważa się, że jest ona skutkiem Objawy jego nastroje nie miały wpływu na jakość jego pracy.
połączenie czynników biochemicznych, Zazwyczaj objawy depresji i manii występują

genetycznych i środowiskowych. Poziomy naprzemiennie, a każdy epizod trwa przez
30
nieprzewidywalny okres. Pomiędzy wahaniami
nastroju nastrój i zachowanie danej osoby

25
są często normalne. Objawy epizodu depresyjnego Duża liczba
mogą obejmować poczucie beznadziejności, 20 kompozycji w

fazie maniakalnej
zaburzenia snu, zmiany apetytu i masy ciała,
Zmniejszona
15
zmęczenie, utratę zainteresowania życiem i moc wyjściowa
utratę pewności siebie; mogą również po naciśnięciu
10
wystąpić próby samobójcze. Objawy epizodu
KOMPOZYCJI
LICZBA
maniakalnego mogą obejmować skrajny optymizm, 5
zwiększoną aktywność mózgu w chorobie afektywnej

dwubiegunowej 0
poziom energii, popęd i aktywność, zawyżone Te 1829 1831 1833 1835 1837 1839 1841 1843 1845 1847 1849 1851 1853 1855
skany PET pokazują aktywność mózgu podczas poczucia
ROK
okresów (po lewej) oraz zwiększony poziom aktywności własnej wartości, gonitwy myśli i normalnych
w fazie maniakalnej (po prawej). zachowania ryzykowne.
239
ZABURZENIA LĘKOWE
ZABURZENIA
Zawroty
TO GRUPA ZABURZEŃ, W KTÓRYCH POCZUCIE LĘKU I/LUB PANIKI WYSTĘPUJE NA tyle CZĘSTO,
głowy, nadmierna
Przyspieszony
ŻE POWODUJE PROBLEMY W RAdzeniu sobie CODZIENNEGO ŻYCIA.
czujność, drażliwość oddech i duszność
Przejściowe uczucie nerwowości, lęku, a nawet paniki w

Palpitacje serca
stresujących sytuacjach jest normalne i właściwe. Jeśli jednak te
reakcje lękowe występują często w zwykłych sytuacjach i
zakłócają normalne czynności, uważa się je za zaburzenie. Ból w klatce piersiowej
Zwiększona
krew
W kilku przypadkach może istnieć możliwa do zidentyfikowania Podwzgórze
ciśnienie
fizyczna przyczyna utrzymującego się lęku, taka jak choroba Dyskomfort w
jamie brzusznej
tarczycy lub nadużywanie substancji psychoaktywnych, a czasami Przedni płat
przysadki
uogólniony lęk może rozwinąć się po stresującym
mózgowej
wydarzeniu życiowym, takim jak żałoba. W większości
Pocenie się lub
przypadków przyczyna nie jest znana, chociaż występowanie zaburzeń ACTH dreszcze na całym ciele
lękowych w rodzinie zwiększa ryzyko ich wystąpienia.

Nieznane są również mechanizmy mózgowe leżące u podstaw
Nadnercze
zaburzeń lękowych, chociaż może mieć to związek z zaburzeniem
pracy neuroprzekaźników w płatach czołowych lub układzie limbicznym.
Adrenalina i
Bez względu na przyczynę, skutkiem jest zaburzenie kortyzol Fizjologiczne
normalna kontrola organizmu nad reakcją na stres – reakcją zmiany reakcji Zwiększone
„walcz lub uciekaj”. W przypadku zaburzeń lękowych reakcja na walki lub napięcie mięśni i
stres nie wyłącza się lub zostaje aktywowana w ucieczki drżenie
nieodpowiednim momencie. Nerka
Istnieje kilka form zaburzeń lękowych. Najczęściej

spotykane jest zaburzenie lękowe uogólnione, które charakteryzuje REAKCJA NA STRES FIZYCZNE SKUTKI LĘKU
się nadmiernym, niewłaściwym zamartwianiem się trwającym co W odpowiedzi na stres podwzgórze pobudza przysadkę mózgową Aktywacja reakcji stresowej organizmu na ucieczkę lub walkę ma
najmniej sześć miesięcy. Inną formą zaburzenia lękowego jest do produkcji hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). ACTH rozległe skutki w organizmie. Zwykle ta reakcja zanika, gdy stres
stymuluje produkcję adrenaliny i kortyzolu przez nadnercza, a znika, ale w przypadku zaburzeń lękowych reakcja na stres może być
zespół paniki, w którym występują nagłe, nieoczekiwane ataki
hormony te wywołują reakcję walki lub ucieczki. nadwrażliwa lub może się nie wyłączyć.
intensywnego niepokoju lub strachu.
STRACH PRZED PAJĄKAMI FOBIE pocenie się, kołatanie serca, trudności w oddychaniu
Arachnofobia jest
i drżenie podczas rzeczywistego napotkania obiektu lub sytuacji.
jedną z najczęstszych FOBIĘ UWAŻA SIĘ ZA ZABURZENIE KIEDY
fobii. Zwykle istnieje również silne pragnienie uniknięcia obiektu lub sytuacji,
Uporczywy, irracjonalny strach przed konkretnymi rzeczami, działaniami lub sytuacjami zakłóca
Osoby cierpiące na codzienne życie. której się boisz, często aż do podjęcia ekstremalnych środków. Skutki
tę przypadłość mogą
te mogą poważnie ograniczyć normalne codzienne czynności, a czasami
odczuwać niepokój w związku
Istnieje wiele różnych form fobii, ale można je podzielić na osoba cierpiąca na fobię może próbować zażywać narkotyki lub
ze spotkaniem pająka, nawet
jeśli jest to bardzo dwa główne typy: proste i złożone. Fobie proste to strach przed alkohol, próbując zmniejszyć lęk.
mało prawdopodobne. określonymi obiektami lub sytuacjami, na przykład pająkami
(arachnofobia) lub zamkniętymi przestrzeniami (klaustrofobia).
AVIOFOBIA Strach Fobie złożone są bardziej wszechobecne i obejmują kilka lęków. POSPOLITE FOBIE
przed lataniem może
Na przykład agorafobia może obejmować strach przed tłumami
występować
i miejscami publicznymi lub przed podróżowaniem samolotami, NAZWA OPIS
samodzielnie lub jako
przejaw innych fobii, autobusami lub innymi środkami transportu publicznego;
takich
obejmuje także obawę, że nie uda się uciec w bezpieczne miejsce, Astrafobia Strach przed grzmotami i błyskawicami
jak akrofobia (lęk
zwykle do domu. Fobia społeczna (znana również jako fobia
wysokości) czy
klaustrofobia. społeczna) to kolejna złożona fobia, w której występuje Rakotwórczość Strach przed rakiem
intensywny niepokój w sytuacjach społecznych lub podczas

STRACH PRZED Klaustrofobia
występów (takich jak wystąpienia publiczne) z powodu strachu Strach przed zamkniętymi przestrzeniami
TŁUMY
przed publicznym zawstydzeniem lub upokorzeniem.
Może być
Cynofobia Strach przed psami
enochlofobia
związany z innymi
lękami, takimi jak Przyczyny i skutki Przyczyny fobii nie Myzofobia Strach przed zanieczyszczeniem zarazkami
strach przed zarażeniem
się chorobą są pewne. Niektóre fobie mają tendencję do występowania w
Nekrofobia Strach przed śmiercią lub martwymi rzeczami
lub stratowaniem. rodzinach, co może wynikać z tego, że dzieci nauczyły się określonego
strachu od rodziców. W innych przypadkach w odpowiedzi może Strach przed rozwinięciem się określonej
Nosofobia choroby
rozwinąć się fobia
LĘK WYSOKOŚCI
traumatyczne wydarzenie lub sytuacja.
Lęk wysokości to Nyktofobia Bać się ciemności
uogólniony strach
Głównym objawem fobii jest intensywny,
przed przebywaniem niekontrolowany lęk w obliczu konfrontacji z obiektem lub Strach przed wężami
Ofidiofobia
na wysokości, sytuacją, której się boisz. Samo oczekiwanie na spotkanie z
nawet w zamkniętej
przedmiotem lub sytuacją, której się boisz, może wywołać niepokój. Strach przed zastrzykami lub leczeniem
przestrzeni, takiej Trypanofobia igły
jak wysokie piętro w budynku. W ciężkich przypadkach mogą wystąpić objawy ataku paniki, takie jak
240
ZABURZENIA
ZESPOŁU STRESU POURAZOWEGO
Silna reakcja lękowa może rozwinąć się, gdy osoba jest zaangażowana w zdarzenie lub jest jego świadkiem. NERWICA WOJENNA
ZDARZENIE NIESAMOWITE LUB ZAGROŻAJĄCE ŻYCIU, TAKIE JAK Okrucieństwo terrorystyczne, Klęska żywiołowa, GWAŁT LUB PRZEMOC
FIZYCZNA, POWAŻNE OBRAŻENIA FIZYCZNE LUB WALKA WOJSKOWA. Reakcja stresowa na traumę bojową – szok pociskowy – zyskał
szerokie uznanie podczas I wojny światowej. Obecnie termin

Zewnętrzną przyczyną zespołu stresu pourazowego (PTSD) jest zidentyfikowany. Ciało migdałowate (zaangażowane w pamięć i „szok pociskowy” zalicza się do kategorii „reakcji na stres
doświadczenie traumy. W samym mózgu występowały różne przetwarzanie emocji) jest nadmiernie aktywowane w odpowiedzi bojowy” i odnosi się do zbioru krótkotrwałych objawów
nieprawidłowości w obszarach związanych z pamięcią, reakcją na stres na wspomnienia traumatycznych wydarzeń, podczas gdy kora fizycznych i psychicznych takie jak zmęczenie i nadmierna
i przetwarzaniem emocji przedczołowa słabo reaguje na przerażające bodźce, co może skutkować czujność. Jeśli objawy utrzymują się przez dłuższy czas,
tym, że nie będzie w stanie hamować ciała migdałowatego, a tym stan ten jest zwykle klasyfikowany jako PTSD.
25
samym hamować traumatyczne wspomnienia. Zajęte może być
także wzgórze; niektórzy ludzie mają konstytucję genetyczną związaną z

20
powiększonym wzgórzem, co z kolei może prowadzić do przesadnej
15 reakcji na przerażające wspomnienia i zwiększonej podatności na PTSD.
10
PAMIĘCI
Objawy i leczenie
WYNIK
5
Objawy PTSD mogą rozwinąć się natychmiast po traumatycznym
wydarzeniu lub mogą nie pojawiać się przez wiele miesięcy. Mogą
0
NATYCHMIASTOWE PRZYPOMNIENIE OPÓŹNIONE WYCOFANIE
obejmować retrospekcje lub koszmary, które wywołują ten sam
KLUCZ USZKODZONA FUNKCJA PAMIĘCI Pacjentom intensywny strach, który pierwotnie odczuwał; odrętwienie emocjonalne;
z zespołem stresu pourazowego oraz osobom
utrata przyjemności z wykonywania zwykle przyjemnych czynności;
Zespół stresu pourazowego
PACJENCI zdrowym (kontrola) czytano akapit i proszono o

STEROWNICA natychmiastowe i po pewnym czasie przypomnienie sobieproblemy
go. z pamięcią; nadmierna czujność i przesadna reakcja
Pacjenci z zespołem stresu pourazowego uzyskali niższe wyniki w obu testach. zaskoczenia; problemy ze snem; i drażliwość.
ZABURZENIE OBSESYJNO-KOMPULSYJNE
tak potężny, że człowiek boi się opuścić dom, na Głęboka stymulacja mózgu, podczas której do
Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, powszechnie znane jako OCD, charakteryzuje się nawracającymi myślami, które powodują
wypadek gdyby nim został mózgu wprowadzane są maleńkie elektrody
niepokój i/lub przytłaczającą potrzebę wykonania powtarzalnych czynności lub rytuałów w próbie złagodzenia lęku.
zanieczyszczone. Kompulsje to działania, do których modulować aktywność, jest obiecującym nowym
wykonywania dana osoba czuje się zmuszona sposobem leczenia tej choroby.
Dokładna przyczyna OCD nie jest znana, ale ogólnie neuroprzekaźnik serotonina. W wielokrotnie, aby odeprzeć stany lękowe, na przykład
uważa się, że jest to spowodowane kombinacją Ponadto czynnikiem może być typ osobowości wielokrotne sprawdzanie zamków lub drzwi. Osoba może
czynników i może mieć różne przyczyny u różnych — perfekcjoniści wydają się być bardziej rozpoznać, że obsesje i/lub kompulsje są
osób. podatni na rozwój zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. nieuzasadnione, ale nie może ich kontrolować.
OCD ma tendencję do występowania rodzinnego,
więc w niektórych przypadkach może istnieć Objawy

powiązanie genetyczne. Jest to również kojarzone z dzieciństwem
Objawy zwykle pojawiają się w okresie nastoletnim Diagnoza i perspektywy
zakażenie bakterią Streptococcus. lub we wczesnej dorosłości i mogą obejmować Aby zdiagnozować OCD, objawy muszą powodować
Badania obrazowe mózgu wykazały istnienie obsesje, kompulsje lub jedno i drugie. Obsesje to niepokój, muszą występować przez większość dni
nieprawidłowych połączeń fizjologicznych w myśli, uczucia lub obrazy, które powracają przez co najmniej dwa tygodnie i muszą znacząco
KOMPULSYWNE ZACHOWANIE
komunikacji mimowolnie i wywołują niepokój. Na przykład zakłócać codzienne życie.
Kompulsje, takie jak ciągłe mycie rąk,
obejmująca pętlę między korą oczodołowo- może wystąpić nadmierny strach przed brudem Po leczeniu większość osób wraca do zdrowia, to czynności, które dana osoba czuje się zmuszona
czołową, jądrem ogoniastym i wzgórzem chociaż objawy mogą nawrócić pod wpływem stresu. wykonywać wielokrotnie.
Płat
Kora obręczy
czołowy
Jądro ogoniaste
Obwód komunikacyjny
Płat
między korą a głębszymi Płat
ciemieniowy
strukturami mózgu czołowy
Orbitalna
kora przedczołowa
OBSZARY WZMOCNIONEJ AKTYWNOŚCI

Wzgórze
AKTYWNOŚĆ MÓZGU W OCD
Płat
Te kolorowe skany PET pokazują
czołowy
wzorce aktywności mózgu
związane z OCD. W górnej
Płat
parze kolory pokazują obszary,
ciemieniowy
w których aktywność Płat
wzrasta, gdy objawy OCD nasilają czołowy
się. Dolne skany pokazują

OBWÓD MÓZGU W OCD obszary o zmniejszonej
Zaburzeniu temu mogą towarzyszyć nieprawidłowości aktywności, gdy objawy
w obwodzie komunikacyjnym między oczodołową korą się nasilają.
przedczołową a głębszymi strukturami mózgu. OBSZARY O OBNIŻONEJ AKTYWNOŚCI
241
ZABURZENIA
ZABURZENIA DYSMORFICZNE CIAŁA ciągłe sprawdzanie swojego wyglądu w zauważony. W niektórych przypadkach można
lusterkach; częste porównywanie własnego zastosować leczenie medyczne i chirurgiczne w

ZABURZENIA DYSMORFICZNE CIAŁA (BDD) TO PROBLEM ZDROWIA PSYCHICZNEGO, W KTÓRYM CZŁOWIEK
wyglądu z wyglądem innych; często szukając celu skorygowania zauważonej wady.
JEST NADMIERNIE Zmartwiony dostrzegalną wadą w swoim wyglądzie
A to zaabsorbowanie obrazem ciała powoduje znaczne cierpienie. pewności co do swojego wyglądu;

częste dotykanie dostrzeżonej wady; i Diagnoza
Przyczyna dysmorfii ciała jest niejasna, chociaż zaburzenie obsesyjno-kompulsywne i zbieranie skóry, aby była gładka. Ponadto Zaburzenie dysmorfii ciała diagnozuje się na
uważa się, że jest to spowodowane połączeniem uogólnione zaburzenie lękowe, chociaż nie jest osoba może czuć się niespokojna i skrępowana podstawie oceny psychiatrycznej. Aby
kilku czynników, prawdopodobnie jasne, czy istnieje przyczyna w obecności innych ludzi ze względu na zdiagnozować to zaburzenie,
włączając niski poziom serotoniny. związek z takimi zaburzeniami. dostrzeganą wadę i może unikać sytuacji zaabsorbowanie wyglądem musi
Może występować w połączeniu z innymi Wiele osób jest z niektórych niezadowolonych społecznych, w których mogłoby to być powodować znaczny stres
zaburzeniami, takimi jak zaburzenia odżywiania, aspekt swojego wyglądu, ale osoby z BDD i zakłócają codzienne życie.
mają obsesję na punkcie jednego lub więcej 45
WIEK POCZĄTKU
dostrzegane wady. Typowe
40 Zaburzenia dysmorficzne ciała
Prawa objawy BDD obejmują najczęściej pojawiają się po
półkula 35
odmowę raz pierwszy w okresie
30 dojrzewania lub wczesnej

Obszar aktywny
pokazywania się na
dorosłości. Szczytowy wiek
w lewej zdjęciach; próbując ukryć „wadę”. 25 zachorowania przypada na 11–15
półkuli odzież lub makijaż; lat zarówno u mężczyzn, jak iu
20
PRZYPADKI
(PROCENT)
kobiet, przy czym około 40
15 procent przypadków rozpoczyna się w tej grupie wiekowej.
PRZETWARZANIE TWARZY W BDD
Badania pacjentów z BDD wykazały, że mają oni tendencję
10
do wykorzystywania lewej półkuli mózgu, która zwykle
5
przetwarza złożone szczegóły, do przetwarzania obrazów KLUCZ
twarzy. Normalni ludzie zwykle używają prawej półkuli, 0

KOBIETA
chyba że dokładnie przyglądają się twarzy.
0–5 6–10 11–15 16–20 21–25 25+
MĘŻCZYZNA
WIEK (LATA)
ZABURZENIA SOMATYZACYJNE Objawy mogą dotyczyć dowolnej części ciała, ale najczęstsze
są dolegliwości dotyczące układu trawiennego, nerwowego
W TYM PRZEWLEKŁYM PROBLEMIE PSYCHOLOGICZNYM A
i rozrodczego. Jeśli objawy dotyczą dobrowolnego ośrodkowego
OSOBA skarży się na objawy fizyczne
KTÓRYCH NIE ZNALEZIONO ŻADNEJ PRZYCZYNY FIZYCZNEJ. układu nerwowego, np. paraliż, stan ten jest czasami
klasyfikowany jako zaburzenie konwersyjne (wcześniej znane
Osoba cierpiąca na to zaburzenie zazwyczaj doświadcza kilku jako histeria). AKTYWNOŚĆ MÓZGU
objawów fizycznych, które utrzymują się przez lata. Objawy nie są Przyczyna zaburzeń somatyzacyjnych nie jest znana. Można wykryć
niezwykłe wzorce
generowane celowo i często są na tyle poważne, że zakłócają W niektórych przypadkach może to być związane z innymi
aktywności mózgu
codzienne życie, ale nie można zidentyfikować ich fizycznej zaburzeniami, takimi jak lęk i depresja, ale nie jest jasne, czy są to w niektórych
przyczyny. przyczyny, czy skutki zaburzenia. przypadkach
zaburzeń
somatyzacyjnych. Te skany
MRI pokazują mózg
HISTERIA STYMULACJA LEWEJ RĘKI
osoby, która doświadcza
utrata czucia w lewej
ręce (pojawia się
Termin „histeria” pochodzi od greckiego słowa
prawa strona mózgu
hysterikos, które odnosiło się do zaburzenia
DEMONSTRACJA HISTERII
chorobowego spowodowanego po lewej stronie w
zaburzeniami czynności macicy. obrazy). Skany

Francuski neurolog Jean- ujawnić nieobecność
Austriacki psychoanalityk Zygmunt Freud Martin Charcot (1825–
aktywności mózgu
(patrz s. 189) zasugerował, że 1893) uznał histerię za
(pokazanej strzałką)
histeria jest podejmowaną przez dziedziczne
w prawej korze
podświadomość próbą ochrony pacjenta zaburzenie
somatosensorycznej
neurologiczne, który
przed stresem. Termin ten nie jest już podczas
stosował hipnozę do stymulacji lewej
powszechnie używany w psychiatrii, chociaż
wywoływania histerii u ręki. Jest normalny mózg
nadal jest w codziennym użyciu w pacjentów, a następnie
odniesieniu do stanu niekontrolowanego badał jej wyniki.
aktywność (kółko), gdy
nadmiaru emocji.
stymulowana jest
STYMULOWANA PRAWA RĘKA nienaruszona prawa ręka.
HIPOCHONDRIA Objawy są rzeczywiste, takie jak kaszel lub ból częste wizyty u lekarza w celu wykonania słysząc o chorobie Alzheimera, chwilowe
głowy, ale osoby cierpiące na hipochondrię badań. Nawet jeśli wyniki badań okażą się zapomnienie może sprawić, że dana osoba
CHARAKTERYSTYKA TO ZABURZENIA
naprawdę martwią się, że wskazują one na negatywne, ludzie mogą pozostać przekonani, uwierzy, że cierpi na tę chorobę. Wiele osób
NADMIERNY I NIEREALISTYCZNY LEK
poważną chorobę, taką jak rak płuc lub guz że mają poważną chorobę i często cierpiących na hipochondrię cierpi również
O POWAŻNEJ CHOROBIE.
mózgu. W łagodnych postaciach osoba może po zasięgają innych opinii lekarskich. na inne zaburzenia psychiczne, takie jak
W hipochondriach (zwanych także prostu stale się martwić. W cięższych przypadkach Ponadto dana osoba może uwierzyć, że depresja, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne,
hipochondriami) trywialne objawy hipochondria może poważnie zakłócić codzienne cierpi na konkretną chorobę, gdy o niej fobie lub uogólnione zaburzenia lękowe.
nabierają nierealistycznego znaczenia. życie danej osoby usłyszy; na przykład po
242
ZABURZENIA
ZESPÓŁ MUNCHAUSENA sfingowana choroba, co bardzo utrudnia znana jako choroba Munchausena przez
rozpoznanie zespołu Munchausena. zastępcę lub choroba sfabrykowana i wywołana

ZESPÓŁ MUNCHAUSENA, ZNANY TAKŻE JAKO SZPITALNY ZESPÓŁ UZALEŻNIENIA, JEST RZADKIM STANIE PSYCHIATRYCZNYM, W KTÓRYM
OSOBA POWTARZA SIĘ ZWRÓCIĆ SIĘ O POMOC LEKARSKĄ Z POWODU FAJOWANYCH LUB SAMO-WŁAŚCIWYCH OBJAWÓW CHOROBY.
Oprócz kłamstwa na temat objawów mogą próbować (FII), ludzie mogą wymyślić objawy lub wywołać je
manipulować wynikami badań – na przykład u kogoś innego. Zwykle wiąże się to z udawaniem
dodając krew do próbki moczu – a nawet przez rodziców objawów u dziecka lub wywoływaniem
Osoby z zespołem Munchausena są świadome, że motywem wydaje się być uzyskanie wywoływać u siebie objawy; mogą na przykład zranić u niego objawów.
fabrykują objawy, w przeciwieństwie do osób z badania, leczenia i uwagi personelu medycznego. się lub połknąć truciznę. Zazwyczaj trafiają do wielu Diagnoza jest trudna i wymaga
hipochondrią, które naprawdę wierzą, że są Osoby cierpiące na ten zespół często posiadają różnych szpitali, często wykazując te same objawy. przeprowadzenia różnych badań w celu wykluczenia
chore. Nie udają choroby w celu uzyskania dobrą wiedzę medyczną i tworzą wiarygodne objawy W powiązanym stanie, choroby podstawowej. Jeśli nie zostanie znaleziona
wymiernych korzyści (np. korzyści finansowych). oraz wyjaśnienia swoich objawów prawdziwa przyczyna, diagnozę stawia się na
Zamiast, podstawie oceny psychiatrycznej.
UDAWANIE CHOROBY
Niepatologiczne
Wiele osób na pewnym etapie życia Patologiczny
Ta forma udawania Zaburzenia pozorowane
udaje chorobę, ale w większości Symulowanie
Udawanie choroby
przypadków jest to po prostu sporadyczne zazwyczaj polega na Jest to celowe wykorzystanie fałszywych lub Obejmują one celowe fałszowanie chorób
patologicznej, w
zjawisko – na przykład po to, aby wykorzystywaniu drobnych w celu uzyskania korzyści emocjonalnych,
przeciwieństwie do postaci wyolbrzymionych objawów w celu
uniknąć pójścia do pracy lub szkoły. objawów w celu uniknięcia takich jak współczucie, uwaga i opieka.
niepatologicznej, ma tendencję uzyskania znacznych korzyści, takich jak
Jednakże u niektórych osób wymyślanie lub zwrócenia na siebie uwagi. do powtarzania się i zwykle rekompensata finansowa lub współczucie. Skrajne formy zaburzeń
Udawanie zdarza się pozorowanych obejmują zespół
choroby jest problemem wiąże się z uzyskaniem Nie jest to zaburzenie samo w sobie, ale
patologicznym. Poniższa tabela sporadycznie i nie przynosi przez osobę udającą znaczącego może wskazywać na problem psychiczny. Munchausena.
podsumowuje sposoby klasyfikacji żadnych wymiernych korzyści. wymiernego zysku, takiego jak nagroda finansowa.
pozorowanej choroby.
ZESPÓŁ TOURETTE'A jest stosunkowo rzadkie. Mogą również
rozwinąć się inne problemy psychiczne, takie

ZESPÓŁ Tourette'a to schorzenie neurologiczne, które charakteryzuje się nagłymi, powtarzającymi się, mimowolnymi ruchami (zwanymi
jak depresja lub zaburzenia lękowe.
tikami ruchowymi) oraz dźwiękami lub słowami (zwanymi tikami głosowymi).
Zazwyczaj objawy pojawiają się po raz pierwszy
w dzieciństwie i nasilają się w wieku młodzieńczym,
W większości przypadków zespół Tourette'a na zespół Tourette’a nie została ustalona. a następnie ustępują.
występuje rodzinnie i mogą w nim uczestniczyć Czynniki środowiskowe mogą również Jednak w niektórych przypadkach stan ten
czynniki genetyczne, chociaż nie zbadano odpowiednich odgrywać rolę w rozwoju zespołu Tourette'a. stopniowo się pogarsza i utrzymuje się
genów i sposobu dziedziczenia. przez całe dorosłe życie.
zidentyfikowany. W niektórych przypadkach,
znanych jako sporadyczny zespół Tourette'a, Objawy i skutki Diagnoza

nie ma wyraźnego związku dziedzicznego. Wiąże Charakterystycznymi objawami zespołu Tourette'a są Aby móc postawić pozytywną diagnozę zespołu Tourette’a,
się to z różnymi nieprawidłowościami mózgu, w tym tiki ruchowe, takie jak mruganie, drganie twarzy, muszą występować zarówno tiki ruchowe, jak i głosowe
nieprawidłowym funkcjonowaniem zwojów wzruszanie ramionami i szarpanie głową, oraz tiki występują i nie mogą być spowodowane innym TIKI MOTORYCZNE TOURETTE’A To
podstawy mózgu, wzgórza i kory czołowej oraz wokalne, takie jak chrząkanie lub powtarzanie stanem chorobowym, lekami lub innymi substancjami. zdjęcie wykonane przy długim czasie naświetlania
nieprawidłowościami w neuroprzekaźnikach ilustruje powtarzające się ruchy charakterystyczne dla
słów. Mimowolne wypowiadanie Muszą występować kilka razy dziennie przez
zespołu Tourette’a. Po lewej stronie osoba cierpiąca
serotonina, dopamina i noradrenalina, chociaż ich przekleństw (coprolalia) jest cechą dobrze znaną, większość dni lub z przerwami przez ponad na Tourette'a ma przymocowane do palców światła,
związek przyczynowy ale rok. które pokazują ruchy dłoni.
Zwoje podstawne
Odpowiedzialny za
realizację procedur
LECZENIE EKSPERYMENTALNE
ruchowych
Większość osób z zespołem Tourette'a uczy się z nim

Wzgórze
żyć i nie wymaga leczenia. W ciężkich przypadkach
Filtruje i przekazuje impulsy
zwykle leczy się przede wszystkim lekami pomagającymi
nerwowe do kory mózgowej
kontrolować tiki, chociaż terapia rozmową może być
Kora czołowa również użyteczna, szczególnie jeśli występują inne problemy,
Odgrywa kluczową rolę takie jak stany lękowe lub obsesje. W kilku bardzo ciężkich,
w ustalaniu kolejności działań wyniszczających przypadkach, które nie reagowały
na inne metody leczenia, zastosowano głęboką
IMPLIKOWANE
stymulację mózgu. Procedura ta jest jednak nadal wysoce
OBSZARY MÓZGU
eksperymentalna i nie jest jeszcze jasne, czy korzyści
Badania mózgu osób z
zespołem Tourette'a wykazały przewyższają ryzyko.

nieprawidłowości
w niektórych obszarach
mózgu, w tym w zwojach
podstawy mózgu, wzgórzu i GŁĘBOKA STYMULACJA MÓZGU Procedura

korze czołowej, ale ta polega na chirurgicznym wszczepieniu do mózgu urządzenia
nie jest jasne, czy są one zwanego rozrusznikiem mózgu (jak pokazano tutaj). Rozrusznik
przyczyną, czy skutkiem wysyła impulsy elektryczne do określonych obszarów mózgu,
choroby.
kontrolując w ten sposób ich aktywność.
243
ZABURZENIA
SCHIZOFRENIA Płat czołowy

Odpowiedzialny za
POWAŻNE ZABURZENIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO, SCHIZOFRENIA, CHARAKTERYSTYKUJE SIĘ ZNIEKSZTAŁCIAMI W MYŚLENIU,
funkcje wykonawcze,
POSTRZEGANIA RZECZYWISTOŚCI, WYRAŻANIU EMOCJI, RELACJI SPOŁECZNYCH I ZACHOWANIA.
takie jak uwaga,
planowanie, motywacja i
podejmowanie decyzji
Wbrew powszechnemu przekonaniu schizofrenia Sama podatność genetyczna nie wystarczy, aby
nie jest „rozdwojoną osobowością”, ale raczej wywołać schizofrenię, konieczne są również
formą psychozy, w której osoba nie jest w stanie czynniki środowiskowe. Do czynników
Płat skroniowy
odróżnić tego, co rzeczywiste, od tego, co środowiskowych, które mogą mieć na to Integruje i
wyobrażone. wpływ, zalicza się narażenie na infekcję lub rozpowszechnia informacje
słuchowe
Przyczyna schizofrenii nie jest znana, niedożywienie przed urodzeniem, stresujące
chociaż uważa się, że jest to wynikiem wydarzenia życiowe i używanie marihuany. W
połączenia czynników genetycznych i grę może wchodzić także nadmierny poziom ZREDUKOWANY
Hipokamp SZARE KOMÓRKI

środowiskowych. Schizofrenia występuje rodzinnie, dopaminy, ponieważ wszystkie leki
Zaangażowany w uczenie Osoby chore na
a ryzyko wystąpienia tej choroby u osoby, która przeciwpsychotyczne blokują dopaminę,
się, zapamiętywanie i schizofrenię mają zazwyczaj
ma bliskiego członka rodziny chorego na tę chorobę, jestazwiększone
leki uwalniające dopaminę mogą wywołać schizofrenię. łączenie emocji z pamięcią zmniejszoną ilość istoty
rozwijanie go. Uważa się jednak, że Wystąpiły różne nieprawidłowości w mózgu szarej w płatach skroniowych,
hipokampie i płatach czołowych,
zidentyfikowane u osób
ale znaczenie tego odkrycia nie
chorych na schizofrenię, w jest jasne.
tym niezwykle niski poziom
SŁUCHANIE GŁOSÓW receptorów glutaminianu i redukcję istoty szarej w niespójna mowa (tzw. „sałatka słowna”);
Podczas halucynacji
niektórych obszarach mózgu, zwłaszcza w brak emocji lub emocje niewłaściwe, np.
słuchowych skany fMRI wykazują
hipokampie, płatach czołowych i płatach rozbawienie złymi wiadomościami;
aktywność głównie w obszarach
językowych prawej półkuli, a nie w skroniowych. Nie ustalono jednak znaczenia tych zdezorganizowane myśli; niezgrabność;
obszarach lewej półkuli, które
zaburzeń w schizofrenii. mimowolne lub powtarzające się ruchy;
zazwyczaj są aktywne w produkcji
izolacja społeczna; zaniedbanie zdrowia i
mowy. Może to wyjaśniać, dlaczego
mowa wydawana przez „głosy” jest prosta i higieny osobistej; i brak reakcji (katatoniczne)
uwłaczająca oraz dlaczego pacjent Objawy i leczenie zachowanie.
błędnie przypisuje
Schizofrenia może przybierać różne formy (patrz Schizofrenię rozpoznaje się na
panel po lewej). Objawy zwykle rozwijają się w podstawie objawów, ale zwykle wykonuje
je do źródła zewnętrznego. późnym okresie dojrzewania lub wczesnej się również różne badania, aby wykluczyć
dorosłości u mężczyzn i około 4–5 lat później u kobiet. inne możliwe przyczyny nieprawidłowego
TYPY SCHIZOFRENII U różnych osób objawy mogą być różne i mieć zachowania. Leczenie polega na przyjmowaniu
różny stopień nasilenia. Jednakże na ogół mogą leków, takich jak leki przeciwpsychotyczne, i
TYP OPIS
one obejmować urojenia; halucynacje, szczególnie terapii rozmową. Około 1 na 5 osób wraca
Schizofrenia Występują urojenia (szczególnie dotyczące bycia prześladowanym) słuchowe; skołowany, do pełnego zdrowia, ale u pozostałych
paranoidalna i halucynacje, ale myślenie, mowa i emocje są często schizofrenia trwa całe życie.
stosunkowo normalne.
Schizofrenia Myślenie i mowa są zdezorientowane i nieuporządkowane, a emocje mogą być

zdezorganizowana płaskie lub niewłaściwe; zachowanie jest zdezorganizowane i często zakłóca
codzienne czynności, takie jak gotowanie czy pranie.
UTRATA TKANKI Te skany
Schizofrenia Brak reakcji na otoczenie i bezruch to typowe cechy; w niektórych MRI pary bliźniąt pokazują,
katatoniczna przypadkach osoba może przyjmować dziwne postawy, bezcelowe ruchy że komory (zaznaczone
lub powtarzać zasłyszane słowa. strzałkami) są powiększone
—
Niezróżnicowana Występują niektóre objawy schizofrenii paranoidalnej,
schizofrenia zdezorganizowanej lub katatonicznej, ale wzór objawów nie pasuje sugerując utratę tkanki
wyraźnie do żadnego z powyższych typów. mózgowej —
u bliźniaka po
Resztkowa Występują objawy schizofrenii, ale obecnie są one znacznie mniej nasilone prawej stronie, który
schizofrenia niż w momencie pierwotnej diagnozy schizofrenii. jest schizofrenikiem. Nie
ma to wpływu na
bliźniaka po lewej stronie.
ZABURZENIA UROJENIOWE członków cierpiących na to zaburzenie lub schizofrenię. Osoby

izolowane społecznie są bardziej podatne, a w niektórych przypadkach
CHARAKTERYSTYKA TO ZABURZENIA JEST RODZAJEM PSYCHOZY
może to być również spowodowane stresem.
POPRZEZ OBECNOŚĆ UTRWAŁYCH, Irracjonalnych przekonań, które nie są spowodowane innym
zaburzeniem psychicznym. Istnieje kilka rodzajów zaburzeń urojeniowych: zazdrość ZESPÓŁ DE CLERAMBAULTA,
(urojenie, że partner jest niewierny); prześladowczy (przekonanie, zwany także
W przypadku zaburzeń urojeniowych urojenia nie są „dziwaczne” erotomanią, zespół de Clerambaulta jest
że ktoś go prześladuje lub próbuje go skrzywdzić);
rzadkim zaburzeniem urojeniowym, w
(dotyczą rzeczy, które mieszczą się w granicach możliwości). erotomaniczny (ktoś – często gwiazda – jest w nich zakochany); którym osoba cierpiąca wierzy, że inna
Oprócz urojeń i związanych z nimi zachowań, osoba cierpiąca imponujący (zawyżone poczucie wartości, władzy, talentu lub osoba jest w niej zakochana. Zaburzenie
na to zaburzenie często funkcjonuje normalnie, chociaż wiedzy); somatyczny (urojenie, że ma wadę fizyczną lub problem to jest głównym tematem książki
Enduring Love brytyjskiego pisarza
zaabsorbowanie urojeniami może zakłócać codzienne życie. medyczny); i mieszane (dwa lub więcej innych typów urojeń).
Iana McEwana.
Przyczyna zaburzeń urojeniowych nie jest znana, ale częściej
występuje u osób z rodziną
244
ZABURZENIA
UZALEŻNIENIA wydaje się, że ludzie są bardziej narażeni na uzależnienie niż
inni, chociaż uważa się, że podatność genetyczna i czynniki
UZALEŻNIENIE TO STAN BYCIA TAK ZALEŻNYM OD CZEGOŚ, ŻE BEZ NIEGO JEST TRUDNE LUB
środowiskowe prawdopodobnie odgrywają rolę. Na przykład dzieci
NIEMOŻLIWE PRZEZ JAKIEKOLWIEK ZNACZĄCY OKRES.
dorastające w rodzinie nadużywającej narkotyków lub alkoholu
są bardziej narażone na uzależnienie.
Można uzależnić się od wszystkiego, ale niezależnie od Chociaż niektóre objawy są specyficzne dla substancji lub działania
rodzaju uzależnienia, dana osoba nie jest w stanie nad nim zapanować. uzależniającego, istnieje kilka ogólnych objawów, które występują
Uzależnieniem może być substancja lub czynność. we wszystkich uzależnieniach. Należą do nich
Uważa się, że substancje lub działania uzależniające wpływają rozwój tolerancji – potrzeba zwiększania ilości, aby uzyskać
mózg tak, aby reagował w taki sam sposób, w jaki reaguje na pożądany efekt; nieprzyjemne fizyczne i/lub psychiczne
przyjemne doświadczenia, zwiększając uwalnianie dopaminy, objawy odstawienia po zaprzestaniu stosowania substancji
neuroprzekaźnika. Nie wiadomo dlaczego niektórzy lub działania; oraz kontynuowanie używania substancji lub
ZDROWA WĄTROBA
angażowania się w tę czynność, nawet
Normalna, zdrowa wątroba ma ciemnoczerwony kolor, gładką powierzchnię
Cząsteczka nikotyny jeśli może to być szkodliwe dla zdrowia zewnętrzną, bez grudek i blizn oraz jest wolna od obszarów przebarwień.
luźno wiąże się z
fizycznego lub psychicznego lub relacji.
białkiem
ALLEL JEDEN Białko kodowane
przez allel pierwszy

GENY I UZALEŻNIENIE OD
Cząsteczka nikotyny NIKOTYNY
wiąże się normalnie Badania wskazują, że w przypadku niektórych

z białkiem uzależnień może występować czynnik genetyczny.
U osób noszących jedną wersję (allel)
Białko kodowane określonego genu, allel ten może kodować
ALLEL DRUGI przez allel drugi białko, które tylko luźno wiąże się z nikotyną.
U osób noszących inne allele białka, które

Cząsteczka nikotyny
kodują, mogą normalnie lub ściśle wiązać
wiąże się ściśle się z nikotyną.
z białkiem Szczelność wiązania zmienia wpływ nikotyny MARSKA WĄTROBA
na organizm, co z kolei może wpływać na Wątroba ta wykazuje zaawansowaną marskość wątroby, z dużymi obszarami
Białko kodowane
podatność na uzależnienie od nikotyny. tkanki bliznowatej, grudkowatą powierzchnią i ogólnym przebarwieniem.
ALLEL TRZECI przez allel trzeci Marskość wątroby jest jednym z możliwych powikłań uzależnienia od alkoholu.
ZABURZENIA OSOBOWOŚCI do ryzyka wystąpienia zaburzenia osobowości zalicza się sytuacja. Objawy zwykle rozwijają się w okresie dojrzewania lub
występowanie takiego zaburzenia w rodzinie lub inną chorobę wczesnej dorosłości i mogą mieć różny stopień nasilenia.
Jest to grupa zaburzeń, w których nawykowe zachowania i wzorce myślenia człowieka
psychiczną; molestowanie w dzieciństwie; dysfunkcjonalne życie Często osoba cierpiąca na zaburzenie osobowości nie jest
powodują nawracające problemy w życiu codziennym.
rodzinne w dzieciństwie; oraz zaburzenia zachowania (patrz świadoma, że jej zachowanie i wzorce myślenia są niewłaściwe,
str. 248) w dzieciństwie. ale może być świadoma problemów w relacjach osobistych,
Przyczyna zaburzeń osobowości nie jest znana, ale uważa się, że są Istnieje wiele rodzajów zaburzeń osobowości (patrz panel społecznych lub zawodowych, a problemy te mogą powodować
one wynikiem połączenia czynników genetycznych i poniżej), ale generalnie wszystkie charakteryzują się nieelastycznym niepokój. Konkretne objawy zależą od rodzaju zaburzenia
środowiskowych. Czynniki, które mogą wzrosnąć sposobem myślenia i zachowania, niezależnie od tego, osobowości, na jakie cierpi dana osoba.
TYPY ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI

Skupienie B Charakteryzuje się dramatycznym, Grupa C Zaburzenia osobowości składające się na tę
Zaburzenia osobowości dzieli się na trzy
niekonsekwentnym lub nadmiernie emocjonalnym myśleniem i zachowaniem. grupę charakteryzują się nawykowymi wzorcami lęku,
szerokie grupy, zwane klastrami, w zależności od lęku lub zahamowania myślenia lub zachowania.
przejawianych objawów behawioralnych i typów myślenia.
Osoby antyspołeczne , zwane wcześniej socjopami, osoby z tym
zaburzeniem osobowości uporczywie lekceważą uczucia, prawa i
Skupienie A Zaburzenia należące do tej grupy charakteryzują się bezpieczeństwo innych; mogą także uporczywie kłamać, kraść lub
Unikający Osoby z zaburzeniami osobowości unikającej
dziwnym lub ekscentrycznym zachowaniem i/lub myśleniem. zachowywać się agresywnie.
czują się nieadekwatne i są nadwrażliwe na krytykę lub
odrzucenie; są nieśmiałe i wyjątkowo nieśmiałe w
sytuacjach społecznych, co może prowadzić do izolacji
Paranoik Osoby z paranoidalnym zaburzeniem osobowości Borderline Osoby z borderline mają problemy z własną społecznej.
są podejrzliwe i nieufne wobec innych, mogą wierzyć, że inni tożsamością i boją się samotności, choć często mają niestabilne
próbują ich skrzywdzić, i są zazwyczaj wrogie i emocjonalnie relacje; angażują się w zachowania impulsywne lub ryzykowne; i
zdystansowane. mają tendencję do niestabilnego nastroju.
Osoba zależna Osoby z tym typem zaburzenia osobowości są
niezwykle zależne od innych i uległe wobec nich; czują,
Schizoidalne Osoby z tym zaburzeniem nie są zainteresowane że nie są w stanie samodzielnie poradzić sobie z codziennością
Histrioniczne Typy histrioniczne są bardzo emocjonalne i stale
i często odczuwają pilną potrzebę bycia w związku.
relacjami społecznymi, są introwertyczne i samotne oraz mają szukają uwagi; są zazwyczaj bardzo wrażliwi na opinie innych i
ograniczony zakres ekspresji emocjonalnej; często wydają się nadmiernie przejmują się swoim wyglądem fizycznym.
niezdolne do rozpoznania normalnych sygnałów społecznych.
Obsesyjno-kompulsywny Osoby z tym zaburzeniem osobowości

Schizotyp Osoby z tym typem są społecznie i emocjonalnie Narcystyczny Typ narcystyczny wierzy, że jest lepszy od innych, ale sztywno trzymają się zasad i kodeksów moralnych, są nieelastyczne
oderwane i wykazują szczególne cechy zachowania i myślenia, wciąż szuka aprobaty; mają tendencję do wyolbrzymiania swoich i często chcą mieć kontrolę; też bywają perfekcjonistami. To nie
takie jak myślenie „magiczne” (wiara, że ich myśli mogą wpływać osiągnięć i wykazują wyraźny brak empatii. to samo, co OCD (patrz s. 233), które jest zaburzeniem lękowym.
na innych).
245
ZABURZENIA
ZABURZENIA ODŻYWIANIA Anoreksja charakteryzuje się samogłodzeniem i nadmierną utratą

NADWAGA
BMI 25–29,9
KLUCZ
wagi. Jego główne cechy to intensywny strach przed otyłością lub
ZABURZENIA ODŻYWIANIA TO STAN, W KTÓRYM WYSTĘPUJE STRASZNE ZAINTERESOWANIE NIEDOWAŻA OTYŁY
przybraniem na wadze; opór w utrzymaniu prawidłowej wagi; oraz BMI 18,4 LUB MNIEJ BMI 30–39,9
JEDZENIEM I/LUB WAGĄ ORAZ ZABURZENIA W ZACHOWANIU JEDNOŚCIOWYM.
zaprzeczanie powadze niskiej masy ciała. To może być śmiertelne. ZDROWA WAGA BMI BARDZO OTYŁY
18,5–24,9 BMI 40 LUB WIĘCEJ
Przyczyny zaburzeń odżywiania nie są jasne, chociaż uważa się, Bulimia psychiczna charakteryzuje się objadaniem się, a następnie 2
że ma na nie wpływ połączenie czynników biologicznych, powtarzaniem działań kompensacyjnych mających na celu zapobieganie
genetycznych, psychologicznych i społecznych. Czynnikiem przyrostowi masy ciała, takich jak wywoływanie wymiotów, stosowanie środków 1.9
dodatkowym mogą być skutki presji społecznej i rówieśniczej, aby być przeczyszczających lub moczopędnych, nadmierny wysiłek fizyczny lub
szczupłym. W grę mogą wchodzić także lęk związany z obrazem post. Może to spowodować 1.8
WSKAŹNIK
zagrażające życiu zaburzenia pracy serca spowodowane m.in MASY CIAŁA
własnego ciała, niska samoocena i depresja.
Wskaźnik masy ciała 1.7
brak równowagi elektrolitów.
WYSOKOŚĆ
(METRY)
(BMI) to liczba, która
Rodzaje zaburzeń odżywiania Zaburzenie objadania się wskazuje, czy dana osoba
jest podobne do bulimii, ale 1.6
Zaburzenia odżywiania występują najczęściej u dorastających mieści się w zdrowym
zakresie masy ciała.
dziewcząt i młodych kobiet, ale dotykają także starsze kobiety i mężczyzn. bez działań kompensacyjnych
Dorośli chorzy na jadłowstręt 1,5
Najczęstsze typy to jadłowstręt psychiczny, bulimia psychiczna i przeciwdziałających objadaniu się, psychiczny mają BMI 40 50 70 60 80 90 100 110 120 130 140 150 160
zaburzenie objadania się. które mogą prowadzić do otyłości. wynoszące 17,5 lub mniej. WAGA (KILOGRAMY)
Włosy
Mózg i układ nerwowy Usta i zęby
Staje się cienki, suchy i Mózg i układ nerwowy Zawroty głowy; depresja; Opuchnięte,
łamliwy; może niska samo ocena; często
Zmęczenie; półomdlały; depresja; zły
obolałe policzki; choroba
wystąpić wypadanie włosów humor; zaburzenia pamięci i świadomość, że zachowanie dziąseł; wrażliwe zęby; erozja
koncentracji żywieniowe jest nieprawidłowe
i próchnica zębów; utrata
zębów
Serce i krążenie
Serce i krążenie
Mięśnie, stawy i kości Gardło i przełyk
Niskie ciśnienie
krwi; wolne tętno; Mięśnie Niskie ciśnienie

Ból, podrażnienie
kołatanie stają się słabe; krwi; wolne i/lub
gardła; zapalenie przełyku;
serca; stawy mogą puchnąć; nieregularne tętno;
MARNOWAĆ, PUSTOSZYĆ pęknięcie przełyku
niewydolność serca kości mogą zaburzenia
Ekstremalna utrata masy ciała
stać się cienkie mięśnia
związana z jadłowstrętem
(osteoporoza) i sercowego; Krew i płyny
psychicznym prowadzi do
Nerki niewydolność serca
podatne na ustrojowe
wyniszczenia tkanek
Kamienie nerkowe; złamania
organizmu, co widać na tym zdjęciu. Niedokrwistość; niski poziom
niewydolność nerek Żołądek elektrolitów w płynach
Jelita Ból; wzdęcia; ustrojowych; odwodnienie
Krew i płyny
Wzdęcia i zaparcia opóźnione
ustrojowe opróżnianie;
Niedokrwistość; niski owrzodzenie;
Jelita
poziom elektrolitów w pęknięcie żołądka
Nieregularne
płynach ustrojowych
Hormony wypróżnienia;
Zmniejszony popęd Skóra wzdęcia; skurcze brzucha;
Skóra i paznokcie seksualny; łatwo Sucha skóra zaparcie; biegunka
Sucha skóra; wzrost odczuwać zimno.
puszystych włosów U kobiet:
(lanugo) na ciele; ustanie

Mięśnie
łamliwe paznokcie; łatwe miesiączki; Hormony
Słabość
siniaki problemy z Nieregularne lub
EROZJA STOMATOLOGICZNA poczęciem nieobecne miesiączki
Powtarzające się wywołane przez
siebie wymioty w bulimii mogą SKUTKI JADŁOPOMOŚCI NERWOWEJ NA ORGANIZM WPŁYW BULIMII NERVOSA NA ORGANIZM
prowadzić do erozji szkliwa zębów przez Najbardziej oczywistym skutkiem jadłowstrętu psychicznego jest skrajna utrata Bulimia psychiczna ma zwykle mniej oczywiste skutki zewnętrzne niż jadłowstręt psychiczny,
kwas żołądkowy, co może prowadzić do masy ciała. Może jednak mieć także szereg innych skutków dla organizmu, ponieważ osoba często ma normalną wagę. Jednakże powtarzające się objadanie się i
utraty zębów. a nawet może być śmiertelny. przeczyszczanie może mieć rozległe skutki fizyczne.
UTRATA UWAGI przed urodzeniem lub we wczesnych latach życia oraz alergie w mózgu, takie jak Ritalin, mogą łagodzić objawy. Objawy
NADPOBUDLIWOŚĆ pokarmowe. Nie ma dowodów na to, że problemy rodzicielskie zwykle pojawiają się we wczesnym dzieciństwie i mogą się
powodują ADHD, mogą jednak wpływać na jego nasilenie i strategie nasilić, gdy dziecko rozpocznie naukę w szkole. Ze względu na
POWSZECHNIE ZNANE JAKO ADHD, ZESPÓŁ NADPOCZYNNIKA Z DEFICYTEM UWAGI JEST
radzenia sobie dziecka. U dzieci z ADHD stwierdzono pewne różne problemy związane z ADHD
JEDNYM Z NAJCZĘŚCIEJ POPULARNYCH ZABURZEŃ ZACHOWAŃ W DZIECIŃSTWIE.
nieprawidłowości w mózgu, w tym niski poziom dopaminy. Leki problemy, mogą również wystąpić trudności w nawiązywaniu
zwiększające dopaminę przyjaźni, niska samoocena, stany lękowe lub depresja.
ADHD charakteryzuje się utrzymującymi się trudnościami w
skupieniu uwagi i/lub nadpobudliwością. Najczęściej występuje u TYPY ADHD
dzieci, ale może utrzymywać się do wieku dorosłego. ADHD Zespół Objawy nieuwagi obejmują Nadpobudliwy/impulsywny Objawy łączone obejmują
krótki czas skupienia uwagi; Charakteryzuje się wierceniem; objawy obu pozostałych
zwykle występuje rodzinnie, a w większości przypadków za nadpobudliwości
słaba koncentracja; trudności nadmierna aktywność; działać typów, takie jak krótki czas
najbardziej prawdopodobną przyczynę uważa się dziedziczenie psychoruchowej z
deficytem uwagi w wykonywaniu poleceń; bez myślenia; nadmierne koncentracji, nadmierna
genetyczne, prawdopodobnie obejmujące wiele genów. Jednakże i często zmieniać mówienie; i wielokrotne aktywność i bezmyślne
można podzielić na trzy
ta predyspozycja genetyczna oddziałuje z różnymi innymi zajęcia. przerywanie mówcy. działanie.
główne typy, w zależności
czynnikami, takimi jak narażenie na pewne toksyny (takie jak od dominującego typu przejawianego zachowania.
nikotyna i alkohol) przed urodzeniem, uszkodzenie mózgu
246
ZABURZENIA
OPÓŹNIENIE ROZWOJU rozwoju i może być spowodowane różnymi czynnikami, takimi jak
poważne upośledzenie wzroku lub słuchu; uszkodzenie mózgu;
OPÓŹNIENIE ROZWOJU TO OKREŚLENIE STOSOWANE W PRZYPADKU DZIECKA
trudności w nauce; Zespół Downa; ciężka, długotrwała choroba,
LUB MAŁE DZIECKO NIE NABYŁO UMIEJĘTNOŚCI I MOŻLIWOŚCI NORMALNIE OSIĄGANYCH W
OKREŚLONYM WIEKU. taka jak choroba serca, choroba mięśni lub zaburzenie
odżywiania; lub brak stymulacji fizycznej, emocjonalnej lub
W ciągu kilku pierwszych lat życia istnieją ważne etapy – kamienie psychicznej.
milowe w rozwoju – podczas których zwykle oczekuje się, że dziecko Opóźnienie w rozwoju może również wystąpić tylko w określonych
nabędzie pewne podstawowe umiejętności fizyczne, obszarach. Opóźnienie w ruchu i chodzeniu jest dość powszechne i często
umysłowe, społeczne i językowe. Rozwój dziecko je nadrabia. Jednakże może istnieć poważna przyczyna, taka jak
dziecka ocenia się w kilku obszarach, w tym w dystrofia mięśni, porażenie mózgowe lub wada cewy nerwowej (patrz strona
rozwoju fizycznym i motorycznym; wzrok, słuch, 237). Opóźnienie w rozwoju mowy i języka może mieć różne przyczyny, m.in. brak
PISZANIE I RYSOWANIE
mowa i rozwój umysłowy; i rozwój społeczny. stymulacji, problemy ze słuchem, czy rzadziej autyzm. Uogólnione trudności
Zwykle dziecko lubi bazgrać od około pierwszego roku życia, a do
w kontroli mięśni wpływające na mówienie, które mogą być na przykład około trzeciego roku życia większość dzieci potrafi narysować w
spowodowane porażeniem mózgowym, mogą również powodować opóźnienia w miarę prostą linię.
tym obszarze.
Uogólnione lub specyficzne opóźnienie

Opóźnienia mogą mieć różną wagę i mogą wpływać na Diagnoza i leczenie
jeden lub więcej obszarów rozwoju. Często opóźnienia są po raz pierwszy zauważane przez rodziców, ale opóźnienie
JAZDA NA ROWERZE TRÓJKOŁOWYM
Uogólnione opóźnienie dotyczy większości obszarów można również wykryć podczas rutynowych kontroli rozwoju. W przypadku
Umiejętność pedałowania na
podejrzenia problemu przeprowadzana jest pełna ocena rozwoju i skierowanie
rowerze trójkołowym jest
CHODZENIE BEZ POMOCY dziecka do specjalisty. wskaźnikiem umiejętności
Możliwość chodzenia bez pomocy jest Leczenie zależy od ciężkości i rodzaju opóźnienia. Może obejmować pomoce motorycznych i rozwoju fizycznego.
jednym z kluczowych kamieni milowych fizyczne, takie jak okulary lub aparaty słuchowe, terapie, takie jak terapia
Zwykle zdolność ta
w rozwoju. Zazwyczaj dzieci radzą rozwija się w wieku
logopedyczna i ewentualnie specjalna pomoc edukacyjna. około dwóch do trzech
sobie z tym w wieku od około 10
do 19 miesięcy. lat.
KAMIENIE MILOWE ROZWOJU
WIEK (LATA)
0 1 2 3 4 5
UMIEJĘTNOŚCI FIZYCZNE I MOTORYCZNE Możliwość uniesienia głowicy do 45° Potrafi chodzić bez pomocy Potrafi skakać na jednej nodze
Dzieci rodzą się zdolne do wykonywania
podstawowych czynności Może przenosić ciężar na nogach
odruchowych, takich jak chwytanie.
Metodą prób i błędów stopniowo nabywają Można się przewrócić Potrafi wejść na górę bez pomocy
inne umiejętności fizyczne i rozwijają
koordynację ruchową. Początkowo Potrafi stać, podnosząc własny ciężar Potrafi przez sekundę utrzymać równowagę na jednej nodze
dzieci opanowują kontrolę nad

postawą ciała i głową, a następnie Może siedzieć bez podparcia Potrafi pedałować na rowerze trójkołowym
rozwijają umiejętności fizyczne, takie

jak raczkowanie, stanie i chodzenie. Może się czołgać Potrafi kopnąć piłkę Potrafi złapać odbitą piłkę
WIZJA I INSTRUKCJA Trzyma ręce razem Potrafi skopiować okrąg

ZRĘCZNOŚĆ
Noworodek widzi wyraźnie tylko z Lubi bazgrać
odległości około metra.

Wzrok stopniowo się poprawia, a po Bawi się stopami Potrafi narysować linię prostą Potrafi skopiować kwadrat
około sześciu miesiącach obiekty
oddalone o kilka metrów stają się Sięga po grzechotkę
wyraźne. Wraz z poprawą wzroku, a

także postępującym dojrzewaniem narządu Potrafi podnieść mały przedmiot
ruchu, rozwija się zręczność i koordynacja
wzrokowo-ruchowa. Potrafi chwycić przedmiot między palcem a kciukiem Potrafi narysować podstawowe podobieństwo osoby
UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNE I JĘZYK Można pić z kubka Pozostaje suchy w nocy

W ciągu kilku tygodni od urodzenia dziecko
zwraca się ku dźwiękom, a także zaczyna Uśmiecha się spontanicznie Pozostaje suchy w ciągu dnia
spontanicznie piszczeć i uśmiechać się.
Kiedy dziecko słyszy język, zaczyna kojarzyć Mówi do rodziców „tata” i „mama”. Zna imię i nazwisko
słowa z przedmiotami i już w wieku około
dziewięciu miesięcy może zacząć mówić do Piszczy Potrafi połączyć dwa słowa
rodziców „tata” i „mama”. Umiejętności
społeczne poprawiają się szybko wraz z Potrafi się ubrać bez pomocy
rozwojem umiejętności komunikowania
się. Zaczyna uczyć się pojedynczych słów Potrafi mówić pełnymi zdaniami
0 24 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60
WIEK (MIESIĄCE)
247
Lewy skroniowo-ciemieniowy
ZABURZENIA
TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ kora MÓZG DYSLEKSYKI Te dwa
obrazy pokazują obszary

TRUDNOŚĆ W UCZENIU ODNOSI SIĘ DO PROBLEMÓW W mózgu aktywne podczas czytania
u normalnych ludzi (po lewej)
ROZUMIENIE, PAMIĘTANIE, WYKORZYSTANIE LUB REAGOWANIE NA
INFORMACJE. i u osób z dysleksją (po

lewej). U osób z dysleksją
aktywny jest tylko lewy dolny
Istnieją różnice zdań na temat tego, co obejmuje termin „trudności zakręt czołowy, podczas gdy
w uczeniu się”, ale ogólnie rzecz biorąc, odnosi się on do stanów, u zdrowych czytelników aktywne
są także inne obszary.

w których występuje opóźnienie rozwoju. Jednakże trudności w
uczeniu się mogą również odnosić się do konkretnych trudności, na

Lewy dolny
przykład w czytaniu lub pisaniu.
Lewy dolnoskroniowy zakręt czołowy
kora NORMALNI CZYTELNICY CZYTELNICY Z DYSLEKSYKĄ
Typy
Trudności w uczeniu się są powszechnie klasyfikowane jako Specyficzne trudności w uczeniu się (patrz tabela poniżej) zespół łamliwego chromosomu X (patrz str. 236) i zespół łamliwego chromosomu X (patrz poniżej).
uogólnione i specyficzne. Uogólnione trudności w uczeniu się wpływają tylko na jeden lub kilka obszarów funkcjonowania Inne czynniki obejmują problemy z rozwojem mózgu przed porodem
wpływają na wszystkie lub prawie wszystkie funkcje intelektualne, umysłowego i w wielu przypadkach inteligencja nie jest upośledzona. lub w jego trakcie, prawdopodobnie z powodu narażenia w macicy na
prowadząc do opóźnienia rozwoju. Oprócz inteligencji poniżej Osoby z trudnościami w uczeniu się mogą również cierpieć na toksyny, takie jak alkohol lub narkotyki, brak tlenu lub przedwczesny
średniej mogą wystąpić również problemy behawioralne, a w różne schorzenia, takie jak ADHD (patrz strona 246), zaburzenia lub długotrwały poród; oraz uraz głowy, niedożywienie lub
ciężkich autystyczne (patrz strona obok) lub epilepsja (patrz strona 226). narażenie na toksyny środowiskowe (takie jak ołów) w młodym
przypadkach wieku.
także problemy z
Powoduje W przypadku podejrzenia trudności w uczeniu się przeprowadzona
rozwojem fizycznym, Trudności w uczeniu się mogą mieć wiele przyczyn, w tym zostanie ocena rozwoju. Zostaną również wykonane badania słuchu,
upośledzające zdolności nieprawidłowości genetyczne, takie jak zespół Williamsa, lub wzroku i inne badania medyczne i genetyczne w celu sprawdzenia
motoryczne i koordynację. nieprawidłowości chromosomalne, takie jak Down fizycznych przyczyn trudności w uczeniu się.
DYSKALKULIA
POSPOLITE SPECYFICZNE TRUDNOŚCI UCZENIA SIĘ
Trudności z matematyką – dyskalkulia – to numeryczny odpowiednik
dysleksji. Zwykle staje się to widoczne już we wczesnych latach
TYP OPIS
szkolnych, kiedy dziecko ma problemy z nauką faktów i obliczeń
liczbowych, takich jak dodawanie i odejmowanie.
Dysleksja Upośledzona zdolność uczenia się czytania i/lub pisania. Oprócz słabego
czytania i ortografii mogą również występować trudności z sekwencjami, takimi
jak kolejność dat, oraz problemy z organizowaniem myśli.
Dyskalkulia Trudności w wykonywaniu obliczeń matematycznych i trudności w

uczeniu się pojęć matematycznych, takich jak ilość i miejsce, oraz w
organizowaniu liczb.
ZESPÓŁ ŁAMLIWEGO
Bawić Powszechnie nazywana głuchotą tonową, oznacza niezdolność osoby o
CHROMOSOMU X
prawidłowym słyszeniu do rozpoznawania nut, rytmów lub melodii lub ich
Zespół ten jest główną odtwarzania.
przyczyną poważnych
trudności w uczeniu
Dyspraksja Niezdolność do wykonywania umiejętnych ruchów z dokładnością. Może
się u chłopców.
to powodować trudności w ustalaniu relacji przestrzennych, takich jak
Jest to spowodowane
zwężeniem w pobliżu dokładne pozycjonowanie obiektów.
końca chromosomu X
(zakreślonego Specyficzne Trudności w rozumieniu i/lub wyrażaniu języka ustnego u dziecka bez
zaburzenia fizycznych przeszkód w słyszeniu lub mówieniu i bez uogólnionego
kółkiem), co powoduje,
językowe opóźnienia w rozwoju.
że jest on podatny na złamania.
ZABURZENIA ZACHOWANIA w niektórych przypadkach dziecko może również nadużywać alkoholu
lub narkotyków. Wiele dzieci od czasu do czasu zachowuje się

ZABURZENIA ZACHOWANIA TO ZABURZENIA ZACHOWANIA
KTÓRE DZIECKO LUB MŁODZIEŻ POWTÓRNIE I aspołecznie lub zakłóca spokój, ale u dziecka z zaburzeniami
NIEUSTANNIE ZACHOWUJE SIĘ W SPOSÓB ANTYSPOŁECZNY. zachowania takie zachowanie powtarza się przez kilka miesięcy lub
dłużej. W wyniku takiego zachowania dziecko może mieć trudności w
Różne czynniki narażają dziecko na zwiększone ryzyko zaburzeń nawiązywaniu przyjaźni, mieć niską samoocenę i słabe wyniki w
zachowania, w tym czynniki genetyczne, niestabilne i/lub pełne szkole.
przemocy życie rodzinne, brak nadzoru, znęcanie się i Diagnoza opiera się zwykle na ocenie psychiatrycznej
zastraszanie. Trudności w uczeniu się (patrz wyżej), zespół dziecka
nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (patrz s. wzorce zachowań. OBNIŻONA AKTYWNOŚĆ MÓZGU
246) i problemy psychiczne, takie jak depresja, również Leczenie zachowania Dzieci z zaburzeniami
zwiększają ryzyko. Dzieci z zaburzeniami zachowania również mają taką tendencję
zaburzenia, poprzez zachowania zwykle wykazują
zmniejszoną aktywność w prawej

mają nieprawidłowe reakcje na nagrody i kary. terapie oparte na
korze oczodołowo-czołowej (kolor pomarańczowy
rozmowie, takie jak terapia w tym skanie fMRI), gdy
Objawy i skutki poznawczo-behawioralna, zostaniesz nagrodzony za
Objawy różnią się w zależności od osoby, ale obejmują agresywne może być trudne, ale wczesne wykonanie zadania. Potwierdza to
pogląd, że zaburzenie to
zachowanie, okrucieństwo fizyczne, kradzież lub uporczywe leczenie ma większe szanse
wynika z nieprawidłowych reakcji na
kłamstwa, umyślne niszczenie mienia i naruszenia zasad, takie jak na skuteczność. Ważne jest, nagrody i kary, które normalnie
wagary szkolne. W aby w leczenie zaangażowani byli rodzice.

kształtują zachowanie.
248
ZABURZENIA
ZABURZENIA ZE SPEKTRUM AUTYZMU
Włókno łączące
TO GRUPA ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH, CHARAKTERYZUJĄCA SIĘ PROBLEMAMI Z
KOMUNIKACJĄ, RELACJAMI SPOŁECZNYMI I POWTARZAJĄCYMI SIĘ ZACHOWANIAMI.
Istnieje kilka rodzajów zaburzeń ze spektrum autyzmu,

ale najważniejsze z nich to zaburzenia autystyczne (czasami
Zwoje podstawne
określane jako autyzm „klasyczny”) i autyzm wysokofunkcjonujący.
Zaangażowany w rutynę
ruchy
Zaburzenie autystyczne pojawia się zwykle we wczesnym dzieciństwie,

Migdał Móżdżek
przed ukończeniem około trzech lat. Powoduje problemy w Zaangażowany
Poprawia
trzech głównych obszarach rozwojowych: upośledzone umiejętności emocjonalnie
równowagę i
społeczne, upośledzona komunikacja i ograniczone zachowanie. odpowiedzi koordynację
Zazwyczaj takie dzieci nie reagują na swoje imię lub inną mowę skierowaną Hipokamp
Zaangażowany
do nich; Unikaj kontaktu wzrokowego; opierać się kontaktowi
w tworzenie pamięci
fizycznemu; zacznij mówić późno i mów z nienormalnym tonem lub
DOTKNIONE OBSZARY MÓZGU ZORGANIZOWANE POŁĄCZENIA
rytmem; wykazują nienormalną reakcję na sygnały społeczne, takie jak
Autyzm powiązano z nieprawidłowościami w wielu obszarach Ten skan tensora dyfuzji pokazuje wyraźne, zorganizowane obszary
twarze i głosy; wykonywać powtarzalne ruchy, takie jak kołysanie;
mózgu (w tym z tymi pokazanymi tutaj), ale ich związek tkanki łącznej w mózgu zdrowego niemowlęcia. U osoby, u której
rozwijać określone procedury i zaburzać je, gdy ulegają zmianie; i może być przyczynowy z autyzmem nie jest jeszcze jasny. rozwija się autyzm, włókna te są zdezorganizowane.
niezwykle wrażliwy na dźwięk, światło i dotyk, ale czasami ignoruje
sygnały sensoryczne. Około połowa wszystkich dzieci z zaburzeniami i rzadko dziecko może posiadać wyjątkowe zdolności w określonej Mają jednak bardzo wąskie zainteresowania, trudno im nawiązywać kontakty
autystycznymi ma trudności w nauce, a u niektórych dzieci występują dziedzinie (tzw. syndrom sawanta), np. w matematyce. Dzieci z społeczne z rówieśnikami i zazwyczaj są nieelastyczni w swoim
drgawki. autyzmem wysokofunkcjonującym mają zwykle podobne objawy, ale w zachowaniu i rutynie.
mniej poważnej postaci. Wiele dzieci ma przeciętną lub ponadprzeciętną Na zaburzenia ze spektrum autyzmu nie ma lekarstwa, a
Jednakże niektóre dzieci autystyczne charakteryzują się wysokimi inteligencję i rozwija umiejętności mowy i języka w normalnym czasie. leczenie opiera się na edukacji wspierającej, która ma pomóc dziecku w
zdolnościami w jednym obszarze, np. zapamiętywaniu lub przedwczesnym czytaniu. osiągnięciu jego potencjału.
ODPOWIEDŹ NA TWARZE
RZADKIE ZABURZENIA SPEKTRUM AUTYSTYCZNEGO Na tych dwóch skanach MRI
kolory żółty i czerwony
TYP OPIS pokazują obszary
aktywności mózgu
To zaburzenie ze spektrum autyzmu dotyka prawie wyłącznie podczas patrzenia na
Syndrom prawej kobiety i jest spowodowane mutacją w pojedynczym genie. twarze. U normalnej osoby
Zwykle następuje okres normalnego rozwoju, ale potem zakręt wrzecionowaty płata
zaczynają pojawiać się objawy autystyczne, zwykle między skroniowego jest aktywny
około szóstym a 18 miesiącem życia. Rozwój dziecka ulega wówczas (zaznaczony kółkiem),
regresji: dziecko stroni od kontaktów społecznych i nie reaguje już ale nie ma odpowiadającej
na rodziców. Dziecko przestaje mówić, jeśli mówiło wcześniej, traci mu aktywności w mózgu
koordynację stóp, powtarza wijące się ruchy rąk i ma niewłaściwe osoby z autyzmem.
wybuchy płaczu lub śmiechu.
NORMALNY MÓZG AUTYSTYCZNY MÓZG
ODPOWIEDŹ NA GŁOSY
Te dwa skany pokazują
Zaburzenia Ta bardzo rzadka postać zaburzenia ze spektrum autyzmu aktywność mózgu, gdy
dezintegracyjne u dotyka głównie mężczyzn. Podobnie jak w przypadku zespołu normalni ludzie i osoby
dzieci z autyzmem słuchają
Retta, następuje okres normalnego rozwoju, po którym następuje
początek objawów autystycznych i regresja. Objawy ludzkich głosów. W
zwykle pojawiają się w wieku od trzech do czterech lat, chociaż normalnym mózgu
czasami mogą pojawić się już po dwóch latach. aktywna była bruzda
skroniowa górna (obszar
Występuje rozległa i poważna utrata wcześniej nabytych umiejętności żółty i czerwony), podczas
społecznych, językowych i motorycznych, może również wystąpić gdy u osób z autyzmem nie
utrata kontroli nad pęcherzem i jelitami, powtarzające się,
było żadnej aktywności w
stereotypowe wzorce zachowania, drgawki i poważne upośledzenie tym obszarze.
intelektualne.
NORMALNY MÓZG AUTYSTYCZNY MÓZG
ŚWIĄTYNIA GRANDIN
Temple Grandin, jedna z najbardziej znanych autorek zajmujących się uważa swój autyzm, nadwrażliwość na bodźce i niezwykłe wizualne
autyzmem, sama jest wysokofunkcjonującą autystką, która w obrazowy procesy myślowe za pozytywną zaletę, dającą jej unikalny wgląd w stresy,
sposób opisała, jak to jest mieć autyzm. na jakie narażone są zwierzęta gospodarskie. W wyniku swoich
Urodzona w 1947 roku w USA, u niej w wieku trzech lat doświadczeń z wczesnego dzieciństwa Grandin jest zwolenniczką wczesnej
zdiagnozowano autyzm. Po wczesnej edukacji, która zapewniła jej interwencji i wspierającego systemu edukacyjnego w autyzmie, aby
wsparcie, uczęszczała do zwykłych szkół, gdzie często jej dokuczano i pomóc ukierunkować dzieci autystyczne na produktywne kierunki.
wyśmiewano za to, że jest odmienna. Niemniej jednak ukończyła Chociaż autyzm wpływa na każdy aspekt jej życia, Temple Grandin
UNIKALNY WGLĄD
college i została wybitną badaczką w dziedzinie nauk o zwierzętach i stwierdziła, że nie poprze leku na wszystkie zaburzenia ze spektrum
Temple Grandin zasłynęła ze swojej zdolności rozumienia
dobrostanu zwierząt, a także zwolenniczką osób z autyzmem. W autyzmu.
umysłów zwierząt i wykorzystywania swoich spostrzeżeń
dziedzinie dobrostanu zwierząt,
do poprawy ich życia. Dziś pomaga osobom ze spektrum autyzmu
lepiej czuć się w świecie.
249
SŁOWNICZEK
SŁOWNICZEK
A anozognozja Niemożność uświadomienia

sobie własnych deficytów, takich jak paraliż lub
autonomiczny układ nerwowy (ANS)
Składnik obwodowego układu nerwowego,
akalkulia Niemożność wykonania obliczeń numerycznych ślepota, wynikająca z uszkodzenia neurologicznego. odpowiedzialny za regulację pracy narządów
z powodu uszkodzenia neurologicznego; zobacz także wewnętrznych. Obejmuje zarówno
dyskalkulia. ANS Patrz autonomiczny układ nerwowy. współczulny, jak i przywspółczulny układ nerwowy.
acetylocholina Neuroprzekaźnik odgrywający ważną rolę antagonista Cząsteczka blokująca lub

uniemożliwiająca aktywację receptora. akson Włókniste przedłużenie neuronu
nie tylko w uczeniu się i zapamiętywaniu, ale także
w przesyłaniu sygnałów z nerwów ruchowych do przenosi sygnały elektryczne do innych komórek.
mięśni trzewnych. przedni Z przodu lub w kierunku przodu. Większość neuronów ma tylko jeden akson.
potencjał czynnościowy Krótki impuls prądu elektrycznego

generowany przez neuron i mogący być przesyłany
Amnezja następcza Utrata pamięci o wydarzeniach, które
mają miejsce po urazie mózgu, zwłaszcza po
B
do sąsiednich komórek. wstrząśnieniu mózgu. zwoje podstawne Wiązka jąder u podstawy
przodomózgowia, obejmująca
apraksja Częściowa lub całkowita niezdolność do prążkowia i gałki bladej. Zajmuje się przede
adrenalina Patrz epinefryna i
wykonywania skoordynowanych ruchów, w tym mowy. wszystkim selekcją i mediacją
noradrenalina.
ruchy.
błona pajęczynówki Środek trzech opon mózgowo-

afferent Podróżowanie w kierunku lub wchodzenie; zobacz
rdzeniowych (warstw tkanki pokrywającej mózg). dwustronny Po obu stronach ciała; na przykład
także eferentny.
obie półkule mózgu.
agonista Cząsteczka, która wiąże się z receptorem i

pęczek łukowaty Pasmo włókien nerwowych choroba afektywna dwubiegunowa Choroba
pobudza komórkę do działania; patrz także
który łączy obszary Broki i Wernickego. charakteryzująca się dramatycznymi wahaniami nastroju.
antagonista. Agonistą jest często substancja
chemiczna naśladująca działanie naturalnie
wstępująca formacja siatkowata Część formacji ślepota Zdolność reagowania na bodźce wzrokowe
występującego neuroprzekaźnika.
siatkowatej odpowiedzialna za cykl pobudzenia oraz sen- pomimo utraty wzroku na skutek uszkodzenia kory
czuwanie. wzrokowej.
agrafia Niemożność pisania z powodu uszkodzenia
neurologicznego.
obszary skojarzeń Regiony mózgu, które łączą różne bariera krew-mózg Sieć ciasno upakowanych komórek
rodzaje informacji w celu wytworzenia „całego” otaczających mózg, która zapobiega przedostawaniu
alexia Niemożność czytania z powodu uszkodzenia
doświadczenia. się toksycznych cząsteczek.
neurologicznego; znana również jako ślepota słowna.
astrocyt Rodzaj komórki pomocniczej, która zaopatruje oddolne Zwykle odnosi się do stosunkowo
amnezja Ogólny termin określający deficyt pamięci. komórki mózgowe w składniki odżywcze i izolację. „surowych” informacji płynących z głównych obszarów
sensorycznych mózgu, a nie z obszarów
ciało migdałowate Jądro zlokalizowane w obszarze
ataksja Objaw zaburzenia neurologicznego, podczas zaangażowanych w myślenie, wyobrażanie sobie
limbicznym płata skroniowego, które ma kluczowe znaczenie
którego osoba cierpiąca ma trudności z równowagą i lub tworzenie oczekiwań.
do emocji.
skoordynowanymi ruchami.
pień mózgu Dolna część mózgu przekształcająca

androgeny Hormony steroidowe płciowe (w tym atetoza Stan, w którym mięśnie wykonują powolne, się w rdzeń kręgowy.
testosteron), które są odpowiedzialne za dojrzewanie mimowolne, wijące się ruchy, obserwowany w niektórych
płciowe mężczyzn i są z nimi związane
postaciach padaczki. fale mózgowe Regularne oscylacje
stereotypowo męskie cechy zachowania. (wyładowania) neuronów. Różne tempo strzelania
zespół nadpobudliwości psychoruchowej z wskazuje na różne stany psychiczne; patrz także
zakręt kątowy Grzbiet kory nowej w płacie deficytem uwagi (ADHD) Zespół problemów z nauką i elektroencefalograf (EEG).
ciemieniowym, obok płata skroniowego i zachowaniem charakteryzujący się krótkim czasem
potylicznego. Zajmuje się pozycją ciała w przestrzeni koncentracji i często nieodpowiednio energiczną lub szaloną Pole Broki – obszar mózgu płata czołowego,
oraz powiązaniem dźwięku i znaczenia. aktywnością. Zwykle pojawia się po raz pierwszy we odpowiedzialny za artykułowanie mowy.
wczesnym dzieciństwie.
Obszary Brodmanna Mikroskopowo odrębne
anomia Niemożność nazywania obiektów. kora słuchowa Obszar mózgu odpowiedzialny za obszary korowe wyznaczone przez neurologa
odbieranie i przetwarzanie informacji związanych Korbiniana Brodmanna (1868–1918).
anosmia Niemożność węchu. z dźwiękiem.
250
SŁOWNICZEK
ślimak Spiralny kanał kostny w uchu wewnętrznym, złudzenie Fałszywe przekonanie, którego nie można
zawierający komórki rzęsate przenoszące dźwięk. łatwo wykorzenić poprzez kontakt z dowodami
Urojenie Capgrasa Rzadki zespół, w którym ujawniającymi jego fałszywość.
ludzie wierzą, że bliski przyjaciel lub

współmałżonek został zastąpiony sobowtórem. poznanie Świadome i nieświadome procesy mózgowe, demencja Utrata funkcji mózgu spowodowana
Uważa się, że jest to spowodowane takie jak postrzeganie, myślenie, uczenie się i zwyrodnieniem wynikającym z wieku lub
uszkodzeniem szlaków nerwowych zapamiętywanie informacji. skumulowanym uszkodzeniem mózgu.
odpowiedzialnych za rozpoznawanie emocji.
komiserektomia Chirurgiczne przecięcie ciała dendryt Gałąź wychodząca z ciała komórki
ogonowy w kierunku końca ogona; patrz także tył. modzelowatego. neuronu i odbierająca sygnały od innych
neuronów.
jądro ogoniaste Część prążkowia. tomografia komputerowa (CT) Technika skanowania

wykorzystująca słabe poziomy promieniowania zakręt zębaty Część hipokampa zawierająca komórki
ciało komórki Centralna struktura neuronu; rentgenowskiego do tworzenia obrazów mózgu i ciała. nerwowe odbierające bodźce z kory śródwęchowej.
zwana także somą.
wstrząśnienie mózgu Zwykle jest to uraz mózgu

szczelina centralna Zwana także bruzdą spowodowane uderzeniem w głowę i skutkujące depresja Częsta choroba charakteryzująca się
centralną. Długa i głęboka szczelina biegnąca przez chwilową utratą przytomności. intensywnym i chronicznie niskim poziomem
mózg, oddzielająca płaty ciemieniowe i czołowe. nastroju i energii.
stożek Wrażliwa na kolor komórka receptorowa w
centralny układ nerwowy (OUN) Mózg i rdzeń kręgowy. siatkówce, używana głównie do widzenia w dzień. międzymózgowie Część mózgu, która
obejmuje wzgórze i obszar, który
kontralateralna Po drugiej stronie ciała lub mózgu. otacza to.

móżdżek „Mały mózg” znajdujący się za mózgiem, Uszkodzenie mózgu często prowadzi do problemów
który pomaga regulować postawę, równowagę i po przeciwnej stronie ciała; zobacz także dopamina Neuroprzekaźnik wywołujący
koordynację. ipsilateralny. motywację i silne uczucie przyjemnego
oczekiwania.
kora mózgowa Zewnętrzna, pomarszczona „szara” koronalny Pionowy „przekrój” mózgu, biegnący
część półkul mózgowych. równolegle do ramion. grzbietowa W lub w kierunku (górnego) grzbietu.
półkule mózgowe Dwie połówki ciało modzelowate Grube pasmo róg grzbietowy Tylna część (w przekroju) rdzenia
mózg. tkanka nerwowa łącząca lewą i kręgowego, gdzie włókna nerwowe, szczególnie
prawej półkuli mózgu i przenosi między nimi włókna przenoszące ból, łączą się z rdzeniem
płyn mózgowo-rdzeniowy (CSF) Płyn znajdujący się w informacje. kręgowym i przemieszczają się w górę, w
komorach mózgu, który dostarcza składniki odżywcze do kierunku mózgu.
mózgu i usuwa z niego produkty przemiany materii. kora Patrz kora mózgowa.
droga grzbietowa Ścieżka w układzie wzrokowym,

mózg Większa część mózgu, z wyłączeniem Zespół Cotarda Rzadkie zaburzenie, w którym która łączy korę wzrokową z płatem ciemieniowym,
móżdżku i pnia mózgu. pacjenci twierdzą, że nie żyją, często twierdząc, że czują zwana także ścieżką „gdzie” lub „jak”; zobacz także
zapach gnijącego mięsa lub czują robaki pełzające drogę brzuszną.
wahadła móżdżku Krótkie, przypominające łodygi po skórze.
przedłużenia móżdżku, które łączą go z pniem mózgu. grzbietowo-boczna kora przedczołowa Obszar płata
dół czaszkowy Różne wgłębienia w czaszce w czołowego odpowiedzialny za planowanie,
kształcie misy. W tylnym dole czaszki znajduje się organizację i różne inne funkcje wykonawcze
układ cholinergiczny Ścieżki nerwowe aktywowane pień mózgu i móżdżek. poznania.
przez neuroprzekaźnik acetylocholinę.
nerwy czaszkowe 12 par nerwów opona twarda Górna część trzech warstw tkanki
powstają z pnia mózgu. Należą do nich nerw węchowy, oddzielającej mózg od czaszki; zobacz także opony
kora obręczy Obszar kory tworzący boki szczeliny który przekazuje do mózgu informacje o zapachu, mózgowe.
podłużnej. oraz nerw wzrokowy, który przenosi dane dotyczące
Jest ściśle powiązany z leżącym u jego podstaw wzroku. dyskalkulia Stan związany z trudnościami w nauce
układem limbicznym, a także z korowymi prostych działań arytmetycznych przy braku
obszarami mózgu i odgrywa ważną rolę w łączeniu czaszka Czaszka . innych problemów intelektualnych.
informacji „od góry” i „od dołu do góry” w celu
kierowania działaniami.
D dysleksja Stan związany z trudnościami w nauce czytania
rytm dobowy Cykl zachowań lub zmian dyskusja Skrzyżowanie włókien nerwowych, jak w i pisania, przy braku innych problemów intelektualnych.
fizjologicznych trwający około 24 godzin. skrzyżowaniu wzrokowym.
251
I
SŁOWNICZEK
dołek Centralna część siatkówki, zbudowana z gęsto gyrus (pl. gyri) Wybrzuszenia tkanki
upakowanych czopków. Jest to obszar siatkówki na powierzchni mózgu.
EEG Patrz elektroencefalograf. charakteryzujący się największą ostrością wzroku.
eferentny Odprowadzający od; zobacz także aferentny .

płat czołowy Obszar z przodu mózgu, odpowiedzialny H
za myślenie, dokonywanie osądów, planowanie, halucynacje Fałszywe postrzeganie, które pojawia się
elektroencefalograf (EEG) Graficzny zapis aktywności podejmowanie decyzji i świadome emocje. przy braku jakichkolwiek bodźców zmysłowych.
elektrycznej mózgu uzyskany poprzez przymocowanie

do skóry głowy elektrod, które wychwytują podstawowe porażenie połowicze Stan, w którym występuje
fale mózgowe. obrazowanie funkcjonalne Szereg technik umożliwiających paraliż jednej połowy ciała.
pomiar aktywności neuronowej i pokazanie jej w
encefalina Rodzaj endorfin. postaci obrazów wizualnych. półkula Jedna połowa mózgu.
funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) tyłomózgowie Tylna część mózgu przylegająca do

zapalenie mózgu Zapalenie mózgu.
Technika obrazowania mózgu, w której obrazowanie kręgosłupa, obejmująca móżdżek, most i rdzeń.
rezonansu magnetycznego wykorzystuje się do pomiaru
endorfiny Grupa substancji chemicznych wytwarzanych
przez mózg, wywołujących efekty podobne do działania zmian we właściwościach krwi związanych z aktywnością
opium. nerwową; patrz także obrazowanie metodą hipokamp Część układu limbicznego leżąca po wewnętrznej
rezonansu magnetycznego. stronie każdego płata skroniowego. Ma kluczowe znaczenie
kora śródwęchowa Główna droga informacji dla nawigacji przestrzennej oraz kodowania i odtwarzania
zakręt wrzecionowaty Długie wybrzuszenie korowe wspomnień długotrwałych.

docierających do hipokampa.
na spodniej stronie płata skroniowego, ważne dla
rozpoznawania obiektów i twarzy; zobacz także hormony Chemiczne przekaźniki wydzielane
padaczka Choroba charakteryzująca się
drogę brzuszną. przez gruczoły dokrewne w celu regulowania
powtarzającymi się napadami.
aktywności komórek docelowych. Odgrywają rolę
epinefryna i noradrenalina
Wydzielane są hormony i neuroprzekaźniki
G w rozwoju seksualnym, metabolizmie, wzroście i wielu
innych procesach fizjologicznych.
Kwas gamma-aminomasłowy (GABA) Główny
przez nadnercze; zwane także adrenaliną i
neuroprzekaźnik hamujący w mózgu. podwzgórze Zespół jąder kontrolujący wiele funkcji
noradrenaliną.
organizmu, w tym odżywianie,
zwój Skupisko interaktywnych jąder. picie i wydzielanie wielu hormonów.
potencjał związany ze zdarzeniem (ERP) Aktywność
Termin ten odnosi się również do wrażliwych na światło
neuronowa generowana w odpowiedzi na dany
komórek siatkówki.
bodziec zarejestrowany przez EEG. I
Terytorium Geschwinda Region mózgu iluzja Fałszywe postrzeganie lub zniekształcenie

neuroprzekaźnik pobudzający Rodzaj
odpowiedzialny za język. zmysłów, często spowodowane nieświadomymi
neuroprzekaźnika, który pobudza neurony do działania;
procesami mózgowymi.
patrz także neuroprzekaźnik hamujący .
komórki glejowe Nazywane także glejami, są to
komórki mózgowe, które wspierają neurony, wykonując pamięć ukryta Wspomnienia, których nie można
pamięć jawna Wspomnienia, które można świadomie różnorodne funkcje „sprzątające” w mózgu. odzyskać świadomie, ale są aktywowane w ramach
odzyskać i zgłosić.
Mogą także pośredniczyć w przekazywaniu określonych umiejętności lub działań lub w formie
sygnałów między neuronami. emocji związanej ze zdarzeniem, którego nie można wywołać
F gałka blada Część zwojów podstawy mózgu

świadomy. Wspomnienia ukryte leżą u podstaw uczenia się
umiejętności fizycznych, takich jak gra w piłkę lub
szczelina Głęboka szczelina lub bruzda na
zaangażowana w kontrolę ruchu; zobacz także zwoje wiązanie sznurowadła; zobacz także pamięć proceduralna .
powierzchni mózgu.
podstawne .
gorszy Poniżej lub pod spodem.
fMRI Patrz: funkcjonalny rezonans magnetyczny. glutaminian Najczęstszy środek pobudzający
neuroprzekaźnik w mózgu. wzgórki dolne Główne jądra śródmózgowia drogi
słuchowej.
przodomózgowie Większa część mózgu, grand mal Zobacz zajęcie.
obejmująca mózg, wzgórze i podwzgórze. neuroprzekaźnik hamujący Rodzaj neuroprzekaźnika,
istota szara Ciemniejsze tkanki mózgu, zbudowane z który powstrzymuje neurony przed odpalaniem; patrz także
gęsto upakowanych ciał komórkowych, widoczne w korze neuroprzekaźnik pobudzający .
fornix Wygięte w łuk pasmo tkanki nerwowej mózgowej.
przenoszące sygnały w układzie limbicznym wyspa Nazywana także korą wyspową, obszar mózgu
od hipokampu na jednym końcu do ciał kora smakowa Obszar mózgu odpowiedzialny za położony w głębokim zagłębieniu pomiędzy
sutkowych na drugim. przetwarzanie smaku. płatem skroniowym i czołowym.
252
SŁOWNICZEK
iloraz inteligencji (IQ) Wynik oparty na szeregu testów, magnetoencefalografia (MEG)
który reprezentuje względną inteligencję danej osoby. Nieinwazyjna technika funkcjonalnego
obrazowania mózgu, która jest wrażliwa na szybkie narkolepsja Choroba charakteryzująca się
zmiany aktywności mózgu. Urządzenia rejestrujące niekontrolowanymi napadami snu.
interneuron Neuron „pomostowy” łączący neurony (SQUIDS) mierzą małe fluktuacje magnetyczne związane
doprowadzające i odprowadzające. z aktywnością neuronów w korze mózgowej i spektroskopia bliskiej podczerwieni (NIRS) Technika
przedstawiają je w formie wizualnej. obrazowania funkcjonalnego, która pokazuje
ipsilateralny Po tej samej stronie ciała, po której różne poziomy zużycia tlenu w mózgu (marker
występuje stan; patrz także kontralateralna. magnokomórkowy Ścieżki od dużych komórek aktywności neuronowej) poprzez pomiar odbicia
zwojowych siatkówki do korowych obszarów widzenia. światła bliskiej podczerwieni od tkanek mózgowych.
Są wrażliwe na ruch.
IQ Zobacz iloraz inteligencji.
ciała sutkowe Mały układ limbiczny kora nowa Pomarszczona zewnętrzna warstwa
K jądra odpowiedzialne za emocje
i pamięć.
mózgu; zwana także korą mózgową.
Zespół Korsakowa Choroba mózgu układ nerwowy Komórki nerwowe, które łączą
co jest związane z przewlekłym alkoholizmem. środkowy W środku.
się z mózgiem i rozciągają się na całe ciało. Dzielą się na
Objawy obejmują delirium, bezsenność, halucynacje
ośrodkowy układ nerwowy (OUN) i obwodowy układ
i trwałą amnezję. rdzeń Znany również jako rdzeń przedłużony
nerwowy (PNS).
lub rdzeń mózgowo-rdzeniowy. Część pnia mózgu
L położona pomiędzy mostem a rdzeniem

kręgowym. Odpowiada za utrzymanie procesów
neurogeneza Wytwarzanie nowych neuronów w
bocznie Na lub z boku. życiowych organizmu, takich jak oddychanie i mózgu.
tętno.
jądro kolankowe boczne (LGN) Jądro we wzgórzu,
neuron Nazywany także komórką nerwową, komórką
które pełni funkcję przekaźnika w drodze wzrokowej. melatonina Hormon regulujący cykl snu i czuwania.
mózgową przekazującą innym sygnały poprzez generowanie
Jest wytwarzany przez szyszynkę.
i przekazywanie sygnałów elektrycznych.
uszkodzenie Obszar uszkodzenia lub śmierci komórki.

neuroprzekaźnik Substancja chemiczna wydzielana
opony mózgowe Trzy warstwy ochronne
przez neurony, przenosząca sygnały między nimi
układ limbiczny Zestaw struktur mózgowych leżących tkanki pomiędzy mózgiem a czaszką.
przez synapsy.
wzdłuż wewnętrznej granicy kory, kluczowych dla emocji,
pamięci i świadomości pośredniczącej. śródmózgowie Nazywany także „śródmózgowiem”

nocyceptywny Odpowiadający na ból
– obszar mózgu znajdujący się pomiędzy
lub szkodliwe bodźce.
przodomózgowiem a pniem mózgu,
płat Jeden z czterech głównych obszarów mózgu odpowiedzialny za ruch oczu, ruch ciała i słuch.
norepinefryna Neuroprzekaźnik
określonych według funkcji (potyliczny, skroniowy, Obejmuje zwoje podstawy.
pobudzający, znany również jako noradrenalina; zobacz
ciemieniowy i czołowy).
także epinefrynę .
śródmózgowie Zobacz śródmózgowie.
szczelina podłużna Zwana także bruzdą
jądro Powiązane skupisko lub grupa komórek
podłużną, głębokim rowkiem wyznaczającym podział umysł Myśli, uczucia, przekonania, intencje
itd., które powstają w wyniku procesów nerwowych o specjalistycznych funkcjach.
dwóch półkul mózgowych.
zachodzących w mózgu.
pamięć długoterminowa Ostatnia faza pamięci,
jądro półleżące Jądro układu limbicznego, które
w której przechowywanie informacji może trwać kora ruchowa Obszar mózgu zawierający neurony przetwarza powiązane informacje
do motywacji i nagrody.
od kilku godzin do całego życia. wysyłające sygnały, bezpośrednio lub pośrednio, do
mięśni. Rozciąga się wokół mózgu niczym
długotrwałe wzmocnienie (LTP) Zmiana

podkowa.
O
w neuronie, co zwiększa prawdopodobieństwo neuron ruchowy Neuron, który nacieka płat potyliczny Tylna część mózgu, przeznaczona
strzelał jednocześnie z tym, z którego strzelał mięśnia i powoduje jego kurczenie się lub rozciąganie. głównie do przetwarzania wzrokowego.
wcześniej.
MRI Patrz rezonans magnetyczny. nerw/układ węchowy Układ nerwowy/ciało reagujący
M myelencephalon Zobacz rdzeń.

na cząsteczki zapachu.
rezonans magnetyczny (MRI) opium Lek otrzymywany z nasion maku, wywołujący

Technika obrazowania mózgu zapewniająca mielina Materiał tłuszczowy otaczający i intensywną euforię, uśmierzający ból i relaksujący.
obrazy struktur mózgu o wysokiej rozdzielczości. izoluje aksony niektórych neuronów.
253
SŁOWNICZEK
skrzyżowanie wzrokowe Punkt przecięcia wytwarzającą hormony, w tym oksytocynę. psychoza Stan, w którym dana osoba traci kontakt z
(skrzyżowania) nerwów wzrokowych z każdego oka; rzeczywistością.
zobacz także dyskusję. plastyczność Zdolność mózgu do zmian
jego strukturę i funkcję.
psychoterapia Leczenie zaburzeń psychicznych
nerw wzrokowy Wiązka włókien nerwowych metodami psychologicznymi, a nie medycznymi.
przenoszących sygnały z komórek zwojowych most Część tylnej części mózgu leżąca przed móżdżkiem.
siatkówki do głównej części mózgu w celu
przetworzenia. skorupa Część prążkowia, która sama jest częścią zwojów
Pozytonowa tomografia emisyjna (PET) podstawy mózgu i której zadaniem jest głównie
oscylacje Rytmiczne wyzwalanie neuronów. Technika obrazowania funkcjonalnego służąca do pomiaru regulacja ruchu i uczenie się proceduralne.
funkcji mózgu u żywych osób poprzez wykrywanie
oksytocyna Neuroprzekaźnik zaangażowany w tworzenie lokalizacji i stężenia niewielkich ilości radioaktywnych
więzi społecznych. substancji chemicznych związanych z określoną

neuron piramidalny Neuron pobudzający o
aktywnością neuronową. charakterystycznym trójkątnym ciele, występujący
P z tyłu W kierunku tyłu lub końca ogona. Również

w korze mózgowej, hipokampie i ciele migdałowatym.
określany jako „ogonowy”.
Q
przywspółczulny układ nerwowy Gałąź autonomicznego
układu nerwowego zajmująca się oszczędzaniem
energii organizmu. Hamuje współczulny układ nerwowy. neuron postsynaptyczny Neuron, który odbiera qualia Świadome, subiektywne doznania powstające w
wiadomości od innego; patrz także neuron
wyniku stymulacji narządów zmysłów, na przykład ból,
presynaptyczny .
ciepło lub widzenie koloru.
płat ciemieniowy Górna część kory mózgowej,
zajmująca się głównie obliczeniami przestrzennymi, kora przedczołowa Obszar mózgu w najbardziej
orientacją ciała i uwagą. wysuniętej do przodu części kory czołowej, R
zaangażowany w planowanie i inne procesy
jądra szwu Jądra pnia mózgu, które uwalniają
poznawcze wyższego poziomu.
głównie serotoninę i mają szeroko zakrojony wpływ na
Choroba Parkinsona Choroba
funkcje umysłowe.
charakteryzująca się drżeniem i spowolnieniem kora przedruchowa Część kory czołowej
działania; Uważa się, że jest to spowodowane odpowiedzialna za planowanie ruchów.
szybkie ruchy gałek ocznych (REM) Faza snu
zwyrodnieniem komórek wytwarzających dopaminę.
charakteryzująca się szybkimi ruchami gałek ocznych
neuron presynaptyczny Neuron, który uwalnia neuroprzekaźnik
i żywymi snami.
okołokomórkowy Ścieżki nerwowe z przenoszący sygnały przez synapsę do innego neuronu;
małych obszarów siatkówki do korowych obszarów zobacz także neuron postsynaptyczny .
odruch Mimowolny ruch kontrolowany przez neurony
widzenia. Są wrażliwe na kolor i formę.
w rdzeniu kręgowym.
kora pierwotna Obszar mózgu, który jako pierwszy
peptydy Łańcuchy aminokwasów, które mogą otrzymuje informacje zmysłowe z narządów, np. pierwotna
pełnią funkcję neuroprzekaźników lub hormonów. formacja siatkowata Złożony obszar w pniu mózgu
kora wzrokowa.
zawierający różne jądra wpływające na
pobudzenie, czucie, funkcje motoryczne i
obwodowy układ nerwowy (PNS) Część układu pamięć proceduralna Forma pamięci ukrytej dotycząca
funkcje wegetatywne, takie jak bicie serca i
nerwowego obejmująca wszystkie nerwy i neurony wyuczonych ruchów,
poza mózgiem oddychanie.
na przykład jazda na rowerze.
rdzeń kręgowy.
siatkówka Część oka zawierająca komórki wrażliwe na
propriocepcja Informacje sensoryczne dotyczące
równowagi i położenia ciała w przestrzeni. światło, które wysyłają sygnały elektryczne do obszaru
PET Patrz pozytonowa tomografia emisyjna.
wzrokowego mózgu w celu przetworzenia na obrazy
wizualne.
kończyna fantomowa Brak kończyny (zwykle
amputowanej), którą dana osoba w dalszym prozopagnozja Niemożność rozpoznania
ciągu postrzega jako część ciała. twarze. wychwyt zwrotny Proces, w wyniku którego nadmiar
neuroprzekaźniki są usuwane z
materia pia Najbardziej wewnętrzna warstwa opon psychastenia Stan, w którym osoba cierpiąca na tę synapsy poprzez przenoszenie przez komórki
transportujące z powrotem do zakończeń aksonów
mózgowo-rdzeniowych; cienka, elastyczna tkanka przypadłość doświadcza zwiększonej wrażliwości na
pokrywająca powierzchnię mózgu. negatywne bodźce, co skutkuje chronicznym stanem lękowym. pierwszy je wypuścił.
szyszynka Gruczoł wielkości grochu zlokalizowany psychodeliczny Narkotyk zniekształcający percepcję, rombencefalon Zobacz tyłomózgowie.
w pobliżu wzgórza, wytwarzający melatoninę regulującą myślenie i uczucia.
cykl snu i czuwania. pręcik Neuron czuciowy znajdujący się na
psychoaktywne Zmiana funkcji mózgu, zwykle zewnętrznej krawędzi siatkówki. Jest wrażliwy na światło
przysadka mózgowa Jądro podwzgórza odnosząca się do narkotyków. o niskiej intensywności i specjalizuje się w widzeniu w nocy.
254
SŁOWNICZEK
W
dziobowy W kierunku lub z przodu ciała; patrz także dodatkowa kora ruchowa Obszar
przód. z przodu kory ruchowej zaangażowanej w
planowanie działań znajdujących się pod kontrolą V1 Pierwotna kora wzrokowa – inne obszary
S wewnętrzną, takich jak działania wykonywane z pamięci, a
nie kierowane bieżącymi doznaniami.

wzrokowe są często określane jako V2, V3, V4,
i tak dalej.
strzałkowy Płaszczyzna pionowa przechodząca

przez mózg od przodu do tyłu. Płaszczyzna wartość przeżycia Korzyści fizyczne lub brzuszny W stronę dolnej, przedniej
środkowo-strzałkowa, czyli środkowa, dzieli mózg charakterystyka behawioralna określająca szanse powierzchni (np. brzucha zwierzęcia).
na lewą i prawą półkulę. jednostki na przeżycie i reprodukcję.
droga brzuszna Ścieżka w układzie wzrokowym,

schizofrenia Schizofrenia Charakteryzuje się chorobą współczulny układ nerwowy Część autonomicznego łącząca korę wzrokową z płatem skroniowym,
przez okresową psychozę. układu nerwowego, która między innymi przyspiesza związana z rozpoznawaniem obiektów i
tętno w odpowiedzi na stymulację; patrz także twarzy.
napad drgawkowy Zakłócenie normalnej przywspółczulny układ nerwowy.
aktywności nerwowej. Napady typu grand brzuszny obszar nakrywkowy (VTA) Grupa
mal obejmują rozległe synchroniczne neuronów zawierających dopaminę, które
wyzwalanie neuronów, które powodują utratę przytomności. synestezja Doświadczenie „połączenia” stanowią kluczową część mózgowego układu nagrody.
dwóch lub więcej zmysłów w odpowiedzi
serotonina Neuroprzekaźnik regulujący wiele na bodziec — na przykład kształt można zarówno komora Jama w mózgu zawierająca płyn mózgowo-
funkcji, w tym nastrój, apetyt i percepcję smakować, jak i widzieć, lub dźwięk można zarówno rdzeniowy.
zmysłową. widzieć, jak i słyszeć.
brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa Część

pamięć krótkotrwała Faza pamięci, w której ograniczona ilość synapsa Szczelina pomiędzy dwoma neuronami, kory przedczołowej związana z emocjami i
informacji może być przechowywana przez kilka sekund do połączona neuroprzekaźnikami. oceną.
minut; zobacz także pamięć robocza .
T kora wzrokowa Powierzchnia płata potylicznego,

w której przetwarzane są informacje wzrokowe.
Tomografia emisyjna pojedynczego fotonu nakrywka Dolna część śródmózgowia.
(SPECT) Proces obrazowania, w którym mierzy się
emisję pojedynczych fotonów o określonej energii ze
W
znaczników radioaktywnych w mózgu, co pozwala teleencephalon Największa część mózgu; patrz także mózg i Obszar Wernickego Główny obszar językowy
zmierzyć aktywność neuronową. przodomózgowie. w płacie skroniowym, związany ze zrozumieniem.
U większości ludzi umiejscowiony jest w lewej
kora somatosensoryczna Obszar mózgu płat skroniowy Część kory mózgowej znajdująca półkuli, w pobliżu połączenia z płatem ciemieniowym.
odpowiedzialny za odbieranie i przetwarzanie się z boku głowy, odpowiedzialna za słuch, język i
informacji o wrażeniach cielesnych, takich pamięć.
jak ból i dotyk. istota biała Rodzaj tkanki mózgowej zbudowanej z
wzgórze Duże, sparowane masy istoty szarej gęsto upakowanych aksonów przenoszących sygnały
SPECT Zobacz tomografię komputerową emisyjną leżące pomiędzy pniem mózgu a mózgiem, do innych neuronów. Od ciał komórkowych różni się
pojedynczego fotonu. kluczową stacją przekaźnikową informacji jaśniejszym kolorem. Istota biała zazwyczaj leży pod
zmysłowych wpływających do mózgu. istotą szarą tworzącą korę.
KALMARMY Zobacz magnetoencefalografię.
TMS to przezczaszkowa stymulacja magnetyczna.

kora prążkowana Obszar kory wzrokowej pamięć robocza Proces, w wyniku którego
charakteryzujący się (w przekroju) wizualnie odrębnymi top-down Wyrażenie używane do rozróżnienia informacja jest przechowywana „w umyśle” jako aktywny neuron
paskami komórek. „przetworzonych” informacji lub wiedzy, które ruchu, dopóki nie zostanie zapomniany lub zakodowany
służy do interpretacji „surowych” danych sensorycznych. w pamięci długotrwałej.
prążkowie Struktura zwojów podstawy złożona

z jądra ogoniastego i skorupy. przezczaszkowa stymulacja magnetyczna
(TMS)
sulcus (pl. sulci) Dolina lub rowek na powierzchni Metoda, dzięki której na aktywność elektryczną mózgu
mózgu (przeciwieństwo zakrętu). wpływa pole magnetyczne, zwykle generowane przez różdżkę
trzymaną na skórze głowy.
lepszy W kierunku lub na górze.
wzgórki górne Sparowane struktury jąder śródmózgowia,

W
które odgrywają rolę w przekazywaniu informacji jednostronny Po jednej stronie ciała; Zobacz też
wzrokowych. dwustronny.
255
INDEKS
INDEKS
Numery stron zaznaczone pogrubioną

czcionką wskazują rozszerzone opracowanie tematu.
A amputacja, kończyny fantomowe 104,

193 amusia
Kontynuacja przedniej kory obręczy (ACC). sportowcy 196
napady atoniczne 226
dzieci kontynuowały
mózg niemowlęcia 208–209
248 ciało i ból 108, 109 ATP 106 rozwój języka 209 miłość macierzyńska
Włókna A-delta, sygnały bólowe 107 nerw
odwodzący 43 poronienie migdałowate 53, 74, 127, 209 samoświadomość 138, 139 atriopeptyna 114 134 zmysł liczb 169
236 ropnie 227, oczekiwanie 130 i samoświadomość 192, 193 i stres 199 węzeł przedsionkowo-komorowy 112 rozwój osobowości 200
228 napady nieświadomości mowa ciała 144 i depresja 239 i uwaga i węch 99 stres 199
226 molestowanie, sny 189 emocje 39, 126– spoidło przednie, różnice między płciami świadomość 182–183 zaburzenia 168,
129, 139, 212, 198 szczelina 183, 246 układanie pamięci 160
dzieciństwo 197 acetylocholina
73 przednia, rdzeń kręgowy 42 przedni zespół nadpobudliwości czas datowania wstecznego 191
Choroba Alzheimera 231 213 obszar śródciemieniowy (AIP) 83 jądro psychoruchowej z deficytem uwagi bakterie
funkcje 58 przednie, podwzgórze 113 przewidywanie (ADHD) 183, 246 przyciąganie, ropnie mózgu 228 zapalenie
wykonywanie ruchu 119 akrofobia
różnice między płciami 198 i 127, seksualność 134 kanał opon mózgowo-
240
humor 171 130 hormon antydiuretyczny słuchowy, słuch 94 kora słuchowa rdzeniowych 227 równowaga 118
ACTH (hormon adrenokortykotropowy)
61, 114, 240 potencjały obrazowanie (ADH) 61, 114, 115 antyspołeczne 91 i rozmowa 151 słuch niestabilność postawy 119
24 układ limbiczny 64, 65 zaburzenie 94, 95 układanie pamięci propriocepcja 104, 105 nerw
czynnościowe 72
pamięć 156, 160, 161 osobowości 245 lęk zaburzenia lękowe 168, 161 muzyka 93 przedsionkowo-ślimakowy 43 balizm
zachowania adaptacyjne, emocje 129
uzależnienia 245 uważność 187 240–241 percepcja dźwięku 92 czytanie 152 119 jądra
kokaina 130 moralność 140 i zaburzenia odżywiania 246 i odczuwanie zakresy podstawy (zwoje) 53, 58, 211, 212
oksytocyna 137 optymizm 200 sygnały bólu 109 i medytacja 187 częstotliwości słuchowych 91 starzenie
poszukiwanie przyjemności bólowe 109 fobie 127 zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne nerw słuchowy się 214 i
zespół stresu 90 aura 172 napady padaczkowe 226 „zegary” mózgowe 190
130 do cukru 115
adenozyna, cykle snu i czuwania 188 pourazowego migrena 224 chrząstka obrazowanie
ADH (hormon antydiuretyczny) 61, 114, 241 (OCD) 241 uszna 90 23 planowanie ruchu 117
115 tkanka rozpoznawanie twarzy 84 fobie 240 zespół autyzm 139, 223 Zespół Tourette'a 243 zasady,
samoświadomość 139 stresu pourazowego DNA 196, 197 błona
tłuszczowa 102 okres
dojrzewania węch i 97 stria terminalis 126 (PTSD) 164, 241 stria podstawna 90 zachowanie i
terminalis 126 osobowość 194–205 zachowania adaptacyjne
rozwój mózgu 210–211 emocje 39
nadnercza 114, stwardnienie zanikowe boczne (ALS) 235 afazja 149, 151 zaburzenia ze spektrum autyzmu 249 129 zaburzenia ze spektrum
240 adrenalina (epinefryna) 114 apolipoproteina E 231 autystyczni uczeni 164–165, 174, 249 autyzm autyzmu 249 zachowania awersyjne
znieczulenie ogólne 112 analgezja apoptoza 209 wysokofunkcjonujący 249 hiperleksja 129
i produkcja ciepła 113 reakcja na stres
wrodzona 109 zespół anarchicznej wygląd, zaburzenie dysmorficzne ciała 153 wzorce 172 zaburzenia zachowania 248
240 poszukiwanie wrażeń 131
ręki (AHS) 57 anatomia 50–73 komórki 242 uspokojenie choroby demencja 230 wpływ na mózg
hormon
mózgowe 70–71 129 agnozja autoimmunologiczne 198–199 moralność
adrenokortykotropowy
struktury mózgu 52– aperceptywna 85 kontrola apetytu stwardnienie rozsiane 235 140–141
(ACTH) 61, 114, 240 55 strefy i przegrody mózgowe 115 pajęczynówka narkolepsja 238
56–57 automaty 75 natura i wychowanie 196–197
dorosłych, rozwój mózgu 212–213
ziarniny pajęczynówki 45 czaszka ruchy automatyczne 116 zaburzenie obsesyjno-kompulsywne
ćwiczenia aerobowe, wpływ na mózg pień mózgu i móżdżek 56 rdzeń autonomiczny układ nerwowy (OCD) 241
44 62–63 kręgowy 42 (ANS) 40 osobowość 200–201
powidoki 174 starzenie kora mózgowa 66–69 wczesne arachnofobia 240 arbor regulacja tętna 112 podwzgórze i zaburzenia osobowości 245 pamięć
się 44, 214–215 sprawczość, badanie 8 układu vitae 63 archetypy 113 fobie 127 tworzenie się zależna od stanu 162 dziwne mózgi 204–
samoświadomość 193 agresja ciało limbicznego 64–65 impulsów zbiorowe siatkówki 112 205
migdałowate i nerwowych 72–73 jądra 58–59 nieprzytomność 187 autopilot 185 systemy wierzeń 172–173
127 mowa ciała 144 skanowanie pęczek łukowaty 148, 151 belladonna 144
markery osobowości 200 mózgu 12 mowa 147 wzgórze, Arystoteles 6, 8 niechęć, żałoba 239
agnozja, wzrokowa 85 peptyd podwzgórze i ramiona niechęć, zachowanie 129 Berger, Hans 9
związany z agouti przysadka mózgowa 60–61 ramiona bioniczne uczenie się niechęci do smaku 101 tętniak jagodowy 229 beta
(AgRP) 115 uzależnienie od alkoholu do 44, 245 androstadienon 99 219 wykonywanie ruchu 118 choroba awiofobia 240 amyloid 231
i kurczenie androstenon 99 neuronu ruchowego 235 kończyny osobowość unikająca 245 świadomość 186 Fale beta i świadomość
się mózgu 44 test zatrucia bezmózgowie 237 fantomowe 104, 193 tętnice 46– 181
162 i propriocepcja 104 pęknięcie tętniaka 229 47 malformacja sprawczość i intencja 193 i mięsień dwugłowy,
czujność 186 istoty obce krwotok tętniczo-żylna 229 tętnice szyjne 146 świadomość 180 typy 179 proprioceptory 104
173 podpajęczynówkowy synaps dwujęzyczność 149
229 Koło Willisa 45 udar aksodendrytycznych 71 aksonów zaburzenie objadania się 246
229 68, 69, 70, 210 rywalizacja obuoczna 87
Fale alfa 181 i zachowania adaptacyjne do przemijające ataki niedokrwienne 228 starzenie się aminy biogenne 73 czujniki
kreatywność 170 alfabet gniewu 129 mimika 136 sztuczna inteligencja 217 artyści, 214 w pniu mózgu 62 biometryczne 129 ramiona
153 angiotensyna II 115 kreatywność 170 móżdżek 63 osłonki bioniczne 219
AlphaGo 217 „magnetyzm zwierzęcy” 222 asparaginian 73 mielinowe 70, 71, 212 impulsy bioniczne oczy 218
zmiana świadomości 186–187 naprzemienna zwierzęta kwas asparaginowy 73 nerwowe 72, 73 rdzeń biotechnologia 218–219 choroba
uwaga 182 altruizm 141 ewolucja mózgu 48–49 węch 98 Zespół Aspergera 139, 172 skojarzenia, kręgowy 42 synapsy afektywna dwubiegunowa 223,
zachowania społeczne dostęp do wspomnień 159 obszary skojarzeń 71 typy 239 neurony
Alzheimera, Aloisa 9 138 zrozumienie 249 68 neuronów 71 synapsy dwubiegunowe 71
Choroba Alzheimera 230, 231 jadłowstręt psychiczny emocje 129 percepcji 39 aksospinodendrytyczne 71 ptaki,
246 agnozja mózgi 49 pęcherz
B
sploty i blaszki 214, 215 niejednoznaczne
złudzenia 174 ANS widzi autonomiczny układ nerwowy skojarzeniowa 85 stwardnienie rozsiane 235
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne układ astrafobia 240 astrocyty 71, reakcje paniki 127 krwawienie
222 przednia kora obręczy (ACC) kreatywność 213 asymetria 57 Gang Baader-Meinhof 205 mapy zobacz krwotok „ślepy”
aminokwasy 73 170 emocje 126, ataksyjne porażenie ciała zapach 98 martwy punkt,
amnezja, urazy głowy 225 128 obrazowanie 20 i mózgowe 237 dzieci 193 wiązanie siatkówka 81
amniopunkcja 236 płazy, optymizm 200 miażdżyca 228 atetoidalne z 135, 213 rozwój słuchu 93 ślepota 78 bioniczne
mózgi 48 porażenie mózgowe 237 opóźnienie rozwoju 247 oczy 218 ślepota
79 widzenie za pomocą dźwięku 89
256
INDEKS
Błogość, Tymoteusz BSE (gąbczasta encefalopatia półkule mózgowe widzą półkule; koordynacja, stwardnienie contrecoup szkoda 225
9 skrzepów krwi bydła) 231 ciałka bulwiaste lewa półkula; prawa rozsiane 235 kontrola patrz ruch i
udar 229 102 żarłoczność psychiczna 246 półkula porażenie mózgowe 237 płyn uzależnienie od kokainy 130 kontroluj
krwotok podtwardówkowy 229 mózgowo-rdzeniowy kość ogonowa rozmowę 150–151 zaburzenie

przemijające ataki niedokrwienne 228 42 ślimak 90, 92, 94 konwersyjne 242 koprolalia,
C
(CSF) 44, 57 starzenie się 215 detrytus 188
ukrwienie przepływ 45 przewód ślimakowy zespół Tourette’a 243 rogówka, oko 80 ciało
funkcjonalny rezonans magnetyczny 13 wodogłowie 90 implanty ślimakowe 91, 94 modzelowate 52,
glukoza 45 tlen Włókna C, sygnały bólowe 107 237 nakłucie nerw ślimakowy 90, 92, 94, 95 jądro 53, 56, 74, 204, 212
w 45 naczyniach wapnia lędźwiowe 227 ochrona ślimakowe 95 efekt
krwionośnych Choroba Alzheimera 231 mózgu 45 w rdzeniu koktajlowy 92 iluzje poznawcze zmienione stany mózgu 186 i
wykonywanie ruchu 119 kanały kręgowym 42, 45 mózg 53, 174–175 zimno , termoreceptory 102, emocje 126 różnice
tętnice 46–47 jonowe 65 kamfora 208, 209 patrz także 113 szczelina poboczna 65 nieświadomość między płciami 198 rozszczepiony
malformacja tętniczo-żylna 229 96 półkule; lewa półkula; prawa zbiorowa 187 kolorów mózg 204 ciało
Krąg Willisa 45 krwotok rak półkula prążkowane 58 kora
225 reakcje paniki 127 guzy mózgu 230 strach patrz kora mózgowa i
udar 229 i kontrola przed 240 okolica szyjna, nerwy rdzeniowe 42 szyjny widzenie kolorów poszczególne kory
temperatury węglowodanami 45 rdzeń kręgowy 53 kręg szyjny 83 iluzje 87 kortyzol, reakcja na stres 240
113 przejściowe ataki niedokrwienne dwutlenek węgla, regulacja 53 język i 147 percepcja Wróżki z Cottingley 173
228 otępienie naczyniowe 230 oddychania 112 Chaplin, Charlie 199 wzrokowa 87, 89 kolumna ukryta uwaga 182 nerwy
rakotwórczość 240 Charcot, Jean-Martin 242 szachy fornixa 64 śpiączka 225, czaszkowe 42, 43, 53, 55, 208 pień mózgu
Projekt Blue Brain 75 zegar tętnice szyjne 217 klatka 238 zaangażowanie 62 obwodowy
biologiczny 63 udar 229 piersiowa, choroba neuronu ruchowego 235 134 komunikacja 142– układ nerwowy 40 smak i węch 101
zaburzenie dysmorficzne ciała (BDD) 242 przejściowe ataki niedokrwienne 228 wirus ospy wietrznej 227 153
Test Wady 146 poród 135 depresja autyzm 223 kraniotomia 11, 232
mowa ciała 144–145 i rozmowa samochodów, prowadzenie poporodowa 239 dzieci zespół mowa ciała i gesty 144–145 kreatywność 170–179 i
150 tenisistów 120 „mapy 116 kreskówek, humor 171 choroba afektywna dwubiegunowa 239
ciała”, samoświadomość katapleksja 238 nadpobudliwości psychoruchowej z rozmowa 150–151 wyrażenia Choroba Creutzfeldta-Jakoba (CJD) 231
192, 193 wskaźnik masy ciała (BMI) 246 katatonia 190 deficytem uwagi (ADHD) 246 136–137 gesty i ciało układ
schizofrenia katatoniczna 244 kocie mózgi zaburzenia ze spektrum autyzmu 249 limbiczny 144–145 obszary układu zachowania przestępcze 211
wspomnienia ciała 157, 160 masa 49 rozwój mózgu 210–211 zaburzenie limbicznego 148–149 CSF patrz płyn mózgowo-rdzeniowy
ciała i masa mózgu 44 więź miłości wyrażeń 136 dezintegracyjne u dzieci 249 początki języka 146–147 czytanie i Skany CT (tomografia komputerowa) 12, 222
i 134 oksytocyna 135 kości w jądro ogoniaste 52, 54, zaburzenia pisanie 152–153 przytulanie
uchu 90, 94 58 i pamięć 156, 157 oraz zaburzenia zachowania 248 opóźnienie dzieci 135 wpływy kulturowe
czaszka 53, obsesyjno-kompulsyjne 241 rozwoju 247 dysleksja 153 miłość zapach i 99 199 cynofobia 240 cytoplazma
54 zaburzenie macierzyńska złożone napady częściowe 226 70, 71
osobowości typu 134 rozwój osobowości powikłana żałoba 130
i stres 199 komórki
D
200 czytanie i pisanie 152 zobacz także rozumienie i starzenie się 215 kompulsje
borderline 245 błona dzieci szympansy mózgi 49 241 tomografia
komórkowa 70 kora obszary językowe 147 komputerowa (CT) tomografia 12 222
mózgowa 68–69 i świadomość komputery Dale, Henry H. 9 Dali,
181 siatkówka 81 komórki sztuczna Salvador 191
przetwarzanie oddolne 79, 87 gąbczasta macierzyste inteligencja 217 interfejsy mózg- niebezpieczeństwo, poszukiwanie
encefalopatia bydła (BSE) 218 komórki Pokój chiński, teoria świadomości maszyna 216 świadomość 219 wrażeń 131 Darwin,
231 jelita, reakcje paniki 127 podporowe 68, 71 patrz 179 jony chlorkowe, koncentracja 179, 186 Charles 9 długość
bradykinezja 119 bradykinina 106 także komórki glejowe; neurony impulsy nerwowe 72 chloroform 112 małżowina, ucho 94 konkretność dnia 190 marzenia 186
śmierć mózgu 238 centralny układ wykonawczy, pamięć 157 obwody 172 wstrząśnienie Zespół De Clerambaulta 244 głuchota 78,
centralny układ nerwowy (OUN) 40–41 cholinergiczne 130 pląsawica mózgu 225 zaburzenia zachowania 91 śmierć 238
58, 119, 234 naczyniówka, 245, 248 afazja podejmowanie
Badania mózgu poprzez postęp ewolucja 48 bruzdy oko 81 sploty przewodzeniowa 149 czopki, decyzji 11, 169, 211 i starzenie się 214
Innowacyjne Neurotechnologie centralnej, obrazowanie 29 kora naczyniówkowe, płyn mózgowo-rdzeniowy siatkówka 81, 88 wrodzona sprawczość i
(Mózg) 75 fal móżdżku 63, 117 półkule móżdżku 45 analgezja 109 kongruencja 139 intencja 193 moralność 140
mózgowych patrz móżdżek konary móżdżku 62 chromosomy 196 spojówka, oko 80 tkanka łączna wspomnienia
i świadomość 181 i kreatywność móżdżek 52, Zespół Downa 236 zespół „deklaratywne” 158, 160 głęboka stymulacja
170 elektroencefalografy 53, 55, 56, 62, 63, 69, 208 chronicznego zmęczenia 225 rzęski, mózgu 218 na depresję 239 na
12 „mózg w naczyniu” 180 interfejsy anatomia 63 i rozmowa 151 zaburzenia komórki rzęsate 94 zaburzenia ruchowe 232
mózg-maszyna 216 pień 119 funkcje 63 kora obręczy i agresja komórki podporowe 68, na zespół Tourette’a 243 sieć w trybie
mózgu 52, 62–63, 208 anatomia 62 obrazowanie 200 i depresja 239 emocje 71 istota biała 69 domyślnym (DMN) 184 mechanizmy
śmierć mózgu 238 śpiączka 238 32 struktura wewnętrzna 63 126 samoświadomość 192 łączność 39 obronne, fizyczne 45 zaburzenia
emocje 128, 129 i pamięć 156, 157 poznanie społeczne Connectome 9, 74 zwyrodnieniowe 222, 223
wykonywanie ruchu planowanie 184 patrz także przedni zakręt świadoma świadomość 179, 180 déjà vu 163 Delgado, José 10 Fale Delta ,
118 funkcje ruchu 117 kora obręczy świadomy ruch 116, 117 świadome sen 181 urojenia
38, 63 słuch 94 mózgowa 55, 66–69 obszary widzenie 84 świadomość zaburzenia urojeniowe
obrazowanie 27 zespół zamknięcia asocjacji 68 i świadomość kora; tylna kora obręczy zakręt obręczy 6, 176–193 zmiana 186–187 uwaga i 244 schizofrenia 244 demencja
63 tworzenie się 180 fałdowanie korowe 69 64, 65 182–183 dysocjacja 186 203, 214,
siatkówki 112 funkcjonowanie korowe 69 warstwy bruzda obręczy 65 rytm dobowy emocje 126, 128–129 badanie 230 choroba Alzheimera 230,
karmienie korowe 68, 69 rozwój 208 63 mózgu 8 i język 146 231 sztuczny hipokamp
piersią 135 oddychanie reakcje ewolucja 49 obszary poziomów 192 lokalizowanie 161 choroba Creutzfeldta-Jakoba
paniki 127 regulacja 112 funkcjonalne 67 funkcje Krąg Willisa 45, 46 obwodów, 180–181 231 choroba Huntingtona 234 demony,
57 hipokamp 65 obrazowanie obwodów egzorcyzmy 222 dendryty 69, 70,
18 punkty orientacyjne 66 emocji 128 tworzących 71 synapsy 71 kolce dendrytyczne 71
płat limbiczny 65 pamięć wspomnienia 158 zakręt zębaty 65, 212, 213 jądro
157 sygnały CJD (choroba Creutzfeldta- w maszynach 219 zębate, móżdżek 117
Broca, Paweł 9, 10 bólowe 106, 108 zmysł Jakoba) 231 propriocepcja 104 zaburzenie osobowości
Okolica Broki 10, 148 afazja smaku 101 jasnowidzenie 173 wymagania 181 ja 192–193 zależnej 245
149 obrazowanie struktura 68–69 klaustrofobia 240 „zegary” informacje depolaryzacja, impulsy
25 i pamięć 190 napady sensoryczne 79 sen i sny 188– nerwowe 72 depresja 185, 203, 222,
157, 203 czytanie 152 mowa kloniczne 226 skrzepy 189 czas 190–191 223, 239
151, 203 patrz skrzepy krwi klasterowe
bóle głowy 224 rodzaje i poziomy 179
Obszary Brodmanna 67, 68 OUN patrz współpraca centralnego układu czym jest świadomość? 178–179
Brodmann, Korbinian 9, 67 brązowy nerwowego, markery osobowości konstelacje, zaburzenia i kreatywność 170
tłuszcz 113 200 psychiczne 223 genetyka i 197
257
depresja trwała żałoba i 129 grzbietowo-boczna kora przedczołowa emocje trwały wyrażenia 127, 136–137, 139 mikroekspresje terenowe testy trzeźwości 104
INDEKS
rozruszników i świadomość 180 i moralność świadome emocje 128–129 i świadomość 136 gałka blada zewnętrzna reakcja „walcz lub uciekaj” 127, 129, 240
serca i 219 140 179 i rozmowa 150 i 53, 54 krwiak zewnątrztwardówkowy 225 filum
głębokość, widzenie 83, 89 Zespół Downa 236, 248 rysunków, podejmowanie decyzji 169 ekstrawersja, cechy osobowości terminale 42 ryby, mózgi
dermatomy 42 skóra autystyczni uczeni pragnienie i nagroda 130–131 i 200 oczy 80–89 uwaga 182, 183 oczy bioniczne 48 szczeliny
właściwa 102 164–165, 174 sny marzenia 189 empatia i współczucie 218 móżdżku
Kartezjusz, René 6, 8, 178 188, 189 świadoma 140 i doświadczanie ślepota 78 63 kora mózgowa
pragnienie 130 percepcja 181 świadome sny 189 bólu 109 wyrażanie 136 odczuwanie ślepota 79 funkcje pnia 66
i sny 189 detrytus 188 prowadzenie pojazdu, 128 różnice między płciami 198 gesty mózgu 63 komunikacja retrospekcje, zespół stresu pourazowego
rozwój i poruszanie się 116 ataki upadków 145 zapisywanie 144 kontakt 164, 241 uczenie się
starzenie się 206–219 opóźnienie rozwoju 247 226 senność 188 pamięci 160, wzrokowy 144 niechęci do smaku 101 reakcja na lot
trudności w uczeniu się 248 161 układ limbiczny 126 utrata badania śledzące 86–87 mimika 127, 129, 240 płat kłaczkowo-guzkowy
zaburzenia rozwoju 222, 223 narkolepsja 238 kontroli 193 136–137 63 przepływ 193 fMRI
diabły, historia chorób psychicznych 222 (funkcjonalny
cukrzyca i starzenie się 215 diagnoza uzależnienie od narkotyków rezonans magnetyczny) 7, 12, 13
130, 211 zaburzenia świadomości skupienie, zdolność do 183 skupionej
186 opiaty 107 odzwierciedlanie tęczówka uwagi 182 listki, móżdżek
Testy na zespół Downa 236 efekt placebo 109 i 123 moralność 140, 208 zwyrodnienie plamki żółtej 218 63 kwas foliowy 237 „pamięć
zaburzenia psychiczne 222 propriocepcja 104 leki nasenne 141 zespół stresu pourazowego 164, 241 nerwy 43 ludowa” 187 hormon
Podręcznik diagnostyczny i statystyczny 189 czytanie 137 neurony 71 folikulotropowy
(DSM) zaburzeń psychicznych 222 dualizm 178 i rozpoznawanie reakcje paniki 127 siatkówka
przepona, choroba neuronu ruchowego 235 Duchenne’a, Guillaume’a 137 163 rozpoznawanie twarzy 81, 208 widzenie
uśmiech „Duchenne’a” 137 84 reagowanie na 139 88–89 wysyłanie (FSH) 61, 114
międzymózgowie 53, 60 opona twarda schizofrenia 244 i węch informacji do wzgórza 60
dieta patrz czaszka 96, 99 i zjawiska jedzenie i starzenie
obrazowanie tensora dyfuzji pokarmu 56 rdzeń kręgowy nadprzyrodzone 173 wyczucie struktura 80–81 się 215 kontrola apetytu
13 układ trawienny, reakcje 42 dyskalkulia 248 czasu 129 empatia 140, 141 ścieżki wzrokowe 80, 84–85 percepcja 115 zaburzenia odżywiania
paniki 127 dysgrafia 153 mimika i 139 i wzrokowa 86–87 246 smak 100–101
F
modelowanie cyfrowe 75 dysleksja 149, 153, 248 umiejętność czytania i otwór wielki 53, 62 otwór, kości
symulacja cyfrowa 75 leczenie 153 pisania 152 neurony lustrzane 11 twarzy 54 przodomózgowie 53
kierunek, uwaga na 183 dysfazja 149 dalekowzroczność
niedowierzanie dyspraksja 248 choroba sfabrykowana i wywołana (FII) 243 173 zapominanie
172 choroby i zaburzenia 220–249
I
mózgowia 107 156, 164
powoduje 223 zapalenie mózgu 227 twarz Choroba Alzheimera 231
konstelacje i widma 223 układ hormonalny 114–115 przysadka zaburzenia ze spektrum autyzmu 249 blokowanie pamięci 164
błona bębenkowa 90, 91, mózgowa 61 siateczka dzieci 213 forma, percepcja wzrokowa 89
diagnoza 222 teorie 94 uszy 90–95 śródplazmatyczna 70 endorfiny kości 54 zakręt cudzołożny 65
historyczne 222 zobacz także anatomia 90 107 endoskopy, wyrażenia 127, 136–137, 139 ból 107 sklepienie 53, 55, 65
zaburzenia indywidualne wstręt 128 równowaga 105 chirurgia przeznosowa 232 energia, źródła 45 wzornictwo dołek 81
zachowania głuchota 78, 91 173 rozpoznawanie 83, złamania, czaszka 225

adaptacyjne 129 nieprzyjemne słuch 94–95 nerwy Język angielski, dysleksja 153 enochlofobia 84, 85, 139, 163, zespół łamliwego chromosomu
zapachy 98 43 przesyłanie 240 kora śródwęchowa, 209 X 248 wolna wola 11, 169, 193
mimika 136 przemieszczone informacji do wzgórza 60 pamięć 161 wpływ środowiska 196 i wysyłanie informacji do wzgórza Freeman, Walter 11
ja 193 zdezorganizowana dżdżownice 48 inteligencja 168 60 pociąg „zamrożenie”, zaburzenia motoryczne 119
schizofrenia 244 dysocjacja 186 tożsamość i schizofrenia 244 seksualny 134 uśmiech 129, Freud, Zygmunt 9, 184, 222 i sny 189
dysocjacyjna (DID) 201 Azja Wschodnia, wpływy kulturowe 199 enzymy 197 naskórek, 137 symetria 134 na histerię 242 przyjaźń
zniekształcające iluzje 175 rozproszenie zaburzenia odżywiania 242, 246 skóra 102 zmiany epigenetyczne 134 żaby, mózgi 48
i doświadczenie bólu 109 Iluzja Ebbinghausa 175 196, 197 epilepsja nerw twarzowy 43 kość czołowa 54,
podzielna uwaga 182 echolokacja 91 226 rozruszniki serca i 219 jądro twarzowe 58 66 kora czołowa
napady padaczkowe 181 rozszczepiony zaburzenia sztuczne 243 dwujęzyczność 149 rozwój
ekstatyczne doświadczenia poza ciałem mózg 204 rozpoznawanie faktów, twarze 84 mózgu 210, 212 i
DNA 196, 197 187 doświadczenia nadprzyrodzone 173 epinefryna (adrenalina) 114 wróżki 173 świadomość 180
Choroba Huntingtona 234 w ECT patrz terapia elektrowstrząsowa i ciepło „zakochanie” 134 emocje 126, 128, 129 fałszywa pamięć
neuronach 70 EEG patrz elektroencefalografia produkcja 113 Fallon, James 141 164 funkcje 138 i limbiczny
mózgi Egipt, starożytny 6, 8 reakcja na stres 240 poszukiwanie fałszywa pamięć 164 system 64 sygnały bólowe 108
psów 49 Einstein, Albert 199, 204–205 impulsy wrażeń 131 pamięć epizodyczna fasciculus cuneatus 62 planowanie ruchu 117
wyrażenia 136 zmysł elektryczne 38 interfejsy 157, 160 nabłonek, węch fasciculus gracilis 62 tkanka
węchu 97, 98 delfiny, mózgi mózg-maszyna 216 wykonywanie ruchu 97 tłuszczowa
49 dopamina 73 i 119 techniki obrazowania 9 impulsy brązowe komórki
uzależnienia 130, nerwowe 72–73 skanowanie tłuszczowe 113 regulacja głodu

245 i starzenie się 214 mózgu 12, 13 terapia erotomania 244 115 zmęczenie, zespół chronicznego zmęczenia Zespół Tourette'a 243 płat
oczekiwanie 130 i elektrowstrząsowa (ECT) 202 erytropoetyna 114 225 czołowy 66, 69 zmienione
zespół nadpobudliwości elektrody 9 elektroencefalografia Escher, MC 175 kwasy tłuszczowe stany mózgu 186 uwaga 182 i
psychoruchowej z deficytem estrogen 114 eter 100 głupia miłość 134 świadomość 180
uwagi 246 choroba afektywna 112 etyka, i kreatywność 171 podejmowanie
dwubiegunowa 239 (EEG) 6, 12, 202 biotechnologia 218 zachowania adaptacyjne strachu decyzji 169 sny 189
i „zegary” mózgowe 190 i śmierć mózgu 238 kość sitowa 54 euforia 129 mowa ciała 144 emocje 128 obrazowanie 17
pragnienia 130 i słonie mózgi 130, 134 trąbka mimika 127, 136 półkul i 128 inteligencja 168
emocje 127, 128 „zakochanie 49 Eustachiusza 90 ewolucja podwzgórze i 126 i nastroje pamięć 156, 157,
się” 134 wpływy genetyczne niemożliwe rysowanie 175 48–49 i starzenie się 129 fobie 127, 240 mechanizmy 160, 161 ścieżki
197 i humor 171 ucieleśnione poznanie 138 214 języka 147 sprzężenia zwrotnego wzrokowe 84, 85
udar węch 98 zmysł smaku percepcja wzrokowa 88 czołowo-
Choroba Parkinsona 234 i zatorowy 229 100 neuroprzekaźniki kora polarna, obrazowanie 16
tworzenie wzorców 173 układ przejściowe ataki niedokrwienne 228 pobudzające 73 i układ neuroendokrynny 114 czynnościowe obrazowanie
nagrody 115, 130 i schizofrenia dysk embrionalny 208 osobowość 200 i czas subiektywny 190 propriocepcja 104 uczucia mózgu 12 zaburzenia czynnościowe 223
244 istota czarna 58 emocje 39, 124–131 ciało podniecenie i starzenie się patrz emocje udawanie czynnościowe obrazowanie rezonansu
poszukiwanie wrażeń 131 migdałowate 187 214 ćwiczenia choroby 243 kobiecy mózg magnetycznego (fMRI) 7, 12, 13
róg grzbietowy, sygnały sztuczna inteligencja 217 mowa 198 kobiecość grzyby, ropnie mózgu 228 zakręt
bólowe 106 droga grzbietowa, wzrok ciała 144 a dojrzałość wrzecionowaty
84–85, 89 korzeń grzbietowy, nerwy mózgu 212 kora mózgowa 67 i starzenie się 215 kobiecy mózg 198
rdzeniowe 42 prążkowie grzbietowe sprzeczne emocje 137 wpływ na mózg 38, 44 i pociąg seksualny 134 płód,
58 egzorcyzmy 222 rozwój słuchu 93 emocje 129
258
INDEKS
zakręt wrzecionowaty dalsze pozdrowienia 83 hipokamp 53, 65, 209 sztuczny inteligencja 168–169 sztuczna
rozpoznawanie twarzy 139 Grecja 8 hipokamp 161, 219 organizacja komórkowa inteligencja 217 podejmowanie
I
obrazowanie istota szara 44 59 i świadomość 180 i depresja decyzji 169
31 perspektywy na przyszłość 216–217 dwujęzyczność 149 239 sny 189 emocje 126, 127 „Ja”, samoświadomość 192 „szpikulec IQ („iloraz inteligencji”) 168,
kora mózgowa 68 rdzeń znieczulenie ogólne 112 170
do lodu” lobotomia 11 choroba
G kręgowy 42 we
wzgórzu 60 smutek
obrazowanie
24 układ limbiczny 64,

widzenie choroby i zaburzenia oraz zaburzenia
indywidualne złudzenia złudzenia
i wielkość mózgu 44, 168, 205
GABA patrz kwas gamma-aminomasłowy 129 smutek 65 pamięć 65, 156–163, 164, 213 poznawcze odzwierciedlenie
skomplikowany 130 rozwój i poszukiwanie 174–175 intencji 123 samoświadomość 193
Gage, Fineasz 8, 10, 141 mózgu 39 hormon nowości 200 czytanie 152 Iluzja Mony Lisy 85 ruch 85 gałka blada wewnętrzna 53, 54 jelita,
Galena 8 wzrostu (GH) 61, 114 obszary smakowe zapach i 99 pamięć przestrzenna 162 percepcja hormony 114 intymność 134 test
Gall, Franciszek Józef 9, 10 101 gimnastycy 105 wzrokowa 87 wyobraźnia i zatrucia 162
Galvani, Luigi 8 zakręty 54, 209 kreatywność jama śródczaszkowa 44
Fale gamma i kreatywność 170 Kwas gamma- kora mózgowa 66, 67 , 69 170 i umiejętność bruzda śródciemieniowa
aminomasłowy czytania i pisania 152 169 introspekcja 192
(GABA) 73 i Hipokrates 222 techniki obrazowania 6–7, 9, 12–13, bezkręgowce, ewolucja
emocje 127 padaczka
226 i sen 188

H histamina 73, 106
historia
222 układ
odpornościowy
mózgu 48 badanie mózgu 8–9
kanałów
zwoje jądra zobacz krwiak 225 badania mózgu 8–9 neurologia 10–11 choroby autoimmunologiczne 235, 238 jonowych, w hipokampie 65 jonów,
zwoje jąder, nerwy podtwardówkowy ropnie mózgu 228 zapalenie impulsy nerwowe 72, 73
czuciowe 42 różnice między płciami 229 krwotok 225 udar osobowość histrioniczna mózgu 227 implanty
emocje 126, 127 i symetria krwotoczny 229 krwotok zaburzenie 245 sztuczny IQ („iloraz inteligencji”) 168, 170 tęczówka,
twarzy 134 wpływ na podpajęczynówkowy 229 krwotok HM (Henry G. Molaison) 11, 159 Holmes, hipokamp 161, 219 bioniczne oczy 218 oko
mózg 198 stria terminalis 126 podtwardówkowy 229 Gordon Morgan 9 homeostaza 114 ślimak 91, 94 wczesne 80 żelazo, w
środki do znieczulenia ogólnego komórki rzęsate, w uchu 90, 91, 94 Homo erectus 49 eksperymenty 10 zwojach podstawy mózgu 214
112 uogólnione zaburzenia włosy Homo habilis 49 Homo pamięć ukryta 157, 160 udar niedokrwienny 229
lękowe 240 , 242 napady „gęsia skórka” 113 receptory neanderthalensis 49 impulsy patrz impulsy nerwowe Język włoski, dysleksja 153 swędzenie
uogólnione 226 geny i genetyka 196–197 dotyku 102 halucynacje homoseksualizm 198 hormony i impulsywne ADHD 246 nieuważne 102
oraz zmiany w mózgu 211, 213 ADHD 246 incubi 189 incus
uzależnienia 245 schizofrenia 193, 244
doświadczenia nadprzyrodzone 173
i długość dnia
190 i emocje 126, 127 mechanizmy

90 indywidualność 38, 198
zauroczenie J
halotan 112 ręce sprzężenia zwrotnego 114 134 infekcje jamais vu 163 kości
Choroba Alzheimera 231 zespół zespół zapalenie mózgu 227 szczęki 53 zazdrość
nadpobudliwości psychoruchowej z anarchicznej ręki (AHS) zapalenie opon zaburzenia urojeniowe 244 stawy,
deficytem uwagi 246 57 układ neuroendokrynny 114–115 oksytocyna mózgowo- proprioceptory 104 osądy,
zaburzenia ze spektrum autyzmu 249 i ramiona bioniczne 135 przysadka rdzeniowych 227 moralność 140–141
indywidualność 38 i 219 gesty 145 mózgowa 61 guzy wzgórek dolny 62, Jung, Carl 187
inteligencja 168 i język 147 ręka 57, 199 sprawność przysadki 230 bliźnięta 199 95, 118 dolny płat skroniowy, drogi „śmieciowe” DNA 196
i osobowość 200 manualna 247 kończyny wzrokowe 85 zapalenie 106 ropnie
zaburzenia osobowości
245 testy w ciąży 236 choroby
fantomowe 104 receptory
dotyku 103 szczęście,
szpitalny zespół uzależnienia 243
Human Brain Project (HBP) 75 ludzki
mózgu 228
zapalenie mózgu 227 K
genetyczne mimika 137 „trudne” problemy, wzrok 88 genom 196, 197 humor 171 zapalenie opon mózgowo- Ke Jie 217
nienawiść 128 „humor”, rdzeniowych 227 nerki

Choroba Huntingtona 234 choroba historia chorób psychicznych 8, 222 wpływ na mózg 198– hormony 114
neuronu ruchowego (MND) 235 schizofrenia Hawking, głowa Stephena 235 głód 115 199 kreatywność informacyjna 170 sny pragnienie
244 189 iluzje 174 115 odruch kolanowy, rzepkowo-

Zespół Tourette'a 243 nerwy czaszkowe 43 Choroba Huntingtona 234 hydra przetwarzanie 38 rdzeniowy 116
jądra kolankowate 53, 60 genom urazy 6, 225 patrz 48 doznań 39 wiedza a starzenie
196, 197 także twarz; bóle głowy wodogłowie 237 atomy sygnalizacja się 215 samoświadomość 192
terytorium Geschwinda 148 czaszki 224 słuch 90– wodoru, rezonans magnetyczny 13 prędkość 39 na taksówkarze 162
gestów 145 95 kora mózgowa nadpobudliwość ADHD 246 podczerwień
duchów 173
greliny 115
67 rozmowa 150 rozwój
93 utrata słuchu 91
hiperkinezja 119 hiperleksja
153 hipertymezja 164
światło, słuch 94 wzorce
dziedziczenia 197 neuroprzekaźniki
L
gruczołów percepcja dźwięku 92–93 hiperwentylacja 127 hamujące 73, 190 urazy urazy L-dopa 173
układ neuroendokrynny 114 patrz hormony serca 114 hipnoza 186, 222 głowy 225 i problemy językowe 149 język 38 autyzm
także nadnercza; przysadka reakcje paniki 127 regulacja tętna hipochondria 242 i ból 106– 223
mózgowa 112 kreatywność 170 107 dwujęzyczność 149

Skala śpiączki Glasgow 238 zawał serca, ból hipokretyny 238 plama atramentowa obrazowanie mózgu 13
komórek glejowych 44, 68, 70, 71 przeniesiony 107 ciepło, podskórność 102 nerw 201 „ucho wewnętrzne” 157 „mowa obszar Broki 10, 148
móżdżek 63 kora termoreceptory 102, 113 hipoglossalny 4 3 wewnętrzna” 39 rozmowa 150–151 definicja
mózgowa 67 hipokinezja 119 bezsenność 188 146 rozwój 209
afazja globalna 149 gałka hipomania i kreatywność niestabilność kamienie milowe w

blada 58, 117 nerw językowo- Helmholtz, Hermann von 8 porażenie 170 podwzgórze 53 , postawy 119 instynkty rozwoju 247 dysleksja 153 ewolucja 147
gardłowy 43, 101 glukagon 114 glukoza 45 połowicze 236 półkul 55, 56, 61 oczekiwanie 130 kontrola zbiorowa różnice między
i starzenie się 215 i starzenie się 215 apetytu 115 sny 189 emocje 126, 127, nieświadomość 187 empatia i płciami 198 geny 147 i
128 funkcje 113 współczucie ręczność 199 obszary językowe

jądra podstawne 58 różnice między płciami 198 140 język 146 moralność 140–141 wyspa 148–149
Skany PET 12 brakujące 205 hormony 114 66 i zachowania kooperacyjne 200 problemy językowe 149 i
glutaminian 73 rozszczepiony mózg 11, układ limbiczny 64 narkolepsja sprzeczne emocje pamięć 157 pochodzenie 146–147
kwas glutaminowy 73 204 nowotwory 238 układ 137 i niedowierzanie i percepcja 147 czytanie i pisanie
glicyna 73 230 patrz także lewa półkula; prawa neuroendokrynny 114 172 emocje 152–153 specyficzne
Golgi, Kamil 9 półkula oksytocyna 135 128, 129 obrazowanie 22 samoświadomość zaburzenia językowe 248
Komórki Golgiego 63 Komórki Hensena 90 cykle sen-czuwanie 138, 139 zmysł smaku 101 i myślenie 179
Kompleks Golgiego 70 roślinożerców, zmysł smaku 100 heroiny 115 i stres 199
„gęsia skórka” 113 goryle, reakcja na stres 240 termoreceptory
mózgi 49 gramatyka uzależnienie 130 113 histeria 242
146 gestów 145 uśmierzanie bólu 107 i kreatywność 170 Obszar Wernickego 10, 148
padaczka grand mal Wirus opryszczki pospolitej 227 krtań i ewolucja języka 147
226 heteroseksualność 198 kora wyspowa 108
Grandin, Temple 249 wielkie hierarchia mózgu 53 insulina 114, 115 boczne obszary Brodmanna 67
zaburzenie urojeniowe 244 komórki ziarniste, tyłomózgowie 53, 62 insulinopodobny czynnik wzrostu boczny przewód korowo-rdzeniowy 118
móżdżek 63 fałd hipokampowy 69 (IGF) 196 jądro kolankowate boczne 80, 81
259
boczny obszar podwzgórza 113 boczne szczelina podłużna 66 utrata hormon stymulujący melanocyty mimikra ruch i kontrola 110–123
INDEKS
jądro podwzgórza 115 płaty boczne, móżdżek kontroli 193 utrata, (MSH) 61, 114 neurony lustrzane 11 uwaga 183
63 bruzda boczna 66 asymetria 57 emocje 128 Melatonina 114, 178 rozwój osobowości 200 świadomość ślepowidzenie 79
choroba Lou Gehriga 235 miłość rytm dobowy 63 cykle sen- umysłu porażenie mózgowe 237
134–135 świadome czuwanie 115 błony błona 178–179 dualizm 178 technologia wykonanie ruchu 118–119 iluzje 85 lustrzane
Mózg Einsteina 205 sny 189 nakłucie komórkowa 70 kontroli umysłu odbicie 122
śmiech 171 lędźwiowe 227 okolica patrz także opony 216 zaburzenia
i iluzje wzrokowe 87 uczenie lędźwiowa, nerwy rdzeniowe 42 mózgowe pamięć 38, neurony lustrzane 11 motoryczne 119 stwardnienie
się 154–165 oczekiwanie kręgi lędźwiowe 42 reakcje 156–165 dostęp do teoria 139 czytanie rozsiane 235 układ
130 niechęć do smaku paniki wspomnień 159 choroba w myślach 217 problem neuroendokrynny 114–115 jądra 58
uczenie się 101 inteligencja 168 w płucach 127 regulacja Alzheimera 231 oczekiwanie umysłu/ciała 178 uważność 187 parkinsonizm
długotrwałe oddychania 112 hormon luteinizujący 130 sztuczny „miniuderzenia” 228 234 planowanie 116–
wzmocnienie 197 pamięć 156, 157 (LH) 61, 114 hipokamp 161, 219 skojarzenia 159 autyzm złudzenie lustrzane, 117 propriocepcja 104
249 kora mózgowa
M
czytanie i pisanie 152 kończyny fantomowe 104 neurony lustrzane działania odruchowe 116
67 zbiorowa 11, 122–123, 139 pisanie lustrzane 153 regulacja 112–113
trudności w uczeniu się 248 nieświadomość 187 i mitochondria 70 działanie nieświadome 12

Zespół Downa 236 problemy makaki, obszary językowe 147 rozmowa 150, 151 déjà vu i jamais vu 163 mieszane porażenie 0–121 wizja 85, 89
językowe 149 lewa półkula 53 McEwan, Ian 244 demencja 230 rozmieszczenie w mózgowe 237 mieszane
dwujęzyczność 149 Efekt McGurka 78 mózgu 158 i emocje 126 tworzenie zaburzenia urojeniowe 244 modelowanie, „Efekt Mozarta” – słuchanie muzyki
maszyn wspomnień 158 cyfrowe 75 93
i rozmowa 151 sztuczna inteligencja 217 interfejsy urazy głowy 225 hipokamp i 65, modiolus 90 MRI (rezonans magnetyczny) 7, 9,
funkcje 57 mózg-maszyna 216 świadomość 219 156–163, 164, 213 HM modułów 38 13, 14–35, 74, 222
i język 146 rozszczepiony (Henry G. Molaison) 11, 159 Molaison, Henry G. (HM) 11, 159 cząsteczek
mózg 204 zwyrodnienie plamki żółtej, oczy 218 niezdolność do 41 otępienie wielozawałowe 230
leworęczność 57, 198, 199 nogi „choroba szalonych krów” 231 przechowywania 159 układanie pamięci 160 neuroprzekaźników 73 percepcja wielozmysłowa 39
efekt Madeleine, zmysł węchu –161 zapach 96, 97 wielozadaniowość 182
wykonujące ruch 118 choroba neuronu 99 lokalizacja 161 długotrwałe wzmocnienie Iluzja Mona Lisy 85 monizm stwardnienie rozsiane (SM) 71, 223,
ruchowego 235 kończyny szaleństwo i kreatywność 170 158, 197 pamięć ruchowa 178 Moniz, Egas 235
fantomowe 104, 193 lemury 138 encefalografia magnetyczna (MEG) 7, 12, 13 120 osobowości mnogie 201 oksytocyna i 9, 11 małp i symetria neuronów wielobiegunowych 71
soczewka, oko 135 oraz osobowość twarzy 134 Munchausena przez pełnomocnika 243
80 jądro rezonans magnetyczny 200 fobie 127 zespół stresu pourazowego obszary językowe 147 zespół Munchausena 243 katapleksja
soczewkowate (soczewkowate) 58 (MRI) 7, 9, 13, 14–35, 74, 222 męski 164, 241 zasady 156–157 czytanie monoaminooksydaza i mięśni 238
Leonardo da Vinci 174 leptyny mózg 198 152 przypominanie i rozpoznawanie depresja 239 monoaminy 73 wykonywanie
115 liter symulowanie 243 84, nastroje 129 ruchu 118–119 mimika 136–137 zaburzenia
młoteczek 90 motoryczne 119 choroba neuronu
czytanie i pisanie 152–153 przetwarzanie sutek 55 ruchowego 235 poruszanie
wzrokowe 79 i emocje 126 funkcje 58, choroba afektywna się 117 stwardnienie rozsiane 235
Otępienie z ciałami Lewy’ego 230 64 pamięć 156 ssaki, dwubiegunowa 239 i podejmowanie paraliż 236
Libet, Benjamin 9, 11, 191, 193 wykrywanie mózgi 49 decyzji 169 zaburzenia proprioceptorów 104, 105
kłamstw 217 życie, choroba maniakalno- nastroju 168 neuroprzekaźniki i 197 paraliż senny 189
jakość 134 urządzeń depresyjna 239 sprawność manualna, moralność 140–141, 210 muzyka 196 amusia 248
podtrzymujących życie 238 styl kamienie milowe w rozwoju 247 mapowanie 162–163 uzależnienie kreatywność 170 słuch 93
życia i starzenie się 215 mózgu 10, 74–75 pamięć krótkotrwała i długotrwała od morfiny 130
więzadła, proprioceptory 104 świetlne mapy 156 uśmierzanie bólu

sen i 188 zapach i 107 mozaikowość 236
powidoki 174 światło „mapy ciała” 192, 193 pamięć 99 pamięć Moskiewski Instytut Badań nad Mózgiem
słuchowe 94 przestrzenna 162 przestrzenna 162 205 mutacja 197
optogenetyka 203 marihuana i schizofrenia 244 przechowywanie 158– ruch patrz ruch i zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego (ME)
sezonowe zaburzenia afektywne 239 cykle Mars, kanały na 174 159 superpamięć 164 kontrola 225
snu i czuwania 115 wzrok 80, męskość tłumienie 164 typy kontrola miastenia gravis 236 osłonki
82, 88 lubienie 130 męskiego mózgu 157 niezwykła motoryczna rozwój mózgu 210 mielinowe 68, 70, 210, 212 i starzenie się
płat limbiczny 198 i pociąg seksualny 134 masa pamięć 164–165 kora mózgowa 67 214, 215 wytwarzanie 71
64, 65, 66 układ limbiczny 64– intermedia 198 wszechświat mężczyźni
kamienie milowe w rozwoju 247 stwardnienie rozsiane
65, 74, 211 materialny i emocje 126, 127 wpływ wykonywanie ruchu 119 stwardnienie 71, 235 aksony mielinowe, impulsy
i pożądanie 130 świadomość 178 miłość na mózg 198 męski mózg 198 i rozsiane 235 jądra 58 paraliż nerwowe
emocje 39, 126 macierzyńska 134 pociąg seksualny 236 72
„zakochanie się” 134 matematyka 205 134 opony mózgowe czaszka 45, mielinizacja 210–211, 212
funkcje 57 szczęka 53 54 rdzeń Choroba Parkinsona 234 przepuklina oponowo-rdzeniowych 237
podwzgórze i 113 i labirynty, pamięć przestrzenna 162 kręgowy 42 kora ruchowa i Test osobowości Myersa-Briggsa 201 napady
rozpoznawanie 163 zapachy ME (myalgiczne zapalenie mózgu i rdzenia) zapalenie opon świadomość 180 zaburzenia 119 miokloniczne 119, 226 mizofobia 240
i 64, 96, 98, 99 i stres 199 225 mózgowo- wykonywanie ruchu
N
„sensowność” 186 wirus odry rdzeniowych 227 meningocele 237 118 sygnały bólowe 108 planowanie ruchu
odnóża 227 przyśrodkowe MENSA 168 cykl 117 samoświadomość
wykonywanie ruchu 118 fantom 104, obszary Brodmanna 67 przyśrodkowa menstruacyjny 99 139, 192 mowa 151
193 protetyka 104, 219 kora czołowa 184 przyśrodkowy zaburzenia psychiczne 211, 222–223 i nanoroboty 218
lipidy 44 słuchanie zakręt czołowy 140, 217 przyśrodkowe inteligencja 168 narcystyczne zaburzenie osobowości 245
jądro przedwzrokowe 113, 198 bruzda Dyski Merkel 102 nerwy ruchowe
środkowa 62 medycyna śródmózgowie 53 ramiona bioniczne narkolepsja 188, 238 jama

Strefa Broki 148 Mesmer, Franz Anton 8, 222 tempo 219 zaburzenia nosowa 53 natura i
rozmowa 150 biotechnologia 218–219 zobacz metabolizmu i wytwarzanie ciepła 119 wykonywanie ruchu 119 czynności wychowanie 196–197 nawigacja,
umiejętność także narkotyki 113 przerzuty, guzy odruchowe 116 rdzeń pamięć przestrzenna 162
czytania i pisania 152 medytacja 187 rdzeń mózgu 230 mikroekspresje 136 mikroglej kręgowy 42 Neandertalczycy 49
dosłowność 172 wątroba, 53, 56, 62 funkcje 57, 63 71 mikrotubule 70 obszar choroba neuronu ruchowego (MND) 235 tiki „Doświadczenia bliskie śmierci” 187 szyja,
uzależnienie od alkoholu 245 płaty, mózg 66 sygnały bólowe 106 środkowo- ruchowe, zespół Tourette'a 243 choroba neuronu ruchowego 235
zobacz także poszczególne płaty zmysł smaku 101 czołowy i liczby 169 Kostki Neckera 87
lobotomia 11 śródmózgowie 53, 55, 62 usta, nekrofobia 240

lokalizacja, uwaga na 183 zespół MEG (encefalografia magnetyczna) 7, 12, 13 zaburzenia 119 wyraz twarzy 136–137 choroba zaniedbanie 85
zamknięcia 63 neuronu ruchowego 235 wysyłanie Neisseria meningitidis 227 kora
Lomo, Terje 9 Meinhofa, Ulrike 205 informacji do nowa 74, 138 włókna
pamięć długoterminowa 156, 158, 160– ciałka Meissnera 102 melanina 58 układ limbiczny 64 wzgórze 60 nerwowe 68
161 melanokortyna migrena 224 zmysł smaku 100, 101 mowa jądra 58
długotrwałe wzmocnienie 158, 197 115 Milner, Brenda 9 151 włókna bólowe 107
260
kora nowa 74, 138 Choroba Parkinsona 234
INDEKS
złudzenia optyczne 174 kora ciemieniowa ciągła powierzchnia 90, 94
włókna nerwowe 68 neuroprzekaźniki trwają i osobowość optymizm, markery osobowości 200 samoświadomość 192 Indianie Piraha 147
jądra 58 200 cykle snu i czuwania optogenetyka 203 nieświadome działanie 120 płat przysadka mózgowa 53, 56, 61
włókna bólowe 107 188 i czas 190 zakręt czołowy oczodołowy ciemieniowy 66, 69 emocje 126
rdzeń kręgowy 42 19 kora oczodołowo-czołowa 68, 213 zmienione stany mózgu 186 hormony 114
patrz także aksony; dendryty neurotubule 73 przewidywanie 130 i emocje 128 podwzgórze i 113 układ
impulsy nerwowe 42, 72–73 dróg neurulacja 208 mowa ciała 144 obrazowanie neuroendokrynny 114 oksytocyna
nerwowych, w pniu mózgu 62 uzależnienie od nikotyny 130, 245 zaburzenia zachowania 248 28 inteligencja 168 135 łagodzenie
nerwowość koszmary senne, zespół stresu sprzeczne emocje 137 i pamięć 156 bólu 107 reakcja
nerwy czaszkowe 43 pourazowego 241 świadomość 180 moralność 140 na stres 240 pragnienie
paraliż 236 nerwy Nixon, Richard 136 efekt podejmowanie decyzji 169 doświadczenia poza ciałem 173, 187 115 guzy
rdzeniowe 42 układ nocebo 109 szum emocje 128 nieświadomy ruch 117 230 , 232 efekt placebo
nerwowy 40–43 starzenie się moralność 140 i ścieżki wzrokowe 84 109 blaszki, starzenie się
214 przesłuchanie 93 obsesyjno-kompulsywne połączenie ciemieniowo-skroniowe i mózgu 214, 215 plastyczność 38, 197
uszkodzenie 107 Zespół Tourette'a 243 zaburzenie 241 świadomość 180
ewolucja 48 choroba niepatologiczna zmysł węchu 97 parkinsonizm 234 Platon 8
nerwowość 129, 240 sieci, pozorowana 243 oreksyny 238 Choroba Parkinsona 234 przyjemność 127, 130–131, 135 most
neuronowa 41 noradrenalina (norepinefryna) 73, 239 narząd Cortiego 90, 91, 94, 95 problemy z jądrami 58 53, 56, 62 jądro
NeuraBASE 75 receptory organelle 70 rozruszniki serca i 219 i mostu, móżdżek 117
neuronowe korelaty świadomości noradrenergiczne 130 orgazm 135 czas 190 napady
181 nos sieroty 135 węch częściowe 226 przegród i pozycja, propriocepcja 104 pozytonowa
grzebień nerwowy mimika 136–137 węch 96–97, 101 ortonosowy 96, 97, 101 kosteczki stref 56–57 pasja 134 bierność, tomografia emisyjna
208 rowek nerwowy 208 chirurgia przeznosowa 232 słuchowe, ucho 90, 94 smutek 129 (PET) 7, 12, 13
płytka nerwowa 208 nosofobia 240 poszukiwanie zapalenie ucha odruch rzepkowo-rdzeniowy zespół stresu pourazowego
progenitorowe komórki nerwowe 71, nowości, osobowość środkowego 91 116 udawanie choroby (PTSD) 164, 241
197 cewa nerwowa otoskleroza 91 doświadczenia poza ciałem patologicznej 243 tworzenie wzorców 172– obrazowanie tylnej części kory
208 defekty 237 markery 200 (OBE) 173 obręczy 34
nerwy 70 jąder 53, 58–59 187 płat ciemieniowy i 186 i Pawłow, Iwan 205 moralność 140
neuroczaszka 54, 66 układ w pniu mózgu 62, duchowa transcendencja 172 doświadczenia Penfield, Wilder 9, 10, 103 sygnały bólowe 108
neuroendokrynny 114–115 neurofeedback podwzgórzu 61, 113 we wzgórzu nadprzyrodzone 173 jajniki, hormony Trójkąt Penrose'a 175 tylny dół czaszki 55 tylne jądro,
202 neurogeneza 71, 197, 60 114 jawna uwaga 182 tlen 45 percepcja czas podwzgórze 113
212, 213, 215 neuroglia 68 neuro jądro półleżące 115, 130 liczby 169 regulacja oddychania 112 datowania 191 rozwój
dyskalkulia 248 oksytocyna mózgu 210 i świadomość 179 kompleks ciemieniowy tylny 108
połączenie język i 147 61, 135 i strach 127 iluzje 174–75 język i 147 moralność tylna bruzda skroniowa
mięśniowe 119 neurony 41 , 70–71, przetwarzanie wzrokowe percepcja 140
210 starzenie się 44, 214–215 79 pielęgnuj zobacz naturę wielozmysłowa 39 samoświadomość 139
i pielęgnuj odżywianie zobacz jedzenie funkcje 114, 213 samoświadomość 180 percepcja depresja poporodowa 213, 239
Choroba Alzheimera 231 nyktofobia 240 wzrokowa 84, 86–87
P
niestabilność postawy 119
uwaga 183 w obwodowy układ nerwowy (PNS) 40– jony potasu, impulsy nerwowe 72 wzmocnienie,
korze mózgowej 68, 69 łączność 41, 74 ewolucja 48 tworzenie wspomnień 158, 161, 197
39, 168 padaczka 226
środki do
O rozruszniki serca 218, 219, 243
Ciałka Paciniego 102 ból 106–
przedklinek,
obrazowanie 34 przewidywania
znieczulenia ogólnego 112 Obama, Barack 199 czas 109 operacja prześladowcze zaburzenie urojeniowe 244 169, 173 kora przedczołowa
hipokamp 65, 212 uczenie obiektywny 190 obiektów, mózgu 39, 109 doświadczanie 66, 74, 209, 210, 211, 212 i „zegary” mózgowe
się 156, 157 pamięć rozpoznanie 83 zaburzenie 108–109 ból głowy i migrena przetrwały stan wegetatywny 238 190
156, 158, 160, 161 czytanie w obsesyjno-kompulsywne 224 niezdolność odczuwania 109 osobowość 38, 200–215 uczenie świadomy ruch 117 i
myślach 217 neurony (OCD) 164, 241, 242 moralność 140, 141 się 200 świadomość 138, 180, 192, 193
lustrzane 11, 122–123 , 139 choroba obsesyjno-kompulsywne zaburzenie łagodzenie bólu 107 osobowości mnogie 201 i podejmowanie decyzji 169 i depresja
neuronu ruchowego 235 wielokrotne osobowości 245 kończyny zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne 203, 239 i
stwardnienie rozsiane 235 kość potyliczna 53, 54, 66 kora fantomowe 104 receptory 241 robienie dwóch rzeczy na
impulsy nerwowe 42, 72 sieci potyliczna 121 płat 39, 102 działania ocena osobowości 201 zaburzenia raz
neuronowe 41 potyliczny 66 odruchowe 116 osobowości 245
neurogeneza 71, 197, 212, 213, obrazowanie odrzucenie społeczne 139 iluzje perspektywiczne 175 168
215 33 kwas oktanowy 96 rodzaje 107 pesymizm 211 i sny 189 emocje 128
jądra 58–59 oktanol 96 łączenie w pary 134 PET (pozytronowa tomografia moralność 140
plastyczność 197 nerw okoruchowy 43 trzustka, hormony 114 panika emisyjna) 7, 12, 13 padaczka zespół stresu
regeneracja 39, 71 zapachy, węch 96 węch patrz ataki petit mal 226 fantomy pourazowego
transmisja sygnału 38 rdzeń węch opuszka węchowa paniki 240 fobie 127, kończyny 241
kręgowy 42 64, 96, 101 kora węchowa emocje 240 brodawki, kubki fantomowe 104, 193 fantomy system nagrody 130
komórki wrzecionowate 126 funkcje 97, 101, smakowe 100 złudzeń wzrokowe 181 odrzucenie społeczne 139
126 synaps 71 213 pamięć 162 paradoksalnych 175 zakręt fenyloetyloamina, „zakochanie” 134 wzgórze i 60
we wzgórzu 60 i nabłonek węchowy 97 nerw przyhipokampowy 64, 65 paraliż 236 ciąża depresja
czas 190 rodzaje węchowy 43, 55, uszkodzenie kory fenylotiomocznik (PTC) 100 feromony 99 prenatalna 239 testy
71 ból 101 receptory węchowe 96 ruchowej 119 paraliż senny 189 filozofia, badanie diagnostyczne podczas 236 kora
neuropatyczny 107 przewód węchowy 97 paranoja i kreatywność mózgu 8 fobie 127, 240 hipoteza przedruchowa
neuropeptyd (NPY) 115 oligodendrocyty 69, 70, 71, 170 deficytu świadomy ruch 117, 118 podejmowanie
neuronauka, historia 10–11 212, 213 jądra paranoidalne zaburzenie fonologicznego, decyzji 169 wzgórze i 60
neurostymulacja 202–203 oliwkowe 53 oliwki 53 wszystkożerne, osobowości 245 schizofrenia dysleksja 153 fotoreceptory 80, 81 depresja prenatalna
neurochirurgia 232–233 zmysł paranoidalna frenologia 10 239 pierwotna kora słuchowa

neuroprzekaźniki 38, 71, 73 smaku 100 244 paraplegia 236 pasożyty , mózg umiejętności fizyczne rozwój 30, 95 pierwotne jądro kolankowe 95
i starzenie się 214 ophidiofobia ropnie 228 mózgu 210 kamienie pierwotna kora ruchowa 117, 118
choroba Alzheimera 231 240 leki opioidowe 107, 130 System rodzicielstwo 213 kości ciemieniowe 54 milowe w rozwoju pierwotna kora wzrokowa
zaburzenia lękowe 240 opiatów uśmierzający ból kora ciemieniowa 247 zaburzenia 222
choroba afektywna 107 , 130 uzależnienie od uwaga 182 zaburzenia i świadomość 180 obrazowanie
dwubiegunowa 239 i cukru 115 119 i sny 189 35 percepcja

depresja 239 i skrzyżowanie wzrokowe wykonywanie pia mater wzrokowa 88–89 naczelne i język
pożądanie 130 i emocje 53, 80, 88 tarcza wzrokowa ruchu 118 fałszywa czaszka 146, 147
128 wykonanie ruchu 119 „zakochanie 80, 81 nerw wzrokowy 43, 80, pamięć 164 56 rdzeń kręgowy pociąg seksualny 134
się” 134 ekspresja genów 88, 208 promieniowanie usprawnienia matematyczne 203 42 obrazy, percepcja wzrokowa 86–87 zachowania społeczne 138
i 196 i nastrój 197 impulsy wzrokowe 80, 81, 88 drogi sygnały bólowe 108 piloelekcja 113
nerwowe 72, 73 wzrokowe 80 szyszynka 55, 62, 114, 178 cykle snu i priony, choroba Creutzfeldta-
czuwania 115 Jakoba 231
261
pamięć proceduralna 157, 160 „luka w repolaryzacja, impulsy nerwowe 72 gady, i kreatywność 170 plastyczność mózgu 38 upośledzenie 149
INDEKS
przetwarzaniu” i robienie dwóch rzeczy na raz mózgi 48 „gadzi mózg” schizotypowe zaburzenie osobowości 245 skóra spektrum, zaburzenia
168 afazja produkcyjna 48 resztkowa schizofrenia Schumann, Ryszard 239 dermatomy 42 urazy psychiczne 223
149 progesteron 114 postępujący 244 sieci stanu spoczynku 184 Komórki Schwanna 71 106 swędzenie anatomia
zanik opuszki 235 testy siatkowy układ aktywujący (RAS) twardówka 80, 81 102 mowy 147 rozmowa
projekcyjne, osobowość 201 prolaktyna 112 tworzenie siatkówki 112 Searle, John 179 proprioceptory 105 skóra 150–151
61, 114, 213 propriocepcja 102, 104–105 Sezonowe zaburzenie afektywne głowy 54 rozwój 93 dysleksja 153
propylotiouracyl (PROP) 100 (SAD) 239 struktura 102 słuch 93
prosencefalon 53 prozopagnozja 85 zmienione stany mózgu 186 i gruczoły łojowe 102 widzenie receptory dotyku 102 hiperleksja
protezy 104, 218–219 białka 197 świadomość 180 i sny 189 88–89 napady czaszka 53, 54 153 obszary
akumulacja w mózgu 215 laminarny siatkowy padaczka i kora mózgowa 66 kraniotomia językowe 148 pochodzenie
90 przewód siatkowo- 181, 226 stan 11, 232 złamania 225 języka 146–147 problemy 149 jąkanie
rdzeniowy 118 siatkówka 80, padaczkowy 226 urazy głowy 225 149
81 oczy bioniczne uwaga selektywna 182 ja frenologia 10 ochrona
218 neurony 71 nerw mózgu 45 i wielkość Strefa Wernickego 92
Choroba Alzheimera 231 wzrokowy 43 sprawczość i intencja 193 mózgu 44 trepanacja 8 sen Sperry, Roger 9, 11 kość
aminokwasy 73 optogenetyka 203 świadomość i 179, 180, 192–193 utrata 188–189 i starzenie się 215 klinowa 53, 54 rozszczep
Choroba Creutzfeldta-Jakoba 231 widzenie 88 wysyłanie 193 fale mózgowe 181 kręgosłupa 236
narkolepsja 238 informacji do zachowań rytm dobowy 63 rozszczep kręgosłupa 237 nerw
Prousta, Marcela 99 społecznych 138–139 eksperymenty konsolidacja dodatkowy kręgosłupa 43 rdzeń
Pseudomonas 228 wzgórze 60 z rozszczepieniem mózgu 11 wspomnień 161 sny kręgowy 42, 53, 208 płyn
psychastenia i twórczość 170 psychoanaliza zapach retronosowy 96, 101 egoizm 141 pamięć 189 narkolepsja 238 paraliż mózgowo-rdzeniowy 45
222 i sny 189 Zespół Retta 249 nagroda semantyczna 157, 160 kanały senny 189 cykle sen-czuwanie 115, 188 zaburzenia 119
130–31 półkoliste, ucho 90 doznania 39 leki nasenne wykonywanie ruchu 118–119 nakłucie
psychopaci 141 i starzenie się 214 kora mózgowa 67 189 lunatykowanie lędźwiowe 227 choroba
psychoza 223 altruizm 141 i świadomość 179 188 węch, zmysły 96–99 neuronu ruchowego 235 cewa
dewiacja psychotyczna i twórczość emocje 127 i obszarów mózgu 101 chemia 96 i nerwowa wady 237 sygnały
170 dojrzewanie humor 171 seks, utrwalanie pamięci 160 stwardnienie emocje 126 układ bólowe 106 odruchy
211 zapalenie miłość i przetrwanie 134–137 rozsiane 235 „odczuwana limbiczny 64 percepcja 116 odcinki kręgosłupa
płuc 158 zespół bruzda nosowa 65 obecność” 172 zmysły 76–109 węchu 98–99 uśmiechanie się 118–119
pijaka 225 uczeń, oko 80, 88, 144 rombencefalon 53 rybosomy uwaga 182–183 129, 137 palenie, nerwy rdzeniowe 40, 42
70 prawa półkula dermatomy 42 uszy 90– uzależnienie od rzepkowy odruch rdzeniowy 116
Komórki Purkiniego 53, 55 emocje 128 funkcje 57 i 95 oczy 80–89 nikotyny 245 gładka komórek
63 ropa, ropnie mózgu 228 język 146, 151 informacja endoplazmatyczna wrzecionowatych 126 przeżyć duchowych
skorupa 52, 54, 58 pamięć rozszczepiony przesyłana do 172, 173 rozszczepiony
ciała 120 pamięć 156, mózg 204 dobro i zło 140–141 mózgu 38 zmysły mieszane 78 ból mózg 11, 204 jąkanie patrz jąkanie
157 planowanie ruchu praworęczność 57, 106–109 propriocepcja strzemiączka 90, 91,
117 piramida 53 piramidalna 198, 199 sztywność, zaburzenia 104–105 węch 96– 94 pamięć zależna od stanu 162 stan
dyskusja 118 motoryczne 119 podejmowanie ryzyka 99, 101 rdzeń kręgowy 42 padaczkowy 226 komórki
141, 197, 211 synestezja 78 smak siateczka 70 macierzyste 197, 218
100–101 dotyk 102– wąchanie, węch 96 mózg społeczny stereocilia 90
Q Rytuały Ritalin
246
103 afazja czuciowa
149 kora czuciowa
134–143
zaburzenia ze
stereogramów 83
stereoskopowy zapach 98
porażenie zmiana świadomości 186 zbiorowa emocje 127 spektrum autyzmu 223, stereotaktyczna operacja mózgu 232
czterokończynowe 236 jakość życia 134 nieświadomość 187 249 kamienie milowe w rozwoju 247 bodziec i nagroda 130 hormony
Rizzolatti, Giacomo 9, 11 robotów wyrażenia 136–139 markery żołądkowe
R 216–217
i system neuronów lustrzanych 139 układanie pamięci 160, 161 fantomowe

osobowości 200 ja i inni 138–
139 świadomość społeczna 138–139,
114, 115 reakcje paniki
127 przechowywanie,
Ramón y Cajal, Santiago 9 szybki nanoroboty 218 kończyny 104 184 grupy społeczne 134 i wielkość kory pamięć 158–159 dziwne mózgi 204–
ruch gałek ocznych (REM) sen 188, Rockefeller Plaza (Nowy Jork) 175 pręcików, nerwy czuciowe 208 nowej 138 fobia 205
189 Rasmussen, T. siatkówka 81, 88 miłość działania odruchowe społeczna 240 jony sodu 65, 72 Streptococcus 228, 241
9 szczurów, badanie romantyczna 134 splot 116 rdzeń kręgowy żołnierze, więź 135 stres
mózgu 8 szlaków reakcji 120–121 włosowy 102 korzonki, 42 serotonina 73 soma, neurony 70, 71 zaburzenia lękowe 240
czytanie 152–153 dysleksja 153, 248 nerwy rdzeniowe 42 choroba afektywna somatyczne zaburzenie doświadczenia rodzinne 199 i
hiperleksja 153 Test plamisty Rorschacha 201 urojeniowe 244 somatyczny
dwubiegunowa 239 i zaburzenie dysmorficzne ciała inteligencja 168 zespół
szorstka siateczka śródplazmatyczna 70 242 układ sensoryczny, propriocepcja 104–105 stresu pourazowego
przewód rubros-rdzeniowy 118 i depresja 239 genetyka i (PTSD) 164, 241
rzeczywistość i świadomość 178 Ciałka Ruffiniego 102 197 oraz obsesyjno- wstrząs powłokowy
przypominanie i rozpoznawanie 162–163 kompulsywne zaburzenie somatyzacyjne 242 kora 241 reakcja na stres 240
komórki
receptorowe zmysł węchu 96–97 S zaburzenie 241
płeć 134–135
somatosensoryczna 103
wykonanie ruchu 118 ból 108
prążek końcowy 126
stresowe bóle głowy 224
termoreceptory 102, 113 dotyk 102 okolica krzyżowa, nerwy rdzeniowe 42 hormony płciowe 114, 127 kończyny stria terminalis 126
rozpoznawanie SAD (sezonowe zaburzenie afektywne) 239 orientacja seksualna 198 iluzje fantomowe 104 prążkowie i zachowania społeczne 200 udar
163 twarze 83, 84, 85, zmiany kształtu 174 szok muszelkowy samoświadomość 192 zmysł 203, 228, 229
139, 163 obiekty 83 oksytocyna i smutek 128, 129 241 dreszcze 113 smaku 101 przebudowa mózgu 197 i
135 percepcja zachowania adaptacyjne 129 pamięć Sophie (robot) 216 dźwięk problemy językowe 149 zaburzenia
wzrokowa 89 mimika 137 krótkotrwała 156, 161 iluzja kurczenia motoryczne 119
wspomnienie, pamięć 156 Procesy czarownic w Salem 172 się ciała 174 język migowy, naczelne uwaga 183 neurostymulacja 203
czerwone jądro, móżdżek 117, 118 Test Sally-Ann 139 sól, 146 transmisja sygnału 38, 39 dysleksja 153 problemy z mową 151
ból przeniesiony 107 działania odruchowe pragnienie 115 słuch 90, 91, 92–95 język 146 otępienie naczyniowe 230
116 i mowa ciała 144 satysfakcja 130 Język Silbo 146 napady struktury mózgu 52–55 jąkanie 147, 149
regeneracja, neurony sawanci, autystycy 164–165, 174, 249 nerwy częściowe proste 226 symulacja 74– lokalizacja 92 krwotok podpajęczynówkowy
39, 71 regulacja, ruch i głowy 75 śpiew 151 węzeł widzenie z (pejzażami dźwiękowymi) 89 229 przestrzeń podpajęczynówkowa 56
sterowanie 112–113 54 skóra 54 zatokowo- Zespół Tourette’a 243 spastyczne starzenie się 214 nakłucie
przedsionkowy 112 szósty porażenie mózgowe 237 lędźwiowe
skanowanie mózgu 12–13, 14–35 sceptycyzm zmysł 104–105 wielkość spastyczność 119 227 rdzeń kręgowy 42
Odrzucenie błony Reissnera 90, i tworzenie wzorców 173 mózgu 44 a starzenie świadomość przestrzenna tkanka podskórna,
społeczne 139 się 214 i ewolucja 65 pamięć przestrzenna sygnały bólowe 107
relaks 186 religia schizoidalne zaburzenie osobowości 245 mózgu 49 i inteligencja 44, 168, 162 relacje przestrzenne, ścieżki podtwardówkowy
172 renina 115 schizofrenia 185, 203, 223, 244 i agencja 193 205 umiejętności wzrokowe 85 krwiak 229 krwotok
powtarzalne katatonia 190 umiejętności podtwardówkowy 229 narząd
zachowanie 223 rozwój mózgu 210 przestrzenne 157 specyficzny język podskórny 115
262
przejściowe ataki niedokrwienne 228 nieświadome widzenie 84 wizja trwała
INDEKS
czas subiektywny 190 telemózgowie 53
istota czarna 58 i „zegary” temperatura, termoreceptory 102, 113 grasica 114 tarczyca 114 nieprzytomność 192 neurony wzrokowe 78
mózgowe 190 kości hormon tyreotropowy zbiorowa utrata przytomności 187 śpiączka drogi wzrokowe 84–85
choroba Parkinsona 58, 234 skroniowe 54 płat 238 napady percepcja wzrokowa 86–87, 88–89 fantomy
planowanie ruchu 117 jądra skroniowy 66 zmienione (TSH) 61, 114 padaczkowe 226 znieczulenie wzrokowe 181 kora
podwzgórza 53, 55, 58 planowanie stany mózgu 186 i świadomość tików 119 ogólne 112 urazy głowy 225 sen wzrokowa 81, 82–83
ruchu 117 180 i rozmowa 151 obrazowanie Zespół Tourette'a 243 barwa, 188 zrozumienie 179 i świadomość 180 i sny 189
succubi 189 21 pamięć 156, 157 muzyka 93 czas 190– schizofrenia obrazowanie 35 i
uzależnienie od cukru 115 moralność 140 191 zmęczenie 115 niezróżnicowana 244 pamięć 157,
samobójstwo kora węchowa 101 depresja jednobiegunowa 223 neurony 158, 161 czytanie w myślach 217
197 sulci (bruzda) 54, 209 czytanie 152 i zespół chronicznego zmęczenia 225 czytanie 152 i
kora mózgowa 66, 67, 69 zjawiska nadprzyrodzone tytoń, uzależnienie 130 jednobiegunowe 71 rozpoznawanie
Sumerowie 8 173 ścieżki Tomatis, Alfred 93 163 wzgórze i 60 percepcja
„autostrada”, inteligencja 168 wzgórek górny wzrokowe 84 dziwne doświadczenia głuchota tonowa 248 Stany Zjednoczone Ameryki, wpływy kulturowe wzrokowa 88–89
53, 62 uwaga 182 emocje 129 172 połączenie skroniowo- język 199 wzrokowy obszar rozpoznawania
górna oliwka, ciemieniowe 69 zmysł smaku 100 mowa słów 152 tiki głosowe, zespół Tourette'a 243
słuch 95 zatoka
strzałkowa górna 56 bruzda

samoświadomość 139 ścięgna,
proprioceptory 104, 105
151 napady
toniczne 226 napady
W
skroniowa górna i mowa ciała 144 tenisiści 120–121 toniczno-kloniczne 226 wakuole 70 głosy, zaburzenia ze spektrum
sprzeczne emocje 137 i liczby 169 przetwarzanie odgórne 79, 87 dotyk, nerw błędny 43 autyzmu 249
napięciowe bóle głowy 224 poczucie 102–103 odbicie 122 rozruszniki serca 219 objętość mózgu 44 obszar
testosteron 199, 211, 213 ciała wartości, moralność 140 lemieszowo-nosowy (VMO) 99
wzgórzowe 60 wzgórze Zespół Tourette'a 243 iluzja wieży Van Gogh, Vincent 170–173 wariant
nadprzyrodzone 173, 187
przesądy 172–173
53–56, 60 zmienione stany
mózgu 186 i świadomość 180 i
175 testy cech,
osobowość 201 transy 186

CJD 231 otępienie
naczyniowe 230 iluzja twarzy
W
„supergwiazdy” 100 sny 189 emocje 126, 127, 128 wazowej 174 wazopresyna Wada testuje 146
dodatkowa kora ruchowa sprzeczne funkcje 57, 58 różnice przezkorowa afazja ruchowa 149 135 ośrodki chcąc 130
emocje 137 świadomy ruch 117, między płciami 198 znieczulenie przezkorowa afazja czuciowa 149 „wegetatywne” 57 żyły, woda
118 i świadomość 180 zaburzenia 119 ogólne 112 słuch 94, przezczaszkowy prąd stały malformacje tętniczo-żylne w mózgu 44
sygnały bólowe 108 komórki 95 obrazowanie 26 układanie stymulacja (tDCS) 203 229 pragnienie 115
podporowe 68, 71 pamięci 160 układ limbiczny 64 przezczaszkowa stymulacja magnetyczna droga brzuszna, widzenie 84–85, 89 brzuszny woda w mózgu
jądro pamięć 156 i (TMS) 171, 203 zespół mostu 63 brzuszne prążkowie (wodogłowie) 237 masa
nadskrzyżowaniowe (SCN) zaburzenia przemijające ataki niedokrwienne 128 brzuszny obszar mózgu 44
113, 115 obsesyjno-kompulsyjne 241 (TIA) 228 nakrywkowy (VTA) 115, 130 komory 57 Wernickego, Karola 9, 10
łagodzenie bólu 107 translokacja, chromosomy 236 operacja Okolica Wernickego 10, 92, 148 afazja
chirurgia sygnały bólowe przeznosowa 232 transseksualiści,

starzenie się 215 149
mózg 109, 232–233 głęboka 108 planowanie ruchu 117 zespół stria terminalis 126 uraz płyn mózgowo- rozmowa 150
stymulacja mózgu 218, 233 płód 236 stresu rdzeniowy 45, 57 wodogłowie 237 gwizdki, język Silbo 146 białe krwinki
znieczulenie pourazowego i zmiany epigenetyczne 197 określające brzuchomówcy 174 45, 106 istota biała 44, 69 starzenie
ogólne 112 lobotomia 11 zespół stresu pourazowego brzuszno-boczna kora się 215 móżdżek 62, 63
niespodzianka przedczołowa 169 brzuszno-boczne jądro rdzeń

zachowania (PTSD) 164, 241 przedwzrokowe 188 brzuszno-przyśrodkowe kręgowy 42 we wzgórzu
adaptacyjne 129 mimika 136 241 zaburzenia traumatyczne 222, 223 jądro, podwzgórze 113 60
przetrwanie, seks, miłość i zmysł smaku 101 i stres pamięć traumatyczna 164 brzuszno-przyśrodkowa
134–135 ciągła uwaga 182 przeklinanie, 199 trepanacja 8, 11 kora przedczołowa Zespół Williamsa 248
zespół Tourette'a 243 Zespół Tourette’a 243 percepcja narzucony (VMPC) i Willis, Tomasz 8
wzrokowa 88 trójkąt 174 wiara 172 moralność Wiltshire, Stephen 164–65

Matrix (film) 180 teoria Penrose 175 140 robak 63 degustatorów wina 100
gruczoły potowe 99, 102 umysłu (ToM) 139 plemień 175 kręgi 53 kobiety
Szybki, Jonathan 205 empatia i współczucie 140 nerw trójdzielny 43, 53 ból rozszczep emocje 126, 127 kobiecy
Szczelina Sylwia 57, 66 termoreceptory 102, 113 myślenie twarzy 107 zmysł kręgosłupa 237 nerwy mózg 198 i pociąg
symboli 39, 166–175 wiara i przesądy smaku 101 „punkty rdzeniowe 42 seksualny 134
nieświadomość zbiorowa 187 komunikacja 172–173 interfejsy mózg-maszyna 216 iluzje spustowe”, ból twarzy 107 trisomia 21 kręgowce, ewolucja mózgu 48 słowa 146
146 sny i 189 czytanie 152 poznawcze 174–175 i świadomość 179 (zespół Downa) 236 Vesalius, Andreas 8 kanał „ucho wewnętrzne” 157
symetria mózgu i kontrolowanie protez 218, 219 nerw bloczkowy 43 przedsionkowy 90, 94 nerw Zespół Tourette'a 243 patrz także
języka 146 kreatywność 170–171 zaufanie, oksytocyna przedsionkowo-ślimakowy 43, 90 przewód językowa pamięć robocza
podejmowanie decyzji 169 emocje 126 135 mówienie prawdy przedsionkowo-rdzeniowy 118 156, 157, 161 robaki 48 zamartwianie się
humor 171 inteligencja wibracje 240
217 tryanofobia 240
symetria twarzy i seksualność 168–169 język i 179 zmysł nowotwory 230 słuch 90, 91, 94, 95 receptory hipochondria 242
atrakcja 134 liczbowy 169 dotyku 102 wirtualna pisarze, twórczość 170
współczucie 140 operacja 232 rzeczywistość pisanie 152–153 dysgrafia
synapsy 70, 71 samoświadomość 192–193 tunel Corti 90 żółwi, „mózg w naczyniu” 180 153 dysleksja 153, 248
pamięć 158 mózgi 48 bliźniaków uśmierzanie bólu hiperleksja 153

impulsy nerwowe 72, 73 sieci 109 wirtualne ciało pisanie lustrzane 153
neuronowe 41 szczelina 193 wirusy
genetyka 199
synaptyczna 71, 73, 119 pęcherzyki Trzecie oko 178 religia 172 „dwa zapalenie mózgu 227
synaptyczne 73 synestezja pragnienie umysły” 82 zapalenie opon
78, 164 115 okolica piersiowa, nerwy rdzeniowe 42

piersiowy rdzeń kręgowy 53
kanał bębenkowy 90 mózgowo-rdzeniowych
227 ból trzewny 107 wzrok 80–89
XYZ
tympanon 90, 94
T myśl patrz myślenie oczy bioniczne 218 Rentgen, tomografia komputerowa
splątania, starzenie się mózgu 214, 215

zagrożenie, emocje 128
trójwymiarowy mózg
W przetwarzanie oddolne/
odgórne 79 kora
(CT) 12
Moment Jakowlewowski 57
smak 100–101 obrazowanie „niesamowita dolina” 217 mózgowa 67, 68 kamienie ziewanie 138
układanie pamięci 160 skojarzeń 12 widzenie trójwymiarowe 83 nieświadomego umysłu milowe w rozwoju 247 mózg niemowlęcia strefy i przegrody 56–57
smakowych 101 tau 215 209 stwardnienie
iluzje paradoksalne 175 podejmowanie decyzji 11
poszukiwanie wrażeń 131, 200, 214 emocje 127 rozsiane 235 reakcje na
gardło i wspomnienia 160 bodźce wzrokowe
taksówkarze, pamięć przestrzenna 162
120–121
technologia 218–219 ewolucja języka 147 propriocepcja 104
błona tektorialna 90 choroba neuronu ruchowego 235 psychoanaliza 222 widzenie 88–89
emocje mowa 151 informacja sensoryczna 79 rozszczepienie

nastolatków 39 udar nieświadome działanie 116, 117, 120– mózgu 204 agnozja
zakrzepowy 229 121 wzrokowa 85 wady uwagi wzrokowej 85
mózg nastolatka 211
263
PODZIĘKOWANIE Neuroscience 4, 37–48, styczeń 2003 | doi:10.1038 / nrn1009; Arthur W.

Toga i Paul M. Thompson, Mapowanie asymetrii mózgu © 2003.
Don Mason 135cb, Victoria Pearson 215tr, Peter Ginter 243t, Hulton Archive /
Stringer 199fcl, Photo and Co. 127cra, Photodisc 215cr, 241cr,
/ pubmed / 20854913) 204cl; Dzięki uprzejmości profesor Katyi Rubii: na
podstawie danych opublikowanych w American Journal of Psychiatry, 2009;
Przedruk za zgodą Macmillan Publishers Ltd. / zdjęcie dzięki uprzejmości Dr. Popperfoto 241tr, Louie Psihoyos 239tr, Purestock 215tc, Juergen Richter 166: 83–94 248b; Kosha Ruparel i Daniel Langleben, Uniwersytet Pensylwanii:
Za trzecie wydanie DK pragnie podziękować Dharini Ganeshowi za pomoc Arthur W. Toga, Laboratory of Neuro Imaging na UCLA 57cr, Nature 175tr, Charlie Schuck 162bl, Czad Slattery 131 , Henrik Sorensen 189bl, 217 cr; Rex, Shutterstock: Imaginechina 232–233; Biblioteka fotografii
redakcyjną, Pooji Pipil i Garimie Agarwal za pomoc w projektowaniu, Helen Reviews Neuroscience 7, 406–413 (maj 2006) | doi:10.1038 / nrn1907, Usha Sozaijiten / Datacraft 247cr, Tom Stoddart 119br, David Sutherland 191b, Time naukowej: 12c, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29,
Peters za opracowanie indeksu oraz Jamiemu Ambrose’owi za korektę. Goswami, Neuronauka i edukacja: od badań do praktyki? © 2006. Przedruk za & Life Pictures 8crb, VCG 217bl, Bruno Vincent 235bc; WireImage 240clb, Elis 30, 31, 32, 33, 34, 35, 51r, 113cl, 125r, 126cl, 174cl, 215cl, 228tr, 238bc, AJ Photo /
zgodą Macmillan Publishers Ltd. / dzięki uprzejmości Dr. Guinevere Eden, Years 240bl; Doktor Jordan Grafman: 141tl; dr Hunter Hoffman, UW: 109t, Hop American 193cla, Anatomical Travelogue 177r, Tom Barrick, Chris Clark,
PODZIĘKOWANIE
Georgetown University, Washington, DC 248t, przerysowane przez 109c, 109cr; Dzięki uprzejmości Laboratorium Obrazowania SGHMS 13tr, 75cla, Dr. Lewis Baxter 239bl, David Becker 81tl, Tim Beddow
Wydawca pragnie podziękować następującym osobom za uprzejmą zgodę DK dzięki uprzejmości Nature Reviews Neuroscience 3, 201–215 (marzec Neuronowego na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles i Centrum 244cl, Juergen Berger 218bl, Biophoto Associates 68bc, Dr. Goran Bredberg 90br,
na reprodukcję ich zdjęć: 2002), Maurizio Corbetta i Gordon L. Shulman , Kontrola uwagi zorientowanej Obrazowania Biomedycznego Martinos w MGH, konsorcjum projektu Human BSIP VEM 238br, BSIP, Asteier-Chru, Lille 232cl, BSIP, Ducloux 96cl, BSIP, SEEMME
na cel i bodźca w mózgu © 2002 Przedrukowano za zgodą Macmillan Connectome – www.humanconnectomeproject.org; Dzięki uprzejmości 12br, Oscar Burriel 188cr, 187bc, Scott Camazine 12bc, CNRI 230l , 245tr, 245cr,
(Klucz: a-powyżej; b-poniżej/dół; c-środek; f-daleko; l-lewy; r-
Publishers Ltd. 183cb, NeuroImage 15: 302–317, 2002, Murray Grossman i Laboratorium Obrazowania Neuronowego na Uniwersytecie niestandardowe zbiory medyczne Zdjęcie 248cl, Thomas Deerinck, Ncmir
prawy; t-górny)
in., Zmiany w pamięci roboczej związane z wiekiem podczas wykonywania Kalifornijskim w Los Angeles i Centrum Obrazowania Biomedycznego 59, 68fbl, 126bc, 155r, Steven Needell 141crb, 141br, Departament Medycyny
Edward H. Adelson: 87 kr; Alamy Images: Alan Dawson Photography 146bl, Alan Graf / wyroku zrozumienie: badanie fMRI (c) 2002 za zgodą Elsevier 215ftl, Neuron, Martinos w MGH, konsorcjum projektu Human Connectome – Nuklearnej, Szpital Charing Cross 224bl, Eye of Science 71c, 197bc, 218bc,
Źródło obrazu Salsa 173br, allOver Photography 45tr, Bubbles Photolibrary 186cr, Mary 6 marca 2013, 77(5): 980–991, ryc. 6; Charles E. Schroeder i in., „Mechanizmy www.humanconnectomeproject.org; Dzięki uprzejmości Laboratorium Don Fawcett 111r , 119tl, Simon Fraser 146tr, 237t, Simon Fraser / Royal Victoria
Evans Picture Library 174br, zdjęcie: M. Flynn / © Salvador Dali, Gala-Salvador Dali leżące u podstaw selektywnego śledzenia neuronów mowy uczestników Obrazowania Neuronowego na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Infirmary, Newcastle Upon Tyne 9tc, 207r, Dr. David Furness, Keele
Foundation, DACS, Londyn 2009 191t, Paul Hakimata 200tl, Barrie Harwood 202cr, Hipix na przyjęciu koktajlowym” © 2013 za zgodą Elsevier (http: // dx.doi.org / Angeles i Centrum Obrazowania Biomedycznego Martinos w MGH, University 69bl, GJLP 7bl, Pascal Goetgheluck 104br, Steve Gschmeissner
10bc, Kirsty McLaren 130c, Mira 44bc, 115cr, Robin Nelson 179c, Old Visuals 92cra, 10.1016 / j.neuron.2012.12.037) 92tr , Neuron tom. 42 Wydanie 4, 27 maja 2004, konsorcjum projektu Human Connectome – www. 58l, 61cr, 68bl, 96t, 107bl , dr CJ Guerin, Jednostka Toksykologii MRC 57br,
Photogenix 122tl, Pictorial Press 200–201, Stephanie Pilick / dpa Picture Alliance Archive s. 687–695, Jay A. 60l, 63cr, 65cr, 238t, dr M.
181b, Simon Reddy 116t, Supapixx 153tr, Tetra Images 123tl, vario Images GmbH & Co.
KG 190cr; ZUMA Press, Inc. 135br; Kartusze Arionauro: 171 kr; Helen dr Jason JS Barton: 85 humanconnectomeproject.org; 74r; Wydruk akademicki: The Volitional
kr; George Bartzokis, lekarz medycyny, Szpital Neuropsychiatryczny i Instytut Semela na Brain: Ku neuronauce wolnej woli, Ed Benjamin Libet, Anthony Freeman i Keith
Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles: 214cl; Dr Theodore W. Berger, Uniwersytet Sutherland © 1999 / Ilustracja na okładce: Nicholas Gilbert Scott,
Południowej Kalifornii: 161 tl; Blackwell Publishing: European Journal of Neuroscience, Gottfried i in., Pamięć o zapachach z przeszłości: ludzka kora węchowa projekt okładki: JKB Sutherland 11cr; Pracownia Fotograficzna, Instytut O. Habert, Pitie-Salpetriere, ISM 181cl, prof. JJ Hauw 234cl, Innerspace Imaging
tom. 25, wydanie 3, s. 863–871, Renate Wehrle i wsp., Mikrostany funkcjonalne w ludzkim w pamięci rozpoznawania krzyżowego; za zgodą Elsevier 162tr, Neuron, tom. Psychiatrii, Londyn: 247cl; iStockphoto.com: 175c, Jens Carsten Rosemann 9bl, 9–241 (pasek boczny), ISM 46, Nancy Kedersha 4–5, 8–256 (pasek
śnie REM: pierwszy dowód z fMRI na sieć wzgórzowo-korową specyficzną dla 42, wydanie 2, 335–346, 22 kwietnia 2004 r., Christian Keysers i in., A 85t, Kiyoshi Takahase Segundo 181cr; Frances Kelly: Lorna Selfe 174tc; Pilyoung boczny), 36–37, 50– 51, 76–77, 110–111, 124–125, 132–133, 142–143, 154–155,
fazowych okresów REM. © 2007 John Wiley & Sons, Inc. / Zdjęcie dzięki Touching Sight (c) 2004 za zgodą Elsevier 122bl, Neuron, tom. 45 Wydanie 5, Kim i wsp.: Ryc. 1 z „The Plasticity of Human Maternal Brain: 166–167, 176–177, 194–195, 206–207, 220–221, Nancy Kedersha /
uprzejmości Renate Wehrle 189fcr; © EPFL / Blue Brain Project: 74cb, 75c, 651–660, 3 marca 2005, Helen S. Mayberg i in. Głęboka stymulacja mózgu w Longitudinal Changes in Brain Anatomy We Early Postpartum Period”, UCLA 68cl, James King-Holmes 91c, 109b, Mehau Kulyk 223cl, 227tr, Living
Thierry Parel 75cr; Biblioteka artystyczna Bridgeman: Archives Charmet 8ftl, 10cl, leczeniu depresji opornej na leczenie (c) 2005 za zgodą Elsevier Science & Behavioral Neuroscience 2010, tom. 124, nr 5 695–700 (c) 2010 Amerykańskie Art Enterprises, LCC 12bl, 44br, 126br, dr Kari Lounatmaa 227tl, 228tc, dr
Bibliothèque de l'Institut de France 7tl, Detroit Institute of Arts / Founders Society zakup Technology Journals 239cl, Neuron, tom. 49, wydanie 6, 16 marca Towarzystwo Psychologiczne DOI: 10.1037 / a0020884 213bl; © 2008 Little i John Mazziotta i in. / Neurologia 12tr, 93cl, Duncan Shaw 100tl, Medi-
wspólnie z Państwem Bertem L. Smoklerem oraz Państwem i Panią Lawrence A. 2006, s. 917–927, Nicholas B. Turke-Browne, Do-Joon Yi i Marvin M. Chun, in. Jest to artykuł o otwartym dostępie, rozpowszechniany na warunkach mation 232b, MIT AI Lab / Laboratorium planowania
Łączenie pamięci ukrytej i jawnej: wspólne czynniki kodowania i wspólne licencji Creative Commons Uznanie autorstwa, która pozwala na chirurgicznego / Brigham & Women's Hospital 10br, Hank Morgan 12cr, 181fcl,
reprezentacje © 2006 za zgodą firmy Elsevier 159crb, Psychiatric Times tom. nieograniczone wykorzystanie, dystrybucję i reprodukcję na dowolnym nośniku, 189cl, 189cr, 189fcl, John Greim 112cr, Paul Parker 81br, prof P. Motta /
XXII nr 7, 31 maja 2005, dr Dean Keith Simonton, Czy geniusz i pod warunkiem podania oryginalnego autora i źródła (patrz http:// Wydział Anatomii / Uniwersytet „La Sapienza”, Rzym 81bl, 91tr, National
szaleństwo są powiązane: współczesne odpowiedzi na starożytne pytanie, (c) Institutes of Health 230r, National Library of Medicine 9cr, Susumu Nishinaga
2005 CMPMedica, reprodukcja za zgodą CMPMedica 170br, Science 2010: 329 94br, David Parker 77r, Alfred Pasieka 61cl, 80t, 133r, 135bc , 167r, 231t, 234t,
(5997): 1358–1361 „Przewidywanie indywidualnej dojrzałości mózgu za pomocą Pasieka 170cla, Alain Pol, ISM 47, Dr. Huntington Potter 231cr, C. Pouedras
fMRI”, ryc. 2, Nico UF Dosenbach i in. (c) 2010 The American Association for the 58cr, Philippe Psaila 7br, 107tl, John Reader 100tr, Jean-Claude Revy ISM 12cl,
Fleischman finansuje 189 p.n.e., Maas Gallery, Londyn 134c, Peabody Advancement of Science, przedruk za zgodą AAAS 210cr, Science 20 lutego Creativecommons.org/licenses/by/2.5/).; Little AC, Jones BC, Waitt C., Sovereign, ISM 6bl, 6bc , 6br, 13cra, 13c, 37r, 62l, 64t, 208t, dr Linda
Essex Museum, Salem, Massachusetts 172bl, Biblioteka Królewska, Windsor 2004; © 2004 Amerykańskie Stowarzyszenie Postępu Nauki, T. Singer, B. Tiddeman BP, Feinberg DR i in. Stannard 228tl, Andrew Syred 195r, Sheila Terry 102l, 153cb, Alexander
174tr; Vergleichende Lokalisationslehre der Grosshirnrinde, dr K. Brodmann: Seymour, J. (2008) Symetria jest powiązana z dymorfizmem płciowym w twarzach: dane w Tsiaras 7bc, 13br, US National Library of Medicine 10tr, Wellcome Dept. of
1909, wyd.: Verlag von Johann Ambrosius Barth, Lipsk 67 p.n.e.; Doktor Peter różnych kulturach i gatunkach. PLoS ONE 3(5): e2106. doi:10.1371 / Cognitive Neurology 57bl, 127cr, 143r, 241br, prof. Tony Wright 91bc, dr
Brugger: 173 tr; Centrum obrazowania mózgu Caltech: J. Michael journal.pone.0002106 134bl; Ian Loxley / TORRO / Towarzystwo John Zajicek 71cr, 221r, Zephyr 13cr, 57bc, 119crb, 218tl, 225cra, 225cb,
Tyszka i Lynn K. Paul 204ca; Centrum Treningu Mózgu (www.centerforbrain.com): Doceniania Chmury: 172–173 ton; Biblioteka Kongresu, Waszyngton, 227br, 228cl, 229bl, 237c; seewithsound.com: Peter BL Meijer 89br; Roger
222bl; Centrum obsługi praw autorskich – Rightslink: Brain 2008 DC: Oficjalne zdjęcie Białego Domu autorstwa Pete'a Souzy. 199cl, Orren Shepard: Na podstawie L'egs-istential Quandry, 1974, pióro i tusz;
131(12):3169–3177; doi:10.1093 / mózg / awn251, Iris EC Sommer i wsp., Jack Turner, Princeton, New Jersey 199c; Mairéad MacSweeney: Mózg. Opublikowano w książce artystycznej Mind Sights, 1990 WH
Halucynacje słuchowe werbalne aktywują głównie prawy dolny O'Doherty, H. Kaube, RJ Dolan, CD Frith, Empatia dla bólu obejmuje 2002 lipiec; 125 (pkt 7): 1583–1593, B. Woll, R. Campbell, PK McGuire, AS
obszar czołowy. Przedruk za zgodą Oxford University Press 193cra, Brain Lang afektywne, ale nie zmysłowe składniki bólu 138br, Science, 13 lipca 2007, David, SC Williams, J. Suckling, GA Calvert, MJ
80: 296–313, 2002, Murray Grossman i in., Strategie przetwarzania tom. 317, nr 5835, s. 215–219, ryc. 2, Brendan E. Depue i in., Regiony
zdań u zdrowych seniorów ze słabym zrozumieniem: badanie fMRI (c) przedczołowe organizują tłumienie wspomnień emocjonalnych w Brammera; Systemy neuronowe leżące u podstaw przetwarzania brytyjskiego języka
2002 za zgodą Elsevier 215tl, Brain tom . 125, Nie. procesie dwufazowym. Przedrukowano za zgodą AAAS 158cl, Science, 10 migowego i audiowizualnego języka angielskiego u użytkowników rodzimych © 2002.
października 2003, tom. 302, nr 5643 s. 290–292, Naomi I. Eisenberger i in., Czy Przedruk za zgodą Oxford University Press 78cl; Rogier B. Mars: Rogier B. Freeman 175 p.n.e.; Society for Neuroscience: Ryc. 8 / Nemrodov i
odrzucenie boli? Badanie fMRI dotyczące wykluczenia społecznego © 2003 Mars, Franz-Xaver Neubert, MaryAnn P. Noonan, Jerome Sallet, Ivan wsp., „The Neural Dynamics of Facial Identity Processing: Insights from EEG-
Amerykańskie Stowarzyszenie Postępu Nauki 139tl, Science, tom. 264, Issue Toni i Matthew FS Rushworth, O związku między „siecią w trybie domyślnym” Based Pattern Analysis and Image Reconstruction” 217tc; Stephen Wiltshire
8, 1808–1814, sierpień 2002, Sterling C. Johnson i in., Neural correlates of 5162, 1102–1105 (c) 1994 przez American Association for the Advancement of a „mózgiem społecznym”; Przód. Szum. Gallery, Londyn: Stephen Wiltshire, Widok z lotu ptaka na budynki parlamentu
self-reflection (c) 2002. Przedruk za zgodą Oxford University Press Science / H. Damasio, T. Grabowski, R. i opactwo Westminster, 23 czerwca 2008, s. 164–165; © 2009 Michael
192bl, Brain, tom. 122, nr 2, 209–217, luty 1999, Noam Sobel i in., Ślepy zapach: Neurosci., 21 czerwca 2012 | doi: 10.3389 / fnhum.2012.00189 184bl; J. Tarr: 83cra; Taylor & Francis Books (Wielka Brytania): Riddoch MJ, Humphreys
aktywacja mózgu wywołana niewykrytą substancją chemiczną unoszącą Mediscan: 246 tl; Pierre Metivier: 178tc; Massachusetts Institute GW Birmingham Object Recognition Battery (BORB). Lawrence Erlbaum
się w powietrzu © 1999 za zgodą Oxford University Press 98bl, Frank, AM Galaburda i AR Damasio, „Powrót Phineasa Gage’a: wskazówki of Technology (MIT): Ben Deen / Rebecca Saxe / Department of Brain and Associates, 1993 85crb; Archiwum sztuki: Musée Condé Chantilly / Gianni
Current Biology, tom. 13, 16 grudnia 2003, Nouchine Hadjikhani i Beatrice dotyczące mózgu z czaszki słynnego pacjenta” / Zakład Analizy Obrazu, Cognitive Sciences oraz McGovern Institute, MIT / Nat Comm 8, Numer artykułu: Dagli OrtiAA 11tl; Dziękujemy użytkownikowi Flickr Reighowi LeBlancowi za
de Gelder, Seeing Fearful Body Expressions Activates the Fusiform Uniwersytet Iowa 141cr, Trendy w naukach kognitywnych, tom. 11, wydanie 4, 13995 (2017) 209bc; MIT Press Journals: Journal of Cognitive Neuroscience, wykorzystanie tego zdjęcia: 69bc; TopFoto.co.uk: 173bl, Imageworks
Cortex and Amygdala, 2201–2205, Ryc. 1, © 2003, za zgodą Elsevier Science kwiecień 2007, s. 158–167 Naotsugu Tsuchiya i Ralph Adolphs, Emotion & listopad 2006, tom. 18, nr 11, s. 1789–1798, Angela Bartolo i in., Humor 83bl; Peter Turkeltaub, lekarz medycyny, doktor: 152 cr; Zdrowie UCLA:
Ltd. 144br, Int J Dev Neurosci . 2005 kwiecień – maj;23(2– Consciousness © 2007 Elsevier Ltd. / image: Ralph Adolphs 128tr; Corbis: Comprehension and Appreciation: A FMRI study, © 2006 203 ton; Oddział Neurologii Szpitala Uniwersyteckiego w Genewie: artykuł,
Alinari Archives 6tl, Steve Allen 39bc, The Art Archive 8tl, 8cb, Bettmann Massachusetts Institute of Technology 171crb, Journal of Cognitive ref: Seeck i in. (1998)
6tc, 6tr, 7tc, 8tc, 8bl, 8bc, 9ca, 9br, 11tr, 75br, 136cl, 136c, 136fcl, 173cra, 187br, Neuroscience, jesień 1997, V9; Nr 5, s. 664–686, D. Bavelier i wsp., Czytanie
3):125–141, Robert Schultz, Deficyty rozwojowe w percepcji społecznej w 204– 205, 205cra, Mieszanka obrazów 215c, Bloomimage 186bl, Keith Brofsky zdania: badanie funkcjonalne MRI przy 4 Teslach, © 1997
autyzmie: rola ciała migdałowatego i wrzecionowatego obszaru twarzy © 2005, 144tr, Fabio Cardoso 157c, Peter Carlsson / Etsa 96br, Christophe Boisvieux Massachusetts Institute of Technology 146br; National Gallery, Londyn: Elektroenef 226t; Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles: 242 tl; dr Katy
za zgodą Elsevier 249cr, International Journal of Psychophysiology, 118bl, Gianni Dagli Orti 85bl, Kevin Dodge 140l, Ecoscene / Angela Hampton Applied Vision Research Unit / profesor Alastair Gale, dr David Wooding, dr Vincent, Uniwersytet Oksfordzki: 108c; Zdjęcie: Tor Wager: z H. Kober i
V63, nr 2, luty 2007 , s. 214–220, Michael J. Wright i Robin C. Jackson, Regiony 39cr, EPA 186tl, 19 0t, 248kla , ER Productions 222cr, Fancy / Veer 159tc, Mark Mugglestone i Kevin Purdy przy wsparciu Derby University / in., Neuroimage 2008 15 sierpnia;42(2): 998–1031, Grupowanie funkcjonalne i
mózgu związane z umiejętnościami percepcyjnymi w tenisie, Badanie fMRI (c) Peter M. Fisher 179tr, Robert Garvey 134tl, Rune Hellestad 196cl, Hulton wystawa Telling Time w National Gallery 86–87; Muzeum Historii Naturalnej, interakcje korowo-podkorowe w emocjach: metaanaliza badań
2007 za zgodą Elsevier 121, Journal of Neurophysiology 96: 2830–2839, 2006; Collection 99cr, Hutchings Stock Photography 104c, Image 100 157bl, Tracy Londyn: 103 cr; Neuramatix (www.neuramatix.com): 75bl; Badanie neuroobrazowych, ryc. 7 ( www.ncbi.nlm.nih.gov / pubmed / 18579414) 127cla;
doi:10.1152 / jn.00628.2006, Arthur Wingfield i Murray Grossman, Język i Kahn 168c, Ed Kashi 151tr, Helen King 183cr, 183c r (Człowiek korzystający z Oregon Brain Aging Study, Portland VAMC i Oregon Health & Science University: Obrazy Wellcome: 222cra, Wellcome Photo Library 91br, Wessex Reg.
starzenie się mózgu: wzorce kompensacji nerwowej ujawnione komputera), Elisa Lazo de Valdez 180tl, Walter Lockwood 182cra, Tim 214–215b; Wydawnictwo Uniwersytetu Oksfordzkiego: 78; Profesor Eraldo Centrum Genetyki 236bl, 236bc; Susan Whitfield-Gabrieli, McGovern
przez funkcjonalne obrazowanie mózgu © 2006 The American McGuire 39t, MedicalRF.com 9tr, Mediscan 199cr, Moodboard 38br, 123tr, Paulesu: 153cla; Biblioteka zasobów Pearson: Pearson Education Ltd. / Institute for Brain Research na MIT: 185cl; Wikimedia Commons: Thomasbg
Physiological Society 215, Journal of Neurophysiology tom. 82 nr 157br, 182cr, Greg Newton 186fbr, Tim Pannell 186br, PoodlesRock 7tr, Jules Selmes 122br; Grupa Pearson: © 1991 Pearson Assessment. Powielane za 243br, Van Gogh, Starry Night, MoMA, Nowy Jork 170–171t; Wikipedia:
3 września 1999 1610–1614, 128cl, Journal of Neuroscience, 27 sierpnia 2008 Premium Stock 157cr, Louie Psihoyos 99bl, Radius Images 185b, Redlink zgodą. 85br; Jack Pettigrew, FRS: 87br; (c) Philips: Sukienka koncepcyjna Philips 10c, Histologie du Systeme Nerveux de l'Homme et des Vertebretes,
tom. 28 s. 8655–8657, Duerden i Laverdure-Dupont, Praktyka tworzy 182tr, Reuters 196–197, Lynda Richardson 159cl, Chuck Savage 138bc, Design „Bubelle” 129cl, 129c; Fotobiblioteka: David M. Dennis 8t; PLoS Biology: tomy. 1 i 2, A. Maloine. Paryż 1911 9c, Sternberg, Robert J. (1986).
korę, (c) 198tr, Ken Seet 135t, Sunset Boulevard 57t, Sygma 84br, 180bc, Cantlon JF, Brannon EM, Carter EJ, Pelphrey KA (2006) Functional Imaging of „Trójkątna teoria miłości”, Psychological Review 93 (2): 119–135, doi:10.1037 /
Tim Tadder 38tr, 39bl , William Taufic 172tl , 184c, 189br, TempSport 118– Numerical Processing in Adults and 4-y-Old Children. PLoS Biol 4(5): e125 0033-295X.93.2.119 134ca; John Wiley & Sons Ltd.: Chris Frith, Tworzenie
119, Thinkstock 38c, Visuals Unlimited 213tr, Franco Vogt 193c, Zefa 101br, doi:10.1371 / journal.pbio.0040125 169b, Gross L (2006) umysłu – Jak mózg tworzy nasz świat mentalny, 2007 Blackwell Publishing ©
Towarzystwo Neuroscience 157tr, Journal of Neuroscience, 28 maja 2008, 182ftr, 186bc, 192r, 214cr; Doktor Luc De Nil: i Kroll, R. (2000). Nieuwe 2007 John Wiley & Sons Ltd. / zdjęcie dzięki uprzejmości Chiara Portas
28(22):5623–5630. Todd A. Hare i in., Dissociating the Role of the inzichten in de rol van de hersenen tijdens het stotteren van volwassenen 13bc, Psychological Science, tom. 19, wydanie 1, s. 12–17, Trey Hedden i in.,
Orbitofrontal Cortex and the Striatum in the Computation of Goal Values aan de hand van ostatnio spotkał się z pozytronową tomografią emisyjną Cultural Influences on Neural Substrates of Attentional Control, © 2009
and Prediction Errors © 2008. Wydrukowano za zgodą The Society for (PET). Sygnał 32, 13–20. 149 kr; Dr Jean Decety: Neuropsychologia, tom. 46, Association of Psychological Science 199br, David Williams, University of
Neuroscience 169t, Journal of Neuroscience, 7 listopada 2007, 12190–12197; wydanie 11, wrzesień 2008, 2607–2614, Jean Decety, Kalina J. Michalska i Yoko Rochester: 81tr; Dr Daniel R. Winberger: 244 cb; Zaadaptowano za zgodą SF
Hongkeun Kim, Zaufanie naszym wspomnieniom: dysocjowanie neuronalnych Akitsuki, Kto spowodował ból? Badanie fMRI dotyczące empatii i intencjonalności Witelsona: przedruk z The Lancet, tom. 353, wydanie 9170, s. 2150, (19
korelatów zaufania we wspomnieniach prawdziwych i iluzorycznych, u dzieci. © 2008 za zgodą Elsevier. 140 tr; Dr José Delgado: 10bl; Brendan E. Ewolucja naśladownictwa noworodkowego. PLoS Biol 4(9): e311, 5 września czerwca 1999), Sandra F.
© 2007, Society for Neuroscience 164c, Michael S. Beauchamp i Tony Ro; Depue: 164b; DACS (Stowarzyszenie ds. praw autorskich projektantów i 2006 doi:10.1371 / journal.pbio.0040311. © 2006 Publiczna Biblioteka
Zaadaptowano za zgodą ryciny 1, Podłoża nerwowe synestezji dźwiękowo- artystów): 191; Dorling Kindersley: Bethany Dawn 138clb, Colin Keates / Naukowa 11br; PNAS, Proceedings of the National Academy of
dotykowej po uszkodzeniu wzgórza; Journal of Neuroscience 2008 Dzięki uprzejmości Muzeum Historii Naturalnej w Londynie 49cr; Sciences: Na podstawie ryc. 4 z https: // doi.org / 10.1073 /
28:13696–13702 78bl, The Journal of Neuroscience, 7 grudnia 2005 • 25(49):11489– Dreamstime.com: Sean Pavone 175cl; Fotoeuforia 152tl; Henrik Ehrsson i pnas.0903627106 147bc, Na podstawie ryc. 3 z https: // doi.org / 10.1073 /
11493, Peter Kirsch i in., Oxytocin Modulates Neural Circuitry for Social Cognition wsp.: Neuronowy substrat wielkości ciała: iluzoryczne uczucie kurczenia się talii; pnas. 0402680101 Prawa autorskie (2004) National Academy of Sciences, US
and Fear in Humans 127tc, Przedruk z The Lancet, tom. PLoS Biol 3(12): e412, 2005 174cr; © 2012 The MC Escher Company – Holandia. 210–211b, 103, 15623–15628, 17 października 2006, Jordan Grafman Witelson i in., Wyjątkowy mózg Alberta Einsteina, (c) 1999 za zgodą Elsevier &
i in., Ludzkie sieci czołowo-mezolimbiczne kierują decyzjami dotyczącymi SF Witelson 205br; Rosalie Winard / Temple Grandin: 249br, Jason Wolff,
darowizn na cele charytatywne © 2006 National Academy of Sciences, US PhD, UNC: 249tr; Profesor Michael J. Wright: International Journal of
141tc, 16 czerwca 2008 r. (DOI: 10.1073 / pnas.0801566105) Ivanka Savic i Psychophysiology, V63, nr 2, luty 2007, s. 214–220, Michael J.
359, wydanie 9305, strona 473, 9 lutego 2002 r., Half a Brain, Per Lindström, PET i MRI wykazują różnice w asymetrii mózgowej Wright i Robin C. Jackson, Regiony mózgu związane z umiejętnościami
Johannes Borgstein i Caroline Grootendorst, © 2002, za zgodą Elsevier 205tr, i łączności funkcjonalnej między osobami homo- i heteroseksualnymi © percepcyjnymi w tenisie, Badanie fMRI © 2007 za zgodą Elsevier 121t; Profesor
Nature 373, 607–609 (16 lutego 1995 r.), Bennett A. Shaywitz i in. Yale, Różnice 2008 National Academy of Sciences, US 198bl, marzec 19, 2002, V99, nr 6,
płciowe w funkcjonalnej organizacji mózgu pod kątem języka. Przedruk za 4115–4120, Jeremy R. Gray i in., Integracja emocji i poznania w bocznej korze
zgodą Macmillan Publishers Ltd. 198cl, Nature 415, 1026–1029 (28 lutego 2002), przedczołowej © 2002 National Academy of Sciences, US 169c, tom. 105, Semir Zeki: 128br
Antoni Rodriguez-Fornells i in. Potencjał mózgu i funkcjonalne dowody MRI na Nie.
to, jak obsługiwać dwa języki za pomocą jednego mózgu © 2002. Przedruk za Wszelkie prawa zastrzeżone. www.mcescher.com: 175br; Henrik Ehrsson i Wyklejki przednie i tylne: Biblioteka zdjęć naukowych: Przestrzeń wewnętrzna
zgodą Macmillan Publishers Ltd. 149tr, Nature 419, 269–270 (19 września wsp.: Staffan Larsson 193bl; Explore-At-Bristol: 87c; winorośl: 11cl; Dr Anthony Obrazowanie
2002), Olaf Blanke i in., Neuropsychology: Stymulowanie iluzorycznego Feinstein, profesor psychiatrii, Uniwersytet w Toronto: 242crb; Profesor 39 15106–15111, 30 września 2008, Jean-Claude Dreher i wsp., Zmiany
postrzegania własnego ciała (c) 2002. John Gabrieli: Raport Stanforda, wtorek, 25 lutego 2003 r., Trening naprawczy związane z wiekiem w regulacji dopaminergicznej układu nagrody człowieka Wszystkie pozostałe zdjęcia © Dorling Kindersley
poprawia umiejętność czytania u dzieci z dysleksją 153clb; Getty w śródmózgowiu, © 2008 National Academy of Sciences, US 130bl; Obrazy
Images: AFP 145t, 202bl, The Asahi Shimbun 216bl, Assembly 187t, John W. stowarzyszenia prasowego: 182b, Biblioteka obrazów zdrowia publicznego: Więcej informacji można znaleźć na stronie: www.dkimages.com
Przedruk za zgodą Macmillan Publishers Ltd. 173cr, Nature Neuroscience Banagan 240fbl, Blend Images 247t, The Bridgeman Art Library / National Sherif Zaki, MD, PhD; Wun-Ju Shieh, lekarz medycyny, doktor, MPH 231b; Marcus
7, 801–802 (18 lipca 2004) | doi:10.1038 / nn1291, Hélène Gervais i in., Portrait Gallery, Londyn 205cla, Maren Caruso 100cr, Pratik Chorge / E. Raichle, Wydział Radiologii, Szkoła Medyczna Uniwersytetu
Nieprawidłowe przetwarzanie głosu w korze mózgowej w autyzmie © 2004 Hindustan Times 216r, Comstock Obrazy 134tr, Digital Vision 144tc, Waszyngtońskiego, St. Louis, Missouri: 148bl; The Random House Group
Przedruk za zgodą Macmillan Publishers Ltd. / zdjęcie dzięki uprzejmości ElementalImaging 116–117, 153cr, 170bl, 185cr, Gazimal 182crb, Tim Graham Ltd.: Vintage Books, Ian McEwan, Enduring Love, 2004 244br; Dzięki uprzejmości
Mônica Zilbovicius 249crb, Nature Neuroscience Vol. 10, 1 stycznia 2007, 162br, Louis Grandadam 153cr, Hulton Archive 11bl, 93cr, 129b, 160–161 Instytutu Rehabilitacji w Chicago: 218–219b; M. Reisert: Uniwersyteckie
s. 119 Rysunek 3, Yee Joon Kim i wsp., Uwaga indukuje reakcję opartą na (lody dla dziewcząt), 162–163t , 190b, 201tr, 202br, 205c, 222tl, 222tr, 242bl, Centrum Medyczne we Freiburgu; w oparciu o algorytm M. Reiserta i in.,
synchronizacji w wzrokowych potencjałach wywołanych w stanie Międzynarodowe Ratownictwo 105, Lifestock 144cb, Tanya Little 184br, Globalna rekonstrukcja włókien staje się praktyczna, NeuroImage Vol. 54,
ustalonym © 2007. Przedrukowano za zgodą Macmillan Publishers Ltd. wydanie 2, 15 stycznia 2011 r., strony 955–962 (www.ncbi.nlm.nih.gov
183tr, Nature Reviews
264

Mózg Człowieka. Podręcznik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mózg Człowieka. Podręcznik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Machine Translated by Google

Machine Translated by Google

KONSULTANCI Profesor Chris Frith, profesor

BADANIE MÓZGU 8 IMPULSY NERWOWE 72

PUNKTY W NEURONAUCE 10 MAPOWANIE MÓZGU

PODRÓŻ PRZEZ MÓZG 14

MÓZG I CIAŁO 36 JAK POCZUJEMY ŚWIAT 78

FUNKCJE MÓZGU 38 OKO 80

UKŁAD NERWOWY 40 KORA WZROKOWA 82

MÓZG I ŚCIEŻKI WIZUALNE 84

WYKRYWANIE ZNACZENIA DŹWIĘKU 92

Pień mózgu i móżdżek 62 SYGNAŁY BÓLOWE 106

UKŁAD LIMBICZNY 64 DOŚWIADCZENIE BÓLU 108

Wielka Brytania LONDYN

STARSZY REDAKTOR Peter Frances

REDAKTOR PROJEKTU Ruth O'Rourke-Jones

REDAKTOR GRAFICZNY PROJEKTU Francis Wong

WYDAWczyni USA Jennette ElNaggar

TRZECIA EDYCJA REDAKTOR WYKONAWCZY USA Lori Cates Hand

REDAKTOR ZARZĄDZAJĄCY Angeles Gavira Guerrero

REDAKTOR ZARZĄDZAJĄCY Rohan Sinha KIEROWNIK Zofia MTT

ZARZĄDZAJĄCY EDYTOR GRAFICZNY Sudakshina Basu PRODUCENT, PRZEDPRODUKCJA Gillian Reid

STARSZY PRODUCENT Meskerem Berhane

DYREKTOR ARTYSTYCZNY Karen Self

KIEROWNIK PRZEDPRODUKCJI Balwant Singh DYREKTOR PROJEKTOWY Phil Ormerod

KIEROWNIK PRODUKCJI Pankaj Sharma DYREKTOR WYDAWNICTWA Jonathan Metcalf

RUCH I KONTROLA 110 PAMIĘĆ 154 MONITOROWANIE MÓZGU

NEURONY LUSTRZANE 122 Mózg dorosłych 212

KATALOG ZABURZEŃ 224

SEN I MARZENIA 188

JĘZYK I CZAS 190

OBSZARY JĘZYKOWE 148 NATURA I Wychowanie 196

KONWERSACJA 150 WPŁYW NA MÓZG 198

CZYTANIE I PISANIE 152 OSOBOWOŚĆ 200

ŻADNYCH ZWYKŁYCH NARZĄDÓW

ODKRYWANIE MÓZGU WYKORZYSTANIE SZCZURÓW

387 p.n.e. Grecki 1664

innych narządów, jest on Andreas Vesalius, 1774 1848

2500 p.n.e. 335 p.n.e. Grecki 1649 1791

wynikają z czterech „humorów” (płynów przewodnictwa

Opisy anatomiczne Galena, stosowane zależy od

Naukowcy nie byli w stanie dowiedzieć się zbyt wiele na

1889 Około 1900 roku 1934 1981

1862–74 Broca i 2013

1850 1906 1914 1924 1970–80 1973 1991

obejrzenie nerwów w i sensorycznego (patrz s. 10 i 103).

Nagrodę Nobla w 1906

KOMÓRKI NERWOWE MAPA KORTYCZNA WCZESNE OBRAZOWANIE MAGNETYCZNE

naukowca. NIEKTÓRE Z TYCH PÓŹNIEJ OKAZAŁY SIĘ

FRENOLOGIA CZŁOWIEK, KTÓRY ZGUBIŁ SIEBIE

Franciszek Józef Gall Fineasz Gage

OBSZARY JĘZYKOWE Broca

WCZESNY IMPLANT MÓZGU MAPOWANIE MÓZGU

się nad swoją partnerką. jako pierwszy ujawnił rolę

Umieścił kontrolę w płata skroniowego w

szympans użył go, obszary kory aktywności neuronowej do

TREPANACJA LOBOTOMIA „WYSZUKIWANIA LODU”.

TWORZYĆ WSPOMNIENIA ŚWIADOME DECYZJE

pozostało do końca życia. Tragiczny w rzeczywistości są jedynie rozpoznaniem tego,

NEURONY LUSTROWE Neurony

głębokie pytanie, czy dana osoba ma Neurony lustrzane wytwarzają automatyczną

który przyłącza się do

Obrazowanie funkcjonalne Na przykład obserwując mózg danej osoby podejmujący decyzję,